1.

HOMOGENE I HETEROGENE SMJESE

Voda je najzastupljeniji i najvažniji neorganski sastojak organizma. U organizmu ima

više uloga. Univerzalni je rastvarač u organizmu. To je polarni rastvarač (molekula vode je
dipolna) u kome se mogu rastvarati čvrste i tečne materije i na taj način se može razlikovati
više vrsta smjesa (tečno-čvrsto, tečno-tečno i sl.). Sve te smjese se mogu podijeliti na
slijedeći način:
SMJESE

HOMOGENE SMJESE HETEROGENE SMJESE

FINO DISPERZNE GRUBO DISPERZNE

PRAVI RASTVORI HETEROGENE SMJESE
HETEROGENE SMJESE

ELEKTROLITI NEELEKTROLITI KOLOIDNI RASTVORI EMULZIJE SUSPENZIJE

EMULZOIDI SUSPENZOIDI
(ORGANISKI) (NEORGANISKI)
(HIDROFILNI) (HIDROFOBNI)

Osnovna razlika između homogenih i heterogenih smjesa je da u homogenim

smjesama, između čestica rastvarača i čestica rastvorene materije nema granične površine.
Zbog toga, ove smjese nose naziv - homogene smjese. Čestice rastvorene materije imaju
veličinu manju od jednog nanometra. Zbog tako male veličine su nevidljive pod bilo kojom
vrstom mikroskopa (optički, ultramikroskop i sl.) te se nazivaju amikroni. Proces kojim se
mogu razdvojiti od čestica rastvarača je osmoza.

U heterogenim smjesama (i fino i grubo disperznim) postoji granična površina

između čestica rastvorene materije i čestica rastvarača. Na graničnoj površini se odvijaju:
adsorpcija, pojava elektrostatskog naboja i pojava sila površinskog napona. Kod nekih
smjesa je ta granična površina vidljiva i golim okom (kod suspenzija i emulzija).

U fino disperznim smjesama veličina čestica rastvorene materije može biti od jednog
do stotinu nanometara - ovisno o vrsti koloida. Važno je znati da u jednom koloidu sve
čestice imaju istu veličinu (bilo da se radi o koloidu u kome su čestice - micele ili o koloidu u
kome su čestice - makromolekule). U grubo disperznim smjesama (suspenzijama i
emulzijama) veličina čestica materije u rastvaraču može biti preko stotinu nanometara. U
jednoj suspenziji - sve čestice čvrste materije u rastvaraču, kao i u jednoj emulziji - sve
kapljice tečnosti koja je pomiješana sa rastvaračem, ne moraju biti jednake. Bitno je da su

2
najsitnije, veličinom preko stotinu nanometara. Mogu se vidjeti optičkim mikroskopom a,
one veće i golim okom.
Na slijedećoj tabeli mogu se vidjeti najvažnije osobine svih smjesa koje su zastupljene
u digestivnom traktu i u organizmu:

SUSPENZIJE I
OSOBINA PRAVI RASTVORI KOLOIDI
EMULZIJE

Suspenzije -
Amikroni
Naziv Micele (molekulski
sitna zrnca;
- molekule - agregati) ili
čestice makromolekule Emulzije - sitne
- ioni -
kapljice (globule)

Veličina Manja od 1 - 100 veća od 100

čestice 1 nanometra (nm) nanometara (nm) nanometara (nm)

Semipermeabilna -
Ultra filteri –
Razdvajanje polupropusna pergament papir;
Obični filteri
čestica membrana celofan; kolodijumski
filteri
Cu2[Fe(CN)6]

Ultramikroskopom;
Običnim
elektronskim
Vidljivost Nevidljive mikroskopom
mikroskipom

Taloženje Običnom
rastvorenih Nemoguće Ultracentrifugom
čestica centrifugom

Difuzija Brzo i dobro difunduju Vrlo sporo difunduju Ne difunduju

Dijaliza Dijaliziraju Ne dijaliziraju Ne dijaliziraju

Osmotski pritisak Veliki Vrlo mali Vrijednost teži nuli

Homogene smjese - prave rastvore od fino disperznih heterogenih smjesa - koloida,

na osnovu gore navedenih osobina, možemo odvojiti - frakcionirati procesom dijalize
(difuzijom kroz permeabilnu-propusnu membranu).

3
 2. DOKAZIVANJE DIFUZIJE

Difuzija je proces izjednačavanja koncentracija dva rastvora pri čemu se čestice

rastvorene materije kreću sa mjesta veće ka mjestu manje koncentracije. Difuzija je
karakteristična za homogene sisteme (prave rastvore) i za plinove. Difuzija plinova se odvija
tako da se čestice plina kreću sa mjesta većeg parcijalnog ka mjestu manjeg parcijalnog
pritiska plina. Čestice pravih rastvora su malih dimenzija, imaju promjer manji od jednog
nanometra (1 nm). Kreću se velikom brzinom, tako da se koncentracije procesom difuzije
brzo izjednačavaju. Čestice koloida (fino disperznih smjesa) su znatno većih dimenzija, imaju
promjer od 1 do 100 nm i pokazuju samo oscilatorno kretanje. Zato koloidi ne pokazuju
pojavu difuzije, ili je ona sasvim slabo izražena.

Difuzija zavisi od:

- veličine i mase čestica, obrnuto proporcionalno. Manje čestice bolje difunduju;

- temperature, upravo proporcionalno. Povišena temperatura poboljšava difuziju jer

povećava kinetičku energiju čestica a samim tim i ubrzava njihovo kretanje;

- razlike u koncentracijama (gradijenta koncentracija) rastvora koji difunduju, upravo

proporcionalno. Na pr.: bolja je difuzija ako su postavljeni 10% rastvor CuSO4 i 3% želatina
nego kada su 5% CuSO4 i 3% želatina. Isto važi i za gradijent parcijalnih pritisaka plinova
koji difunduju.

Difuzija ima veliki značaj za funkcije organizma. Razmjena materija u organizmu,

razmjena plinova (CO2 i O2) u plućima između respiratorne površine i kapilara se odvija
ovim procesom.

Izvođenje vježbe:

U šest epruveta se priredi 3% (30 g/L) rastvor želatine koji na sobnoj temperaturi
formira gel (pihtiju). Na površinu gela sipa se po 2-3 ml rastvora i to:

- u prvu - rastvor CuSO4 - kuprum (II) sulfata - pravi rastvor;

- u drugu - rastvor FeCl3 - ferum (III) hlorida - pravi rastvor,
- u treću - alkoholni rastvor metil violeta - pravi rastvor
- u četvrtu - rastvor berlinskog plavog - koloidni rastvor,
- u petu - rastvor kongo crvenog - koloidni rastvor i
- u šestu - rastvor FeOCl - ferum (III) oksihlorida - koloidni rastvor.

Sve epruvete se ostave preko noći, na sobnoj temperaturi, da se ostvari difuzija.

Difuzija se dokazuje na već pripremljenim uzorcima, kako je navedeno. Svaku epruvetu
zatvoriti palcem i okrenuti da se rastvor odvoji od želatine. Konstatuje se da je u epruvetama
sa pravim rastvorima boja rastvora je prešla u želatinu. Okretanjem epruveta sa koloidnim
4
rastvorima na želatini konstatuje se da je, nakon odvajanja rastvora od gela, gel ostao
neobojen. To znači da čestice pravih rastvora difunduju a koloidnih ne difunduju.

ZADATAK: Objasni značaj difuzije za organizam.

3. DOKAZIVANJE OSMOZE

Osmoza je proces izjednačavanja koncentracija dva rastvora, pri čemu čestice

rastvarača (vode) prelaze kroz semipermeabilnu (polupropusnu) membranu od mjesta
manje koncentracije ka mjestu veće koncentracije rastvorene materije. Drugim riječima,
osmoza je prelazak rastvarača (vode) iz rastvora manje koncentracije u rastvor veće
koncentracije kroz semipermeabilnu (polupropusnu) membranu.
Semipermeabilna membrana je takva membrana, koja propušta samo čestice
rastvarača (vode) a ne propušta čestice rastvorene materije, bez obzira da li su u jonskom ili
molekulskom obliku. Molekule rastvorene materije su velike u odnosu na veličinu pora
membrane. Joni rastvorene materije ne mogu proći kroz membranu jer dolazi do njihove
hidratacije pa postaju veće u odnosu na veličinu pora membrane. Svojstvo polupropusnosti
(semipermeabiliteta) membrani daje, isključivo, veličina pora membrane.

Usljed međusobnih sudara, sudara o zidove kao i nemogućnosti prolaska kroz

membranu, čestice rastvorene materije u toku trajanja osmoze (prolaska vode kroz
semipermeabilnu membranu) stvaraju određeno stanje napetosti (pritiska) ispod
semipermeabilne membrane. Ta pojava, koja se javlja samo dok traje osmoza, naziva se
osmotski pritisak. Njegova vrijednost isključivo zavisi od broja rastvorenih čestica, odnosno,
od osmotske koncentracije rastvora i direktno je proporcionalna tom broju.

Osmotski pritisak se može izračunati po obrascu (formuli):

. .
Π = Cm K i

Cm = molarna koncentracija. To je broj molova (1 mol/L, 2,3,4,5 mol/L itd.), ili

dijelova mola ( 0,1mol/L, 0,2, 0,3, 0,4 mol/L itd.).

Količina tvari od 1 mola (mol) je ona količina čestica (molekula, jona, atoma, protona,
fotona itd.) koju sadrži 12 g nuklida ugljika (12C). Broj čestica nuklida 12C iznosi 6,02 . 1023 i
naziva se Avogadrov (Avogadro) ili Lošmitov (Loschmit) broj.

5
 Molarna koncentracija nekog rastvora se može izračunati prema obrascu:

K = Avogadrova konstanta. Avogadro je ustanovio da svi rastvori čiji je molaritet

jednak jedinici (1 mol/L) imaju isti osmotski pritisak koji iznosi cca 2269 kPa, jer imaju isti
broj čestica (6,02 . 1023). Ova vrijednost osmotskog pritiska (2269 kPa) predstavlja vrijednost
Avogadrove konstante.
Prema tome, po Avogadru, svi ekvimolarni rastvori neelektrolita (svi rastvori iste
molarne koncentracije) imaju isti osmotski pritisak jer imaju isti broj čestica rastvorene
materije.
i = Van,t Hoff-ov korekcioni faktor, ima značaj za vrijednost osmotskog pritiska u
rastvorima elektrolita. Naime, ovaj korekcioni faktor se može izračunati po formuli
(obrascu):
i = 1 + (n - 1) x α

α = stepen disocijacije, n = broj jona na koji disocira molekula u rastvoru

Za dokazivanje osmoze izvodi se Taman-ov ogled na slijedeći način:

U čistu epruvetu, do vrha, sipamo razblaženi rastvor (10% ili 100 g/L) kuprum (II)
sulfata (CuSO4) a nakon toga, kapilarnom cjevčicom, pažljivo stavimo na površinu tog
rastvora, samo jednu kap koncentrovanog rastvora kalijum heksacijanoferata (K4Fe(CN)6).
Podignemo epruvetu u visinu očiju i posmatramo promjenu boje i veličine kapljice na vrhu
rastvora.

Hemijskom reakcijom između CuSO4 i K4Fe(CN)6 stvara se jedinjenje kuprum (II)

heksacijanoferat, koje predstavlja semipermeabilnu membranu.

2 CuSO4 + K4Fe(CN)6 Cu2Fe(CN)6 + 2K2SO4

semipermeabilna
membrana
Pošto je rastvor u kapi koncentrovan i ima veći
osmotski pritisak, a van kapi razblažen i ima manji osmotski
pritisak, rastvarač (voda) osmozom prolazi u kap tako da ova
postaje voluminoznija. Semipermeabilna membrana puca,
ponovo reaguju dva jedinjenja na dodirnoj površini, ponovo se
stvara membrana kroz koju voda prolazi u kap i tako sve dok se
ne izjednače koncentracije rastvora odnosno, dok ne izreaguje
kompletna količina kalijum heksacijanoferata iz kapi sa
kuprum (II) sulfatom. Zato, kap postaje tamno smeđa, a
stvoreni kuprum (II) heksacijanoferat zbog svoje težine pada
na dno epruvete. U toku osmoze, na početku ogleda,
neposredno ispod kapi može se uočiti padanje
koncentrovanijeg6 kuprum (II) sulfata prema dnu epruvete.

6
 Osmoza je značajan proces za organizam. Promet vode - iz crijevnog sadržaja u krv,
iz krvi (iz kapilara) voda osmozom prelazi u intersticijski prostor (u tkiva) a iz ovog prostora u
ćelije. Istim procesom samo u obrnutom smjeru voda se kreće iz ćelija prema mjestu
izlučivanja iz organizma. Kod prometa vode značajnu ulogu ima razlika između
hemodinamskog (krvnog pritiska) i koloido-osmotskog (onhotskog) pritiska u kapilari - vidi
slijedeću šemu:
krvni
pritisak

5.3 kPa

3.7 kPa 3.7 kPa onhotski pritisak

tkivo tkivo

2.0 kPa
arterijski dio kapilare venski dio kapilare

tkivo tkivo
pravac kretanja vode
pravac kretanja krvi u kapilari

Iz kapilare voda odlazi, osmozom u tri smjera:

• jedan dio se odmah vrati u krvotok, u venski dio kapilare,

• jedan dio iz intersticija dospijeva u limfu i limfotokom se vraća u krvotok i
• jedan dio dospijeva u ćelije, u sastav intracelularne tečnosti. Iz ćelija se osmozom,
vraća u intersticijski prostor a iz njega u krvotok.
Osim razlike između krvnog i onhotskog pritiska, na kretanje vode, osmozom, utiču i
promjene pH u intersticijskom prostoru i u intracelularnoj tečnosti. Promjene pH izazivaju
promjenu stepena disocijacije (jonizacije) a ova, izaziva promjenu osmotske koncentracije
odnosno, osmotskog pritiska u tim sredinama.

ZADATAK:

Objasni značaj osmoze za organizam.

Izračunati osmotski pritisak 0,95% rastvora NaCl.

Datum:__________________ Potpis asistenta:

7
 4. PRIPREMANJE FIZIOLOŠKIH RASTVORA

Svaki rastvor koji je izotoničan i netoksičan za organizam kome se daje, je fiziološki

rastvor. Zapravo, fiziološki rastvori su oni rastvori koji u većoj ili manjoj mjeri odgovaraju
tjelesnim tečnostima. Zbog ovih osobina oni se mogu koristiti kao nadomjestak izgubljene
tečnosti iz organizma ili, kao medij za održavanje i inkubaciju tkiva u svrhu analiza i izvođenja
eksperimenata, kao i čuvanje izolovanih organa iz organizma (na pr. transplantata).
Primjenjuju se najčešće kao infuzione otopine u raznim patološkim stanjima - opekotine,
iskrvavljenja (operativna ili traumatološka), dugotrajna dijareja, dugotrajno povraćanje, kao i
u svim stanjima akutnog cirkulacionog šoka.

Prema sastavu i prema broju homeostaza koje odražavaju, svi fiziološki rastvori se
dijele na proste i složene. Prosti fiziološki rastvori su sastavljeni od jedne komponente
rastvorene u rastvaraču (vodi) u određenoj koncentraciji i ovi rastvori mogu odražavati mali
broj homeostaza. Složeni fiziološki rastvori su sastavljeni od više komponenata rastvorenih u
vodi čija ukupna koncentracija obezbjeđuje izotoničnost rastvora. Takođe, složeni fiziološki
rastvori mogu odražavati više homeostaza organizma, zavisno o kome se složenom rastvoru
radi (izotoniju, normoglikemiju, izojoniju, izohidriju i sl.).

Najpoznatiji prosti fiziološki rastvori koji se koriste u medicini su: 0,95% (162,4
mmol/L) NaCl, 5.5% (306 mmol/L) glukoza, 9% (90g/L) dekstran1.

Najpoznatiji složeni fiziološki rastvori su Ringer-ov rastvor, Locke-ov rastvor, Thyrod-

ov rastvor, kao i kombinacije sastojaka koje su u datom trenutku potrebne (rastvor
esencijelnih amino kiselina, glukoza sa NaCl i KCl itd.).

Sastav nekih složenih fizioloških rastvora:

Ringer-ov rastvor Thyrod-ov rastvor Locke-ov rastvor

NaCl (%, mmol/L): 0.95% (162.4) 0.80% (137) 0.90-1.0% (154-171)

KCl (%, mmol/L): 0.02% (2.7) 0.02% (2.7) 0.02-0.04% (2.7-5.6)

CaCl2 (%, mmol/L): 0.02% (1.8) 0.02% (1.8) 0.02-0.04% (1.8-3.6)

NaHCO3 (%, mmol/L): 0.01% (1.6) 0.01- 0.03%(1.6-4.8)

MgCl2 (%, mmol/L): 0.01% (1.0)

Na2HPO4 (%, mmol/L): 0.005% (0.35)

Glukoza (%, mmol/L): 0.1% (55.5)

1
Dekstran je polisaharid - poliglukozan, koji se veoma sporo eliminiše iz krvi, te kao hidrofilni koloid duže čuva vodu u
cirkulaciji. Zbog toga spada u trajne fiziološke otopine. Ne može hidrolizirati u organizmu čovjeka zbog specifične građe. Za
razliku od dekstrina (razgradnih produkata škroba) u strukturi ovog polisaharida su zastupljene 1,3 glikozidne veze za koje
čovjek ne posjeduje enzim.
8
 Prema sastavu navedenih složenih fizioloških rastvora može se zaključiti da je
najbolje u infuziji davati Thyrod-ov rastvor jer odražava više homeostaza (izotoniju,
izohidriju, izojoniju kao i normoglikemiju). Međutim, zajednički nedostatak svih nabrojanih
prostih i složenih fizioloških rastvora (osim dekstrana) je da ne sadrže materije koje mogu
vezati vodu svojim onkotskim pritiskom (hidrofilne koloide, proteine). Iz tog razloga se ovi
fiziološki rastvori ne smiju davati u većim količinama odjednom ili više puta u kraćim
razmacima jer povećan volumen tečnosti u krvnim sudovima povećava hidrodinamski (krvni)
pritisak i izlazak vode iz kapilara u tkivo. Dolazi do stvaranja edema pluća, mozga i drugih
organa.

U principu, svi fiziološki rastvori se mogu pripremati na dva načina:

• mjerenjem potrebnih sastojaka kako bi se dobila potrebna koncentracija kada se ti

sastojci otope u destilovanoj vodi, i
• razblaživanjem koncentrovanijih rastvora potrebnih sastojaka na potrebnu koncentraciju
koja odgovara izotoniji u organizmu.
Najčešće, u praksi se radi ovaj drugi način, kada posjedujemo koncentrovane
rastvore potrebnih sastojaka koje razblažujemo na potrebne koncentracije. Te
koncentrovane rastvore nazivamo matičnim rastvorima (otopinama).

Kao matični rastvori, dobiju se:

10% (1,71 mol/L) NaCl; 1% (26,8 mmol/L) KCl; 1% (1,8 mmol/L) CaCl2
C2 . V
Koristiti obrazac: X =
C 1

gdje je:

X = nepoznati volumen koncentrovanog rastvora (10%) koji treba razblažiti.

C1 = koncentracija matične otopine, koju treba uzeti i razblažiti (10% NaCl) sa
destilovanom vodom;
C2 = koncentracija koju želimo (0, 95%) ;
V = potrebni volumen do kojeg ćemo dosuti destilovanu vodu;

Na isti način preračunavaju se vrijednosti za pripremanje složenih fizioloških rastvora

s tim da se obrazac ili proporcija koristi za svaku od komponenti posebno.

ZADATAK: Pripremiti:

- prost fiziološki rastvor NaCl za homeoterme organizme (0,95% ili 162,4 mmol/L),
- prost fiziološki rastvor NaCl za poikiloterme organizme (0,65% ili 111,1 mmol/L),
- prost fiziološki rastvor NaCl za morske beskičmenjake (3,4% ili 581,2 mmol/L) i
- složeni fiziološki - Ringer-ov rastvor za homeoterme organizme.

9
Datum:__________________ Potpis asistenta:

10