SULYAP SA TULA NG PANGASINAN

Renato R. Santillan

Isa sa matandang uri ng panitikan sa Pangasinan ay ang Anlong. Salitang mula

sa wika ng Pangasinan na ang ibig sabihin ay tula. Katulad din ng ibang tula sa wika ng
Filipinas nagsimula itong nagpasalin-salin sa bibig ng mga ninuno ng mga Pangasinan.
Gaya ng tula sa Tagalog, ang anlong ay may sukat at tugma rin. Gayundin, ang mga
paksain ay karaniwang pang-araw-araw na buhay ng isang taga-Pangasinan. Pansinin
ang halimbawa sa ibaba:

Walay manok kon taras

Bagsit a melamelag,
Bangno manongtongtong ak
Siber siber ed arap.

Kung susuriin ang sukat ng anlong sa itaas may pito itong pantig sa bawat
taludtod. Kung papansinin naman ang tugma nito, ang taras, melamelag, ak at arap
sang-ayon kay Dr. Jose Rizal ay nasa anyong malakas na katinig ang tugmaan.
Malinaw sa halimbawang ito na ang anlong ng Pangasinan ay walang pinagkaiba sa
tugmaan ng tula sa Tagalog. Gaya ng ibang wika sa Filipinas, umusbong ang panulaan
ng Pangasinan bago pa dumating ang mga Kastila. Subalit habang nasasakop ang
bansa ng mga dayuhan unti-unting napag-iwanan at naglalaho ang panulaan ng
Pangasinan sa iba pang wika ng Filipinas. Ito ang malaking paniniwala ni F. Sionel
Jose, Pambansang Alagad ng Sining sa Literatura. Ayon sa kanya: “Pangasinan as a
literary language is waning.”

Nitong mga nakaraang taon, marami ang nagsasabing namamatay na ang

wikang Pangasinan. Isa na rito si Armando Ravanzo sa kanyang sanaysay nagtanong
siya: Is a Pangasinan A Dying Diealect? Ang tanong na ito ni Ravanzo ay bunga ito ng
madalang na ang nagsusulat sa wikang Pangasinan. Gayundin, ang mga bagong
henerasyon ng mga taga-Pangasinan ay hindi marunong magsalita sa nasabing wika.
Ni ang kanilang alam na pangalan ng kanilang wika ay panggalatok na hindi naman
dapat. Ang panggalatok ay galing sa dalawang salita na pinagsama: Pangasinan at
Katok. Kaya kung bibigyan ng kahulugan ang panggalatok – “Pangasinan na may sira
ulo.” Kaya buong tutol si Santiago Villafania na hindi namamatay ang wikang
Pangasinan. Wika niya:

“Maksil so pananisiak tan amtak ya dakel so onabobon ya ag empapatey

sa salita tayo. Balbaleg labat so impanguman na salitan Pangasinan no
ikumpara nen antis ya sinmakbit iray Kastila ed pampang na Caboloan.”
 Sa pahayag na ito ni Villafania naniniwala siya na hindi namamatay ang wika ng
Pangasinan. Ang kaibhan lang ay hindi na nagagamit ang mga salitang luma sa halip
ay nanghihiram sila ng mga salita mula Ingles. Kung papansinin ang salita ng mga
kabataang Pangasinan, may halong wikang Filipino at kung minsan ay Ingles. Kaya
hindi siya pumayag na mabaon sa wala ang mga salitang nalilimutan na ng mga
bagong usbong na Pangasinan. Bunga nito, nabuo ang Malagilion bilang patunay na
hindi namamatay ang wikang kanyang nakagisnan, gaya ng nasasabi ng ilan. Isang
koleksyon ng tula (Soneto at Villanelle) na nasusulat sa Pangasinan ang kanyang
ginawa upang patunayan ang kanyang sinasabi. Nakuha ng aking atensyon ang aklat
na ito ni Villafania lalo na’t nasusulat ito sa Pangasinan dahil ako mismo ay nakaiintindi
ng Pangasinan.

Sulyap sa Anyo ng Malagilion

Ang aklat ni Villafania ay may pamagat na “Malagilion Sonnets tan

Villanelles.” Kung bubuklatin ang aklat na ito, naglalaman ng tatlong daang (300)
soneto. Pansinin ang soneto na nakapaloob sa Malagilion. Ayon sa UP Diksyonaryong
Filipino ang soneto ay tula na nagpapahayag ng isahan at kompletong ideya o
damdamin sa loob ng labing-apat (14) na taludtod na may mga tugmang naayon sa
sinusunod na modelo, gaya ng modelong Italyano na nahahati sa pangkat ng oktaba at
sinusundan ng sestet, o ng modelong Ingles na karaniwang binubuo ng tatlong quartet
at sinusundan ng isang couplet. Ang pamantayang ito ng soneto ay mahigpit na
sinusunod. Kung hindi man o sumunod sa dalawang anyo, naroon at naroon pa rin
itong tugmaan basta’t naroon pa rin ang labing-apat na taludtod. Alin man sa anyo ng
tulang soneto na walang tugma at hindi labing-apat ang taludtod hindi ito matatawag na
soneto. Ngayon pansinin ang isa sa soneto ni Villafania:

Sonito 1

(1) kawalaan mo natan Urduja? (a)

(2) anggapo’y makaamta no iner (b)
(3) so angisinopan da ed sika (a)

(4) say linget tan dala’n impaterter (b)

(5) tinmubo iran dika na dalin (c)
(6) pian nasakuban so angarian (d)

(7) agko amta no aya so bilin (c)

(8) bilang prinsisa na Caboloan (d)
 (9) nabilang so istoryan nisulat (e)
(10) istoryan mangipakabat komun (f)
(11) no sika et tua o mito (g)

(12) bonga’y kanonotan na totoon (f)

(13) pinabli ran maong so luyag da (a)
(14) kanian say ngaran mo inako ra (a)

Sa sonetong ito ni Villafania, mapapansin na ang bawat taludtod ay mayroon

itong limang saknong at labing-apat na taludtod. Ang bawat taludtod nito ay may
tigsasampung pantig. Mayroon itong saknungan na 3, 3, 2, 3 at 3. Kung papansinin
naman ang unang taludtod kawalaan mo/ natan Urduja? mayroon itong limahing
sesura. Sa ikalawang taludtod kung susundin ang unang sesura ay mahahati ang tula
sa maka/amta para maging limahin ang sesura anggapo’y maka/amta no iner.
Lumalabas na mali ang hati ng ikalawang taludtod. Kung paghihiwalayin ang tula sa
sesura lalabas na ang ikalawang taludtod nito ay magiging ganito: Anggapo’y maka/
amta no iner. Lumalabas na ang unang sesura nito ay nagtatapos sa maka at ang
ikalawang sesura ay nagsisimula sa amta. Gayundin ang ikatlong taludtod ng tula.
Pansinin ang taludtod: so angisinopan da ed sika. Kung susuriin ang sesura ng
ikatlong taludtod lalabas ang ganitong hati: so angisino/pan da ed sika. Nahati ang
taludtod sa pagitan ng salitang angisino? at pan? Pansinin din natin ang tugmaan ng
tula. Mayroon itong ganitong tugmaan na a, b, a/ b, c, d/ c, d/ e, f, g/ f, a, a/ lumalabas
sa tula na walang tugmaan ang sonito 1. Kung titingnan mabuti, tama na sana ang
tugmaan ng unang saknong dahil ang unang taludtod nito ay tugma sa ikatlong
taludtod. Subalit sa ikalawang saknong hindi naman tugma ang mga taludtod nito. Hindi
naman ito tugmaang Italyano o Ingles at lalong hindi naman ito mono rhyme. Para
lalong mapagtibay ang aking mga pinagsasabi-sabi sa artikulong ito, pansinin pa natin
ang isa pang soneto ni Villafania:

Sonito 64

(1) wala’y no anton kebiew ed pagew (a)

(2) sanlabi lan ag pakaugipay (b)
(3) pannunnonot ko’d isabi’y agew (a)
(4) a pangikban yo’d lobir na bilay (b)

(5) asingger lan onselek so banwa (c)

(6) magano lan onkupit so matak (d)
(7) ompawil ak la’d podir a panggia (c)
(8) pamatanir yo’d bugtong ya anak (d)
 (9) dia ed yarap yo’d say Makauley (a)
(10) piaet kon nagamoran yo’y tawen (a)
(11) anggan say pusok et mantagleey (a)
(12) maliket kon abete’y arapen (a)

(13) ta amtak wala kila’d akualan (e)

(14) na Impiniton Sankatageyan (e)

Sa sonetong ito ni Villafania, mayroon itong labing-apat na taludtod. Ang bawat

taludtod nito ay may tigsasampung pantig. Sa tulang ito ni Villafania ay may tugmaang
masasabi dahil sa unang saknong may tugmaan itong /a, b, a, b/, sa ikalawa ay may
tugmaang /c, d, c, d/. Sa ikatlong saknong ay may tugmaang /a, a, a, a/ at ang huling
saknong nito ay /e, e/ Kung susuriin naman ang sesura nito sa una hanggang ikaapat
na taludtod sa unang saknong mayroon itong limahing sesura. Samantala ang
ikalimang taludtod sa ikalawang saknong kapansin-pansin na nahati ang tula sa
salitang onselek. Kaya lalabas ang taludtod na ganito: asingger lan on/selek so
banwa. Ganoon din ang ikaanim na taludtod sa ikalawang saknong ng tula. Nahahati
ang taludtod sa salitang onkupit. Kaya ang magiging kalalabasan ng ikaanim na
tulodtod ay magano lan on/kupit so matak. Kung papansinin pa ang sesura ng
natitirang taludtod ng tula, ang ikasampu at ikalabindalawang taludtod ay walang
sesura. Sa kabuuan ng tula wala itong iisang sesura.

Hindi iisa o dadalawang ulit na nangyari na walang sesura ang tula ni Villafania.
Upang mapatotohanan ang aking sinasabi. Narito ang ilang mga halimbawang tula:

sonito 180

karaklan ed sa/ray kaugawan

ya agla ‘ra kab/kabat ed ngaran

sonito 181

aminsan mabo/lik ed dila yo

ira’y talurtur/ ya imbalikas
agay la’y bulas/las na ilalam
ed saray inko/rit yoran libro

sonito 165

si Arin Kasi/kis tan Alaos

si Arin Kasi/lag tan Dalisay
 Hindi ko alam kung ano ang layunin ng may-akda sa ginawa niyang mga
sonetong walang sesura.Sadya bang hindi niya nilagyan ng sesura ang lahat ng
koleksyon niya ng soneto at villanelle? Kung papansinin naman ang ibang taludtod ng
kanyang tula ay may sesura naman ito.
May mga tugmaan sa soneto niya ay sumablay gaya ng halimbawa sa ibaba:

Sonito 158

panon takan aroen Pinabli? (a)

ipetek ko man ira’y sonata (b)
anlongen ko man ira’y sonito (c)
ag iraya onkana anganko (c)
ed puson agto amta’y ondengel (d)
ed saray dangoan na panangaro (c)

panoon takan pablien Inaro? (c)

yalay ko man ed sika ya’y egpang (e)
tan sinonito iran pilalek (f)
ag iraya onkana anganko (c)
ed puson anggapo’y pililikna (b)
tan sagiat ed sayan manangaro (c)

balet ta lapu’d sika so musia (g)

ligliwak lawas ya anlongen ka (g)

Sa unang saknong, hindi nagtugmaan ang mga huling salita ng mga taludtod
nito. Gayundin ang ikalawang saknong maliban sa ikatlong saknong na nasa
tugmaang /g, g/. Para lalong mapatunayan ang aking sinasabi basahin ang ilang soneto
niya at husgahan niyo kung tama an gang aking sinasabi. Isa sa mga tulang
nakapaloob sa Malagilion ni Villafania ay ang villanelle. Ang villanelle ay tulang liriko na
may labinsiyam na taludtod, may dalawang tugma lamang at inuulit ang ilang linya. Ang
una ay nauulit sa ikaanim, at ikalabindalawang taludtod. Samantala ang ikatlong
taludtod nito ay nauulit sa ikasiyam at ikalabinlimang taludtod. Sa huling dalawang
taludtod, pinagsasama ang una at ikatlong taludtod. Sa aklat ni Villafania mayroon
siyang koleksyon na limampu (50). Pansin ang halimbawa sa ibaba:

Villanelle 1: Talabay
“Education’s only,the Envelope –
Give,me,the,Letter.” – Jose Garcia Villa
 (1) say talabay et sobri lambengat (A1)
(2) ya anggapo’y iyan ono karga (b)
(3) iter o yawat yo’d siak so sulat (A2)

(4) no iner inkorit ira’y bangat (a)

(5) pangoliran tan saray simbawa (b)
(6) say talabay et sobri lambengat (A1)

(7) anggapo’y balor a singa galat (a)

(8) singa dunong ya ag ikakana (b)
(9) iter o yawat yo’d siak so sulat (A2)

(10) tapian nagamoran so pirawat (a)

(11) a pangiwanwan ed inkapalsa (b)
(12) say talabay et sobri lambengat (A1)

(13) aya et nayarin naandipat (a)

(14) no ag niubol ono nilikna (b)
(15) iter o yawat yo’d siak so sulat (A2)

(16) ta wadtan ira’y tepet tan ebat (a)

(17) ed dorongawa’y bilay dia’d talba (b)
(18) say talabay et sobri lambengat (A1)
(19) iter o yawat yo’d siak so sulat (A2)

Sa halimbawang ito na villanelle mapapansin na ginamitan ni Villafania ng

epigraph ang tula na kinuha niya sa tula ni Jose Garcia Villa. Mayroon itong labinsiyam
na taludtod. Kung titingnan ang tula, nasunod ni Villafania ang tuntunin ng villanelle.
Gaundin mayroon itong tugmaang /a, b, a/ mula sa unang saknong hanggang ikalimang
saknong. Sa ikaanim na saknong ay /a, b, a, b/. Ang bawat taludtod nito ay may
tigsasampong pantig. Pansinin naman ang sesura nito. Sa unang taludtod ganito ang
hati: say talabay et/ sobri lambengat. Nahati ang taludtod sa pagitan ng salitang et at
sobri. Sa ikalawang taludtod nito ganito ang hati ng taludtod: ya anggapo’y i/yan ono
karga. Nahati ang taludtod sa pagitan ng salitang iyan. Tama ang sesura ng unang
taludtod subalit mali naman ang sesura ng ikalawang taludtod. Sa ikatlong taludtod
tama ang sesura samantala ang sesura ng ikaapat na taludtod ay mapapansing nahati
sapagitan ng salitang inkorit. Kaya ang magiging kalalabasan ng inkorit ay inko? at
rit? Lumalabas na mali ang sesura nito. Tingnan pa ang mga sumunod na taludtod
saka husgahan sang-ayon sa alituntunin ng pagsulat ng tulang may sukat at tugma
lalo’t villanelle ang anyo nito. Magbigay pa tayo ng villanelle na makikita sa Malagilion ni
Villafania. Pansinin ang villanelle 4 na may pamagat na Urduja. Kinuha ko ang anim na
taludtod nito:

(1) agay la’y binta na impanlupam (a)

(2) postura ka na kinalakian (a)
(3) aya so ipapatnag na matam (a)

(4) dia ed ritmo na sayiao ya tagam (a)

(5) tewek ira’y amin ya talawan (a)
(6) agay la’y binta na impanlupam (a)

Kung susuriin ang tugmaan ng villanelle 4 nasa iisang tugmaan ito. Mayroon
itong sampung pantig sa bawat taludtod. Sa una at ikalawang taludtod, tama ang
sesura nito dahil sa unang taludtod nahahati ito sa pagitan ng salitang binta at na.
Gayundin sa ikalawang taludtod nasa pagitan ng salitang ka at na. Mali naman ang
sesura ng ikatlong taludtod dahil nahahati ito sa salitang ipapatnag (ipa/patnag). Sa
ikalawang saknong, may tamang sesura ang ikaapat na taludtod at ikaanim na taludtod.
Samantalang ang ikalimang taludtod ay mali ang sesura nito. Dahil nahati ang taludtod
sa salitang amin (a/min). Sa kabuuan, karamihan sa villanelle sa Malagilion ay walang
sesura ngunit natupad nito ang pag-uulit-ulit na taludtod na kailangan sa isang
villanelle.

Sulyap sa Nilalaman ng Malagilion

Isa sa kapansin-pansing nilalaman ng aklat ni Villafania na Malagilion ay ang

mga hinaing niya sa mga kapwa Pangasinan. Sabi niya, wala ng nagmamalasakit sa
wikang Pangasinan. Pansinin ang soneto 136

singa bukbukor ko’y mibabakal

ed saray kailalaka’y biklat
ya angakamo’y dila’y Pangasinan.

Kung susuriing mabuti ang saknong ang tinitukoy na personang ko’y sa taludtod
na: singa bukbukor ko’y mibabakal ay dalawa ang pakahulugan una ay ang taong
taga-Pangasinan na nagmamalasakit sa wikang Pangsinan at ang pangalawa ay ang
may-akda. Sa tingin ng may-akda ay nag-iisa siyang nagmamalasakit sa wikang
Pangasinan. Bunga nito, lalong humihina ang wikang Pangasinan dahil sa
impluwensiya ng mga wikang Ingles at Filipino. Kaya nga wika niya sa soneto 128:

dia’d inkasil da ra’y dayon musia

kinmuyep so masnag a liwawa
 ed muling na musia’y Pangasinan

Sa saknong na ito, ang liwawa na tinutukoy rito ng may akda ay pag-asang

babangon ang wikang Pangasinan. Ayon sa kanya nawala ang pag-asang ito ng
dumating ang mga dayo at ang pag-iisip ng mga taga-Pangasinan ay pinalitan ng
kanilang mga paniniwala at kultura .Sa soneto 114, mapapansin na ang mga bagong
henerasyon, lalo na sa mga lungsod ay Tagalog ang kanilang gamit.

balet saray tobun-balo natan

dia ed binmungayabong ya siudad
dinmalin tan binmato’y dila ra
salitan Tagala’y pilatek da

Ayon pa sa kanya ay nakalimutan hindi lang ang wika ng Pangasinan kundi ang
lumang pangalan nito. Mapapansin ito sa soneto 104. Ang tinutukoy niya ritong lumang
pangalan ay Caboloan.

agko la namngel irama’y dangoan

tan simponia na kakawayanan
nen alingwanan da lan bitlaan
so daan ya ngaran mo pinabli.

Bunga nito, ang mga tulang nalikha bago dumating ang mga Kastila ay tuluyan
ng nawala. Gayundin ang mga tumutula ay kasabay na naglaho ng Caboloan. Makikita
ito sa soneto 94 at villanelle 23.

Sonito 94

amigmig la’ra’y egpang na anlong

tan saray tekep na pangoliran
da’ra’y sinaunan umaanlong
a simmulming dia ed Caboloan

villanelle 23

naandi la’ra’y anlong a ditso

tan saray tagaumen a daan
aborak la’ra’d egpang a nitso

Magkagayon man, malakas pa rin ang loob ni Villafania na muling babangon ang
wikang Pangasinan dahil naniniwala siya na buhay pa rin ang panitikan ng Pangasina n.
Naniniwala siya na ang magpapabangon ay ang kagaya niya manunulat. Hanggat may
nagsusulat sa wikang Pangasinan na gaya niya hindi kailan man mamatay ang wika ng
Pangasinan Ito ang kanyang sinabi sa villanelle 46 at soneto 248

Villanelle 46

say bilay na tawir a salita

say pansiansia’y dilan Pangasinan
wala’d mabunan litirarura

sonito 248

inmalagey so balon awiran

ya amasimbalo ed ulupan
ya natogiop ed panaon aman

Malakas ang kaniyang loob na ibigay ang mga aklat na bunga ng mga
reklamasyon ng pag-iisip na nagpapatunay na buhay ang panulaan ng Pangasinan sa
kaniyang pangunahing kritiko na si Virgilio Almario. Makikita ito sa soneto 164.

Sonito 164
(para ed si Virgilio S. Almario)

anlemlemew so liknaa’d pagew

nen yawat ko’d sikayo so libron
Pinabli tan arum ni’ran anlong

anggano wala so panduarua

ompano gaygayen yo’d palian
ta nidatek lanti’d Pangasinan

anggaman ontan emben yo natan

so balikas na musian abangonan
ed abayag ya impakalingwan

aya met so ebat ko ed kuanyo

ya riklamasion na kanonotan
para ed saya’y lapag a nasion

ta say litiraturan panrihion

 wala la’d tambib na ibolusion

Ang hinaing na ito ni Villafania ang siyang manggigising sa mga natutulog na

mga kababayan niyang may pagmamalasakit sa wikang Pangasinan. Kaya isang
malaking hamon sa mga taga-Pangasinan lalo na sa mga manunulat na kailangan
nilang kumilos para sa muling pagbuhay ng panitikan ng Pangasinan.

Sa kabuuan ang Malagilion ni Villafania ay sumasalamin sa kung ano ang

mayroon ang tula ng Pangasinan. Nahusgahan ko na ang anyo ng Malagilion at ang
nilalaman nito. Maaring ang aking paghuhusga ay may kulang pa subalit
pinapangatawanan ko ang aking mga binitiwang paghuhusga batay sa abot ng aking
kaalaman at natutuhan sa panuluaan. Maaring may mga hindi pa ako nakikita sa aklat
ni Villafania. Para lalong masuri ang aklat niya, hinahamon ko mga kapwa ko
Pangasinan na kritiko. Suriin ang aklat ng Malagilion at husgahan niyo sang-ayon sa
inyong kaalaman sa panitikan ng Pangasinan.

Sulyap sa Tula ng Pangasinan ni Renato R. Santillan

(Panimulang Pagsusuri ni Karen G. San Diego)

Ang muling pagtingin sa tula ng Pangasinan ay nagpapakita ng pagtindig sa

pinaniniwalaan na ang wikang Pangsinan ay hindi namamatay bagkus ito ay dumaraan
sa pagsubok nang pagbabago at pagiging malikhain na siyang pangunahing katangian
ng wika. Nagbabago sa aspetong kaalinsabay ng pamamayagpag ng teknolohiya at
pandaigdigang wika ay hindi maiiwasang masanggi ang wika at kultura ng Pangasinan.
Nariyan na ang mga lumang salita ay nalilimutan na dahil sa hindi ginagamit gayundin
na ang mga lumang salita ay inaangkupan ng bagong bihis upang iakma sa
kasalukuyang panahon na nasa katangian ng pagiging malikhain.

Ang mga anlong o tula ng Pangsinan ay nagpapatunay na mayaman ito sa

karanasan at buhay na buhay ang kahusayan sa pagpapabatid ng kultura at mga
ideyang kanilang kinagisnan.

Isang patunay na patuloy na pamamayagpag ng tula ng Pangasinan ay ang

koleksyon ng tatlong daan (300)soneto at villanelle. Maihahalintulad din ang Magalion
sa anyo at estilo ng mga tula sa Tagalog.

Ang pagiging mahusay ni Santillan sa wikang Pangasinan ay walang

pinapanigan sa pagtingin. Ito pa nga ang nagtutulak sa kaniyang mapatunayan sa mga
mambabasa lalo na ang kaniya niya taga-Pangasinan na buhay na buhay at patuloy na
pumapaimbulog na wikang sinuso at namana pa nila sa kanilangninuno. Isa rin siya sa
nagsusulong ng adhikaing muling patatagin at pausbungin ang wikang nagpaging tao
sa kanila. Bilang patunay, inilahad niya ang soneto at villanelle ni Santiago Villafania na
siksik sa mga tulang magpapabangon muli sa wikang anaakala ng karamihan na patay
na at nabaon na sa limot.

Sa anyo ng Malagilion, sinikap ipaliwanag ang pisikal na aspeto nito. Na tulad sa

wikang Tagalog na may tugmaan, mga saknong at mga taludtod na nagpapakita ng
kagandahan ng kultura ng mga taga-Pangasinan. Pagpapatunay lamang na sa
pagtahak sa tuwid na landas ng tula ay hindi lamang sa Tagalog makikita ang
itinatagong yaman at husay ng mga may-akda. Bagkus, lutang na lutang ito sa mga
anlong.

Lutang na lutang sa akdang ito ang pagpapatunay na buhay ang wika ng

Pangasinan.

Sa pagtingin ng awdyens, hindi maiwasang makita ng mga bukas na mata ang

pag-aangat ng may-akda sa wika at kultura ng Pangasinan lalo na sa larangan ng tula.
Higit sanang mauunawaan ang nais ipahayag ng mga tula kung ito ay naisalin sa
Tagalog dahil kung ang babasa nito ay mga hindi taga-Pangasinan ay tiyak na hindi
babasahin ang bahagi ng akdang ito. Binibigyang puwang din ng may-akda ang lalim ng
kaniyang pagnanais na itama ang mga maling akala sa pagbulusok ng wikang
Pangasinan. Bagkus, ito ay kaniyang itinataas sa paglalayong ipabatid na ang wikang
kabilang sa pangunahing wika sa Pilipinas ay hindi kailanman mamamatay.
Kaalinsabay nito, tila mo ang wikang Pangasinan ay napagod sa paglipad na ibon kaya
naman ito ay namahinga sa pamamayagpag at naghanap ng mapagkakanlungan at
mag-aalaga sa kaniya. Kumbaga, sandaling nagpahinga pero hindi nawala. Maiuugnay
din natin ito sa showbiz, ang mga artistang sumikat at nakilala sa kanilang kahusayan
sa pagganap at pag-arte ay namahinga muna sa pagtatrabaho. May mga balitang
lumabas na kesyo sila ay nabuntis, nanganak, nangibang-bansa na at marami pang iba.
Pero kung susumahin, namahinga lamang sila sa gulo ng mundong ginagalawan nila.
At muli,magbabalik sila sa kanilang kinagisnang mundo upang ipakita na sila ay ang
mga bago (refreshed) at handa na uling suungin ang mundong minsan na nilang iniwan.
Hindi mo kailanman mauunawaan ang hatid na nilalamn ng mga tula kung hindi mo
ganap na batid ang wikang ginagamit.

Hindi naman porke wala ng nagsusulat sa wikang ito ay patay na ito. Lalo na at
sa kasalukyang panahon ay ipinapatupad ang K-12 kung saan gagamitin ang wikang
bernakular sa pakikipagtalastasan sa antas ng elementarya kaya naman ito ang
magbibigay daan upang mahalin at tangkilikin hindi lamang ng mga Pangasinense
gayundin ang iba pang nagsasalita ng bernakular na wika ang wika at panitikan ng
Pangasinan. Ito ang magtutulak sa lalong pagpapaunlad ng kulturang kinagisnan ng
mga Pangasinense. Kaya naman, hindi na masasabing namamatay na wika ito kundi ito
ay pagpupursigeng mapalawak pa at muling maitayo ang bandera ng panitikang
kikilalanin pa ng mga kaapu-apuhan ng mga ninunong nagsikap mapaunlad at
mapayabong ang kulturang kinasanayan.

Ang pinakalayunin ng akdang ito ay himukin ang mga Pangasinense na

ibanyuhay ang panitikan at kulturang Pangasinan hindi lamang sa kanilang sariling
bayan bagkus kahit saang lupalop/bahagi ng mundo. Kumbaga, huwag kalimutan ang
wikang siyang bumuhay sa kanila na dapat alagaan hindi lamang sa isip, sa salita at sa
gawa. Naglalayon itong gisingin ang mga nahihimlay na diwa ng mga taong sangkot sa
o silang tinatawag na tagapagsulong ng kahusayan at kadakilaan ng wika. Panahon na
upang higit na tutukang mabuti at hagurin ng watsong kakinisan ang panitikan. Kung
maibabalik lang ang dating bugso ng interes sa pagsulat ng mga tula, awit, sanaysay sa
ay tiyak na mayamn na mayamn na ang wikang inaakala ng karamihan na nawala na
sa sirkulasyon ng bansa. Nakapanghihinayang na ang panitikang nagbuklod sa
mamamayan nito ay mawawala na parang bula nang hindi man lang nakikilala ng mga
taong taal na taga-Pangasinan. Hiramin natin ang kantang, “Kung maibababalik ko
lang, ang dati mong pagmamahal pakaiingatan ko at aalagaan pa, ganiyan sana ang
maging perspektibo ng mga nilalang sa tabi-tabi.

Ang pagsasawika ng ideya ay sing tatag ng kaniyang pananamplataya na ang

wikang Pangasinan ay patuloy na nabubuhay sa paarang tahimik at bigla na lang
sasamulat na tulad ng bulkanm na tahimik sa umpisa ngunit unti-unting nag-iipon ng
lakas upang ipabatid ang kalakasan ng wika. Alalaong-baga, nagpapakita lamang ito ng
pangungumbinseng ipagpatuloy ang naudlot na pagpapalaganap ng wika. Kung
mahihikayat lamang natin ang mga bata na pag-aralan at linangin pa ang kaalaman sa
Pangasinan, tiyak na mag-uumalpas ang kahusayan ng Pangasinense. Hindi ba at
uliran at dakila ang kilala mo kung saan at anong uri ng panitikan mayroon ka? Kaysa
mag-aral ng banyagang wika na hilaw sa iyong puso’t damdamin. Natural na natural sa
may-akda ang paglalabas ng hinaing sa kinahantungan ng wikang Pangasinense na
noon ay tinitingala ngunit ngayon at tinutudla. Hindi ko rin naman mauunawaan kung
bakit kailangan ng sesura gayong kung ang titingnan ay may tigsasampung (10) pantig.
Kumbaga, ang sesura ay nagpapakita ng pahilis na paghahati ng pantay na bilang ng
pantig.

Nawa’y ang akdang ito ang magpanibago sa pananaw ng mga taong pilit na
ibinabaon sa limot at huwisyo ang literaturang nagpaging sa atin. Literaturang kung ako
ang tatanungin ay magiging sandata sa pakikipagsapalaran sa daigdig ng katotohanan
at pag-asa.
 Ang pag-ibig sa sariling dugo’t laman ng buhay ang siyang instrumento sa pag-
unlad hindi lamang ng iyong bayan kundi ng iyong sarili. Bago mo pag-aralan ang
panitikan ng iba, pag-aralan mo muna ang panitikan mo upang hindi ka maging
mangmang sa sarili mong teritoryo at sa sarili mong kaligiran. Amayamay so ibabagak
diad salita, iner so mansimula? Sa pinanggalingan natin, hindi masamang lumingon
dahil ang paglingon ay tanda ng paggalang sa pinagmulan.

Kultura ko, pag-aaralan at pakamamahalin ko!

Kumbaga sa multo, unti-unti itong susulpot hindi para takutin ka kundi upang
ipaaalala sa iyo na “Hoy, buhay ko yang kinakalimutan mo”. Patuloy kitang mumultuhin
at uusigin hanggang sa ikaw ang magsawa at lumingon sa iyong pinanggalingan.

Ang kultura ng tao ay dumaraan sa dilim ngunit unti-unting mahahawi ito tulad ng
lunar eclipse na sandaling iimbulog sa iyong kinang subalit aalpas pa din ang awit ng
buhay na puno ng pagbabanyuhay sa soneto at villanelle.

Mga Gabay na Tanong sa Sanaysay ni Renato R. Santillan:

1. Sa tingin mo, anong nais ipabatid ng may-akda?

2. Masasabi mo bang namamatay o patuloy na yumayabong ang wikang
Pangasinan lalo na sa larangan ng panitikan? Ipaliwanag.
3. May mga bagong kaisipan bang inilatag tungkol sa tulang Pangasinense ang
sanaysay ni Santillan?
4. Paano nilinang ng may-akda ang kaniyang argumento sa sanaysay?
5. Ano ang himig o estilo ng sanaysay?