Sistemet mekanike  Forca (F)

• Në mekanikë janë dy mënyra elementare të lëvizjes: • Forca është shkaku që tenton të prodhojë ndryshime në
lëvizja drejtvizore (translacioni) dhe lëvizja rrotulluese lëvizjen e trupit në të cilin zbatohet.
zbatohet Janë dy lloje të
(rotacioni). forcave që mund të veprojnë në trup: forca kontaktuese
p themelore p
Koncepte për sisteme mekanike dhe forca e fushës.
• Masa (m) • Njësia e Forcës jepet në Njutonë (N).
• Masa e trupitp është sasia e materies ngag e cila ppërbëhet  Trupi i ngurtë
një trup.
• Fizikisht, masa është vetia që trupit i jep inerci, që do të • Kur lëvizja e një trupi real përshpejtohet trupi zakonisht
th të rezistencë
thotë i t ë përë të lëvizur
lë i apo ndalur.
d l MasaM e trupit
t it pëson një deformim elastik.
elastik
m përcaktohet nga pesha e tij G, përmes relacionit • Në qoftë se ko deformime janë shumë të vogla në
G krahasim me lëvizjen e trupit, trupi mund të
m konsiderohet se i takon trupave të ngurtë.
g
g=9 807 (m/s2) është konstanta e gravitacionit.
• ku g=9.807 gravitacionit
S&M_Lig_2/2015 1 S&M_Lig_2/2015 2

 Ligjet e Njutonit  Ligji i dytë i Njutonit për lëvizje drejtvizore

• Ligji i parë i Njutonit ka të bëj me parimin e ruajtjes së • Në rastin kur në trup të ngurtë me masë m veprojnë me
impulsit i cili thotë se impulsi i trupit në lëvizje është i shumë forca,
forca
pandryshueshëm gjatë lëvizjes në qoftë se në të nuk ma   Fi
i
veprojnë
p j forcat e jjashtme.
• Për lëvizjen drejtvizore, impulsi i trupit është i barabartë  Ligji i dytë i Njutonit për lëvizje rrotulluese
me prodhimin e masës së trupit me shpejtësinë e tij, • Kur trupi i ngurtë rrotullohet rreth një boshti të fiksuar,
Im=mv. ligji i dytë i Njutonit pohon se shuma e momenteve që
• Tek lëvizja rrotulluese impulsi përkufizohet si prodhim i veprojnë në trupin rrotullues shkakton nxitim këndor a
momentit të inercisë së trupit,
trupit J,
J dhe shpejtësisë këndore të trupit,
trupit
. Pra impulsi i trupit në rrotullim definohet si Im=J. J    Ti
 Momenti (T) i
• Ligjit i dytë i Njutonit jep relacionin në mes të nxitimit
të trupit të ngurtë, a ose , dhe masës së tij te lëvizja • Momenti T, apo momenti i çiftit të forcave, definohet si
drejtvizore m apo momentit të inercisë J te lëvizja çdo shkak që tenton të shkaktoj ndryshim në lëvizjen
rrotulluese.
t ll rrot ll ese të trupit
rrotulluese tr pit në të cilin ai vepron.
epron
S&M_Lig_2/2015 3 S&M_Lig_2/2015 4
 z
 Njësia e momentit jepet në (Nm).
(Nm) dr
R

r
 Momenti i inercisë (J)
 Momenti i inercisë J i trupit të ngurtë rreth një boshti h

është i përkufizuar me
J   r 2 dm y
m
x

 Njësia
j e momentit të inercisë shprehet
p g 2)).
në ((kgm  Cilindri ndahet në shtresa të holla trashësi dr dhe rreze
 Shembull 1: Të përcaktohet momenti i inercisë për r. Masa e këtyre shtresave është dm=dV, ku  është
cilindrin me masë m dhe rreze R,
R që rrotullohet rreth p
dendësia e masës së trupit.
boshtit qendror të tij (z). dm   dV    2 rhdr 

S&M_Lig_2/2015 5 S&M_Lig_2/2015 6

 momenti i inercisë përcaktohet si  Elementet e sistemeve mekanike

J   r dm  2
2
 h
R
r dr  2
3
h
R4
 
h
R4  Elementet e inercisë
m 0 4 2  Elementet e sustave
 Masa e cilindrit është  Elementet e shuarësve
m  V   R 2 h
 Elementet e inercisë
 Pas zëvendësimit,
zëvendësimit fitohet shprehja për moment të  Inercia definohet si raport i forcës ndaj nxitimit
n itimit dhe
inercisë, definohet si
1 F F F  N 
J R2
mR I m   ,     kg
k 
2 a v 
x  m/s 2 
 Në rastin e lëvizjes rrotulluese,
rrotulluese rolin e forcës e ka
momenti, apo çifti rrotullues, ndërsa rolin e nxitimit a e
luan nxitimi këndor a,
a
S&M_Lig_2/2015 7 S&M_Lig_2/2015 8
 T T  Nm 
  kg
k  m2   Elementet e sustave
T
IJ   ,  
    rad/s 
2

 Susta lineare është element mekanik i cili mund të

 Në figurë janë paraqitur grafikisht simbolet e d f
deformoheth nga forca
f apo momentii i jashtëm
j h ashtu
h që
elementeve të inercisë për të dy llojet e lëvizjes. ky deformim është në përpjesëtim të drejtë me forcën
apo momentin i e aplikuar
lik nëë të.
ë
Lëvizja drejtvizore Lëvizja rrotulluese  Simbolet grafike të elementeve të sustave për të dy
x, x , 
x J llojet e lëvizjeve janë treguar në figurën vijuese.
Ti  J   J
F Fi  ma  mx
m

T
Masa m Momenti i inercisë J
Tct  ct 1   2 
Fc  c  x1  x2  1 2

S&M_Lig_2/2015 9 S&M_Lig_2/2015 10

 Forca është në ppërpjesëtim

pj të drejtë
j me deformimin e  Elementet e shuarësve
sustës në pajtim me barazimin  Shuarësi është element mekanik që nuk akumulon
F  Fc  cx  c  x1  x2  energji mekanike,
mekanike por e shpërndan këtë duke e
shndërruar atë në energji termike
 ku c paraqet koeficientin e ngurtësisë së sustës që ka
njësi në (N/m).
 Në mënyrëy të ngjashme
gj shpjegohet
pj g edhe funksioni i
sustës përdredhëse, duke zëvendësuar zhvendosjen x me
1
j këndore q dhe forcën me momentin Tct.
zhvendosjen Fd  Dv  D  x1  x2 
  Td  Dt   D 1  2
T  Tc  ct   ct 1   2   Forca e kundërveprimit te shuarësi, për dallim nga
susta,
t nukk është
ë htë nëë përpjesëtim
ë j ëti me zhvendosjen
h d j por me
 ku ct paraqet koeficientin e ngurtësisë së sustës
shpejtësinë e zhvendosjes, që jepet me shprehjen,
përdredhëse qqë ka njësi
p j në ((Nm/rad).
)
S&M_Lig_2/2015 11 S&M_Lig_2/2015 12
 F  Fd  D  v1  v2   D  x1  x2   Sistemi i varur mekanik me masë dhe sustë
 ku D paraqet koeficientin e fërkimit apo koeficientin e  Në figurë është treguar një sistem mekanik që përbëhet
fërkimit të viskozitetit dhe shprehet në njësi (N
(Ns/m)
s/m). nga masa dhe susta,
susta ku masa është varur përmes sustës
 Në mënyrë analoge, për shuarësin rrotullues mund të në fushën e gravitacionit tokësor.
thuhet se veprimit të momentit të jashtëm rrotullues T i
kundërvihet momenti rezistues i shuarësit Td në pajtim
c
me relacionin,
relacionin c

T  Td  Dt 1  2   Dt 1  2 
 ku Dt është koeficienti i fërkimit rrotullues dhe ka

dimensione në (Nms/rad). y  x 
x
 Nëse elementet mekanike krahasohen me ato elektrike
vërehet se shuarësi i përgjigjet rezistencës R, susta
kapacitetit C deri sa masa i përgjigjet induktivitetit L.
S&M_Lig_2/2015 13 S&M_Lig_2/2015 14

 Për lëvizje
j vertikale,, jjanë dyy forca qqë veprojnë
p j në trupin
p g  c
G  mg
me masën m: forca tërheqëse e sustës dhe pesha e trupit  Tani, nga figura shihet se y=x+, duke ditur se  ka
me masë m,, G=mg. g Nëse masa tërhiqet q teposhtë
p nga
g njëj vlerë të pandryshueshme dhe për rrjedhojë të gjitha
forcë e jashtme dhe pastaj lëshohet e lirë, forca derivatet e saj kohore janë zero, mund të zhvillohet
rezistuese e sustës tenton ta kthejj masë ppërpjetë.
pj Në të ekuacioni i modelit si në vijim,
vijim
njëjtën kohë pesha e trupit tenton ta tërheqë masën m
d2
2 
p
teposhtë. my   Fi  G  Fc  mg  cy m x     c  x     mg ,   0 dhe c  mg
dt
 ose i

y  cyy  mgg
my  Nga kjo fitohet trajta më e thjeshtë e ekuacionit që i
referohet pozitës së matjes së zhvendosjes x,
 Në qoftë se paramendohet se masa është varur në të mx  cx  0
k l ë e largët
kaluarën l ët dhe
dh se susta
t është
ë htë zgjatur
j t nën
ë veprimin
i i
 që paraqet modelin dinamik të sistemit të treguar.
e peshës G në mënyrë të qëndrueshme për zhvendosjen
t tik , atëherë
statike tëh ë do
d të vlej
l j
S&M_Lig_2/2015 15 S&M_Lig_2/2015 16
 Vibracionet e lira  ku pparametri n është i dhënë me shprehjen
p j
 Kur sistemi mekanik përbëhet vetëm nga susta dhe c
n 
masa një zhvendosje e tij nga pozita e tij statike m
shkakton oscilime të pandërprera të tij. Këto oscilime  quhet frekuenca e natyrshme e sistemit.
quhen vibracione të lira,
lira sepse ato shkaktohen vetëm
 Modeli i sistemit të këtillë më së lehti zgjidhet me
nga kushtet fillestare jozero, e jo nga ndonjë ngacmim i
transformim të Laplasit
jashtëm
jashtëm. mx  cx  0 s 2 X  s   sx  0   x  0   n2 X  s   0
 Le të supozohet se në momentin t=0 masa është
x  0  sx  0 
zhvendosur për zhvendosje fillestare x(0) me shpejtësi X s  
v(0) dhe pastaj është lëshuar. Duke pjesëtuar të dy anët e s 
2 2
n s 2  n2
ekuacionit me m,
m fitohet     s 
c L1  2 n 2   sin n t  L1  2 2 
 cos n t 
x  n2 x  0
x  x  
  s  n   s  n 
m
S&M_Lig_2/2015 17 S&M_Lig_2/2015 18

 Në këtë mënyrëy fitohet funksioni kohor i zhvendosjes

j Puna energjia dhe fuqia
Puna,
x(t) që njëkohësisht paraqet përgjigjen e natyrshme të
• Puna
sistemit të shkaktuar vetëm nga
g kushtet fillestare
• Në qoftë
ftë se gjatë
j të zhvendosjes
h d j të një jë trupi
t i nën
ë ndikimin
diki i
1
x t   x  0  sin n t   x  0  cos n t  , t  0 e forcës së pandryshueshme F ai zhvendoset për një
n distancë x, puna W që do ta kryen kjo forcë është i
barabartë me prodhimin e këtyre dy madhësive
 Ligjshmëria e ndryshimit kohor të x(t) e shprehur me
f
formulën
lë e sipërme
i ë quhet
h t lëvizje
lë i j harmonike
h ik dhe
dh siç
i W  Fx
shihet ka trajtë sinusoidale të pashuar me frekuencë të • Kur forca është e shprehur
p në ((N)) dhe distanca në ((m),
)
natyrshme
t h të oscilimeve
ili n. atëherë puna do të shprehet në (Nm) apo (Joul-a).
• Në qoftë se forca perceptohet si përpjekje atëherë puna
n 1 2 m
fn  
1 c
 Hz  Tn    2 s  ë htë masëë e realizimit
është li i it të kësaj
kë j përpjekjeje.
ë j kj j
2 2 m f n n c

S&M_Lig_2/2015 19 S&M_Lig_2/2015 20
• Energjia • Energjia që e ka një trup për shkak të pozitës së tij quhet
• Energjia mund të definohet si aftësi e sistemit për të energji
ji potenciale,
i l deri
d i sa energjia
ji që e posedon
d trupii
kryer punë. për shkak të shpejtësisë me të cilën lëvizë quhet energji
• Energjia
ji paraqitet
i në forma
f të ndryshme
d h dh ajo
dhe j në kinetike.
kinetike
parim mund të shndërrohet nga një trajtë në tjetrën • Energjia potenciale
• Për një sistem thuhet se posedon energji nëse ai mund të • Në sisteme mekanike vetëm masa dhe susta mund të
kryej punë. kenë energji potenciale.
• Kur sistemi kryen punë mekanike,
mekanike energjia e sistemit • Energjia
gj ppotenciale është e barabartë me p punën e kryery
zvogëlohet për sasinë e energjisë që është nevojitur për nga forca e jashtme që vepron në trup.
ta kryer punën. Njësia e energjisë është e njëjtë me atë • Për trupin me masë m në lartësinë h ndaj sipërfaqes së
tëë punës.
ë tokës
kë energjia
ji potenciale
i l V do
d tëë jetë,
j ë
• Energjia nuk mund as të krijohet e as të shkatërrohet. h
V   mgdx
g  mg h
Kjo do të thotë se rritja e energjisë totale në sistem është 0

e barabartë me diferencën e energjisë që hyn dhe del • ku g=9.807 m/s2 paraqet konstantën e gravitacionit.
ngag sistemi.
S&M_Lig_2/2015 21 S&M_Lig_2/2015 22

• Nëse trupi lëshohet nga kjo pozitë ai ka aftësi për të x2 x2 1 2 1 2

k
kryer punë sepse pesha h e tijij G=mg do d të shkaktoj
hk k j V   Fdx
Fd   cxdx
d  cx2  cx1
x1 x1 2 2
lëvizjen për distancën h. Pasi që trupi është lëshuar në • Në mënyrë të ngjashme mund të shtrohet edhe shprehja
rrënje të lirë,
lirë energjia potenciale tij bie.
bie për shtesën
h e energjisë
ji potenciale
i l që akumulohet
k l h në
• Humbja e energjisë potenciale me këtë rast shndërrohet sustën rrotulluese,
gj kinetike.
në energji 2 2 1 1
• Në rastin e sustës energjia potenciale V është e barabartë V   T d   ct  d  ct 22  ct12
1 1 2 2
me punën e kryer në sustë nga forcat që veprojnë në
skajet
k j e saj, j gjatë
j shtypjes
h j apo zgjatjes
j j së sustës. • Energjia kinetike
• Energjia totale e akumuluar në sustë do të jetë • Elementet e inercisë mund akumulojnë energji kinetike
në sisteme mekanike.
mekanike Trupi me masë m që lëvizë me
x1 1 2
V   c  x dx  cx1 shpejtësi v ka energji kinetike K
0 2
• Në
Nëse susta shtypet
h (
(apo zgjatet)
j ) nga distanca
di x1 nëë atëë 1
K m  v2
x2, atëherë shtesa e energjisë potenciale që akumulohet 2
në sustë është
S&M_Lig_2/2015 23 S&M_Lig_2/2015 24
• Ndryshmi i energjisë kinetike të trupit me masë m është • Energjia e shpenzuar (e shpërndarë)
e barabartë
b b me punën e kryer
k nga forca
f e jashtme
j h e cila
il • Energjia shpenzohet në shuarës duke u shndërruar nga
shkakton shpejtimin apo ngadalësimin e trupit. energjia mekanike në atë termike. Në qoftë se skaji
ddx shuarës është zhvendosur nga x1 në x2, shtesa e punës së
dt   Fvdt    mv  vdt
x2 t2 t2 t2
K  W   Fdx   F kryer nga forca në skajet e shuarësit do të jetë
x1 t1 dt t1 t1

dx
 Dx  dx  D t
x2 x2 t2 t2

v2 1 1
mvdv  mv22  mv12 W   Fdx   x dt  D  x 2 dt
v1 2 2
x1 x1 1 dt t1

• Në analogji me shprehjen e fundit mund të shtrohet • Energjia e shuarësit gjithmonë shpërndahet,

shpërndahet pavarësisht
edhe shprehja për ndryshimin e energjisë kinetike për nga parashenja e shpejtësisë.
lëvizje
j rrotulluese  Fuqia
2 d
dt   T  dt    J    dt
t2 t2 t2
K  W   Td   T • Fuqia P shprehet si shpejtësi e kryerjes së punës.
1 t1 dt t1 t1
dW
2 1 1 P
  J  d   J 22  J 12 dt
1 2 2
S&M_Lig_2/2015 25 S&M_Lig_2/2015 26

• ku dW paraqet punën e kryer në intervalin dt. Në qoftë

se merret se forca
f F kak vlerë
l të pandryshueshme,
d h h
atëherë vlen
dW d  Fx  dx
P  F  Fx  Fv
dt dt dt
• Shembulli 2: Çfarë fuqie nevojitet që trupi me masë
400 (kg) të ngritët me shpejtësi 30 (m/minutë)?
• Zgjidhje: Forca që nevojitet për ngritje të trupit është e
barabartë me peshën e tij
F  G  mg  400  9.81  3924  N 
• Fuqia e nevojshme për të kryer këtë veprim do të jetë,
30  Nm 
P  Fv  3924   1962    1962  W 
60  s 

S&M_Lig_2/2015 27