არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენისა და დაჟანგვის მეთოდით

ცეოლიტების მოდიფიცირების ტექნოლოგიის დამუშავება

(საგრანტო ხელშეკრულება N AR/166/3-200/13)

დასკვნითი სამეცნიერო-კვლევითი ანგარიში

2014 წლის 4 აპრილი - 2016 წლის 4 აპრილი

გრანტის სამეცნიერო ხელმძღვანელი: ჯ. შენგელია

2016

1
ძირითადი შემსრულებლები:

ჯემალ შენგელია

თამაზ აგლაძე

მარინე დონაძე

მაია გაბრიჩიძე

შალვა კიკაბიძე

არჩილ ბენაშვილი

ლევან ბერიაშვილი

2
 სარჩევი

რეზიუმე . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

თავი 1. ლითონური ვერცხლით ან მანგანუმის დიოქსიდით მოდიფიცირებული

ცეოლიტების მიღების მეთოდები და მათი გამოყენება წყლის გაწმენდის პროცესში.. . . . .......... 11

თ ა ვ ი 2. კლინოპტილოლიტზე Ag+ იონების იონმიმოცვლითი სორბციის შესწავლა

სტატიკურ და დინამიკურ რჟიმში. წყალხსნარში Ag+ იონების კონცენტრაციის,
ცეოლიტის გრანულაციის, ტემპერატურასა და კონტაქტის ხანგრძლივობის გავლენა
იონმიმოცვლით სორბციაზე (ამოცანები № 1 და 6).................................................................. ....... 30

თავი 3. ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული მასალის დამზადების ტექნოლოგიის

შემუშავება და მისი ფიზიკურ-მექანიკური და იონმიმოცვლითი თვისებების შესწავლა

(ამოცანები№ 8 და 13)...................................................................................................................................... 58

თავი 4. მფილტრავი მასალის ლითონური ვერცხლით ან მანგანუმის დიოქსიდით

მოდიფიცირება არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენის ან დაჟანგვის

მეთოდის გამოყენებით (ამოცანები № 2,4, 5, 8, 9, 10, 13, 14, 16))........................................................... 83

თავი 5. ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი

კერამიკული ფილტრის ანტიბაქტერიული თვისებები E.coli-საგან წყლის
გაწმენდის მაგალითზე (ამოცანა № 12).......................................................................................... 169

თავი 6. MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული

ფილტრის კატალიზურ-სორბციული აქტიურობა Mn2+ , Fe2+ და As3+ იონებისაგან

წყლის გაწმენდის პროცესში (ამოცანა № 17) .......................................................................................178

ლიტერატურა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

დანართი 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

დანართი 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

დანართი 3 . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3
 რე ზ ი უ მ ე

პროექტის მიზანია ბაქტერიებისა და მავნე მინერალური მინარევებისაგან სასმელი

წყლის გაწმენდისთვის არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენის და დაჟანგვის
მეთოდის გამოყენებით ლითონური ვერცხლით და მანგანუმის დიოქსიდით
მოდიფიცირებული მფილტრავი მასალების მიღების ტექნოლოგიის დამუშავება და
გამოცდა.

პროექტის შესრულების საწყის სტადიაზე მფილტრავი მასალის მყარ სარჩულად, ანუ

მატრიცად გათვალისწინებული იყო ბუნებრივი ცეოლიტის კლინოპტილოლიტის
გამოყენება. ცეოლიტის იონმიმოცვლითი უნარი განაპირობებს მის სტრუქტურაში
ელექტროსტატიკური მიზიდვის ძალებით მტკიცედ ბმული პრეკურსორების - Ag + და Mn+2
იონების მიღების შესაძლებლობას, რაც წარმოადგენს მაღალი ქიმიური და მექანიკური
მდგრადობის აქტიური ნივთიერებების - ლითონური ვერცხლისა და მანგანუმის
დიოქსიდის წარმოქმნისათვის აუცილებელ პირობას.

ექსპერიმენტული კვლევების ჩატარებისას გამოიკვეთა პრობლემა, რომელიც თავს

იჩენს წყლის გაწმენდის ტექნოლოგიებში ცეოლიტის გამოყენების დროს. დაბალი
მექანიკური სიმტკიცის გამო, რაც გამოიხატება დაქუცმაცებადობისა და ცვეთადობის
მაღალი მნიშვნელობებით, წყლის ფილტრაციის პროცესში ცეოლიტის მარცვლები იშლება.
ეს იწვევს ფილტრის აქტიური კომპონენტების - ლითონური ვერცხლის და მანგანუმის
დიოქსიდის ფენის დაზიანებასა და ჩამოშლას, რის გამოც მკვეთრად მცირდება ფილტრის
ექსპლუატაციის ვადა, იზრდება აქტიური კომპონენტების არამიზნობრივი ხარჯი, იქმნება
ვერცხლითა და მანგანუმით წყლის დაბინძურების საშიშროება.

პროექტის შესრულებისას ჩამოყალიბდა და განხორციელდა ბუნებრივი ცეოლიტის

კლინოპტილოლიტის ნაცვლად მყარ სარჩულად ბუნებრივი ცეოლიტის

4
კლინოპტილოლიტის შემცველი ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული მასალის
დამზადების იდეა.

ახალი ტიპის მატრიცაში - ცეოლიტიან ფოროვან კერამიკაში შენარჩუნებულია

ცეოლიტის იონმიმოცვლითი უნარი და იგი შერწყმულია კერამიკისათვის დამახასიათებელ
სიმტკიცესთან, რაც ქმნის აქტიური ნივთიერებებით მოდიფიცირებული მაღალი ქიმიური
და მექანიკური მდგრადობის მფილტრავი მასალის მიღების შესაძლებლობას.

შემუშავებულია განსაზღვრული ფიზიკურ-მექანიკური თვისებების მქონე

ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკის მიღების ტექნოლოგია. დადგენილია ცეოლიტის,
თიხების და ხის ნახერხის ნარევის ოპტიმალური შედგენილობა და გამოწვის ოპტიმალური
პირობები. ახალი ტიპის მატრიცის მიღების მეთოდზე საქპატენტში წარდგენილია ორი
განაცხადი გამოგონებაზე საიდენტიფიკაციო ნომრებით და 14026/01. განაცხადზე 13862/01
საქპატენტის მიერ მიღებულია დადებითი გადაწყვეტილება, ხოლო განაცხადზე 14026/01
მიმდინარეობს არსობრივი ექსპერტიზა.

შემუშავებულია მყარი სარჩულის - ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული მასალის

ლითონური ვერცხლით ან მანგანუმის დიოქსიდით მოდიფიცირების ტექნოლოგია,
რომელსაც საფუძვლად დაედო არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენის ან დაჟანგვის
მეთოდი. დადგენილია არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენის პროცესში
მედიატორად ქინონ-ჰიდროქინონის სისტემის, ხოლო არაპირდაპირი ელექტროქიმიური
დაჟანგვის პროცესში - NaCI-NaCIO-ს სისტემის გამოყენების ეფექტურობა. ნაჩვენებია ამ
მეთოდების ეკონომიკური და სოციალურ-ეკოლოგიური უპირატესობა აღდგენის და
დაჟანგვის ქიმიურ მეთოდებთან შედარებით. ორივე ხერხის ორიგინალობა
დადასტურებულია საქართველოს პატენტით GE P 2013 5952 B და საქპატენტის დადებითი
გადაწყვეტილებით განაცხადზზე 13740/01/

მასკანირებელი ელექტრონული მიკროსკოპისა და ენერგოდისპერსიული

მიკრორენტგენოსპექტრალური ანალიზატორის გამოყენებით შესწავლილია ცეოლიტიან

5
ფოროვან კერამიკულ ფილტრში ლითონური ვერცხლისა და MnO2-ის განაწილება და
დადგენილია მათი გამსხვილებული აგრეგატების მიახლოებითი ზომები.

დადგენილია მყარ სარჩულში პრეკურსორის Mn+2 იონების შესაყვანად ჭიათურის

მანგანუმის მადნის კონცენტრატის აზოტმჟავათი გააქტიურების პროცესში მიღებული
Mn(NO3)2-ის წყალხსნარის გამოყენების შესაძლებლობა. ორი მასალის - მანგანუმის
დიოქსიდით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრისა და
დენის ქიმიური წყაროსათვის ვარგისი გააქტიურებული მანგანუმის მადნის კონცენტრატის
წარმოების კოოპერაცია მნიშვნელოვნად აუმჯობესებს ორივე პროცესის ეკონომიკურ
მახასიათებლებს, განსაკუთრებით იმის გათვალიწინებით, რომ იქმნება მანგანუმის მადნის
კონცენტრატის გააქტიურების პროცესში მიღებული თანაური პროდუქტის - Mn(NO 3)2-ის
ხსნარის სამრეწველო გამოყენების პრობლემის გადაჭრის რეალური პერსპექტივა.

დადასტურებულია ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი

ფოროვანი კერამიკული ფილტრის ფაკულტატიური ანაერობული (მათ შორის E.coli) და
აერობული ბაქტერიებისაგან სასმელი წყლის გაწმენდის პროცესში ეფექტური გამოყენების
შესაძლებლობა. ხელოვნურად ძლიერ დაბინძურებული სასმელი წყლის (კოლიინდექსი ¿
1100) ფილტრში გატარების შედეგად კოლიინდექსი და მიკრობული რიცხვი მცირდება
ნორმამდე: კოლიინდექსი ნაკლებია 3-ზე, ხოლო მიკრობული რიცხვი ნაკლებია 10
კოლიინდექსის წარმომქმნელ ერთეულზე.

ფილტრი ხასიათდება აქტიური კომპონენტის - ლითონური ვერცხლის მაღალი

მდგრადობით. გაფილტრულ წყალში ვერცხლის შემცველობა არ აღემატება ზედა დასაშვებ
კონცენტრაციას (0.1 ppm) და, აქედან გამომდინარე, ლითონური ვერცხლით
მოდიფიცირებულ ცეოლიტიან ფოროვან კერამიკულ ფილტრში გატარებული წყალი
ვერცხლის შემცველობის მხრივ უსაფრთხოა ჯანმრთელობისათვის.

დადგენილია მანგანუმის დიოქსიდით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი

კერამიკული მფილტრავი მასალის Mn+2, Fe+2, Fe+3 და As+3 იონებისაგან სასმელი წყლის

6
გაწმენდის პროცესში ეფექტური გამოყენების შესაძლებლობა. ხელოვნურად
დაბინძურებული მოდელური სასმელი წყლის (იონების შემცველობა 1-2-რიგით აღემატება
ზღვრულ დასაშვებ კონცენტრაციას) ფილტრში გატარების შედეგად ამ იონების
კონცენტრაცია ევროპის კავშირის საბჭოს დირექტივით გათვალისწინებულ ნორმებამდე
შემცირდა. ამასთანავე, გადაიჭრა MnO2-ით მოდიფიცირებული მფილტრავი
მასალებისათვის დამახასიათებელი აქტიური კომპონენტის მდგრადობის პრობლემა.
ცეოლიტიან ფოროვან კერამიკულ ფილტრში MnO2-ის ფენა გამოირჩევა მაღალი
მექანიკური და ქიმიური მდგრადობით და მისი ხსნადობით განპირობებული Mn +2 იონების
კონცენტრაცია სასმელ წყალში 1.5-5-ჯერ ნაკლებია ზღვრულ დასაშვებ კონცენტრაციასთან
შედარებით.

შესწავლილია მატრიცის - ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული მასალის

კომპონენტების წყალში ხსნადობა. გაფილტრულ წყალში არ იცვლება ან უმნიშვნელოდ
იცვლება Cd2+, Zn2+, K+, Cu2+, Ni2+, Co2+, (Fe2+ + Fe3+), Al3+ იონების კონცენტრაცია, ხოლო Ca2+,
Ba2+, Na+, Mg2+ და Cr3+ იონების კონცენტრაცია რამდენადმე იზრდება. ყველა გამოკვლეული
ელემენტის კონცენტრაცია გაფილტრულ წყალში ნაკლებია მის ზღვრულ დასაშვებ
კონცენტრაციაზე და, ამრიგად, ცეოლიტიან ფოროვან კერამიკულ ფილტრში გატარებული
წყალი უსაფრთხოა ჯანმრთელობისთვის.

ორივე მფილტრავი მასალის დასამზადებლად გამოყენებულია ადგილობრივი

ნედლეული: ხეკორძულას (მცხეთის რაიონი) საბადოს ცეოლიტი - კლინოპტილოლიტი;
შროშის (ზესტაფონის რაიონი) საბადოს წითელი და თეთრი თიხა; რუსთავის „აზოტის“
მიერ წარმოებული აზოტმჟავა; ჭიათურის მანგანუმის მადნის მეტალურგიული
კონცენტრატი. მადნეულის ვერცხლის შემცველი ხალკოპირიტული მადნების
აზოტმჟავური გადამუშავებით შესაძლებელია შეიქმნას AgNO 3-ის მცირემასშტაბიანი
წარმოება. ამრიგად, პროექტი ითვალისწინებს მხოლოდ სამამულო ნედლეულის ბაზაზე
ორიენტირებული ახალი მფილტრავი მასალების წარმოებას.

7
 პროექტის შედეგების გამოყენება შესაძლებელია საქართველოში Mn +2 იონების
(ჭიათურის სამრეწველო აუზი), As+3 იონების (ურავის საბადოს სამრეწველო აუზი), Fe +2 და
Fe+3 იონებისა (კოროზიული მილსადენები) და ბაქტერიებისგან საყოფაცხოვრებო
პირობებში სასმელი წყლის გაწმენდის პრობლემის გადასაჭრელად. პროექტის
მნიშვნელოვანი შედეგია, აგრეთვე, წყლის გაწმენდის ტექნოლოგიებში ბუნებრივი
ცეოლიტის უფრო ფართოდ გამოყენების შესაძლებლობის გაზრდა, რაც განპირობებულია
იმით, რომ პროექტის ძირითადი ინოვაციური ტექნოლოგიური გადაწყვეტილება -
ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული მასალის მიღება - უზრუნველყოფს ბუნებრივი
ცეოლიტის დაბალი მექანიკური სიმტკიცით გამოწვეული უარყოფითი ფაქტორების
აღმოფხვრას.

საგრანტო პროექტის სამეცნიერო-კვლევითი ანგარიშის სტრუქტურა შემდეგი

სახისაა:

I თავში განხილულია სასმელი წყლის გაწმენდის პროცესში ლითონური ვერცხლით

და მანგანუმის დიოქსიდით მოდიფიცირებული ცეოლიტის გამოყენების შესახებ
ლიტერატურული მონაცემები, აგრეთვე, ლითონური ვერცხლისა და Ag + იონის
ანტიბაქტერიული მოქმედებისა და MnO2-ის გამოყენებით Mn+2, Fe+2, Fe+3 და As+3
იონებისაგან წყლის გაწმენდის მექანიზმები.

II თავში განხილულია ბუნებრივი ცეოლიტის - კლინოპტილოლიტის

იონმიმოცვლითი თვისებების შესახებ ლიტერატურული მონაცემები. ჩატარებულია
ხეკორძულას საბადოს კლინოპტილოლიტის შემცველი ცეოლიტური ქანების ფიზიკურ-
ქიმიური კვლევა. შესწავლილია სტატიკურ და დინამიკურ რეჟიმში ცეოლიტში Ag + იონების
მიმოცვლის პროცესი და გამოთქმულია მოსაზრებები მალიმიტირებელი სტადიის ბუნების
შესახებ. ექსპერიმენტული მონაცემების საფუძველზე გაკეთებულია დასკვნა
კლინოპტილოლიტის დაბალი მექანიკური სიმტკიცის თაობაზე. გამახვილებულია
ყურადღება იმ პრობლემებზე, რომელიც ამის გამო თავს იჩენს წყლის გაწმენდის
პროცესში.

8
 III თავში ექსპერიმენტული და ლიტერატურული მონაცემების საფუძველზე
ჩამოყალიბებულია ბუნებრივი ცეოლიტის - კლინოპტილოლიტის ნაცვლად ლითონური
ვერცხლის ან MnO2-ის შემცველი კომპოზიტის მატრიცად ცეოლიტიანი ფოროვანი
კერამიკული მასალის გამოყენების იდეა. შემუშავებულია ასეთი მასალის დამზადების
ტექნოლოგია და შესწავლილია მისი ფიზიკურ-მექანიკური თვისებები.

IV თავში განხილულია ახალ მფილტრავ მასალაში - ცეოლიტიან ფოროვან

კერამიკაში აქტიური ნივთიერებების - ლითონური ვერცხლისა და MnO 2-ის
პრეკურსორების - Ag+ და Mn+2 იონების მიმოცვლის პროცესის კვლევის შედეგები.
შემუშავებულია არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენის ან დაჟანგვის მეთოდის
გამოყენებით ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკის ლითონური ვერცხლით ან MnO 2-ით
მოდიფიცირების ტექნოლოგია. შესწავლილია ქინონის განზავებული წყალხსნარის
ელექტროლიზით ჰიდროქინონისა და NaCI-ის წყალხსნარის ელექტროლიზით NaCIO-ს
მიღების პროცესები. ნაჩვენებია ქინონის ელექტროქიმიური აღდგენის პროცესში საკათოდე
მასალად ნახშირბადოვანი ქეჩის გამოყენების მიზანშეწონილობა.

V თავში განხილულია ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი

ფოროვანი კერამიკული ფილტრების გამოყენებით სასმელი წყლის ბაქტერიოლოგიური
გაწმენდის პროცესების კვლევის შედეგები.

VI თავში განხილულია MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი

კერამიკული ფილტრების გამოყენებით სასმელი წყლის Mn +2, Fe+2, Fe+3 და As+3 იონებისაგან
გაწმენდის პროცესის კვლევის შედეგები.

ანგარიშის სტრუქტურა ასახავს დასრულებული კვლევითი სამუშაოს საბოლოო

შედეგებს და ლოგიკურ კავშირშია იმ ახალ ტექნოლოგიურ გადაწყვეტილებებთან,
რომელიც მიღებულია საგრანტო პროექტის შესრულების შედეგად. აქედან გამომდინარე,
თავების დასახელება და თანმიმდევრობა ფორმალურად არ ემთხვევა საგრანტო პროექტით
დაგეგმილ ამოცანების ჩამონათვალს, თუმცა, მონიტორინგის გაადვილების მიზნით,

9
სარჩევში თავების სათაურებთან ფრჩხილებში მითითებულია შესაბამისი ამოცანების
ნუმერაცია.

საგრანტო პროექტის ფარგლებში შემუშავებულ ტექნოლოგიურ გადაწყვეტილებებზე

მიღებულია ერთი პატენტი და პროექტის შესრულების პერიოდში საქპატენტში
წარდგენილია სამი განაცხადი, მათაგან ერთ-ერთზე უკვე მიღებულია დადებითი
გადაწყვეტილება.

1. პატენტი GE P 2013 5952 B (გამოგონება). მანგანუმის დიოქსიდით

მოდიფიცირებული ცეოლიტის მიღების ხერხი. გამომგონებლები: თამაზ აგლაძე, ჯემალ
შენგელია, მაია გაბრიჩიძე, მარინე დონაძე. 2012 წელი.

2. საქპატენტის დადებითი გადაწყვეტილება გამოგონებაზე: ლითონური ვერცხლით

მოდიფიცირებული ბუნებრივი ცეოლიტის მიღების ხერხი. განმცხადებლები: ჯემალ
შენგელია, თამაზ აგლაძე, გიგლა წურწუმია, მარინე დონაძე, მაია გაბრიჩიძე, თამარ
ტყეშელაშვილი, ვახტანგ თედიაშვილი. განაცხადის საიდენტიფიკაციო ნომერი 13740/01,
განაცხადის შეტანის თარიღი 20.02.2015.

3. საქპატენტის დადებითი გადაწყვეტილება გამოგონებაზე: ანტიბაქტერიული

მფილტრავი მასალის მიღების ხერხი. განმცხადებლები: ჯემალ შენგელია, ირაკლი სულაძე,
გიგლა წურწუმია, თამარ ტყეშელაშვილი, ვახტანგ თედიაშვილი. განაცხადის
საიდენტიფიკაციო ნომერი 13862/01, განაცხადის შეტანის თარიღი 17.06.2015.

4. განაცხადი გამოგონებაზე: Mn2+ იონებისაგან წყლის გამწმენდი მფილტრავი

მასალის მიღების ხერხი. განმცხადებლები: ჯ.შენგელია, ვ.თედიაშვილი, თ. ტყეშელაშვილი,
ი. სულაძე, ლ. ბერიაშვილი, შ. კიკაბიძე. განაცხადის საიდენტიფიკაციო ნომერი 14026/01,
განაცხადის შეტანის თარიღი 28.12.2015 (განაცხადი გადის არსობრივ ექსპერტიზას).

საქართველოს ქიმიურ ჟურნალში დასაბეჭდად გადაცემულია სამეცნიერო ნაშრომი:

ჰიდროქინონის მიღება პარა-ბენზოქინონის ელექტროქიმიური აღდგენით განზავებული

10
წყალხსნარებიდან. ავტორები: თ. ტყეშელაშვილი, ვ.თედიაშვილი, ჯ. შენგელია, გ.
წურწუმია, ლ.კანდელაკი.

თავი 1
1. ლითონური ვერცხლით ან მანგანუმის დიოქსიდით მოდიფიცირებული
ცეოლიტების მიღების მეთოდები და მათი გამოყენება წყლის გაწმენდის პროცესში.
ლიტერატურული მიმოხილვა

1.1. ლითონური ვერცხლი - ცეოლიტის კომპოზიტის მიღების მეთოდები და

ანტიბაქტერიული თვისებები

ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტის, ანუ ლითონური ვერცხლი -

ცეოლიტის კომპოზიტის გამოყენების არე მრავალფეროვანია და იგი განისაზღვრება
ვერცხლის ანტიმიკრობული და ანტივირუსული თვისებებით.
ასეთი კომპოზიტის მიღების მეთოდები ორი ძირითადი სტადიისაგან შედგება:
−¿ პრეკურსორის - Ag+ იონების შეყვანა ცეოლიტის ჩონჩხში იონმიმოცვლითი გზით.
−¿ პრეკურსორის - Ag+ იონების აღდგენა ლითონურ ვერცხლამდე რომელიმე ქიმიური

აღმდგენელის გამოყენებით.
ასეთი მეთოდის გამოყენების ტიპურ მაგალითს წარმოადგენს სამუშაო [1], სადაც
აღწერილია ვერცხლის ნანონაწილაკებით მოდიფიცირებული ცეოლიტის მიღების მეთოდი
და შესწავლილია მიღებული ნანოკომპოზიტის ანტიბაქტერიული აქტიურობა. კვლევა
ჩატარებულია სინთეზურ ცეოლიტზე, რომლის მარცვლების დიამეტრი ¿ 45 მკმ, ხოლო
თანაფარდობა SiO2/Al2O3 = 4.5. ვერცხლის სხვადასხვა შემცველობის კომპოზიტის ნიმუშები
მიღებული იყო ერთისა და იმავე რაოდენობის ცეოლიტის სხვადასხვა მოცულობის 1 ∙10-3 M
AgNO3-ის ხსნარით დამუშავების შედეგად. დამუშავების ხანგრძლივობა შეადგენდა 24 სთ.
ეს დრო საკმარისი იყო იონმიმოცვლითი პროცესის დასამთავრებლად. Ag + იონების
შემცველ ცეოლიტს უმატებდნენ ახლად დამზადებულ 4∙10-3 M NaBH4-ის ხსნარს მორევის
პირობებში. თანაფარდობა AgNO3/ NaBH4 შეადგენდა 1:4. Ag+ იონების აღდგენის პროცესი

11
გრძელდებოდა 1 სთ. მიღებული ნანოკომპოზიტის სუსპენზია ცენტრიფუგირების შემდეგ
ირეცხებოდა 2-ჯერ დისტილირებული წყლით Ag+ იონების მოსაცილებლად და შრებოდა 40
℃ -ზე ვაკუუმში. მიღებულ ნიმუშებში ვერცხლის ნანონაწილაკების ზომა იცვლებოდა

კომპოზიტში ვერცხლის შემცველობის მიხედვით და შეადგენდა 2.12 ± 0.37, 2.95 ± 0.65 და

3.11 ± 0.88 ნმ. ვერცხლის შემცველობა ნიმუშებში, შესაბამისად, შეადგენდა 1.0, 2.0 და 5% -ს.
სამუშაოში შედარების მიზნით Ag0-ცეოლიტის კომპოზიტურ მასალასთან ერთად
შესწავლილია Ag+ იონებით მოდიფიცირებული სინთეზური ცეოლიტისა და
არამოდიფიცირებული სინთეზური ცეოლიტის ანტიბაქტერიული აქტიურობა (ცხრ. 1.1).

ცხრილი 1.1.
სინთეზური ცეოლიტის, Ag+-ცეოლიტის (AO) და Ag0-ცეოლიტის (1.0% - A2; 2.0% - A4 და 5.0% - A5)
ინჰიბირების საშუალო ზონები [1]

ბაქტერია ინჰიბირების ზონა, მმ

AO A2 A4 A5 ცეოლიტი ცეოტაქ- ქლორამპე-
სიმი ნისოლი
E.coli 12.52± 0.14 7.87±0.22 6.44±0.08 7.40±0.16 ინჰიბირების 21.80 16.71
S.dysenteriae 9.03±0.05 7.52±0.18 6.48±0.19 6.95±0.32 ზონა არ 23.22 19.41
S.aureus 12.08±0.30 7.40±0.05 6.53±0.47 6.13±0.22 შეიმჩნევა 23.80 16.43
MRSA 9.43±0.19 8.16±0.09 6.92±0.14 7.04±0.25 18.89 15.48

სამუშაოს განხილვის შედეგად შეიძლება გაკეთდეს რამდენიმე მნიშვნელოვანი

დასკვნა:
−¿ Ag+ - ცეოლიტისა და Ag0 - ცეოლიტის კომპოზიტებმა აჩვენა ანტიბაქტერიული
აქტიურობა გრამ-უარყოფითი (Escherichia coli და Shigella dysenteriae) და გრამ-დადებითი
(Staphylococcus aureus და მეთიცილინის მიმართ რეზისტენტური Staphylococcus aureus)
ბაქტერიების მიმართ.
−¿ Ag+ - ცეოლიტის ანტიბაქტერიული აქტიურობა აღემატება Ag 0 - ცეოლიტის კომპოზიტის

ანტიბაქტერიულ აქტიურობას.

12
−¿ ცეოლიტს არ გააჩნია ანტიბაქტერიული აქტიურობა.
−¿ Ag0 - ცეოლიტის კომპოზიტის ანტიბაქტერიული აქტიურობა იზრდება ვერცხლის

ნანონაწილაკების ზომების შემცირებით.

−¿კომპოზიტში ვერცხლის შემცველობის გაზრდა არ იწვევს ანტიბაქტერიული ეფექტის

მნიშვნელოვან ცვლილებას.
−¿კომპოზიტში ვერცხლის ნანონაწილაკების ზომები მცირდება AgNO 3-ის და NaBH4-ის

ხსნარების განზავებით.
−¿ნანონაწილაკებს თავიანთი მცირე ზომების გამო შეუძლია ბაქტერიების ბირთვში

შეღწევა, რაც განსაზღვრავს მათ ანტიბაქტერიულ ეფექტს,

−¿ნანონაწილაკები ანტიბაქტერიულ აქტიურობას ამჟღავნებს Ag+ იონების წარმოქმნის
შედეგად.
სამუშაოში [2] განხილულია არა სინთეზური, არამედ ბუნებრივი ცეოლიტის -
კლინოპტილოლიტის Ag+ იონებით მოდიფიცირების პროცესი და შესწავლილია მიღებული
მასალის ანტიბაქტერიული აქტიურობა.
თავდაპირველად კლინოპტილოლიტს ამუშავებენ 1 M მჟაუნმჟავას (H 2C2O4 ∙2H2O) ან
1 M NaOH-ის ხსნარით 100℃ -ზე 5 სთ-ის განმავლობაში. ამ დროს ხსნარი/მყარის
შეფარდებაა 5:1. ასეთი დამუშავების შედეგად მიიღება კლინოპტილოლიტის მჟავური
ფორმა P1-H და Na+ იონის შემცველი ფორმა P2-Na+. ორივე ნიმუში დეიონიზირებული
წყლით რამდენჯერმე გარეცხვის შემდეგ გააშრეს 105℃ -ზე 6 სთ-ის განმავლობაში. მჟავათი
დამუშავებული ნიმუში (P1-H) დაამუშავეს 1 M NaCI-ის ხსნარით 100℃ -ზე 24 სთ-ის
განმავლობაში, შემდეგ გარეცხეს დეიონიზირებული წყლით ქლორიდ-იონზე უარყოფით
რეაქციამდე და გააშრეს 105℃ -ზე 6 სთ-ის განმავლობაში. ასეთი დამუშავების
აუცილებლობას ავტორები ხსნიან იმით, რომ Ag+ იონი სხვა იონებთან შედარებით (Ca 2+, K+,
Mg2+) უპირატესად მიმოიცვლება Na+-ის იონით.
მიღებული ორი ნიმუში - P1-Na+ და P2-Na+ დაამუშავეს სიბნელეში 0.1 M AgNO3-ის
ხსნარით 24 სთ-ის განმავლობაში. Ag+ იონებით მოდიფიცირებული კლინოპტილოლიტის
ორივე ნიმუში P1-Ag+ და P2-Ag+ გარეცხეს რამდენჯერმე დეიონიზირებული წყლით და

13
გააშრეს სიბნელეში ოთახის ტემპერატურაზე. სამუშაოში განსაკუთრებული ყურადღება
ეთმობა AgNO3-ის ხსნარის pH-ს, რადგან თუ pH აღემატება 7.5-8-ს, მაშინ Ag + იონი
გარდაიქმნება ლითონურ ვერცხლად და ცეოლიტის მარცვლები მუქდება. P1-Ag + -ში Ag+
იონების კუთრი შემცველობა შეადგენდა 1.9 მილიეკვ/გ, ხოლო P2-Ag+-ში - 1.2 მილიეკვ/გ.
მიღებული ნიმუშების ანტიბაქტერიული აქტიურობა შესწავლილია E.coli-სა და S.
aureus-ის მიმართ. ამ მიზნით პეტრის ჯამში მოათავსეს ბაქტერიების კოლონიები და
დაუმატეს P1-Ag+ და P2-Ag+ იმ რაოდენობით, რომ ბაქტერიული კულტურის მედიუმის 1
მლ მოცულობაზე ერთ შემთხვევაში მოდიოდა ორივე ნიმუშის 0.1 მგ, ხოლო მეორე
შემთხვევაში - 2 მგ.
ორივე ნიმუშმა, როდესაც ისინი აღებული იყო 2 მგ/მლ-ის ოდენობით, აჩვენა მაღალი
ანტიბაქტერიული აქტიურობა და პეტრის ჯამში არცერთი კოლონია არ გაიზარდა. 0.1
მგ/მლ-ის შემთხვევაში მჟავათი წინასწარ დამუშავებულმა ნიმუშმა (P1-Ag + ) აჩვენა უკეთესი
შედეგი, ვიდრე ნიმუშმა P2-Ag+. კერძოდ, P1-Ag+-ის შემთხვევაში E.coli-ის კოლონიაში
გაიზარდა 18%-ით, ხოლო S.aureus-ის კოლონიაში 31.58%-ით. P2-Ag +-ის შემთხვევაში
შესაბამისად, კოლონიაწარმომქმნელი ერთეული გაიზარდა 54.5 და 86.3%-ით.
Ag+ იონებით ბაქტერიების ზრდისა და გამრავლების შეჩერება ახსნილია ორი
მექანიზმით:
−¿უჯრედის ზედაპირზე დამაგრებული Ag+ იონი უშუალოდ მოქმედებს უჯრედის დნმ-

ზე.
−¿ უჯრედზე ზემოქმედებას ახდენს რეაქტიული ჟანგბადის სხვადასხვა ფორმა (წყალბადის
−¿ ¿
პეროქსიდი, სუპეროქსიდ-ანიონი O 2 , ჰიდროქსილ-რადიკალი, ატომური ჟანგბადი),
რომელიც კატალიზურად წარმოიქმნება ცეოლიტის მატრიცაში ჩამჯდარი ვერცხლის მიერ.
ასეთი მექანიზმებით Ag+ იონი აფერხებს უჯრედის რესპირაციულ და
რეპროდუქციულ ფუნქციას და ამუხრჭებს უჯრედში ნივთიერებათა ცვლას, ანუ
მეტაბოლიზმს.
სამუშაოში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ვერცხლს არაიონურ მდგომარეობაში
(ლითონური ვერცხლი) არა აქვს ანტიბაქტერიული მოქმედების უნარი და ეს უნარი

14
მჟღავნდება მხოლოდ მაშინ, როდესაც ლითონური ვერცხლი წყლის გარემოში გადადის
იონურ მდგომარეობაში.
სამუშაოში [3] ბუნებრივი ცეოლიტი - კლინოპტილოლიტი დამუშავებულია 0.01 და
0.05 M AgNO3-ის წყალხსნარით აზოტის არეში. ამის შემდეგ ნიმუშს აცხელებენ 120℃ -ზე 1
საათით, ხოლო შემდეგ 300℃ -ზე კვლავ 1 სთ-ით. გაცხელება და შემდგომი გაცივება
მიმდინარეობს აზოტის არეში. მიღებულ ნიმუშში ვერცხლის შემცველობა შეადგენდა
4.75%-ს, ხოლო ნაწილაკების ზომა - 55-558 ნმ-ს. ავტორები ასეთი ზომის ვერცხლის
ნაწილაკებს ახასიათებენ როგორც ნანონაწილაკებს. კვლევამ აჩვენა, რომ მიღებული
ვერცხლი - კლინოპტილოლიტის კომპოზიტი, ისევე როგორც Ag + იონების შემცველი
ცეოლიტი ხასიათდება მაღალი ანტიბაქტერიული აქტიურობით E.coli-ის მიმართ.
სამუშაოში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ 120-300℃ -ზე Ag+ იონების ლითონურ
ვერცხლამდე აღდგენაში მონაწილეობს ბუნებრივი ცეოლიტის - კლინოპტილოლიტის
ჰიდროქსიდ-იონები (OH-):
AgNO3 + X (R – [OH]) → R – AgO + H+ + e → R – Ago + NO2 + 1/2O2
სამუშაოს [4] თანახმად, ანტიბაქტერიული აქტიურობა ახასიათებს როგორც
ლითონური ვერცხლის ნანონაწილაკებს, ასევე Ag+ იონებს. უჯრედის კედლის პროტეინის
ინაქტივაციაში მონაწილეობს ვერცხლის ნანონაწილაკი, რომელსაც ამავე დროს, შეუძლია
შეაღწიოს უჯრედში და მოახდინოს ენზიმების ინაქტივაცია, წარმოქმნას რეაქტიული
ჟანგბადის სხვადასხვა ფორმა და მოკლას ბაქტერია. ვერცხლის წყაროდ შეიძლება AgNO 3-
ისა და ვერცხლის სულფადიაზინის გამოყენება. ისინი ათავისუფლებენ Ag + იონებს უფრო
მეტი რაოდენობით, ვიდრე ვერცხლის ნანონაწილაკები.
სამუშაოში [5] შესწავლილია მონტმორილონიტში ვერცხლის ნაწილაკების სინთეზის
მეთოდი და მიღებული მასალის ანტიბაქტერიული აქტიურობა. სამუშაოს [1]
ანალოგიურად, ამ შემთხვევაშიც მონტმორილონიტში პრეკურსორი Ag + შეჰყავთ
იონმიმოცვლითი გზით და აღმდგენელად გამოყენებულია NaBH 4. ნაჩვენებია მიღებული
მასალის მაღალი ანტიბაქტერიული აქტიურობა გრამ-დადებითი (Staphylococcus aureus და

15
მეთიცილინის რეზისტენტური S.aureus) და გრამ-უარყოფითი (E.coli, E.coli-ის შტამი
0157:H7 klebsiella pneumoniae) ბაქტერიების მიმართ.
ვერცხლის ანტიბაქტერიული მოქმედების ფართო სპექტრი მიუთითებს იმაზე, რომ
მას აქვს უნარი ზემოქმედება მოახდინოს ცილოვანი ობიექტების მრავალ სახესხვაობაზე. ეს
ძალზედ მნიშვნელოვანი თვისება განსაკუთრებით აქტუალურია დღეს, როდესაც
მრავლდება სიცოცხლისათვის საშიში ბაქტერიების ანტიბიოტიკების მიმართ
რეზისტენტული ახალი შტამები [6].
ლითონური ვერცხლის ბაქტერიციდული თვისება დაკავშირებულია მის ნელ
ჟანგვასა და Ag+ იონების გამოთავისუფლებასთან. ნანონაწილაკებს აქვთ მაღალი
ანტიბაქტერიული ეფექტურობა გავრცობილი ზედაპირის გამო. მათ შეუძლია შეაღწიონ
უჯრედის მემბრანაში და ზემოქმედება მოახდინონ შიგაუჯრედულ პროცესებზე.
ბაქტერიციდული ეფექტი ძლიერ არის დამოკიდებული ნანონაწილაკების ზომაზე
და იზრდება ნაწილაკის ზომის შემცირებით. სამუშაოში [7] გამოთქმულია მოსაზრება, რომ
ბაქტერიებთან უშუალო მოქმედება შეუძლია მხოლოდ 10 ნმ-ზე ნაკლები ზომის
ნაწილაკებს.
მექანიზმი, რომლის მიხედვითაც ნანონაწილაკები აღწევს უჯრედის შიგნით,
ბოლომდე გარკვეული არ არის. სამუშაოში [8] ნაჩვენებია E.coli-ის ბაქტერიის მემბრანული
სტრუქტურის მკვეთრი ცვლილება, მისი შეღწევადობის გაზრდა და მიკროორგანიზმის
მოსპობა ვერცხლის ნანონაწილაკთან ურთიერთქმედების შედეგად. ნანონაწილაკი
ურთიერთქმედებს როგორც უჯრედის კედელთან, ასევე მის შიგნით. კედელი შედგება
გოგირდისა და ფოსფორის შემცველი მოლეკულებისაგან, რომლებიც კარგავენ აქტიურობას
ნანონაწილაკებთან ურთიერთქმედების შედეგად.
ბაქტერიის შიგნით ნანონაწილაკი ურთიერთქმედენს დნმ-თან, რის შედეგადაც იგი
კარგავს რეპლიკაციის უნარს და კვდება. აშკარაა, რომ ვერცხლის ნანონაწილაკი გვევლინება
როგორც დამოუკიდებელი ბიოციდური აგენტი, ამავე დროს, არ შეიძლება Ag + იონების
წვლილის უგულებელყოფა. ნანონაწილაკების აქტიურობაში Ag + იონების წვლილის
შეფასების მიზნით განსაზღვრეს Ag+ იონების კონცენტრაცია, რომელიც აღმოჩნდა

16
რამდენიმე ერთეული მიკრომოლი ლიტრში. ამრიგად, ნანონაწილაკების ანტიბაქტერიულ
აქტიურობაში გარკვეულ როლს ასრულებს Ag + იონები, რომლებიც მიიღება ნაწილაკების
გახსნის შედეგად.
სამუშაოში [8] ნაჩვენებია, რომ ვერცხლის ნანონაწილაკი მგრძნობიარეა ჰაერის
ჟანგბადის მიმართ. ამ ურთიერთქმედების შედეგად წარმოიქმნება ნაწილაკები დაჟანგული
ზედაპირით და ქემოსორბციული Ag+ იონებით.
სამუშაოში [9] შესწავლილია ვერცხლის ნანონაწილაკის ზედაპირის მდგომარეობის
გავლენა ანტიბაქტერიულ აქტიურობაზე E.coli-ის ერთ-ერთი შტამის მაგალითზე. ამ
მიზნით ინერტულ ატმოსფეროში აღმდგენელი NaBH 4-ის გამოყენებით სინთეზირებულია
9.2±2.8 ნმ ზომის ვერცხლის ნანონაწილაკები. ნაწილობრივ დაჟანგული ნანონაწილაკები
ადსორბირებული Ag+ იონებით მიღებულ იქნა ჟანგბადის გატარებით ნანონაწილაკების
შემცველ ხსნარში. აღმოჩნდა, რომ ინერტულ ატმოსფეროში მიღებული ვერცხლის
ნანონაწილაკები არ ამჟღავნებს ანტიბაქტერიულ აქტიურობას, მაშინ როდესაც ნაწილობრივ
დაჟანგული ნანონაწილაკები ასეთ თვისებას ფლობენ. ავტორებმა შეაფასეს დაჟანგული
ვერცხლის ნანონაწილაკებში ადსორბირებული Ag+ იონების რაოდენობა და იგი აღმოჩნდა
ვერცხლის საერთო რაოდენობის 12%. ავტორები მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ
ვერცხლის ნანონაწილაკების ანტიბაქტერიულ აქტიურობაში გადამწყვეტი წვლილი შეაქვს
არა ლითონის ნეიტრალურ ატომებს, არამედ ნანონაწილაკების ზედაპირზე
ადსორბირებულ Ag+ იონებს.
სამუშაოში [10] შესწავლილია ვერცხლის მსხვილი ნანონაწილაკების (25 ნმ და
ზევით) ბაქტერიციდული თვისებები. E.coli-ის მუტაციით მიღებული შტამი, რომელიც
რეზისტენტულია AgNO3-ის, ანუ Ag+ იონის მიმართ, ასევე რეზისტენტული აღმოჩნდა
ვერცხლის ნანონაწილაკების მიმართაც, მაშინაც კი, როდესაც ნანონაწილაკები აღებული
იყო ექსპერიმენტის პირობებისათვის მაქსიმალური რაოდენობით. ეს ფაქტი ირიბად
ადასტურებს მოსაზრებას, რომ ვერცხლის ნანონაწილაკების ზედაპირზე არსებული
ქემოსორბციული Ag+ იონები გადამწყვეტ გავლენას ახდენს ლითონური ნაწილაკების
ბიოციდურ თვისებებზე.

17
 სამედიცინო და სამრეწველო მიზნებით გამოყენებისას იონურ მდგომარეობასთან
შედარებით უპირატესობა ეძლევა ვერცხლის ნაწილაკებს, რაც განნპირობებულია მათი
უფრო ნაკლები ტოკსიკურობით. გარემოსთან მოქმედების დროს ლითონური ვერცხლის
ნაწილაკები ნელა ათავისუფლებს Ag+ იონებს, ეს პროცესი გახანგრძლივებულია დროში და
მავნე მიკროორგანიზმებზე მათი ზემოქმედება უფრო „რბილ“ პირობებში მიმდინარეობს.
სწორედ ამიტომ ბოლო წლებში ქვეყნდება სულ უფრო მეტი სამუშაო ლითონური
ვერცხლის ნანონაწილაკების მედიცინაში გამოყენების თაობაზე. სამუშაოებში [11]
აღწერილია ნანოვერცხლისა და სხვადასხვა ანტიბიოტიკის ერთობლივი გამოყენების
სინერგიული ეფექტი S.aureus-სა და E.coli- ის წინააღმდეგ. სამუშაოში განხილულია
ბიოთავსებადი პოლიელექტროლიტის ფენის მიღების მეთოდი. ეს ფენა შეიცავს ვერცხლის
კლასტერებს და ხასიათდება მაღალი ანტიკოაგულაციური და ბაქტერიციდული
აქტიურობით, რის გამოც გამოიყენება გულ-სისხლძარღვების იმპლანტატების ზედაპირის
მოდიფიცირებისათვის. სამუშაოში [12] აღწერილია შესაფუთი მასალა, რომელიც
დამზადებულია ბიოდეგრადაციული პოლიმერული მასალისაგან და შეიცავს ლითონური
ვერცხლის ნანონაწილაკებს. ეს მასალაც ხასიათდება მაღალი ანტიბაქტერიული
აქტიურობით და უსაფრთხოა ადამიანის ჯანმრთელობისათვის.
მიუხედავად იმისა, რომ ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტის
მიღების მეთოდებსა და ანტიბაქტერიული თვისებების კვლევას მრავალი სამუშაო ეძღვნება,
ამ კომპოზიტების პრაქტიკული გამოყენების არე არც თუ ისე ფართოა და, ძირითადად
მედიცინით შემოიფარგლება. ფხვნილი სავაჭრო დასახელებით „Арголит“ წარმოადგენს 0.1-
0.4% ლითონური ვერცხლის შემცველ ცეოლიტს. იგი ეფექტურია ჭრილობების, მათ შორის,
ქრონიკული ჭრილობებისა და ტროპიკული წყლულების სამკურნალოდ. [13, 14].
ასევე ეფექტური აღმჩნდა 1%-იანი ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული
ცეოლიტი ჭრილობების სამკურნალოდ [14, 15]. მას აღმოაჩნდა გრამ-უარყოფითი
მიკროფლორის წინააღმდეგ ბრძოლის უფრო მეტი უნარი, ვიდრე ვერცხლის შემცველ
მალამოს.

18
 სარეკლამო ბუკლეტებიდან ცნობილია ლითონური ვერცხლის შემცველი ცეოლიტის
გამოყენება დეზოდორანტად მანქანების სალონში ჰაერის გასუფთავების მიზნით.
ცნობილია კოსმეტიკაში გამოყენებული ფხვნილი სავაჭრო სახელწოდებით Irg-
adguard B 5000, რომელიც წარმოადგენს ვერცხლის ციტრატით დამუშავებულ ცეოლიტს [16].
ფხვნილს ამზადებს შვეიცარული ფირმა Ciba Speciality Chemicals.
წყლის გაწმენდის პროცესში ლითონური ვერცხლი-ცეოლიტი კომპოზიტის
სამრეწველო გამოყენების შესახებ ინფორმაცია გაცილებით მწირია. სარეკლამო
ბუკლეტებიდან ცნობილია ფილტრი „Арго“, რომელიც გამოიყენება წყლის გასაწმენდად
ბაქტერიებისა და ვირუსებისაგან, აგრეთვე მექანიკური მინარევებისა და მძიმე ლითონთა
იონებისაგან. ფილტრი შედგება ცეოლიტისა და აქტივირებული ნახშირისაგან, რომელიც
მოდიფიცირებულია ვერცხლით.
ლითონური ვერცხლი-ცეოლიტის კომპოზიტის წყლის გაწმენდის პროცესში
გამოყენების შემაფერხებელ გარემოებას წარმოადგენს ცეოლიტის დაბალი მექანიკური
სიმტკიცე. მფილტრავ მასალებს შორის ცეოლიტი ხასიათდება ყველაზე უფრო მაღალი
ცვეთადობით [17, 18].
არამოდიფიცირებული ბუნებრივი ცეოლიტი - კლინოპტილოლიტი, მიუხედავად
დაბალი მექანიკური სიმტკიცისა, ფართოდ გამოიყენება წყლის გაწმენდის პროცესში [17].
კლინოპტილოლიტი ხასიათდება სპეციფიკური იონმიმოცვლითი თვისებებით
რადიოაქტიური ცეზიუმისა და სტრონციუმის მიმართ, რის გამოც იგი არის მფილტრავი
მასალა რადიოაქტიური ჩამდინარე წყლების დეზაქტივაციისათვის. ასევე ეფექტურად
გამოიყენება ბუნებრივი ცეოლიტი - კლინოპტილოლიტი სასმელი და ტექნიკური წყლების
ამონიუმისა და მძიმე ლითონთა იონებისაგან გაწმენდის პროცესში.
წყლის გაწმენდის პროცესში ბუნებრივი ცეოლიტის - კლინოპტილოლიტის ფართო
სამრეწველო გამოყენება შეიძლება აიხსნას იმ გარემოებით, რომ იაფი მფილტრავი მასალის
ცვეთით განპირობებული დანაკარგები არ ახდენს პროცესის ეკონომიკაზე გავლენას.
ვერცხლი - ცეოლიტის კომპოზიტის შემთხვევაში კი, ცვეთის პროცესი ზრდის ძვირად

19
ღირებული ვერცხლის დანაკარგებს და იწვევს მისი არამიზნობრივი ხარჯის მნიშვნელოვან
მატებას.
ცეოლიტი იონმიმოცვლითი თვისებების გამო წარმოადგენს საუკეთესო მატრიცას
მის ჩონჩხში მტკიცედ ჩამჯდარი პრესკურსორის, ამ შემთხვევაში, Ag+ იონის მისაღებად.
ცეოლიტებში პირველად სტრუქტურულ ერთეულს წარმოადგენს ტეტრაედრული
კომპლექსი, რომელიც შედგება Si 4+¿ ¿ იონისაგან, რომელთანაც ტეტრაედრულად
კოორდინირებულია ჟანგბადის 4 იონი [19]. ასეთი იზოლირებული კომპლექსური იონის
საერთო მუხტი -4-ის ტოლია. Al+3 იონით Si 4+¿ ¿ იონის ჩანაცვლება იწვევს ჭარბი
უარყოფითი მუხტის წარმოქმნას და იზოლირებული კომპლექსური იონის მუხტი
უტოლდება -5-ს. ჭარბი უარყოფითი მუხტის ნეიტრალიზაცია ხდება დამატებითი
დადებითი იონებით (ასეთ იონებს წარმოადგენს ტუტე და ტუტემიწათა ლითონთა იონები),
რომლებიც განლაგებულია ცეოლიტის სტრუქტურის სიცარიელებში. სწორედ ეს კათიონები
+¿¿
მონაწილეობს იონმიმოცვლით პროცესებში. Ag იონი იკავებს ტუტე ან ტუტემიწათა
ლითონის კათიონის ადგილს და ელექტროსტატიკური მიზიდულობის ძალით არის
დაკავშირებული ცეოლიტის სტრუქტურასთან.
ჩატარებული ლიტერატურული მიმოხილვიდან შიძლება გაკეთდეს შემდეგი დასკვნა:
ლითონური ვერცხლი - ცეოლიტის კომპოზიტის წყლის ბაქტერიოლოგიური გაწმენდის
პროცესში პრაქტიკული გამოყენებისათვის საჭიროა ცეოლიტის მექანიკური მდგრადობის
პრობლემის გადაჭრა მისი იონმიმოცვლითი თვისებების შენარჩუნების პირობებში.

1.2. მანგანუმის დიოქსიდით მოდიფიცირებული ცეოლიტის მიღების

მეთოდები და მათი გამოყენება რკინის, მანგანუმისა და დარიშხანის
იონებისაგან სასმელი წყლის გაწმენდის პროცესში

მანგანუმის დიოქსიდით მოდიფიცირებული ცეოლიტების გამოყენების არე

განისაზღვრება მანგანუმის დიოქსიდის სორბციულ-კატალიზური თვისებებით.
მანგანუმის დიოქსიდით მოდიფიცირებული ცეოლიტი გამოიყენება რკინის,
მანგანუმისა და დარიშხანის იონებისა და გოგირდწყალბადისაგან წყლის გასაწმენდად.

20
საერთაშორისო ბაზარზე ცნობილია და ფართოდ გამოიყენება მანგანუმის დიოქსიდით
მოდიფიცირებული ცეოლიტების საფუძველზე დამზადებული ფილტრები Birm და MGS
(Manganese Green Sand) [20]. ორივე ფილტრს ამზადებს აშშ-ს ფირმა Clok Corporation.
MGS-ის საფუძველს წარმოადგენს გლაუკონიტი, რომელიც მიეკუთვნება
ცეოლიტების კლასს. გლაუკონიტს ფარავენ მანგანუმის დიოქსიდით. გასაწმენდ წყალში
არსებული Fe+2 და Mn+2 იონები MnO2-თან კონტაქტის პირობებში იჟანგება უხსნადი
ნაერთების წარმოქმნით, რომლებიც რჩება ფილტრის გრანულებზე. იგივე მექანიზმით
წყალი იწმინდება H 2 S -გან, რომელიც MnO2-თან კონტაქტისას გოგირდამდე იჟანგება.

როდესაც MGS-ის დამჟანგავი უნარი ამოიწურება, მის რეგენერაციას ახდენენ KMnO 4-ის
განზავებული ხსნარით. გრანულებზე გამოლექილ მანგანუმისა და რკინის ნაერთებს,
აგრეთვე, გოგირდს აცილებენ ფილტრის უკუგარეცხვის გზით. MGS-ის დამჟანგავი
უნარის რეგენერაცია ტარდება KMnO4-ის ხსნარით. აღსანიშნავია, რომ ამ მასალის
ექსპლუატაციის გაგრძელება მისი დამჟანგავი უნარის მკვეთრად შემცირების შემდეგ
იწვევს ფილტრში ისეთ შეუქცევად ცვლილებებს, რომ მისი რეგენერაცია შეუძლებელი
ხდება. ფილტრი მოითხოვს რეგენერაციის პროცესის ჩატარებას, აგრეთვე, მისი
ექსპლუატაციის დაწყების წინ. რეგენერაციას ატარებენ პერიოდულ ან უწყვეტ რეჟიმში.
MGS-საგან განსხვავებით Birm მოქმედებს როგორც კატალიზატორი და აჩქარებს

Mn+2 და Fe+2 იონების წყალში გახსნილი ჟანგბადით დაჟანგვის პროცესს. მიღებული

ნალექების მოსაცილებლად ამ შემთხვევაშიც იყენებენ უკუგარეცხვის მეთოდს. რკინის
იონებისაგან გაწმენდისას წყლის pH უნდა იყოს 6.8-8.5-ის ფარგლებში, ხოლო მანგანუმის
იონებისაგან გაწმენდისას - 8.0-ზე მეტი. Birm-ის გამოყენებისას მიზანშეწონილია წყლის
აერაცია ჟანგბადის კონცენტრაციის გაზრდის მიზნით. Birm ხასიათდება ძალზედ მაღალი
მექანიკური სიმტკიცით. მისი ცვეთადობა წელიწადში 1%-ზე უფრო ნაკლებია.
ორივე ფილტრის დამზადების ტექნოლოგია წარმოადგენს კომერციულ
საიდუმლოებას. მასალების ზუსტ შედგენილობას მწარმოებელი არ მიუთითებს.
ფილტრების ფიზიკურ-ქიმიური და ტექნოლოგიური თვისებების საფუძველზე შეიძლება

21
ვივარაუდოთ, რომ ფილტრები წარმოადგენს არა მხოლოდ მანგანუმის, არამედ რკინისა და
სილიციუმის ოქსიდებით მოდიფიცირებული ცეოლიტს.
MnO2-ით ცეოლიტების მოდიფიცირების ტექნოლოგიის დამუშავება
დაკავშირებულია ცეოლიტზე მტკიცედ დამაგრებული მაღალი ქიმიური და მექანიკური
მდგრადობის MnO2-ის ფენის მიღების პრობლემის გადაჭრასთან. თუ MnO2-ის ფენა არ
აკმაყოფილებს ამ მოთხოვნებს, იგი შეიძლება გახდეს არა გაწმენდის, არამედ Mn+2
იონებით წყლის დაბინძურების წყარო (საერთაშორისო სტანდარტით წყალში Mn+2 იონების
ზღვრული დასაშვები კონცენტრაცი შეადგენს 0.05 მგ/ლ [20]). ასეთი უარყოფითი ეფექტით
ხასიათდება მფილტრავი მასალა, რომელიც მიღებულია Mn+2 იონების შემცველი
ცეოლიტის KMnO4-ის ხსნარით დამუშავების შედეგად [21]. გასაწმენდ მოდელურ
ხსნარში, რომელიც შეიცავდა 2.67 მგ/ლ Mn+2 , ფილტრში გატარების შემდეგ Mn+2 იონების
კონცენტრაცია 8.33 მგ/ლ-მდე გაიზარდა.
პრობლემის გადაჭრის თვალსაზრისით აღსანიშნავია სამუშაო [22], სადაც
შემუშავებულია მაღალი კატალიზური აქტიურობისა და სიმტკიცის MnO2-ით ცეოლიტის
მოდიფიცირების პროცესი. იგი ითვალისწინებს Mn(NO 3)2-ით თერმული დაშლით
ცეოლიტზე MnO2-ის ფენის წარმოქმნას და მიღებული შუალედური მასალის ანოდად
გამოყენებას მანგანუმის მარილების წყალხსნარების ელექტროლიზის პროცესში, რის
შედეგადაც მიიღება ელექტროლიზური მანგანუმის დიოქსიდით მოდიფიცირებული
ცეოლიტი. მიუხედავად იმისა, რომ მიღებული მასალა წარმატებით იქნა გამოყენებული
რკინის (II) და მანგანუმის (II) იონებისაგან წყლის გაწმენდის პროცესში, მეთოდის
პრაქტიკულ გამოყენებას ხელი შეუშალა ტექნოლოგიის მრავალსტადიურობამ,
შუალედური მასალის ელექტროდად გამოყენების სირთულემ და მაღალმა
ენერგეტიკულმა დანახარჯებმა.
ცეოლიტის ზედაპირზე მაღალი ქიმიური მდგრადობის MnO2-ის ფენის მიღების

მეთოდია შემუშავებული სამუშაოებში [23, 24]. მეთოდი ითვალისწინებს ცეოლიტში Mn+2

იონების შეყვანას განსაზღვრული მასური წილით (0.09-0.13%) და KMnO 4-ის დაჟანგვის
პროცესის ჩატარებას ტუტე ლითონის მარილის (მაგ., NaCI) თანაობისას. ამ მეთოდით

22
მიღებული მასალა ხასიათდება Mn+2 იონებისაგან წყლის გაწმენდის მაღალი
ეფექტურობით.
სამუშაოში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ Na+ იონების თანაობისას ცეოლიტში არ
რჩება დაუჟანგავი Mn+2 იონები და, ამგვარად, გამოირიცხება გაწმენდის პროცესში
იონმიმოცვლითი მექანიზმით მათი გადასვლა წყალში. ამავე დროს, Na + იონები ხელს
უწყობს ცეოლიტზე ქემოსორბციულ ძალებით მტკიცედ ბმულ MnO2-ის ფენის წარმოქმნას.
ასეთი ფენის ჩანასახებს წარმოადგენს Mn+2 იონების ის რაოდენობა, რომელიც
უკავშირდება ცეოლიტის სტრუქტურას ცეოლიტის მარცვლების მსხვრევის შედეგად
წარმოქმნილი იონმიმოცვლითი ცენტრების საშუალებით (ცეოლიტის ჩონჩხში ორი
განსხვავებული იონმიმოცვლითი ცენტრის შესახებ ლიტერატურული მონაცემები უფრო
დაწვრილებით განხილულია II თავში). ავტორთა მოსაზრებით [24], MnO2-ით

მოდიფიცირებული ცეოლიტის მიღება დამჟანგველად KMnO4-ის გამოყენებისას და Na+-ის

თანაობისას შეიძლება გამოიხატოს შემდეგი განტოლებით:
Ca2+ + Mn2+ → Mn2+ + Ca2+
Mn2+Z + MnO4- + Na+ + OH- → Mn2+Na+Z∙MnO2 + H2O
Mn2+Na+Z∙MnO2 წარმოადგენს ქიმიურ ნაერთს,რომელშიც MnO2 ცეოლიტის
სტრუქტურასთან დაკავშირებულია ბმით ≡ Si-O – Mn2+ + O2Mn4+.
ამრიგად, სამუშაოს თანახმად, Mn2+-ის იონები, რომლებიც ებმება იონმიმოცვლით
ცენტრებს ≡ Si -Ó წარმოადგენს თავისებურ დამაკავშირებელ ქიმიურ ხიდებს ცეოლიტის
ალუმინ-სილიკატურ ჩონჩხსა და MnO2-ის ნაწილაკებს შორის.
სამუშაოში [24] გამოთქმულია, აგრეთვე, მოსაზრება Mn2+ იონებისაგან წყლის
გაწმენდის პროცესში ცეოლიტის ზედაპირზე დაფენილი MnO 2-ით კატალიზური
მოქმედების მექანიზმის თაობაზე. Mn2+-ის იონების დაჟანგვის პროცესში მონაწილეობს
შუალედური კომპლექსი MnO2 ∙ O2, რომელიც წარმოიქმნება წყალში გახსნილი ჟანგბადის
MnO2-თან ურთიერთქმედების შედეგად. შუალედურ კომპლექსში O¿O ბმის გაწყვეტით
მიღებული ატომური ჟანგბადი წარმოადგენს წყალში არსებული Mn 2+-ის იონების უშუალო
დამჟანგველს.

23
 წყლის გაწმენდის პროცესში MnO2-ის მექანიკური და ქიმიური მდგრადობის
გაზრდის თვალსაზრისით საინტერესოა სამუშაო [25], რომელშიც დამუშავებულია Fe +3
იონებით დოპირებული ნანობოჭკოების მიღების მეთოდი. 30 მლ დეიონიზირებულ
წყალში 9 მგ MnSO4·H2O-ს გახსნით მიღებულ ხსნარს უმატებენ 100 მლ დეიონიზირებულ
წყალში 6 გ KMnO4-ის გახსნით მიღებულ ხსნარს. შერევის შედეგად წარმოიქმნება
კოლოიდური სუსპენზია, რომელიც 100-170°C-ზე მუშავდება თერმულად 2-24 საათის
განმავლობაში. ასეთი დამუშავების შედეგად MnO2-ის ამორფული ნაწილაკები
გარდაიქმნება ნანობოჭკოს ძაფებად. ნანობოჭკო ირეცხება დეიონიზირებულ წყალში და
შრება 80-100°C-ზე 6-12 საათის განმავლობაში. მსგავსი პროცედურები ჩატარდა, აგრეთვე,
რკინით დოპირებული ნანობოჭკოს მისაღებად. დოპანტი შეყვანილი იყო MnSO 4-ის
ხსნარში. რკინიანი და ურკინო MnO2-ის ხსნადობის ტესტი ადაპტირებული იყო NSF/ANSI
53-2002 მეთოდთან [26]. ამ მეთოდის თანახმად, 1,68 გ MnO2-ის ფხვნილს უმატებენ 100

მლ დეიონიზირებულ წყალს და აყოვნებენ 24 საათის განმავლობაში. სუსპენზიის 0,2 მკმ

ფილტრში გატარების შემდეგ წყალში Mn+2 იონების შემცველობას საზღვრავენ ICP-OES
მეთოდით.
სამუშაოში [25] მიღებული შედეგები მიუთითებს რკინის იონებით დოპირებული
MnO2-ის ხსნადობის შემცირების მკვეთრად გამოხატულ ეფექტზე (ცხრ. 1.2). შეიძლება

ვივარაუდოთ, რკინის (III) იონების დოპირებით MnO 2-ის ხსნადობის შემცირების ეფექტის
გამოყენება შესაძლებელია მყარ სარჩულზე გამოლექილი MnO2-ის შემთხვევაშიც.
ცხრილი 1.2 [25].
MnO2-ის ხსნადობის კვლევის შედეგები

ნიმუშები ხსნარში პრეკურსორების გახსნილი Mn, Fe-ის ხსნადობა,

Fe (III):Mn (II)- შეფარდება მკგ/ლ მკგ/ლ
A 0 8454 −¿
B 0.04 4 განსაზღვრა

C 0.08 10 შეუძლებელია

D 0.16 43
E 0.33 108

24
 სამუშაოში [27] აღწერილია მფილტრავი მასალა, რომელიც გამოიყენება რკინის,
მანგანუმისა და გოგირდწყალბადისაგან წყლის გასაწმენდად. იგი წარმოადგენს ნამწვარ
ქანს, რომელზეც დაფენილია მანგანუმის ოქსიდური და ჰიდროქსიდული ნაერთების
ნარევი: Mn(OH)2, Mn2O3, MnO2. I სტადიაზე მასალას ღებულობენ ნამწვარი ქანის MnSO 4-სა
Na2SO4-ის ხსნარებით დამუშავების გზით. II სტადიაზე განაგრძობენ ნამწვარი ქანის
დამუშავებას NaOH-ისა KMnO4-ის ხსნარებით.
MnO2-ის შემცველი მფილტრავი მარილების მიღების მეორე მიმართულება
ითვალისწინებს MnO2-ის წარმოქმნას KMnO4-ის აღდგენის გზით. განსხვავება ისაა, რომ
აღმდგენელად გამოიყენება არა Mn(II)- ის ნაერთები, არამედ სხვა აღმდგენელები - FeSO 4,
Na2SO3 და სხვ. [28, 29].
სამუშაოში [28] მყარ სარჩულად გამოყენებულია კვლავ ნამწვარი ქანი, რომელსაც
თავდაპირველად ამუშავებენ KMnO4-ის ხსნარით და აშრობენ 150-200℃ -ზე. ამის შემდეგ
აგრძელებენ ნამწვარი ქანის დამუშავებას FeSO4-ის ხსნარით და კვლავ აშრობენ 150-200℃ -
ზე. მეთოდი უზრუნველყოფს მასალის მექანიკური სიმტკიცის გაზრდას.
KMnO4-ით გაჟღენთილი ნამწვარი ქანის Na2SO3-ით დამუშავების გზით და შემდგომი
გაშრობით ასევე მიიღება მაღალი მექანიკური მდგრადობის (მცირე ცვეთადობა და
დაქუცმაცებადობა) მფილტრავი მასალა [29].
As3+ და As5+ იონებისაგან წყლის გაწმენდის პროცესში MnO2-ით მოდიფიცირებული
ცეოლიტის გამოყენება ემყარება MnO 2-ის დამჟანგავ და სორბციულ თვისებებს.
ლიტერატურული წყაროების თანახმად [30, 31], As3+ და As5+ იონებისაგან წყლის
გასაწმენდად საუკეთესო მასალას წარმოადგენს სინთეზური ბირნესიტი, რომლის ქიმიური
4+¿ ¿
Na0.333(Mn0.722 Mn30.222 Mn20.055 )O2.
+¿¿ +¿¿
და რაოდენობრივი შედგენილობა შეესაბამება ფორმულას

დაბალ pH-ზე ბირნესიტი ჟანგავს As3+ იონებს რეაქციით:

MnO2 + H3AsO3 + 2H+ → Mn2+ + H3AsO4 + H2O
As(V) შემცველი ნაერთი ადსორბირდება ბირნესიტზე, რის შედეგად წყალი
იწმინდება As(III)-ისა და As(V)-ისაგან.

25
 As(III)-ის დასაჟანგად აგრეთვე იყენებენ MnO2-ის შემცველ ბუნებრივ მინერალებს
პსილომელანს ან პიროლუზიტს [32]. დაჟანგვის შედეგად მიღებულ As(V)-ის ნაერთზე
ბრუსიტის (Mg(OH)2-ის შემცველი მინერალი) მოქმედებით მიიღება ძნელად ხსნადი
მაგნიუმის არსენატი. ასეთი კომპლექსური დამუშავების შედეგად წყალში დარიშხანის
შემცველობა ნაკლებია ზღვრულ დასაშვებ კონცენტრაციაზე - 0.01 მგ/ლ [20].
სამუშაოში [33] შესწავლილია რკინით, ტყვიით ან ვერცხლით მოდიფიცირებულ
კლინოპტილოლიტზე არსენატ-იონის ადსორბცია. დადგენილია, რომ ადსორბციის უნარის
ზრდის მიხედვით ეს მასალები ასეა განლაგებული:
Ag- კლინოპტილოლიტი ¿ Pb-კლინოპტილოლიტი ¿ Fe-კლინოპტილოლიტი.
შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტი ასეთივე
დამჟანგავ-სორბციული მექანიზმით უზრუნველყოფს As(III)-ისა და As(V)-ის შემცველი
ნაერთებისაგან სასმელი წყლის ეფექტურ გაწმენდას.

1.3.კლინოპტილოლიტის მექანიკური სიმტკიცის პრობლემა

ცეოლიტების მექანიკური სიმტკიცე ხასიათდება ორი პარამეტრით:

დაქუცმაცებადობა და ცვეთადობა. დაქუცმაცებადობა გვიჩვენებს ცეოლიტის მარცვლების
დასკდომით განპირობებულ ცვეთას, ხოლო ცვეთადობა - ცეოლიტის მარცვლების
ერთმანეთთან და წყლის ნაკადთან შეხებით და ხახუნით განპირობებულ ცვეთას. ორივე
სიდიდე გამოისახება %-ით. ჯამური ცვეთა წარმოადგენს დაქუცმაცებადობისა და
ცვეთადობის მაჩვენებელთა ჯამს [17].

კლინოპტილოლიტი სხვა მფილტრავ მასალებთან შედარებით ხასიათდება ყველაზე

უფრო მაღალი დაქუცმაცებადობისა და ცვეთადობის მაჩვენებლით [17, 18] (ცხრ. 1.3).
სწორედ ეს გარემოება განაპირობებს იმას, რომ ბუნებრივი ცეოლიტი, კერძოდ,
კლინოპტილოლიტი სამრეწველო მასშტაბით გამოიყენება მხოლოდ იმ შემთხვევაში,
როდესაც წყლის გაწმენდის პროცესები არ მოითხოვს ცეოლიტის მოდიფიცირებას ძვირად

26
ღირებული აქტიური ნივთიერებებით. ასეთი პროცესების მაგალითს წარმოადგენს
რადიოაქტიური წყლების დეზაქტივაცია.

ცხრილი 1.3.
მფილტრავი მასალების ცვეთის მაჩვენებლები [17]

მასალა დაქუცმაცებადობა, % ცვეთადობა, % ჯამური ცვეთა, %

კვარცის ქვიშა 2.3-2.6 0.2 3.6
დამსხვრეული მთის ქანები 1.1 0.3 1.4
კერამზიტი - - 3.9-6.4
მორდენიტი 0.2 0.5 0.7
კლინოპტილოლიტი 0.5-1.8 0.8-5.3 1.3-7.1

ამერიკის შეერთებული შტატების ატომური ენერგიის კომისიის მონაცემებით 0,7მ 3

კლინოპტილოლიტის ტუფის გამოყენებით ყოველთვიურად ერთ-ერთ ატომურ
ელექტროსადგურზე იწმინდება 378.5მ3 წყალი 137
Cs- სა და 90
Sr-საგან [17]. რადიოაქტიური
ნივთიერებებით გაჯერების შემდეგ (დაახლოებით 1.5 თვეში) კლინოპტილოლიტი იმარხება
სპეციალურად მოწყობილ სამარხებში. ასეთ პროცესებში კლინოპტილოლიტის ცვეთა არ
ახდენს გავლენას პროცესის ეკონომიკაზე, ხოლო ცვეთით განპირობებული ლამის
წარმოქმნა ტექნოლოგიური თვალსაზრისით არ წარმოადგენს შემაფერხებელ გარემოებას -
ლამის წარმოქმნით არ იცვლება კლინოპტილოლიტის იონმიმოცვლითი უნარი
რადიოაქტიური ცეზიუმისა და სტრონციუმის მიმართ. აუცილებელია წყლისაგან მხოლოდ
ლამის მოცილება დეკანტაციისა და ფილტრაციის გზით.

წყლის გაწმენდის პროცესში აქტიური ნივთიერებებით მოდიფიცირებული

ცეოლიტის, ანუ კომპოზიტების გამოყენებისას ცეოლიტის ცვეთის პრობლემა
მნიშვნელოვან დატვირთვას იძენს და გავლენას ახდენს როგორც პროცესის ეკონომიკაზე,
ასევე ტექნოლოგიურ მაჩვენებლებზე. საქმე ისაა, რომ ცვეთა იწვევს აქტიური კომპონენტის
ფენის დაზიანებას, რღვევასა და ჩამოშლას, რის შედეგადაც კომპოზიტის აქტიურობა
მკვეთრად ეცემა. ამრიგად, ცეოლიტის და, კერძოდ, კლინოპტილოლიტის საფუძველზე

27
შექმნილი კომპოზიტების საიმედო და ხანგრძლივი ექსპლუატაცია მოითხოვს ცეოლიტის
ცვეთის პრობლემის გადაჭრას. სწორედ ეს პრობლემა განაპირობებს იმას, რომ ლითონური
ვერცხლით ან MnO2-ით მოდიფიცირებული ბუნებრივი ცეოლიტი - კლინოპტილოლიტი
წყლის გაწმენდის პროცესში სამრეწველო თუ საყოფაცხოვრებო მასშტაბით პრაქტიკულად
არ გამოიყენება.

საერთაშორისო ბაზარზე ცნობილი მანგანუმის დიოქსიდის შემცველი მასალების

მიღების ტექნოლოგია კომერციულ საიდუმლოებას წარმოადგენს, კერძოდ, უცნობია
ცეოლიტების დამუშავების ტექნოლოგია. ფირმა Clock Corporation მიერ დამზადებული
მფილტრავი მასალა Birm-ის შესახებ მხოლოდ ის არის ცნობილი, რომ ალუმინ-სილიკატის
ერთ-ერთი სახეობა, სავარაუდოდ, ცეოლიტი, წინასწარ არის მოდიფიცირებული რკინისა
და სილიციუმის ოქსიდებით. მხოლოდ ერთ-ერთ სარეკლამო ბუკლეტში არის
მითითებული, რომ Birm-ის ცვეთადობა წელიწადში 0.5%-ზე ნაკლებია. Clock Corporation
მიერ წარმოებული მეორე მასალა MGS, რომელშიც აქტიურ კომპონენტს წარმოადგენს
MnO2, მყარი სარჩულის სახით შეიცავს სპეციალური ტექნოლოგიით დამუშავებულ
ბუნებრივ გლაუკონიტს.

აშშ-ს ფირმა Inversand Company მიერ წარმოებული მასალა Green Sand Plus აქტიური
კომპონენტის სახით შეიცავს MnO2-ს, ხოლო მყარ სარჩულს წარმოადგენს უცნობი
სილიკატური მასალა, რომელზეც MnO2-ის დაფენის პროცესი მაღალ ტემპერატურაზე
ტარდება.

ამრიგად, კომპოზიტებში მატრიცად ცეოლიტების, კერძოდ, კლინოპტილოლიტის

გამოყენებისათვის აუცილებელია მისი ცვეთადობის პრობლემის გადაჭრა.

ცეოლიტების მექანიკური სიმტკიცის გაზრდის ერთ-ერთი გავრცელებული

მიმართულებაა ცეოლიტების (ძირითადად, მათი სინთეზური ფორმების) გრანულაცია
„დაყალიბების“ გზით [34, 35]. „დაყალიბების“ პროცესს ატარებენ ცეოლიტისა და თიხის
ფხვნილის შერევით და შემდგომი გამოწვით. მიღებული მასალის სიმტკიცის ზღვარი

28
კუმშვაზე, თიხის შემცველობის 10-დან 25%-მდე გაზრდისას, 10-35 MРа-ს ზღვრებში
იცვლება. ავტორები მიუთითებენ, რომ „დაყალიბების“ პროცესში ცეოლიტების
იონმიმოცვლითი ტევადობა მცირდება. სარეკლამო ბუკლეტებიდან ბაზარზე ცნობილია
კომერციული მასალა, რომელიც წარმოადგენს გრანულირებულ „დაყალიბებულ“
ცეოლიტებს. მათ საფუძველზე დამზადებული აქტიური კომპონენტების შემცველი
კომპოზიტების თაობაზე ლიტერატურაში მონაცემები არ მოიპოვება.

29
 თავი2

2. კლინოპტილოლიტზე Ag+ იონების იონმიმოცვლითი სორბციის შესწავლა

სტატიკურ და დინამიკურ რჟიმში. წყალხსნარში Ag+ იონების კონცენტრაციის,
ცეოლიტის გრანულაციის, ტემპერატურისა და კონტაქტის ხანგრძლივობის
გავლენა იონმიმოცვლით სორბციაზე

2.1. ლიტერატურული მიმოხილვა და ანალიზი

წინამდებარე პროექტის მიზნიდან გამომდინარე იონმიმოცვლითი პროცესის

შესწავლისას ძირითადი ყურადღება უნდა მიექცეს ცეოლიტის კარკასში როგორც Ag +
იონების, ასევე Mn2+ იონის ფიქსაციის ხარისხს. მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ეს იონები
მტკიცედ იქნება ბმული ცეოლიტის კარკასის კრისტალურ სტრუქტურასთან, მიიღწევა
ლითონური ვერცხლისა და მანგანუმის დიოქსიდის მაღალი ადჰეზია ცეოლიტის
ზედაპირზე, რაც თავის მხრივ, განაპირობებს წყლის გაწმენდის პროცესში მათი გამოყენების
ეფექტურობას. აქედან გამომდინარე, ჩვენ შევეცადეთ მკვეთრად გაგვემიჯნა სისტემაში ცეოლიტი-
ელექტროლიტის წყალხსნარი მიმდინარე ორი პროცესი: სორბცია და იონური მიმოცვლა
(იგულისხმება, რომ ამ სისტემაში გახსნისა და ქიმიური დაშლის პროცესები არ მიმდინარეობს).
ასეთი გამიჯვნის არარსებობის გამო ლიტერატურაში ხშირად იონმიმოცვლითი იზოთერმები
დახასიათებულია როგორც სორბციის იზოთერმები. ფიზიკური (მოლეკულური) სორბციის დროს
იცვლება განსაზღვრული ნიშნის იონების კონცენტრაცია დამუხტულ მყარ ზედაპირზე ან
ელექტროლიტის ხსნარი კათიონებისა და ანიონების ეკვივალენტური რაოდენობით აღწევს
კრისტალური სტრუქტურის ფენებში. ასეთი სორბციული პროცესების თავისებურებებს
წარმოადგენს სორბატის ძალზედ სუსტი ბმა მყარ ფაზასთან, რის გამოც სორბატი ადვილად
სცილდება მყარ ფაზას ხანმოკლე გარეცხვის ან გახურების შედეგად [36, გვ. 5]. სორბციული
პროცესებისაგან განსხვავებით, იონური მიმოცვლის დროს მიმოცვლითი იონი შედის მინერალის
კრისტალურ სტრუქტურაში და მტკიცე ბმით იკავებს იმ იონის ადგილს, რომელიც გადადის
ხსნარში.

30
 სორბციული შემადგენლის გამორიცხვის მიზნით, იონმიმოცვლითი პროცესების
კვლევისათვის შევიმუშავეთ მეთოდი, რომელიც ითვალისწინებს AgNO 3-ის ხსნარში
დამუშავებული კლინოპტილოლიტის გარეცხვას თბილი წყლით ნარეცხ წყალში Ag +
იონებზე უარყოფითი რეაქციის მიღებამდე. კლინოპტილოლიტზე Ag + იონების
მიმოცვლის პროცესის შესწავლის ანალოგიური მეთოდი შემოთავაზებულია სამუშაოში
[37], თუმცა არ არის მითითებული წყლით გარეცხვის ხარისხი. იონმიმოცვლითი პროცესის
დამთავრების შემდეგ სორბციული იონების მოცილების მიზნით ცეოლიტის გარეცხვის
აუცილებლობა მითითებულია სამუშაოში [36, გვ. 39].

სისტემაში კლინოპტილოლიტი - AgNO3-ის ხსნარი იონმიმოცვლითი პროცესის

შესწავლისას ყურადღება უნდა მიექცეს იმ გარემოებას, რომ პროცესში მონაწილეობს ორი
განსხვავებული იონმიმოცვლითი ცენტრი [38-40].

 ჰეტეროვალენტური იზომორფიზმის შედეგად (ტეტრაედრულ ბადეში

ოთხვალენტიანი Si-ს ჩაენაცვლება სამვალენტიანი Al) სტრუქტურულ უჯრედში
წარმოქმნილი არაკომპენსირებული უარყოფითი მუხტი კომპენსირდება კათიონებით
რომლებიც მონაწილეობს იონმიმოცვლით პროცესებში (I მიმოცვლითი ცენტრი).
 ცეოლიტის მექანიკური დამუშავებისას (დაქუცმაცებისას) ქიმიური ბმის გაწყვეტის
შედეგად გვერდით, ანუ განაპირა წახნაგებზე წარმოქმნილი SiOH ჯგუფების
წყალბადის იონები ასევე მონაწილეობს იონური მიმოცვლის პროცესებში (II
მიმოცვლითი ცენტრი).

ამგვარად, კათიონური მიმოცვლის ჯამური ტევადობა E უდრის:

E=Eიზო + E SiOH , (2.1)

სადაც Eიზო-მიმოცვლითი ტევადობაა, რომელიც განპირობებულია ჰეტეროვალენტური

იზომორფიზმით; ESiOH - მიმოცვლითი ტევადობა, რომელიც განპირობებულია ცეოლიტის
მარცვლების განაპირა წახნაგებზე სუსტი მჟავური თვისებების მქონე SiOH ჯგუფების
არსებობით.

31
 იონმიმოცვლითი პროცესის ორ განსხვავებულ მექანიზმის გათვალისწინება
აუცილებელია იმ თვალსაზრისით, რომ სწორედ მეორე მექანიზმით ჩანაცვლებული იონები
უკავშირდება ცეოლიტის კარკასს განსაკუთრებით მტკიცე ქიმიური ბმით. ეს მოსაზრება
გამოთქმლია სამუშაოში [24], სადაც ნაჩვენებია, რომ კლინოპტილოლიტის ზედაპირზე
ძლიერი ქიმიური ბმით დაკავშირებული MnO2-ის ფენა წარმოიქმნება მხოლოდ მეორე
მექანიზმით ცეოლიტის სტრუქტურაში ჩამჯდარი Mn2+ იონების დაჟანგვის შედეგად. ორი
განსხვავებული იონმიმოცვლითი ცენტრის არსებობით არის ახსნილი სხვადასხვა
ლითონთა იონების შემცველ კატალიზატორში ე.წ. გაძლიერებული ოქსიდ-ოქსიდური
ურთიერთქმედების ეფექტი [40]. ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტის
შემთხვევაში ლითონსა და ცეოლიტის ზედაპირს შორის ბმის სიმტკიცეზე ვერცხლის იონის
მიმოცვლის მექანიზმის გავლენის შესახებ ლიტერატურული მონაცემები არ მოგვეპოვება. ამ
საკითხის შესწავლა წარმოადგენს გარკვეულ ინტერესს, თუმცა მოითხოვს ისეთი
თანამედროვე ფიზიკურ-ქიმიური მეთოდების გამოყენებას, როგორიცაა რენტგენული
ფოტოელექტრონული სპექტროსკოპია. ჩატარებული ლიტერატურული მიმოხილვის
საფუძველზე გამოვთქვამთ ვარაუდს, რომ ცეოლიტთან ლითონური ვერცხლისა და
მანგანუმის დიოქსიდის ფენის შეჭიდულობის ხარისხი შეიძლება დამოკიდებული
აღმოჩნდეს ცეოლიტის მარცვლების ზომაზე. ამ მოსაზრებას ამყარებს სამუშაოში [39]
მითითებული ეფექტი, რომლის თანახმადაც მინერალ მონტმორილონიტის მარცვლების
ზომის გაზრდით, ანუ გვერდით წახნაგებზე SiOH ჯგუფების წილის შემცირების შედეგად
მკვეთრად იცვლება მიმოცვლითი პროცესის თვისობრივი და რაოდენობრივი
მახასიათებლები.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, იონმიმოცვლითი პროცესების შესწავლისას Ag + იონების

დამახასიათებელი განსხვავება სხვა ერთვალენტიანი კათიონებისაგან მდგომარეობს იმაში,
რომ მათ აქვთ ულტრაიისფერი სხივებით, ანუ ბუნებრივი განათების პირობებში აღდგენის
უნარი. ეს გარემოება განაპირობებს იმას, რომ სინათლესა და სიბნელეში ჩატარებული
იონმიმოცვლით პროცესების მახასიათებლები ერთმანეთისგან მნიშვნელოვნად
განსხვავდება.

32
 იონმიმოცვლით და სორბციულ პროცესებში ცეოლიტების გამოყენებისას დიდი
მნიშვნელობა აქვს მათი მარცვლების მექანიკურ სიმტკიცეს. ჭყლეტვაზე სიმტკიცის ზღვრის
სიდიდე (, მპა) ხეკორძულასა და ძეგვის საბადოებზე მოპოვებული
კლინოპტილოლიტისათვის შეადგენს 17-18 მპა, რის გამოც იგი დახასიათებულია როგორც
საშუალო სიმტკიცის მასალა (მაღალი სიმტკიცის კლინოპტილოლიტისათვის  აღემატება
30 მპა, ხოლო დაბალი სიმტკიცის კლინოპტილოლიტისათვის 10 მპა-ზე ნაკლებია) [41].

ცეოლიტების პრაქტიკაში გამოყენებისას მნიშვნელოვან პრობლემას ქმნის აგრეთვე

ცეოლიტის ლამი, რომლის წარმოქმნა აფერხებს წყლის გაწმენდის პროცესს. წინამდებარე
პროექტის მიზნიდან გამომდინარე, ეს პრობლემა მოითხოვს დამატებით შესწავლას.
მიგვაჩნია, რომ ცეოლიტების მოდიფიცირების პროცესს აუცილებლად წინ უნდა უძღოდეს
დამსხვრეული ცეოლიტის განბერვა და გარეცხვა. სწორედ ამ მიზნით, იონმიმოცვლითი
პროცესების კვლევა ჩატარდა გამდინარე წყალში გარეცხილ ნიმუშებზე. დამსხვრევის
შემდეგ მიღებული ცეოლიტის მარცვლების გარეცხვის აუცილებლობაზე მითითებულია
სამუშაოში [42].

ცეოლიტის მარცვლების სიმტკიცისა და ლამის წარმოქმნის პრობლემა მჭიდროდაა

დაკავშირებული ცეოლიტური ქანების დამსხვრევასა და გაცხრილვის ტექნოლოგიაზე.
ტექნიკური მოთხოვნებიდან გამომდინარე იონმიმოცვლითი და სორბციული
პროცესებისათვის ცეოლიტური ტუფების გადამუშავების ტექნოლოგია შედგება ორი
სტადიისაგან [41, გვ.143]:

 ორეტაპიანი დამსხვრევა როტორულ სამსხვრეველაში 400-დან-40 მმ-მდე და 40-დან-5

მმ-მდე.
 გაცხრილვა ცხაურაზე -3+1 მმ და -5+3 მმ ფრაქციების მიღებით.

როგორც წესი, -3+1მმ ფრაქციას იყენებენ იონმიმოცვლით პროცესებში, ხოლო -5+3 მმ

ფრაქციას-სორბციულ პროცესებში. ამასთანავე, ყველაზე დიდი გამოსავლით ხასიათდება
ფრაქცია -5+3 მმ (46%).

33
 Ag+ იონის მიმოცვლის პროცესი ცეოლიტში შეიძლება გამოისახოს შემდეგი
განტოლებით:
+¿ ,¿
n +¿ +nAg ¿
( z)
+¿ + ¿→ B( s) ¿
n +nAg(s ) ¿
B (z)
(2.2)

სადაც n არის B კათიონის მუხტი, ხოლო (z) და (s) შესაბამისად აღნიშნავს ცეოლიტისა და
წყალხსნარის ფაზებს. B კათიონს ძირითადად წარმოადგენს Ca 2+, Na+, ან K+ .
ლიტერატურული მონაცემების თანახმად, Ag+-ის იონი ცეოლიტში უპირატესად იკავებს Na +
კათიონის ადგილს [43]. ამასთანავე, Ag+ იონების მიმოცვლის პროცესი ძირითადად
შესწავლილია Na+ იონით მოდიფიცირებულ კლინოპტილოლიტზე [44]. აქედან
გამომდინარე, განტოლებას შეიძლება მივცეთ ასეთი სახე:
+¿ ¿
+¿+ Ag ¿
(z )
+ ¿→ Na( s) ¿
+¿+ Ag( s) ¿
Na ( z)
(2.3)

Na+ ¿¿

მიმოცვლითი კათიონების Ag+ და Na+ ეკვივალენტური წილები ხსნარსა ( A Ag +¿და B ¿

s
s
) და
Na+ ¿¿

ცეოლიტში ( A Ag +¿და B ¿
z
z
) გამოისახება განტოლებებით [19]:
+¿
Ag
+¿ Ms
Ag = +¿ Na
+¿
( 2.4 )¿
¿¿
M Ag +M s
¿
As s

+¿
Na
Ms
Na+¿= ¿¿
(2.5)
+¿
+¿ Na
M sAg + Ms ¿
¿
Bs
+¿
Ag
+¿ Mz
Ag = +¿ Na
+¿ ¿¿
M Ag +M z (2.5 )¿
¿
Az z

+¿
Na
Mz
Na+¿= ¿¿
(2.7)
+¿
+¿ Na

M zAg + Mz ¿
¿
Bz

+¿ +¿
Ag ¿ Na ¿
სადაც M z და M z არის Ag+ და Na+ იონების მოლალული კონცენტრაციებია ცეოლიტში
+¿
+¿ Na ¿
და M s
M sAg ¿
ხსნართან წონასწორობის დამყარების შემდეგ, ხოლო არის Ag+ და Na+
+¿
+¿ Na =1¿
Ag +B s ¿
მოლალული კონცენტრაციები წონასწორულ ხსნარში. ამასთანავე: A s

34
 +¿
+¿ Na =1¿

და A Ag +B z ¿
z .

იონური მიმოცვლის იზოთერმა წარმოადგენს მრუდს, რომელიც გვიჩვენებს

+¿
Ag ¿
წონასწორული ხსნარის მოცემულ კონცენტრაციასა და მუდმივ ტემპერატურაზე A z -ის
+¿

A Ag ¿
დამოკიდებულებას s -გან. Ag+ და Na+იონების მიმართ ცეოლიტის არჩევითობა

გამოისახება დაყოფის კოეფიციენტით α Na+¿ Ag +¿ ¿

¿ , რომელიც განისაზღვრება განტოლებით:

α B
Na+¿
Ag+¿ ∙

Ag +¿=A z
B
z
s
+ ¿ Ag+ ¿
Na ∙ A
s
¿
¿
¿

¿¿
(2.8 )
Na+¿ ¿

+¿

თუ α Na+¿
Ag ¿
Ag +¿ ¿
¿ =1, მაშინ მიმოცვლა ექვემდებარება მომქმედ მასათა კანონს და A z -ის
+¿
Ag ¿
დამოკიდებულება A s -თან გამოისახება კვადრატის დიაგონალით, რომლის დახრაა 45°.
+¿
Ag ¿
კვადრატის ერთ გვერდზე (ორდინატაზე) გადაზომილია− A z , ხოლო მეორე გვერდზე
+¿
Ag ¿
(აბსცისაზე)− A s . თუ არჩევითობა Ag+ იონის მიმართ მეტია, ვიდრე Na+იონის მიმართ
α Na+¿ Ag +¿ ¿
¿ >1 , მაშინ მიმოცვლის იზოთერმა გადაინაცვლებს დიაგონალური ხაზიდან და იგი

გამოისახება ჰიპერბოლური მრუდით, რომელიც გადის დიაგონალის ზევით.

განვიხილოთ ლიტერატურული მონაცემები Ag + იონის მიმართ ბუნებრივი და

სინთეზური ცეოლიტების სელექციურობის შესახებ. ბუნებრივ ცეოლიტ შაბაზიტზე
+¿
+¿ Ag ¿

A Ag −A s ¿
(Na+იონის ფორმა) მიმოცვლის იზოთერმის მრუდი კოორდინატებში z გადის

დიაგონალის ზევით, რაც მიუთითებს Ag+ იონის მიმართ მაღალ შერჩევითობაზე და α Na+¿ Ag +¿ ¿
¿

>1 [19, გვ. 573]. ამასთანავე, დადგენილია სელექციურობის შემცირების რიგი:

+¿ ¿
2+¿> Cu2+¿> Li ¿¿
2+¿ >Ba ¿
2+¿> Sr ¿
+¿ >Na+¿ =Ba ¿¿
+¿ >Pb ¿
+¿ >NH ¿
4
+¿> Rb ¿
+ ¿> Ag ¿
+¿>K ¿
Tl

ანალოგიური ტიპის მიმოცვლის იზოთერმები ( α Na+¿ Ag +¿ ¿

¿ >1) მიღებულია ერიონიტის,
მორდენიტისა და კლინოპტილოლიტის შემთხვევაში [41, გვ. 97; 44] . ამასთანავე, ნაჩვენებია,
რომ სინათლეზე Ag+ იონების მიმართ სელექციურობა აღემატება სიბნელეში მიღებულ
შედეგებს, რაც ახსნილია იმით, რომ სინათლეზე Ag + იონების გარკვეული რაოდენობა
აღდგება ლითონურ მდგომარეობამდე. სინათლეზე Ag+ იონის აღდგენის შედეგად

35
ცეოლიტში ლითონური ვერცხლის შემცველობა დაახლოებით ერთნაირია და შეადგენს 1.2
მგ-ეკვ 1გ ცეოლიტზე, ხოლო სელექციურობა Ag+ იონის მიმართ კლებულობს რიგში:

Na-ერიონიტი> Na-მორდენიტი> Na-კლინოპტილოლიტი

X და Y სინთეზური ცეოლიტების შემთხვევაშიც მიიღება ანალოგიური ტიპის

მიმოვლის იზოთერმა დაყოფის კოეფიციენტით α Na+¿ Ag +¿ ¿

¿ >1 [19, გვ. 557] . X ცეოლიტზე Ag+
იონის მიმართ სელექციურობა განსაკუთრებით მაღალია და მცირდება რიგში:
+ ¿¿
+¿ >Na+¿ > Li ¿ ¿
+¿ >K ¿
+¿ >Rb ¿
+¿> C s ¿
+¿≫ Tl ¿
Ag

Y ცეოლიტის შემთხვევაში სელექციურობის შემცირების რიგი განსხვავებულია:

+¿ ¿
+¿> Li ¿
+ ¿> Na ¿

Tl > Ag> Cs> Rb> NH 4+¿>K ¿

იონური მიმოცვლის პროცესების დახასიათებისათვის მნიშვნელოვან სიდიდეს

წარმოადგენს იონმიმოცვლითი ტევადობა. იგი გვიჩვენებს 1გ ცეოლიტში მიმოცვლილი
იონების რაოდენობას (მგ-ეკვ¿. შესაბამისად, იონმიმოცვლითი ტევადობის განზომილებაა
მგ-ეკვ∙გ-1, ანუ მილიეკვ∙გ-1.

ზღვრული იონმიმოცვლითი ტევადობა, უპირველეს ყოვლისა, დამოკიდებულია

ცეოლიტის ქიმიურ შედგენილობაზე: რაც უფრო ნაკლებია შეფარდება SiO2/Al2O3 , მით მეტი
იონმიმოცვლითი ტევადობა.

იონმიმოცვლითი ტევადობის ექსპერიმენტული მნიშვნელობები ხშირად ნაკლებია

თეორიულად გათვლილ სიდიდეებთან შედარებით, რაც უმეტეს შემთხვევაში გამოწვეულია
იონურ-საცრული ეფექტით: მიმოცვლითი კათიონი ან მისი ჰიდრატული ფორმა ძალზედ
დიდი ზომების გამო ვერ აღწევს ცეოლიტის ჩონჩხის არხებსა, სიბრტყეებსა ან ფანჯრებში
[19, გვ. 596].

მაქსიმალური იონმიმოცვლითი ტევადობა განისაზღვრება იმ კათიონების

რაოდენობით, რომელიც აუცილებელია ცეოლიტის კარკასში ჰეტეროვალენტური

36
იზომორფიზმით განპირობებული უარყოფითი მუხტის საკომპენსაციოდ. ამ კათიონების
რაოდენობა განისაზღვრება ცეოლიტის კარკასში არსებული ალუმინის რაოდენობით და
სრული კომპენსაციის პირობებში დაცულია შემდეგი თანაფარდობა:

ცეოლიტში მყოფი კათიონებისსაერთო რაოდენობა , გ− ე კ ვივალენტი

=1,0
Al3 +¿რაოდენობა ცეოლიტში, გ− ე კ ვივალენტი ¿

მაქსიმალური იონმიმოცვლითი ტევადობა Xmax შეიძლება გამოვსახოთ შეფარდებით:

მიმოცვლითი კათიონისრაოდენობა ცეოლიტშ ი ,− ეკვ .

X max=
Al 3+¿ რაოდენობაცეოლიტში, გ− ე კ ვ . ¿
+ ¿¿

[19]-ის მიხედვით მიმოცვლითი რეაქციისათვის Na +¿→ Ag ¿, როგორც შაბაზიტის, ასევე X და

Y ტიპის სინთეზური ცეოლიტების შემთხვევაში Xmax=1.

კლინოპტილოლიტისათვის ექსპერიმენტულად დადგენილი მაქსიმალური მიმოცვლითი

ტევადობა შეადგენს 1.95 მგ-ეკვ∙გ-1-ს [41, გვ. 67]. Ag+ იონის მიმართ Na+ იონის ფორმის
კლინოპტილოლიტის ზღვრული წონასწორული მიმოცვლითი ტევადობა ახლოსაა ამ
სიდიდესთან და შეადგენს 1.70-2.25 მგ-ეკვ•გ-1 [17, გვ. 111].

2.2. კლინოპტილოლიტის ნიმუშების შერჩევა და ფიზიკურ-ქიმიური ანალიზი

კლინოპტილოლიტის შემცველი ქანები შეირჩა ხეკორძულას საბადოზე. საშუალო

სინჯის მომზადების შემდეგ ჩატარდა კლინოპტილოლიტის ქანების
რენტგენოსტრუქტურული და ქიმიური ანალიზი.

რენტგენული დიფრაქტომეტრიის მეთოდის მაღალი მგრძნობელობა იძლევა ქანებში

არანაკლებ 5-10% ცეოლიტის შემცველობის რეგისტრაციის საშუალებას. ამასთანავე,
ქიმიური შედგენილობის ცვლილებები (ძირითადად იგულისხმება შეფარდების SiO 2/Al2O3-
ის ცვლილება) არ ახდენს მნიშვნელოვან გავლენას დიფრაქციული მაქსიმუმების
მდებარეობაზე [41, გვ. 34]. აქედან გამომდინარე, რენტგენული ანალიზის გამოყენებით
შესაძლებელია საკმაოდ საიმედოდ ჩატარდეს ცეოლიტების ქანებში კლინოპტილოლიტის
იდენტიფიკაცია.

37
 საცდელი ნიმუშის დიფრაქტოგრამა მოცემულია სურ. 2.2-ზე, ხოლო დიფრაქტოგრამის
შედეგად მიღებული სიბრტყეებსშორისი მანძილების მნიშვნელობები ნაჩვენებია ცხრ. 2.1.
მიღებული დიფრაქციული მაქსიმუმები სიბრტყეებსშორისი მანძილებით (9.06 Å; 3.96Å;
2.98Å) და ინტენსივობით (56.5%; 100.0%; 52.5%) პრაქტიკულად ემთხვევა ეტალონად
აღებულ 85-90% კლინოპტილოლიტის შემცველი ცეოლიტური ქანების ანალოგიურ
მაჩვენებელს (სურ. 2.2, ცხრ. 2,1) ცხრ. 2.1 ასევე მოყვანილია ძეგვის საბადოზე აღებული
კლინოპტილოლიტის შემცველი ცეოლიტური ქანის სიბრტყეებსშორისი მანძილების
ლიტერატურული მნიშვნელობები [41, გვ.39]. მიღებული თანხვედრა შესაძლებლობას
გვაძლევს გავაკეთოთ დასკვნა, რომ საკვლევად აღებული ნიმუშები წარმოადგენს
კლინოპტილოლიტის შემცველ ცეოლიტურ ქანს, რომელშიც კლინოპტილოლიტის მასური
წილი 85-90%-ის ზღვრებში იცვლება.

საკვლევი ნიმუში შეიცავს კვარცის (დიფრაქციული მაქსიმუმი 3.34Å) და მინდვრის

შპატის (დიფრაქციული მაქსიმუმი 3.19Å) კვალს.

საკვლევი ნიმუშის ქიმიური შედგენილობა (ცხრ. 2.2) დამახასიათებელია ხეკორძულას

და ძეგვის საბადოებზე აღებული ცეოლიტური ტუფების ნიმუშებისათვის. მიმოცვლითი
კათიონების მასური წილი მცირდება რიგში Ca2+Na+K+. ნიმუში ხასიათდება მაღალი

SiO 2
სილიკატური მოდულით-მოლური შეფარდება შეადგენს 8.3-ს.
Al 2 O
3

38
 სურ. 2.1. ხეკორძულას კლინოპტილოლიტის საკვლევი ნიმუშის დიფრაქტოგრამა

ცხრილი 2.1.

კლინოპტილოლიტის სხვადასხვა ნიმუშის რენტგენოდიფრაქტომეტრიული მონაცემები

საკვლევი ნიმუში, ეტალონური ნიმუში, ძეგვი ძეგვი [41, გვ. 39]

ხეკურძულა
d, Å I d, Å I d, Å I,%
9.06 56.5 9.07 57.7 9.00 70
7.95 30.5 7.95 26.1 7.93 20
6.65 20.3 6.68 19.4 6.63 10
5.15 33.9 5.15 28.3 5.12 20
3.96 100 3.96 100.0 3.97 100
3.44 40.6 3.43 38.9 3.42 20
2.98 52.5 2.98 51.7 2.97 50
2.807 28.8 2.807 26.7 2.799 30
2.75 20.3 2.750 21.1 2.797 10
2.438 18.6 2.437 15.0 2.44 10
2.438 18.6 2.437 15.0 2.44 10

39
სურ. 2.2. ძეგვის კლინიპტილოლიტის ეტალონური ნიმუშის დიფრაქტოგრამა

ცხრილი 2.2.

კლინოპტილოლიტის საკვლევი ნიმუშის ქიმიური შედგენილობა, %

SiO2 Al2O3 Fe2O3 CaO MgO Na2O K2O H2O ჯამი მოლური
Si Al Fe Ca Mg Na K შეფარდება
SiO 2
Al 2 O 3

62,2 12,8 3,2 5,1 1,4 2,7 1,8 10,6 99,8 8,3
29.0 6.8 2,3 3,6 0,9 2,0 1,5

40
 2.3. ექსპერიმენტის მეთოდი

ექსპერიმენტისათვის სხვადასხვა გრანულომეტრიული შედგენილობის ცეოლიტი

წინასწარ ირეცხებოდა გამდინარე წყლით ლამის მოცილების მიზნით და შრებოდა ჰაერზე
ბუნებრივ პირობებში. ცეოლიტური ლამის მოცილების ანალოგიური მეთოდი
გამოყენებულია სამუშაოში [42].

AgNO 3-ის ხსნარი მზადდებოდა ქიმიურად სუფთა AgNO3-ისაგან. საკვლევი ხსნარის

pH-ის ცვლილებისათვის გამოყენებულია HNO 3 და KOH ხსნარები. pH-ის გასაზომად
გამოყენებულია სისტემა მინის ელექტროდი-ქლორვერცხლის ელექტროდი. ამასთანავე,
მინის ელექტროდი მოთავსებული იყო საკვლევ ხსნარში, რომელიც ხიდით დაკავშირებული
იყო KCl-ის ხსნარით შევსებულ ჭიქასთან, სადაც ჩაშვებული იყო ქლორვერცხლის
ელექტროდი. ხიდის ერთი ნახევარი შევსებული იყო საკვლევი ხსნარით, ხოლო მეორე
ნახევარი - KCl -ის ხსნარით. ასეთი განცალკევების აუცილებლობა განპირობებულია იმით,
რომ ქლორვერცხლის ელექტროდის ჩაშვებისას საკვლევი ხსნარში AgCl-ის უხსნადი ნალექის
წარმოქმნის გამო pH-ის გაზომვა შეუძლებელია.

იონმიმოცვლით პროცესზე ტემპერატურის გავლენა შესწავლილია

ულტრათერმოსტატში. ტემპერატურული რყევა შეადგენს  1°C.

იონმიმოცვლითი პროცესის დამთავრების შემდეგ კლინოპტილოლიტი ირეცხება

თბილი წყლით (40-45°C) ნარეცხ წყალში Ag + იონზე უარყოფითი თვისებრივი რეაქციის
მიღებამდე. ნარეცხი წყალი და ძირითადი ხსნარი შერევის შემდეგ დაიყვანებოდა
განსაზღვრულ მოცულობამდე და მასში როდანიდული მეთოდით [45] ტარდებოდა Ag+
იონის კონცენტრაციის განსაზღვრა. ინდიკატორად გამოყენებულია რკინა - ამონიუმის შაბი.
Ag+ იონის კონცენტრაცია გამოიანგარიშებოდა ფორმულით:

¿ ( 2.9)

41
სადაც N KSCN და V KSCN არის KSCN -ის ხსნარის ნორმალობა და გატიტრვაზე დახარჯული
მოცულობა, მლ. 107.87-ვერცხლის გრამ-ეკვივალენტი, V სინჯი- საანალიზოდ აღებული
საკვლევი ხსნარის მოცულობა, მლ.

ცეოლიტის კარკასში იონმიმოცვლითი მექანიზმით შესული Ag+ იონების მასა გამო-

იანგარიშება ფორმულით:

m Ag +¿
=¿¿

სადაც m Ag ¿- იონმიმოცვლით მექანიზმით ცეოლიტის კარკასში შესული Ag+ იონების მასაა, მგ

+¿

. C Ag დაC
¿
¿
Ag ¿
¿ - Ag+ იონების კონცენტრაცია საწყის და საბოლოო ( ძირითადი ხსნარი+ ნარეცხი

წყალი) ხსნარებში, გ/ლ. V საწყ და V ს აბ - საწყისი და საბოლოო ( ძირითადი ხსნარი + ნარეცხი

წყალი) ხსნარების მოცულობები,ლ

იონმიმოცვლითი პროცესის რაოდენობრივი დახასიათებისათვის ცეოლიტის კარკასში

შესული Ag+ იონების რაოდენობა (მგ-ეკვ) გადათვლილია 1გ ცეოლიტზე:

mAg
+¿

a= ¿ ( 2.10)
mz

სადაცa - 1 გ ცეოლიტში Ag+ იონების რაოდენობა, მგ-ეკვ.გ-1; m Ag ¿-განსაზღვრული მასის

+¿

ცეოლიტში Ag+ იონი-ის რაოდენობა, მგ-ეკვ.; mz -ცეოლიტის მასა, გ.

ექსპერიმენტი ტარდებოდა კლინოპტილოლიტის ფრაქციაზე -4,5 +2 (გარდა იმ

შემთხვევისა, როდესაც შესწავლილია ფრაქციის გავლენა იონმიმოცვლით პროცესზე).
აღნიშნული ფრაქციის გამოსავალი ექსპერიმენტის პირობებში (ყბიანი სამსხვრეველა და
მექანიკური ცხაურა) შეადგენდა 60-65%-ს. ექსპერიმენტში ხსნარის ტემპერატურაა 24-25 C
(გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც შესწავლილია ტემპერატურის გავლენა იონმიმოცვლით
პროცესზე). დინამიკური რეჟიმის დროს ხსნარი გაედინებოდა ვერტიკალურ მილში,
რომლის სიმაღლის შეფარდება დიამეტრთან შეადგენს 17:1.

42
 კლინოპტილოლიტის დაქუცმაცებადობისა და ცვეთადობის განსაზღვრა ტარდებოდა
რუსეთის ფედერაციის სახელმწიფო სამეცნიერო ცენტრის მიერ შემუშავებული მეთოდით
[46]. 60℃ -ზე გამშრალი 50 გ კლინოპტილოლიტი (ფრაქცია -2
+1) თავსდება კოლბაში და ემატება 75 მლ დისტილირებული წყალი. კოლბას ეხურება
საცობი და ინჯღრევა განსაზღვრული დროის განმავლობაში. ნჯღრევის დამთავრების
შემდეგ კოლბაში დარჩენილ ხსნარს აორთქლებენ და კლინოპტილოლიტს აშრობენ 60 ℃ -ზე.
შრობის დამთავრების შემდეგ კლინოპტილოლიტს ცრიან 1მმ და 0.5 მმ საცერზე. ფრაქციის
---1+0.5 მასით (m1) ანგარიშობენ დაქუცმაცებულობას, ხოლო ფრაქციის -0.5 მასით (m 2) =

m1 m2
ცვეთადობას. დაქუცმაცებადობა = ∙ 100%; ცვეთადობა = ∙ 100%, სადაც m არის
m m
კლინოპტილოლიტის საწყისი მასა.

2.4. ექსპერიმენტის შედეგები და მათი განხილვა

იონური მიმოცვლის პროცესის სიჩქარე იზრდება AgNO 3-ის ხსნარის კონცენტრაციის

გაზრდით (ნახ. 2.1, 2.2).

1.4

1.2

0.8

0.6

0.4

0.2

0
0 5 10 15 20 25 30 35 40

ნახ. 2.1. 1გ კლინოპტილოლიტში Ag+ იონების რაოდენობის (a, მგ-ეკვ.გ-1 ) დამოკიდებულება

მიმოცვლის დროზე (,სთ). Ag+ იონის კონცენტრაცია ხსნარში, მოლი.ლ-1: 1 0,015; 20,059; 30,147;
40,290; 50,770. სტატიკური რეჟიმი. ცდის სხვა პირობები მოცემულია ტექსტში.

43
 1.4

1.2

0.8

0.6

0.4

0.2

0
0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9

ნახ. 2.2. 1გ კლინოპტილოლიტში Ag+ იონების რაოდენობის (a, მგ-ეკვ.გ-1) დამოკიდებულება Ag+
იონის კონცენტრაციაზე ხსნარში (c Ag , ¿მოლი.ლ-1). მიმოცვლის პროცესის ხანგრძლივობა, სთ: 1 5;
+¿

216; 348; 496. სტატიკური რეჟიმი. ცდის სხვა პირობები მოცემულია ტექსტში.

კინეტიკური მრუდების ჰორიზონტალური უბნები მიუთითებს იონმიმოცვლით

პროცესში წონასწორული მდგომარეობის დამყარებაზე, რაც ექსპერიმენტის პირობებში
(სტატიკური რეჟიმი, უძრავი ხსნარი, ცეოლიტის ფრაქცია -4.5 +2) დაახლოებით 96-97 საათში
მიიღწევა. Ag+იონის რაოდენობა ცეოლიტში (a, მგ-ეკვ.გ-1) AgNO3-ის კონცენტრაციის 0.015M-
დან 0.77M-მდე გაზრდისას თითქმის 12-ჯერ იზრდება და აღწევს 1.23 მგ-ეკვ.გ-1-ს.

იონური მიმოცვლის პროცესი შედგება დროსა და სივრცეში განცალკევებული

რამდენიმე მიმდევრობითი სტადიისაგან:

1) სხნარში არსებული მიმოცვლითი იონის (Ag+) მიტანა ცეოლიტის მარცვლის

ზედაპირამდე, რაც ხორციელდება დიფუზიით და კონვექციით.
2) მიმოცვლითი იონის მიტანა დიფუზიით ცეოლიტის მარცვლის ზედაპირიდან მისი
მოცულობის იმ წერტილში, სადაც უშუალოდ ხდება იონთა მიმოცვლა. ზოგიერთ

44
 შემთხვევაში იონის გადატანა შეიძლება განხორციელდეს არა მარტო დიფუზიით,
არამედ წარმოქმნილ ელექტრული ველში მიგრაციითაც.
3) საკუთრივ იონური მიმოცვლა (პირობითად ქიმიური პროცესი), რომელიც
ხორციელდება მიმოცვლის ცენტრში .
4) ცეოლიტში არსებული იონის (მაგ. Na+ იონის) გადატანა დიფუზიით და, შეიძლება,
მიგრაციითაც ცეოლიტის მიმოცვლის ცენტრიდან ცეოლიტის მარცვლის
ზედაპირამდე.
5) ცეოლიტში არსებული იონის გადატანა ცეოლიტის მარცვლის ზედაპირიდან
ხსნარის მოცულობაში დიფუზიის და კონვექციის მექანიზმით.

მე-3 სტადია წარმოადგენს იონურ რეაქციას, რომელიც, ჩვეულებრივ, მაღალი

სიჩქარით მიმდინარეობს.

სითხეში დიფუზია შედარებით ნელი პროცესია. კიდევ უფრო ნელა მიმდინარეობს

დიფუზია მყარ ფაზაში, ანუ ცეოლიტში. აქედან გამომდინარე, იონური მიმოცვლის
პროცესის სიჩქარე (უძრავი ხსნარისა და ტოლმუხტიანი იონების მიმოცვლის შემთხვევაში
შესაძლებელია კონვექციისა და მიგრაციის გამორიცხვა) ლიმიტირებულია მიმოცვლითი
იონების დიფუზიის სტადიით, როგორც ყველაზე უფრო შენელებული სტადიის სიჩქარით.

ანსხვავებენ იონური მიმოცვლის პროცესის სამ მექანიზმს:

 შიგადიფუზური მექანიზმი, როდესაც მალიმიტირებელია ცეოლიტის კარკასში

მიმოცვლითი იონების დიფუზიის სტადია, ანუ პროცესი მიმდინარეობს შიგადიფუზური
კინეტიკის უბანში.
 გარედიფუზური მექანიზმი, როდესაც მალიმიტირებელია სხნარში იონის დიფუზიის
სტადია, ანუ პროცესი მიმდინარეობს გარედიფუზური კინეტიკის უბანში.
 შერეული მექანიზმი, როდესაც მალიმიტირებელია ორივე ფაზაში იონის დიფუზიის
სტადია, ანუ პროცესი მიმდინარეობს შერეული კინეტიკის უბანში.

45
 სამუშაოს [47, გვ. 270]-ის თანახმად, სვეტში ხსნარის გადინების სიჩქარესა
(დინამიკური რეჟიმი) ან ხსნარში მიმოცვლითი იონის კონცენტრაციაზე (სტატიკური
რეჟიმი) იონური მიმოცვლის სიჩქარის დამოკიდებულება მიუთითებს იმაზე, რომ იონური
პროცესი მიმდინარეობს გარედიფუზური კინეტიკის უბანში. ამ კრიტერიუმიდან
გამომდინარე, მიღებული ექსპერიმენტული შედეგის (ნახ. 2.1 და 2.2) საფუძველზე შეიძლება
დავუშვათ, რომ მოცემულ პირობებში Ag+ მიმოცვლა ლიმიტირებულია გარედიფუზური
სტადიით.

მხოლოდ ამ კრიტერიუმით იონური მიმოცვლის მექანიზმის დიფერენციაცია არ არის

მართებული. ანალოგიური დამოკიდებულება იონური მიმოცვლის პროცესის სიჩქარესა და
გარე ხსნარის კონცენტრაციასა ან გადინების სიჩქარეს შორის მიიღება იმ შემთხვევაშიც,
როდესაც პროცესი შიგადიფუზური ან შერეული კინეტიკის უბანში მიმდინარეობს.

განვიხილოთ ეს პრობლემა უფრო დაწვრილებით საკვლევი სისტემისთვის

კლინოპტილოლიტი-AgNO3-ის წყალხსნარი.

სამუშაოში [48] ნაჩვენებია, რომ პროცესის საწყის სტადიაზე შიგადიფუზური

კინეტიკის პირობებში მიმოცვლის სიჩქარე განისაზღვრება განტოლებით:

Qτ 2S D AB ∙
=
Q∞ v √ ❑
(2.11), სადაც

Q τ და Q ∞ ხსნარიდან ცეოლიტში გადასული კათიონების რაოდენობაა τ დროში და იმ

დროში (∞), რომელიც აუცილებელია წონასწორული მდგომარეობის მისაღწევად; S და V -
ცეოლიტის მარცვლის ზედაპირის ფართობი და მოცულობა, D AB - ცეოლიტის კარკასში
იონის ეფექტური დიფუზიის კოეფიციენტი. იგი დამოკიდებულია ორივე მომიცვლითი
კათიონის (A კათიონი ხსნარში და B კათიონი ცეოლიტში) ურთიერთდიფუზიაზე და მას
ურთიერთდიფუზიის კოეფიციენტს უწოდებენ.

Qτ
შეფარდებას განზომილება არ აქვს და მას F ასოთი აღნიშნავენ:
Q∞

46
 Qτ
F= (2.12)
Q∞

F გვიჩვენებს მიმოცვლის პროცესის დამთავრების, ანუ წონასწორობის მიღწევის

ხარისხს. τ ცვლილებისას 0-დან ∞-მდე F იცვლება 0-დან 1-მდე. წყალხსნარში Ag + იონის
კონცენტრაციის გაზრდით დროის ერთი და იმავე მომენტისათვის F-ის მნიშვნელობა
იზრდება (ნახ. 2.3).

1.2

0.8

0.6

0.4

0.2

0
0 20 40 60 80 100 120

ნახ. 2.3. წონასწორობის მიღწევის ხარისხის (F) დმოკიდებულება მიმოცვლის დროზე

(,სთ).Ag იონის კონცენტრაცია ხსნარში, მოლი.ლ-1: 10,059; 20,147; 30,770. სტატიკური
+

რეჟიმი. ცდის სხვა პირობები მოცემულია ტექსტში.

ამრიგად, მიმოცვლითი იონის კონცენტრაციის გაზრდით იზრდება იონური

მიმოცვლის პროცესის სიჩქარე და, შესაბამისად, წონასწორობის მიღწევის ხარისხი.

განტოლების (2.11) თანახმად, იონური მიმოცვლის კინეტიკური მრუდი კოორდინატებში

F , ❑√ τ ❑წარმოადგენს წრფეს, რომლის დახრითაც შეიძლება განისაზღვროს მიმოცვლის

პროცესში მონაწილე იონების ურთიერთდიფუზიის კოეფიციენტი. ჩვენი ექსპერიმენტის
შედეგებით წრფივი დამოკიდებულება კოორდინატებში F , ❑√ τ ❑არ დადასტურდა -
მიღებულია წრფისაგან მკვეთრად გადახრილი მრუდები (ნახ. 2.4).

47
 1.2

0.8

0.6

0.4

0.2

0
0 2 4 6 8 10 12 14

ნახ. 2.4. წონასწორობის მიღწევის ხარისხის (F) დამოკიდებულება მიმოცვლის დროდან კვადრატულ
ფესვზე (,სთ).Ag+ იონის კონცენტრაცია ხსნარში, მოლი.ლ-1: 10,059; 20,147; 30,770. სტატიკური
რეჟიმი. ცდის სხვა პირობები მოცემულია ტექსტში.

მიღებული შედეგი შეიძლება აიხსნას იმ შეზღუდვებით, რომლის თანახმადაც

განტოლების (2.11) მოქმედების არე ვრცელდება მხოლოდ კინეტიკური მრუდის საწყის
უბანზე [19, გვ. 588]. სამუშაო [47, გვ. 239] გვიჩვენებს, რომ ცეოლიტის მარცვლების
გეომეტრიული ფორმებისაგან დამოკიდებულებით განტოლება (2.11) სამართლიანია,
როდესაც F-ის მნიშვნელობა ნაკლებია 0,2-ზე. აქედან გამომდინარე იონური მიმოცვლის
პროცესების კვლევაში ფართოდ გამოყენებული ე.წ. „❑√ τ ❑კრიტერიუმის“ შესამოწმებლად
აუცილებელია ჩატარდეს მცირე ხანგრძლივობის მიმოცვლითი პროცესების კვლევა, როდესაც
τ ნაკლები იქნება 1 საათზე.

F , ❑√ τ ❑ კოორდინატებში წრფივი დამოკიდებულებიდან მკვეთრი გადახრა მიღებულია

ბუნებრივ ცეოლიტ შაბაზიტზე პროცესებისათვის Sr2+Ba2+ და Ca2+Ba2+ [19, გვ. 590], თუმცა
რადიოქიმიური მეთოდების გამოყენებით დადგენილია, რომ ეს პროცესები
ლიმიტირებულია შიგადიფუზური სტადიით.

48
 ჩვენს მიერ მიღებული ექსპერიმენტული შედეგების ანალოგიური შედეგები
მიღებულია სამუშაოში [49], სადაც შესწავლილია სტატიკურ პირობებში ბუნებრივ ცეოლიტ
კლინოპტილოლიტზე (Na+-ის ფორმა) ტუტე და ტუტემიწა ლითონთა კათიონების
მიმოცვლის პროცესი ხსნარის კონცენტრაციის, ტემპერატურისა და კლინოპტილოლიტის
მარცვლის ზომებისაგან დამოკიდებულებით. ჩვენს მიერ მიღებული შედეგების
ანალოგიურად, სამუშაოში ნაჩვენებია, რომ ხსნარში მიმოცვლითი კათიონის კონცენტრაციის
გაზრდით F-ის მნიშვნელობა იზრდება, ხოლო კინეტიკური მრუდი კოორდინატებში ( F, √τ)
გადახრილია წრფისაგან.

მალიმიტირებელი სტადიის ბუნების დადგენის მიზნით სამუშაოში [49] გათვლილია

შიგადიფუზური და გარედიფუზური კინეტიკის უბნებისათვის მიმოცვლის სიჩქარის
მუდმივები, შესაბამისად, B-სა და R-ის მნიშვნელობები.

ცხრილი 2.3.

იონური მიმოცვლის კინეტიკური პარამეტრები ხსნარის კონცენტრაციისაგან

დამოკიდებულებით [49]

იონთა მიმოცვლითი ხსნარის კონცენტრაცია გარედიფუზური შიგადიფუზური

წყვილი მოლი.ლ-1 კინეტიკის უბანი კინეტიკის უბანი
R, წმ-1 B, წმ-1
1 5.00∙ 10-2
0.1 5.89∙10-3
Na+Cs+ 1.82∙10-4
0.01 3.90 ∙ 10-4
0.001 5.10 ∙ 10-5
1 3.31 ∙ 10-2
Na+K+ 0.1 6.92 ∙ 10-3 2.60∙10-4
0.01 9.07 ∙ 10-4
1 1.66 ∙ 10-2
Na+Li+ 0.1 8.20 ∙ 10-3 4.25∙10-4
0.01 4.20 ∙ 10-4
1 7.86 ∙10-3
2Na+Ca2+ 0.1 3.26∙10-3 2.72∙10-5
0.01 9.65∙10-4
1 6.42 ∙ 10-3
2Na+Sr2+ 0.1 2.06∙10-3 2.00∙10-5
0.01 6.06∙10-4

49
 1 1.69 ∙ 10-3
2Na+Ba2+ 0.1 1.62∙10-3 7.31∙10-6
0.01 3.16∙ 10-4

ცხრ. 2.3. შედეგები მიუთითებს, რომ თუ ტუტე ლითონების კათიონების

კონცენტრაცია ხსნარში აღემატება 0,1 მოლი.ლ, მაშინ B-ს მნიშვნელობა ერთი ან ორი რიგით
ნაკლებია R-ის მნიშვნელობაზე და, შესაბამისად, პროცესი ლიმიტირებულია
შიგადიფუზური სტადიით. მხოლოდ მაშინ, როდესაც მიმოცვლითი იონის კონცენტრაცია
მცირდება 0.001 მოლი.ლ-1-მდე, იცვლება პროცესის მექანიზმი და იგი შიგადიფუზური
კინეტიკის უბნიდან გადადის შერეული ან გარედიფუზური კინეტიკის უბანში.

ტუტემიწა ლითონების კათიონების შემთხვევაში ხსნარში მათი კონცენტრაციის

ცვლილების მთელ დიაპაზონში (0.01-1 მოლი.ლ-1) იონური მიმოცვლის პროცესი
ლიმიტირებულია შიგადიფუზური სტადიით - B-ს მნიშვნელობა თითქმის 1-2 რიგით
ნაკლებია R-ის მნიშვნელობაზე.

+1 მუხტიანი კათიონების მწკრივში Ag+ იონი რადიუსის (A0) შემცირების

მიმართულებით შემდეგნაირად არის განლაგებული:

Cs+>Rb+>K+>Ag+>Na+=1.69>1.48>1.33>1.13>0.95

Ag+ იონის მცირე რადიუსის გამო, მისი დიფუზია კლინოპტილოლიტის

სტრუქტურაში, რომლის ფანჯრებისა და არხების მინიმალური ზომები 4A 0, არ არის
დაკავშირებული რაიმე შეზღუდვებთან (იონ-საცრული ან დამუხრუჭების ეფექტი). თუ
დავუშვებთ, რომ Ag+-ისა და ტუტე ლითონთა კათიონების დიფუზიის კოეფიციენტები
კლინოპტილოლიტში ერთი რიგისაა, შეიძლება დიდი ალბათობით ვივარაუდოთ, რომ 0.01
მოლი.ლ-1 AgNO3-ის უფრო კონცენტრირებულ ხსნარებში Ag+ იონის მიმოცვლის პროცესი
ლიმიტირებულია შიგადიფუზური სტადიით.

შიგადიფუზური კინეტიკის უბანში AgNO3-ის კონცენტრაციის ზრდით პროცესის

სიჩქარის გაზრდა შეიძლება აიხსნას ურთიერთდიფუზიის კოეფიციენტების

50
თავისებურებით, კერძოდ იმით, რომ მისი სიდიდე დამოკიდებულია მიმოცვლითი იონის
კონცენტრაციაზე. იონური მიმოცვლის კინეტიკის ძირითად თავისებურებას წარმოადგენს
ცვლადი დიფუზიის კოეფიციენტი, რომელიც, უპირველეს ყოვლისა დამოკიდებულია
მიმოცვლითი იონის კონცენტრაციაზე [47, გვ. 264]

ორი ან რამდენიმე იონის დიფუზიის პროცესი არ არის ერთმანეთისაგან

დამოუკიდებელი და აღიწერება დიფუზიის განტოლებებით, სადაც გამოყენებულია ყველა
იონისათვის გაშუალედებული კოეფიციენტი, რომელსაც ურთიერთდიფუზიის
კოეფიციენტი ეწოდება და იგი დამოკიდებულია მიმოცვლითი იონების კონცენტრაციაზე.

A და B იონების მიმოცვლის შემთხვევაში ურთიერთდიფუზიის კოეფიციენტის D A,B

დამოკიდებულება მიმოცვლითი იონების კონცენტრაციასა (C A და CB) და მუხტზე (ZA და ZB)
გამოისახება შემდეგი განტოლებით [47, გვ. 207].

D A DB ( Z 2A C A + Z 2B C B )
DA,B= 2 2 (2.13) , სადაც
D A Z A CA+ D B ZB CB

DA და DB _ A და B იონების ინდივიდუალური, ანუ თვითდიფუზიის კოეფიციენტებია.

განტოლება არ ითვალისწინებს დიფუზიის პროცესის ყველა ფაქტორს და იგი

გამოყვანილია პრობლემის იდეალიზებული განხილვის შედეგად.

ტემპერატურის გაზრდით იონმიმოცვლითი პროცესის სიჩქარე იზრდება. 25 0C-დან

800C-მდე ხსნარის ტემპერატურის ზრდით 1 გ ცეოლიტში მიმოცვლილი Ag + იონის
რაოდენობა (a, მგ-ეკვ.გ-1) თითქმის 1,5-2-ჯერ მატულობს (ნახ. 2.5).

ასეთი დამოკიდებულება მიღებულია 0.147 M AgNO 3-ის პირობებში, როდესაც

პროცესი დიდი ალბათობით ლიმიტირებულია შიგადიფუზური სტადიით. ცნობილია, რომ
ტემპერატურის გაზრდით გარედიფუზური პროცესის სიჩქარის მუდმივა უფრო მეტად
იზრდება, ვიდრე შიგადიფუზური პროცესის სიჩქარის მუდმივა. შეიძლება ვივარაუდოთ,

51
რომ ამით აიხსნება ტემპერატურის ცვლილების ნაკლები გავლენა იონმიმოცვლითი
პროცესის Na+-Ag+ სიჩქარეზე.

0.8

0.7

0.6

0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

ნახ. 2.5. 1 გ კლინოპტილოლიტში Ag+ იონების რაოდენობის (a, მგ-ეკვ.გ-1 ) დამოკიდებულება

წყალხსნარის ტემპერატურაზე ( t,C). მიმოცვლის პროცესის ხანგრძლივობა, სთ:1 1; 25; Ag+ იონის
კონცენტრაცია ხსნარში 0,147 მოლი.ლ-1: სტატიკური რეჟიმი. ცდის სხვა პირობები მოცემულია
ტექსტში.

იონმიმოცვლითი რეაქციები წარმოადგენს განსაკუთრებულ ჯგუფს, რომელიც

ხასიათდება შედარებით დაბალი აქტივაციის ენერგიით  1020 კკალ/მოლი.
შედარებისათვის ავღნიშნავთ, რომ ალუმინსილიკატებში ალუმინის ან სილიციუმის
გადაადგილების აქტივაციის ენერგიაა 50- 70 კკალ/მოლი [36, გვ. 115]. ზოგადად, რაც უფრო
დაბალია აქტივაციის ენერგიის მნიშვნელობა, მით უფრო მაღალია რეაქციის სიჩქარე და მით
უფრო ნაკლებადაა იგი დამოკიდებული ტემპერატურის ცვლილებაზე.

52
 ცეოლიტის გრანულაციის ხარისხი, ანუ მარცვლის ზომა გავლენას ახდენს
იონმიმოცვლითი პროცესის კინეტიკურ პარამეტრებზე. თუ მივიღებთ, რომ ცეოლიტის
მარცვალს აქვს სფეროს ფორმა, მაშინ

1
V= RS (2.14) , სადაც
3

V- ცეოლიტის მარცვლის მოცულობაა, S- ზედაპირის ფართობი, R-რადიუსი. თუ V-ს

მნიშვნელობას ჩავსვამთ განტოლებაში (2.11), მივიღებთ:

Di ∙
F= 6
R √ ❑
(2.15)

ამრიგად, ცეოლიტის მარცვლის ზომის გაზრდით (რადიუსის გაზრდით) მიმოცვლის

პროცესის სიჩქარე მცირდება. ცეოლიტის მარცვლის არასფერული ფორმების შემთხვევაში
განტოლება (2.15) მიიღებს განსხვავებულ სახეს, თუმცა თვისებრივი დამოკიდებულება არ
შეიცვლება. განტოლების (2.15) საფუძველზე გაკეთებული დასკვნა დადასტურდა
ექსპერიმენტული მონაცემებით (ცხრ. 2.4).

ცხრილი 2.4.

ცეოლიტის მარცვლის ზომების გავლენა კლინოპტილოლიტში Ag+ იონების რაოდენობაზე (a,

მგ-ეკვ.გ-1)

ცდის პირობები: თხ/მყ=100, CAgNO3-0.147M, t=250C, τ =1 სთ.

ცეოლიტის ფრაქცია ,მმ a, მგ-ეკვ.გ-1 F

-4,5 +2 0,24 0,28
-2 +1 0,49 0,58
-1 +0,5 0,56 0,66
-0,5 +0,1 0,75 0,88

Ag+ იონის მიმოცვლის სიჩქარე მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული ხსნარის

pH-ზე (ნახ. 2.6).

53
 pH-ის გაზრდისას 1-დან 2-მდე F-ის მნიშვნელობა 0.2-დან 0.71-მდე იზრდება, თუმცა
pH-ის შემდგომი ზრდა აღარ იწვევს F-ის მნიშვნელობის ცვლილებას. იონური მიმოცვლის
პროცესის სიჩქარეზე pH-ის დამოკიდებულება განპირობებულია H + იონის კონკურენტული
როლით. მიმოცვლის პროცესში H+ იონის მონაწილეობაზე მიუთითებს ის ექსპერიმენტული
შედეგი, რომლის თანახმადაც იონური მიმოცვლის პროცესში ხსნარის pH იზრდება (ნახ. 2.7).

0.8

0.7

0.6

0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

0
0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 4.5 5

ნახ. 2.6. 1გ კლინოპტილოლიტში Ag+ იონების რაოდენობის (a, მგ-ეკვ.გ-1 )

დამოკიდებულება წყალხსნარის pH-ზე. მიმოცვლის პროცესის ხანგრძლივობა 23 სთ; Ag+
იონის კონცენტრაცია ხსნარში 0,147 მოლი.ლ-1: სტატიკური რეჟიმი. ცდის სხვა პირობები
მოცემულია ტექსტში.

54
 5
4.5
4
3.5
3
2.5
2
1.5
1
0.5
0
0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 4.5 5

ნახ. 2.7. Ag+ იონის მიმოცვლის პროცესში წყალხსნარის საბოლოო pH-ის დამოკიდებულება
საწყის pH-ზე. მიმოცვლის პროცესის ხანგრძლივობა 23 სთ; Ag+ იონის კონცენტრაცია
ხსნარში 0,147 მოლი.ლ-1: სტატიკური რეჟიმი. ცდის სხვა პირობები მოცემულია ტექსტში.

პროცესის მთავარ თავისებურებას წარმოადგენს pH-ის გარკვეული მნიშვნელობიდან,

კერძოდ, pH=2-ის ზევით ცეოლიტის ფერის შეცვლა, რაც გამოიხატება ცეოლიტის
ზედაპირის გამუქებით, თანაც გამუქების ხარისხი იზრდება pH-ის შემდგომი ზრდის
პირობებში. ეს ეფექტი განპირობებულია მაღალ pH-ზე Ag + იონის აღდგენით ლითონურ
ვერცხლამდე. ანალოგიური ეფექტი მიღებულია სამუშაოში [37].

დინამიკურ რეჟიმში Ag+ იონის მიმოცვლის კინეტიკური მრუდი (ნახ. 2.8) გვიჩვენებს,
რომ იონმიმოცვლითი პროცესის წონასწორობა ძნელად მიიღწევა. ექსპერიმენტულ
პირობებში მხოლოდ 140 საათის შემდეგ სვეტში შემავალი და გამომავალი ხსნარის
კონცენტრაციები პრაქტიკულად ერთმანეთს დაემთხვა.

55
 2

1.8

1.6

1.4

1.2

0.8

0.6

0.4

0.2

0
0 20 40 60 80 100 120 140 160

ნახ. 2.8. 1გ კლინოპტილოლიტში Ag+ იონების რაოდენობის (a, მგ-ეკვ.გ-1 )

დამოკიდებულება მიმოცვლის დროზე (,სთ). დინამიური რეჟიმი. ხსნარის გადინების
სიჩქარე 35 მლ.სთ-1. Ag+ იონის კონცენტრაცია ხსნარში 0,03 მოლი.ლ-1: ცდის სხვა პირობები
მოცემულია ტექსტში.

დანამიკურ რეჟიმში კლინოპტილოლიტის მაქსიმალური მიმოცვლითი ტევადობა

შეადგენს 1.74 მგ-ეკვ.გ-1, რაც დაახლოებით 0.2 მგ-ეკვ.გ -1-ით ნაკლებია ექსპერიმენტით
დადგენილ მაქსიმალურ მიმოცვლით ტევადობაზე [41] და უახლოვდება Ag+ იონის მიმართ
ლიტერატურაში მითითებული მაქსიმალური ტევადობის ქვედა ზღვარს [17, გვ.111].
ამრიგად, ჩატარებული ექსპერიმენტის პირობებში Ag+ იონის მაქსიმალური შემცველობა
ბუნებრივ ცეოლიტში 15,8% -ს შეადგენს.

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, წყლის გაწმენდის ტექნოლოგიებში ცეოლიტის

გამოყენებისას თავს იჩენს ცეოლიტის მექანიკური სიმტკიცის პრობლემა. მოუხედავად
იმისა, რომ ლიტერატურაში [17, 18] მოიპოვება მონაცემები ბუნებრივი ცეოლიტისა და
კლინოპტილოლიტის მექანიკური სიმტკიცის ორი ძირითადი მახასიათებლის -
დაქუცმაცებადობისა და ცვეთადობის შესახებ, პრობლემის მნიშვნელობიდან გამომდინარე,
მივიღეთ გადაწყვეტილება ამ მიმართულებით დამატებითი კვლევების ჩატარების თაობაზე.
კვლევები ჩატარდა სამუშაოში [46] აღწერილი მეთოდით (იხ. გვ. 43). კვლევებისათვის

56
აღებულია კლინოპტილოლიტის -2+1 ფრაქცია. ექსპერიმენტების შედეგები (ცხრ. 2.5; ნახ. 2.9)
გვიჩვენებს, რომ დროში დაქუცმაცებადობისა და ცვეთადობის მნიშვნელობები არათანაბრად
იცვლება, თუმცა აშკარაა ჯამური ცვეთადობის ზრდის ტენდენცია, რომლის მნიშვნელობა 24
საათის განმავლობაში 10.5%-ს აღწევს. ეს შედეგი მიუთითებს ბუნებრივი ცეოლიტის
ძალზედ დაბალ მექანიკურ სიმტკიცეზე და აჩვენებს, რომ აქტიური ნივთიერებებით
მოდიფიცირებული ბუნებრივი ცეოლიტის გამოყენება წყლის გაწმენდის ტექნოლოგიებში
შესაძლებელია მხოლოდ მექანიკური სიმტკიცის პრობლემის გადაჭრის შემთხვევაში.

ცხრილი 2.5.

ცეოლიტის მექანიკური სიმტკიცის მახასიათებლების ცვლილება დროში

ცდის პირობები: ნიმუშის მასა 50-50გ

ექსპერიმენტის დაქუცმაცებადობა, % ცვეთადობა, % ჯამური

ხანგრძლივობა, სთ ცვეთადობა, %
1 4.5 3.5 8.0
5 2.6 5.2 7.8
10 3.3 4.7 8.0
20 5.2 4.0 9.2
24 5.8 4.7 10.5
24 - - 2.1
12
% 3
10

2
6

2
1
დრო, სთ

0
0 5 10 15 20 25

ნახ. 2.9. ცეოლიტის მექანიკური სიმტკიცის მახასიათებლების ცვლილება დროში.

დაქუცმაცებადობა (1); 2. ცვეთადობა (2); ჯამური ცვეთადობა (3).

57
 თავი 3

ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული მასალის დამზადების ტექნოლოგიის

შემუშავება და მისი ფიზიკურ-მექანიკური და იონმიმოცვლითი თვისებების
შესწავლა

3.1. ლიტერატურული მიმოხილვა

წინა თავებში მოყვანილი მასალის თანახმად, ცეოლიტის ეფექტური გამოყენება

წყლის გაწმენდის ტექნოლოგიებში შესაძლებელია მხოლოდ მისი მექანიკური სიმტკიცის
გაზრდის პირობებში.

2006 წლიდან სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოიკვეთა ახალი მიმართულება,

რომელიც გულისხმობს წყლის გაწმენდის ტექნოლოგიებში ლითონური ვერცხლის

58
შემცველი კერამიკული ფილტრების გამოყენებას [50-54]. ამ მიმართულების ჩამოყალიბება
და განვითარება იყო პასუხი იმ გამოწვევაზე, რომლის წინაშე დადგა მსოფლიოს
მოსახლეობის დიდი ნაწილი. მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის მონაცემებით,
დაახლოებით 783 მილიონი ადამიანი სვამს პათოგენური მიკროორგანიზმებით
დაბინძურებულ სასმელ წყალს [50]. ამ გლობალური პრობლემის გადაჭრის ეფექტური
გზა დასახა კერამიკოსთა საერთაშორისო არაკომერციულმა გაერთიანებამ Potters for Pease
(PFP), რომელმაც შეიმუშავა იაფი ტექნოლოგია და განვითარებადი ქვეყნებისათვის დაიწყო
ლითონური ვერცხლის შემცველი კერამიკული წყლის ფილტრების (შემდგომში PFP
ფილტრები) წარმოება.

PFP ფილტრით გაწმენდილი წყალი აკმაყოფილებს მსოფლიო ჯანდაცვის

ორგანიზაციის დაბალი რისკის სტანდარტს - E.coli-ის შემცველობა 100 მლ წყალში 10
CFU-ზე ნაკლებია (CFU-კოლონის წარმომქმნელი ერთეული) [51].

PFP ფილტრი მზადდება თიხოვანი ნარევისა და წვადი მასალისაგან (ხის ნახერხი,

ყავის ან ბრინჯის ჩენჩოები). გამოწვას ატარებენ 887-900℃ -ზე. წვადი ნივთიერებების
ამოწვის შედეგად კერამიკულ ფილტრებში წარმოიქმნება არხები, რომლებიც
უზრუნველყოფს წყლის გაჟონვას, ანუ ფილტრაციას [54].

გამოწვის პროცესის დამთავრების შემდეგ, კერამიკულ ფილტრში შეჰყავთ

კოლოიდური ლითონური ვერცხლი (ნანოვერცხლი) ორი განსხვავებული მეთოდით [53].

−¿ დისკს ფუნჯით უსვამენ კოლოიდური ვერცხლის ხსნარს, რომელიც შეიცავს 200 მგ/ლ

ნანოვერცხლს.

−¿ დისკს უშვებენ კოლოიდურ ხსნარში, რომელიც შეიცავს 800 მგ/ლ ნანოვერცხლს და

აჩერებენ 25-30 წმ-ის განმავლობაში.

PFP ფილტრების ძირითად ნაკლს წარმოადგენს გასაწმენდ წყალში ვერცხლის

გადასვლის მაღალი ხარისხი, რაც განსაკუთებით თავს იჩენს ფილტრის ექსპლუატაციის
საწყის პერიოდში [53]. ფილტრაციის დაწყებიდან პირველ 30 წუთში წყალში გადადის

59
ფილტრში არსებული ვერცხლის თითქმის 20-22%. სამუშაოში [51] ჩატარებული ტესტის
შედეგების მიხედვით, PFP ფილტრებიდან 24 საათში წყალში გადადის საწყისი ვერცხლის
5-10%. აღსანიშნავია, რომ გახსნის ციჩქარე გაცილებით მეტია იმ შემთხვევაში, თუ
კერამიკული ფილტრი მოდიფიცირებულია Ag+ იონით. ამ შემთხვევაში წყალში გადადის
Ag+ იონების საწყისი მასის 10-30%. ეს იწვევს ვერცხლის არამიზნობრივ ხარჯს და ქმნის
ვერცხლით წყლის დაბინძურების საშიშროებას. მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის
მონაცემების თანახმად, ვერცხლის მაქსიმალური დასაშვები კონცენტრაცია სასმელ წყალში
არ უნდა აღემატებოდეს 0.1 მგ/ლ-ს [20, 51]. კერამიკული ფილტრებიდან ვერცხლის დიდი
რაოდენობით და, ამავე დროს, არაკონტროლირებადი გადასვლის მიზეზია ფილტრის
სტრუქტურაში მექანიკური (და არა ქიმიური) გზით შეყვანილი ნანოვერცხლის
ნაწილაკების დაბალი ადჰეზია.

2012 წელს გამოქვეყნდა კეიპტაუნის (სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა)

უნივერსიტეტთან არსებული წყლის კვლევის კომისიის ანგარიში, სადაც გაანალიზებული
იყო PFP ფილტრების ექსპლუატაციის შედეგები [50]. ანგარიშში გამოთქმულია ვერცხლი-
ცეოლიტის ნანოკომპოზიტის ბაზაზე კერამიკული ფილტრების დამზადების იდეა.
ავტორთა მოსაზრებით, თავდაპირველად ქიმიური გზით უნდა დამზადდეს ლითონური
ვერცხლი - ცეოლიტის ნანოკომპოზიტი, რომელიც შემდგომში თიხოვან მასალასთან
ერთად გამოიწვება მაღალ ტემპერატურაზე ( 900 ℃ ). ასეთი კომპოზიტის გამოყენება
კერამიკულ ფილტრში შეამცირებს ვერცხლის გადასვლას წყალში, ვინაიდან ცეოლიტი
თავისი იონმიმოცვლითი უნარით წარმოადგენს საუკეთესო მასალას კარკასში
ელექტროსტატიკური მიზიდვის ძალებით მტკიცედ ჩამჯდარი ვერცხლის იონების
მისაღებად. ასეთი იონების აღდგენის შედეგად მიღებული ლითონური ვერცხლის
ნაწილაკების ადჰეზია ცეოლიტისა და, შესაბამისად, ფილტრის სტრუქტურასთან უნდა
აღემატებოდეს მექანიკური გზით შეყვანილი ვერცხლის ნაწილაკების ანალოგიურ
მახასიათებელს, რაც საშუალებას იძლევა აღმოვფხვრათ PFP ფილტრების ძირითადი
ნაკლი - წყალში ვერცხლის გადასვლის (გახსნის) მაღალი სიჩქარე.

60
 სამუშაოში [50] ამ იდეის პრაქტიკული რეალიზაციის შესახებ ინფორმაცია არ არის.
აქედან გამომდინარე, შეუძლებელია იდეის რეალურ ეფექტურებაზე მსჯელობა. მიგვაჩნია,
რომ იდეის ძირითადი დადებითი ეფექტი არის ის, რომ იგი იძლევა საშუალებას
ცეოლიტის კარკასში მტკიცედ ჩამჯდარი ლითონური ვერცხლის მიღების შესაძლებლობა
შევუთავსოთ კერამიკული მასალის მაღალ მექანიკურ სიმტკიცეს.

ამავე დროს, სამუშაოში [50] გამოთქმული იდეის რეალიზაცია დაკავშირებულია

გარკვეულ წინაღმდეგობასთან. საქმე ისაა, რომ ვერცხლი-ცეოლიტის ნანოკომპოზიტის
თიხოვან ნარევთან ერთად 850-900℃ -ზე გამოწვას აუცილებლად მოჰყვება ვერცხლის
ნანოსტრუქტურის რღვევა, რის გამოც ლითონური ვერცხლის ანტიბაქტერიული და
ანტივირუსული მოქმედების უნარი მკვეთრად შემცირდება ან მთლიანად გაქრება [1].

ლიტერატურული მონაცემების კრიტიკული ანალიზის საფუძველზე წინამდებარე

საგრანტო პროექტის ფარგლებში ჩამოყალიბდა ლითონური ვერცხლით
მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის დამზადების იდეა,
რომელიც გულისხმობს შემდეგი ორი ძირითადი ტექნოლოგიური სტადიის ჩატარებას:

−¿ ცეოლიტის, თიხებისა და წვადი მასალის მაღალტემპერატურული გამოწვა და

ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული მასალის მიღება.

−¿ ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული მასალის მოდიფიცირება ლითონური

ვერცხლით, რაც გულისხმობს მასალის დამუშავებას AgNO 3-ის ხსნარით და მატრიცის
სტრუქტურაში ჩამჯდარი Ag+ იონის აღდგენას აღმდგენელის გამოყენებით.

ახალი ტიპის სარჩულის, ანუ მატრიცის - ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკის

დამზადების იდეა შეიძლება, აგრეთვე, გამოყენებულ იქნას MnO 2-ით მოდიფიცირებული
მფილტრავი მასალის მისაღებად. ამ შემთხვევაშიც მფილტრავი მასალის მიღების პროცესი
შედგება შემდეგი ორი ძირითადი ტექნოლოგიური სტადიისაგან:

−¿ ცეოლიტის, თიხებისა და წვადი მასალის მაღალტემპერატურული გამოწვა და

ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული მასალის მიღება.

61
−¿ ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული მასალის მოდიფიცირება MnO 2-ით, რაც
გულისხმობს მასალის დამუშავებას Mn(II)-ის მარილის წყალხსნარით და მატრიცის
სტრუქტურაში ჩამჯდარი Mn2+ იონების დაჟანგვას დამჟანგველის გამოყენებით.

ტექნოლოგიური იდეის სიახლე მდგომარეობს იმაში, რომ მყარ სარჩულად, ანუ

მატრიცად ცეოლიტის ნაცვლად გამოყენებულია ახალი ტიპის მასალა - ცეოლიტიანი
ფოროვანი კერამიკა.

იდეის მოსალოდნელი დადებითი ეფექტი განპირობებულია იმით, რომ ახალი

ტიპის მატრიცაში შენარჩუნებულია ცეოლიტის იონმიმოცვლითი უნარი და იგი
შერწყმულია კერამიკული მასალისათვის დამახასიათებელ მექანიკურ სიმტკიცესთან.
ამავე დროს, მოდიფიცირების პროცესის ჩატარება მზა მატრიცაში (ანუ, კაზმის გამოწვის
შემდეგ) საშუალებას იძლევა თავიდან ავიცილოთ აქტიური კომპონენტების - ლითონური
ვერცხლისა და MnO2-ის მაღალტემპერატურული დამუშავებით განპირობებული
არასასურველი პროცესები - შეცხობა ან თერმული დაშლა.

ლითონური ვერცხლის ნაწილაკების შეცხობა (ვერცხლის ლღობის ტემპერატურა 960

℃ ) ცვლის მათ ზომებს, რაც უარყოფითად მოქმედებს ვერცხლის ანტიბაქტერიულ და

ანტივირუსულ თვისებებზე, ხოლო MnO2-ის თერმული დაშლით კი მნიშვნელოვნად

მცირდება მისი კატალიზურ-სორბციული თვისებები.

ამ იდეის განხორციელებას ხელი შეიძლება შეუშალოს ცეოლიტის თვისებამ,

რომლის თანახმადაც თერმული დამუშავების შედეგად მისი იონმიმოცვლითი ტევადობა
მკვეთრად მცირდება. კერძოდ, 900℃ -ზე გამოწვის შედეგად ცეოლიტის სტრუქტურა
ამორფული ხდება და იონმიმოცვლითი ტევადობა პრაქტიკულად ნულს უახლოვდება [55].
ამ პრობლემის გადაჭრა შესაძლებელია გამოწვის ოპტიმალური ტემპერატურის შერჩევის
გზით. 800-850℃ -ზე ცეოლიტი ინარჩუნებს მკვეთრად შემცირებულ, მაგრამ გარკვეულ
იონმიმოცვლით ტევადობას, რაც შესაძლებელია სავსებით საკმარისი აღმოჩნდეს როგორც
ლითონური ვერცხლის, ასევე MnO2-ის შემცველი ფილტრების ეფექტური

62
ფუნქციონირებისთვის. მით უმეტეს, რომ PFP ფილტრებში ლითონური ვერცხლის
მაქსიმალური შემცველობა დაბალია და 0.03%-ს შეადგენს [51, გვ. 113], ხოლო MnO2-ით
მოდიფიცირებულ ფილტრებში Mn2+ იონების შემცველობა 0.090-.030%-ის ზღვრებშია [23].

3.2.ექსპერიმენტის მეთოდი

ექსპერიმენტისთვის გამოყენებულია შროშის (ზესტაფონის რაიონი) წითელი და

თეთრი თიხა. ცეოლიტის ნიმუშებში აღებული იყო ხეკორძულას საბადოზე (მცხეთის
რაიონი). იგი შეიცავდა 85-90% კლინოპტილოლიტს (იხ. თავი 2).

ცეოლიტი და თიხა გაშრობის შემდეგ დაიმსხვრა ყბებიან სამსხვრეველაში.

დამსხვრეული მასალის ზომა არაუმეტეს 5 მმ. წვად მასალად გამოყენებულია ხის ნახერხი,
რომელიც შრებოდა 40-50℃ -ზე და იფქვებოდა კერამიკულ ბურთულებიან წისქვილში.

სხვადასხვა შედგენილობის კაზმი (თიხა, ცეოლიტი და ხის ნახერხი) ერთობლივად

იფქვებოდა ლითონის ბურთულებიან ფაიფურის წისქვილში. დაფქვის ხარისხი შეესაბა-
მებოდა შემდეგ პირობას: საცერზე 008 ნარჩენის რაოდენობა არ აღემატებოდა 15%-ს.

მიღებული ნარევისაგან მზადდებოდა პლასტიკური ცომი, რომლის დაყალიბება

ცილინდრული ფორმის (d = 15მმ, ხოლო h = 12-20 მმ) ნიმუშების სახით ხდებოდა ხელით
ან წნეხის ქვეშ. დაწნევის სიდიდე 20-70 კგძ/სმ2.

დაყალიბებული ნიმუშები შრება საშრობ კარადაში 100-105℃ -ზე 4 საათის

განმავლობაში.

დაყალიბებული გამომშრალი ნიმუშების გამოწვა მიმდინარეობდა მუფელის

ღუმელში. საბოლოო ტემპერატურაზე ნიმუშის დაყოვნების ხანგრძლივობა შეადგენდა 1 ან
4 საათს. ნიმუშების გაცივება ხდებოდა ღუმელშივე.

ფილტრის მიღებულ ნიმუშებს აქვს ცილინდრული ფორმა. მოცემული

პირობებისათვის (კაზმის შედგენილობა და გამოწვის ტემპერატურა) მზადდებოდა
ფილტრის ორი პარალელური ნიმუში. ფილტრის ფორიანობის განსაზღვრა ხდებოდა

63
შემდეგი მეთოდით. აწონის შემდეგ ფილტრის ნიმუში თავსდებოდა გამოხდილ წყალში 24
საათის განმავლობაში. წყლიდან ამოღებული ნიმუში შრებოდა ოთახის ტემპერატურაზე 1
საათის განმავლობაში და კვლავ იწონებოდა.

ფორიანობა განისაზღვრებოდა ფორმულით:

g1 −g 2
W= ∙100 %,
g1

სადაც W - ფორიანობაა, %; g1 - ფილტრის საწყისი მასა, გ; g2 - ფილტრის მასა დასველებისა

და გაშრობის შემდეგ, გ.

გაჟონვადობისა და იონმიმოცვლითი ტევადობის განსაზღვრის მიზნით ფილტრის

ნიმუშები მაგრდებოდა მინის მილში სილიკონის გამოყენებით. მილის სიგრძე შეადგენდა
25-30 სმ-ს. წყლის სვეტის სიმაღლე მილში შეადგენდა დაახლოებით 25 სმ-ს და მისი
მნიშვნელობის რყევა შეადგენდა ± 2÷ 3 სმ-ს. იონმიმოცვლითი ტევადობის განსაზღვრის
მიზნით მილში ისხმებოდა განსაზღვრული მოცულობისა და კონცენტრაციის AgNO 3-ის ან
Mn(NO3)2-ის ხსნარი, რომელიც ცირკულირებდა ფილტრში მრავალჯერადი გატარების
გზით. კვლევის შერჩეული მეთოდი შეესაბამება სტატიკურ რეჟიმს გამდინარე ხსნარის
პირობებში. ფილტრის დამუშავება ხსნარით გრძელდებოდა 12 საათის განმავლობაში. ეს
დრო საკმარისია იონმიმოცვლითი წონასწორობის დასამყარებლად. ამის შემდეგ მილში
ჩასხმული დისტილირებული წყლით ფილტრი ირეცხებოდა Ag+ და Mn2+ იონებზე
უარყოფითი რეაქციის მიღებამდე. გარეცხვის პროცესში ნარეცხი წყლის მოცულობა
თითქმის 7-8-ჯერ აღემატებოდა ძირითადი ხსნარის მოცულობას. ძირითადი ხსნარი და
გამრეცხი წყალი თავსდებოდა 250 მლ მზომ კოლბაში. ფილტრში ჩამჯდარი
პრეკურსორების - Ag+ და Mn2+ იონების მასა იანგარშება ფორმულით:

m = (Cსაწყ.∙ Vსაწყ. - Cსაბ. ∙ Vსაბ.) ∙ 1000,

სადაც m-იონმიმოცვლითი მექანიზმით ცეოლიტის კარკასში შესული Ag+ ან Mn2+ იონების

მასაა, მგ; Cსაწყ. და Cსაბ. - Ag+ და Mn2+ იონების კონცენტრაცია საწყის და საბოლოო

64
(ძირითადი ხსნარი + ნარეცხი წყალი) ხსნარებში, მგ/ლ; V საწყ . და V ს აბ . - საწყისი და
საბოლოო ( ძირითადი ხსნარი + ნარეცხი წყალი) ხსნარების მოცულობები, ლ.

კერამიკული ფილტრში Ag+ და Mn2+ იონების მასური წილი (%) განისაზღვრება

ფორმულით:

m
a= %
mფ ∙ 10

სადაც m - ფილტრში Ag+ და Mn2+ იონების მასაა, მგ; mფ- ფილტრის მასა, გ.

Ag+ და Mn2+ იონების რაოდენობრივი განსაზღვრა ტარდებოდა, შესაბამისად,

როდანიდული [45] და პოტენციომეტრული მეთოდით [56]. განზავებულ ხსნარებში ამ
იონების კონცენტრაცია ისაზღვრებოდა მიკროტალღური სპექტრომეტრით МР-AES4200.

3.3. ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის შედგენილობის

გავლენა ფორიანობასა, გაჟონვადობასა და სიმტკიცეზე

ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის სიმტკიცის საკითხი წარმოადგენს ერთ-ერთ

ძირითად პრობლემას ფილტრის დამზადების ტექნოლოგიის შემუშავების დროს.
კერამიკული მასალის გამოწვის ოპტიმალური ტემპერატურაა 900-1200℃ . გამოწვის
ტემპერატურის ასეთი მნიშვნელობა მიუღებელია ლითონური ვერცხლით ან MnO 2-ით
მოდიფიცირებული ფილტრის დასამზადებლად, რადგან ასეთ ტემპერატურულ
ინტერვალში გამოწვის შემდეგ ცეოლიტი კარგავს იონმიმოცვლით უნარს და მისი
იონმიმოცვლითი ტევადობა ნულს უტოლდება. იონმიმოცვლითი უნარის შენარჩუნება
მოითხოვს მფილტრავი მასალის კაზმის გამოწვას 900℃ -ზე უფრო დაბალ ტემპერატურაზე,
რაც დაკავშირებულია კერამიკული ფილტრის სიმტკიცის შემცირებასთან. ასევე
ერთმანეთთან წინააღმდეგობაშია ფილტრის ეფექტური ფუნქციონირებისათვის მისი ორი
უმნიშვნელოვანესი მახასიათებელი - ფილტრის გაჟონვადობა და სიმტკიცე. ფილტრის
გაჟონვადობის გაზრდა სასურველ სიდიდემდე მიიღწევა კაზმში ნახერხის დამატებით,
რაც უარყოფით გავლენას ახდენს ფილტრის სიმტკიცეზე. ამრიგად, კაზმის
შედგენილობისა და გამოწვის ტემპერატურის ოპტიმალურმა მნიშვნელობებმა უნდა

65
უზრუნველყოს გაჟონვადობისა და იონმიმოცვლითი ტევადობის სასურველი
მნიშვნელობების მიღწევა ფილტრის დამაკმაყოფილებელი სიმტკიცის პირობებში.
კერამიკული ფილტრის ფორიანობა და გაჟონვადობა დამოკიდებულია კაზმში
ნახერხის შემცველობაზე. ნახერხის ამოწვის შედეგად კერამიკულ ფილტრში რჩება არხები,
რომლებშიც გაედინება გასაწმენდი წყალი. ბუნებრივია, რაც უფრო მეტია ნახერხის
შემცველობა, მით მეტია ფილტრის ფორიანობა და გაჟონვადობა. ამავე დროს, კაზმში
ნახერხის შემცველობის გაზრდა იწვევს კერამიკული ფილტრის მექანიკური სიმტკიცის
შემცირებას.

სამუშაოს [52] თანახმად, PFP ფილტრებში წყლის გაჟონვადობის ოპტიმალურ

მნიშვნელობად მიჩნეულია 2-3 მლ/სთ∙სმ2. გაჟონვადობის ასეთი სიდიდე უზრუნველყოფს
რეალური ზომის ფილტრების (რადიუსით 25-26 სმ) გამოყენებისას დღე-ღამეში 98-147 ლ
წყლის გაწმენდას. სამუშაოში არ არის მითითებული კაზმის შედგენილობა, რომელიც
უზრუნველყოფს გაჟონვადობის ოპტიმალურ მნიშვნელობას. ასევე არ არის ინფორმაცია
ფილტრების მექანიკური მდგრადობის თაობაზე. სამუშაოში განსაკუთრებული ყურადღება
აქვს დათმობილი იმ გარემოებას, რომ სხვადასხვა საბადოს თიხებისაგან დამზადებულ
კერამიკულ ფილტრებს აქვს მკვეთრად განსხვავებული თვისებები.

ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის ოპტიმალური შედგენილობის

კრიტერიუმად მივიჩნიეთ ფილტრის ძირითადი მახასიათებლების შემდეგი
მნიშვნელობები: კუმშვაზე სიმტკიცის ზღვარი მინიმუმ 15-20 კგძ/სმ 2, გაჟონვადობა
მინიმუმ - 1.5 მლ/სთ∙სმ2. ასეთი მახასიათებლების მქონე ფილტრების მისაღებად
ჩატარებული კვლევის ძირითადი შედეგები მოცემულია ცხრილში 3.1.

თიხასთან შერევის გარეშე მხოლოდ ცეოლიტის ფხვნილის გამოწვით მიღებული

მასალა ხასიათდება საკმაოდ მაღალი მექანიკური სიმტკიცით - სიმტკიცის ზღვარი
კუმშვაზე 25-30 კგძ/სმ2-ის ტოლია (ფილტრი დამზადდა ქვეთავში აღწერილი
ტექნოლოგიის მიხედვით. გამოწვის ტემპერატურა 850℃ , გამოწვის ხანგრძლივობა 1 სთ).

66
მაგრამ როგორც ეს მოსალოდნელი იყო, ფილტრს აქვს დაბალი ფორიანობა (8.2-8.6%) და
ნულოვანი გაჟონვადობა.

გაჟონვადობის გაზრდის მიზნით ცეოლიტის ფხვნილზე ხის ნახერხის დამატება

იწვევს ფოლტრის მექანიკური სიმტკიცის მკვეთრად შემცირებას - კუმშვაზე სიმტკიცის
ზღვარი პრაქტიკულად ნულს უტოლდება. ამრიგად, თიხებისაგან განსხვავებით, ცეოლიტი
ხასიათდება სუსტი შემკვრელი თვისებებით და ხის ნახერხთან შერევის შედეგად ის
მთლიანად კარგავს ამ თვისებას. ხის ნახერხის თანაობისას მექანიკური სიმტკიცის
მისაღწევად აუცილებელია ცეოლიტისა და თიხის ერთობლივი გამოწვა.

იმისათვის, რომ ფილტრმა გამოავლინოს იონმიმოცვლითი თვისება, საჭიროა

კაზმში ცეოლიტის შემცველობა შეადგენდეს მინიმუმ 40-50%-ს, ხოლო მექანიკური
სიმტკიცისა და გაჟონვადობისათვის კაზმს უნდა დაემატოს წითელი და თეთრი თიხა და
ხის ნახერხი.

დადგინდა, რომ კაზმის გამოწვის ტემპერატურის გაზრდით 600-დან 900℃ -მდე

ფილტრის სიმტკიცის ზღვარი კუმშვაზე 1-დან 20 კგძ/სმ 2-მდე მატულობს (ნახ. 3.1). ამავე
დროს, კაზმში თანაფარდობის წითელი თიხა/თეთრი თიხა - გაზრდა ხელს უწყობს
ფილტრის მექანიკური სიმტკიცის მატებას. 50% ცეოლიტის, 15% წითელ თიხისა და 35%

ცხრილი 3.1.

ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრების ქიმიური და

ფიზიკურ-მექანიკური მახასიათებლები

100 გ კაზმში
დამატებული გამოწ-
გამოწვის დაწნეხ
კაზმის ნახერხის მასა, ვის ხან- ფორია- სიმტკიცე
ფილ- ტემპერა- ის გაჟონვადობა,
შედგენილობა, გ გრძლი- ნობა, კუმშვაზე,
ტრის № ტურა, წნევა, მლ/სთ.სმ2
% (კახმში ნახერ- ვობა, სმ3/გ კგ.ძ/სმ2
°C კგ.ძ/სმ2
ხის მასური სთ
წილი, %)

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1 600 29,97 1
1´ ცეოლიტი-52.6, 600 30,26 1
წითელი თიხა- 5.3 ხელით
2 700 1 31,41 0,04-0,11 3
26.4, თეთრი (5.0) დაწნეხა
2´ 700 30,61 3
თიხა-21.0
3 800 27,27 30

67
3´ 800 28,13 30
4 18,40 40
900

4´ 900 18,16 40
5 600 - -
5´ 600 - -
6 ცეოლიტი-52.6, 700 - -
<1
6´ წითელი თიხა- 50.0 700 ხელით - -
7 26.4, თეთრი (33.3) 800 დაწნეხა - -
7´ თიხა-21.0 800 - -
8 900 74,85 33,35
3
8´ 900 76,17 33,04
9 600 - -
9´ 600 - -
10 ცეოლიტი-52.6, 700 - -
10´ წითელი თიხა- 80.0 700 ხელით - -
<1
11 26.4, თეთრი (44.4) 800 დაწნეხა - -
11´ თიხა-21.0 800 - -
12 900 - -
12´ 900 - -
13 600 - 0,23 1
13´ 600 35,93 -
14 - 0,31 2
700

14´ 35,84 - 1
ცეოლიტი-50, 700
წითელი თიხა-
15 30.0 ხელით 35,42 0,34 5
30, თეთრი 800
(23,08) დაწნეხა
თიხა-20
15´ 34,95 0,20 3
800

16 27,07 - 15
900

16´ 24,43 0,40 20

900

1 2 3 4 5 6 7 8 9
17 500 25,84 0 12
17´ 500 24,65 0 14
ცეოლიტი-50,
18 600 24,34 0 6
წითელი თიხა-
0
18´ 20, თეთრი 600 24,76 0 9
ხელით
თიხა-30
19 700 დაწნეხა 24,52 0 12
19´ 700 24,29 0 10
20 800 25,28 0 14
20´ 800 1 25,22 0 11
21 500 60,92 2,56
3
21´ 500 62,72 2,03
22 ცეოლიტი-50, 600 60,28 - 5
22´ წითელი თიხა- 30.0 600 ხელით 61,76 - 5
20, თეთრი (23,08) დაწნეხა
23 თიხა-30 700 59,65 2,58 10
23´ 700 60,31 2,75 10
24 800 59,81 2,73 15

68
24´ 800 60,0 2,29 15
25 500 25,59 0 3
25´ 500 25,21 0 10
26 600 25,50 0 14
ცეოლიტი-50,
26´ 600 25,25 0 18
წითელი თიხა- ხელით
0
27 15, თეთრი 700 დაწნეხა 23,28 0 55
თიხა-35
27´ 700 23,53 0 60
28 800 23,19 0 110
28´ 800 23,95 0 120
29 500 68,40 1,85
29´ 500 68,83 2,20
30 600 71,43 5,2
ცეოლიტი-50, 3
30´ 600 72,09 6,4
წითელი თიხა- 30.0 ხელით
31 15, თეთრი (23,08) 700 დაწნეხა 68,14 2,4
თიხა-35
31´ 700 68,84 3,1
32 800 66,89 5,64 5
32´ 800 64,99 3,70 5
36 600 58.8 2.95
36´ 600 - -
-
37 700 62,28 4,25
ცეოლიტი-30,
37´ წითელი თიხა- 30.0 700 ხელით 90,09 5,63
38 30, თეთრი (23,08) 800 დაწნეხა 56,55 5,43
თიხა-40
38´ 800 50,1 4,75
7

1 2 3 4 5 6 7 8 9
42 ცეოლიტი-40, 600 1 - -
42´ წითელი თიხა- 600 - -
43 25, თეთრი 700 - -
30.0 ხელით
თიხა-35 <1
43´ (23,08) 700 დაწნეხა - -
44 800 - -
44´ 800 - -
45 ცეოლიტი-40, 700 66,08 1,54 3
წითელი თიხა-
45´ 30, თეთრი 700 67,15 1,54 3
35.0 ხელით
თიხა-30 (25,9) დაწნეხა
46 800 65,03 2,11 5

46’ 800 60,23 2,42 5

47 ცეოლოტი-40, 40.0 700 ხელით 77,95 6,2
წითელი თიხა- (28,6) დაწნეხა 3
47´ 700 78,07 4,14
30, თეთრი
48 თიხა-30 800 75,46 6,08 3
48´ 800 75,21 5,11 3
49 ცეოლიტი-40, 700 70,19 3,00 3
49´ წითელი თიხა- 700 72,0 2,64 3
35, თეთრი
50 თიხა-25 800 68,24 3,74 4

69
50´ 800 63,67 4,41

51 ცეოლიტი-50, 700 82,83 8,37

წითელი თიხა-
51´ 30, თეთრი 700 81,01 5,73 2
თიხა-20
52 800 76,0 6,39
4
52´ 800 80,43 5,99
53 ცეოლიტი-40, ხელით 62,64 7,05
2
წითელი თიხა- 35.0 დაწნეხა
53´ 30, თეთრი (25,9) 57,69 3,52
თიხა-30
54 ცეოლიტი-40, 70,95 4,96
წითელი თიხა-
54´ 30, თეთრი 69,84 11,01
თიხა-30
850
55 ცეოლიტი-40, 65,13 4,41
4
წითელი თიხა- 40.0 ხელით
55´ 35, თეთრი (28,6) დაწნეხა 61,82 4,41
თიხა-25
56 ცეოლიტი-50, 72,43 8,81
წითელი თიხა-
56´ 30, თეთრი 69,26 7,27
თიხა-20
63 ცეოლიტი-50, 40.0 65,6 5,29
63’ წითელი თიხა- (28,6) 66,4 7,39
40, თეთრი
65 82,9 6,50
თიხა-10 ხელით
65’ 800 84,0 8,59 <1
50.0 დაწნეხა
(33,5)

1 2 3 4 5 6 7 8 9
66 ცეოლიტი-50, 73,3 1,98
წითელი თიხა- 40.0
66’ 50, 800 70,3 3,08
(28,6)
ხელით
3
67 45.0 დაწნეხა 78,9 2,97
67’ (31,0) 75,5 2,75
800
68 50.0 88,6 4,52
68’ (33,5) 82,1 5,73
69 ცეოლიტი-50, 40 - -
69’ წითელი თიხა- 40 - -
70 40, თეთრი 7 - -
თიხა-10 1
70’ 40.0 7 - -
<1
71 ცეოლიტი-50, (28,6) 50 - -
71’ წითელი თიხა- 50 - -
72 50, 70 - -
800
72’ 70 - -
73 ცეოლიტი-50, 15 37,9 1,20 20
წითელი თიხა- 20.0
74 50 37,7 1,32 20
40, თეთრი (16,7)
75 70 36,8 2,56 20
თიხა-10
76 50 42,1 2,56 20
25.0
77 70 43,4 1,32 20
(20,0)
77’ 70 42,1 1,19 20

70
78 70 53,4 12,36 15
30,0
79 70 55,1 7,93 15
(23,08)
80 70 53,6 8,15 15
81 ცეოლიტი-50, 20.0 38,3 2,25 20
81’ წითელი თიხა- (16,7) 38,9 3,15 20
82 40, თეთრი 25.0 850 38,6 - 20
თიხა-10 (20,0)
82’ 40,6 8,75 20

83 56,3 7,5 15
27.5
83’ (21,6) 49,4 10 15

800
84 70 56,4 13,0 15
30,0
ცეოლიტი-50,
84’ (23,08) 58,6 14,3 15
წითელი თიხა-
40, თეთრი
85 49,6 11,25 20
თიხა-10
27.5
85’ (21,6) 49,9 12 20
850
86 57,2 14,75 20
30,0
86’ 54,1 10,75 20
(23,08)

91 წითელი თიხა- 19,7 10

47,4
50, თეთრი 35.0
800 70
91’ თიხა-50 (25,9) 51,3 2,7 10

93 ცეოლიტი-50, 800 51.2 2.2 20

93’ წითელი თიხა- 30,0 52.6 2.1 20
70
94 40, თეთრი (23,08) 850 45.1 2.0 20
თიხა-10
1 2 3 4 5 6 7 8 9
95 48.1 4.3 20
96 48.4 4.0 20
97 ცეოლიტი-50, 850 50.9 7.9 20
წითელი თიხა- 30,0
98 70 49.7 8.5 20
40, თეთრი (23,08)
99 50.0 4.3 20
თიხა-10
100 59.4 4.0 15
800
101 59.4 4.6 15
102 45.3 1.3 20
103 30,0 45,1 1.8 20
104 ცეოლიტი-50, (23,08) 45.3 1.2 20
105 წითელი თიხა- 45.7 1.8 20
107 40, თეთრი 4 35,5 2.9 20
108 თიხა-10 30,0 37.0 1.6 15
110 (23,08) 820 70 35.6 0.7 15
111 34.8 0.8 15
112 ცეოლიტი-40, 50.3 3.8 20
113 წითელი თიხა- 49.7 2.4 20
25.0
114 32, თეთრი 48.7 1.9 20
(20,0)
თიხა-8,
115 49.7 2.1 20
შამოტი-20
116 ცეოლიტი-50, 1.21 20
117 წითელი თიხა- 30,0 1.16 20
830 70
118 40, თეთრი (23,08) 0.53 20
119 თიხა-10 0.44 20

71
 120 1.21 20
122 2.75 20
123 2.86 20
124 1.21 20
125 1.32 20
126 0.68 20
127 1.10 20
128 4.63 20
129 2.09 20
130 4.19 20
131 0.72 20
132 53.2 3.19 20
133 52.3 1.65 20
134 51.5 2.42 20
30,0
135 ცეოლიტი-50, 820 53.3 1.43 20
(23,08)
136 წითელი თიხა- 54.2 3.63 20
4 70
137 40, თეთრი 50.9 4.07 20
138 თიხა-10 52.4 1.32 20
139 69.1 6.61 20
40.0
140 850 67.0 3.74 20
(28,6)
141 34.0 4.74 20

თეთრი თიხის შემცველი კაზმის (ნახერხის მასური წილი 23.08%) 800 ℃ -ზე გამოწვით
მიიღება ფილტრები (32, 321) კუმშვაზე სიმტკიცის ზღვრით 5 კგძ/სმ2. კაზმში წითელი
თიხის შემცველობის 40%-მდე გაზრდა, ხოლო თეთრი თიხის 10%-მდე შემცირება
კუმშვაზე სიმტკიცის ზღვარს 15 კგძ/სმ2-მდე ზრდის (ფილტრი 79 და 80).

20
სიმტკიცე
18
კუმშვაზე,
16
კგძ/სმ2
14

12

10

2 t, 0C
0
500 550 600 650 700 750 800 850 900 950

72
 ნახ. 3.1. კერამიკული დისკების კუმშვაზე სიმტკიცის დამოკიდებულება გამოწვის
ტემპერატურაზე. კაზმის შედგენილობა ნახერხის გარეშე, (%): ცეოლიტი - 50; წითელი თიხა -
30; თეთრი თიხა - 20. კაზმში ნახერხის შემცველობა 23,08.

ჩატარებული კვლევების საფუძველზე გაკეთდა დასკვნა, რომ ფილტრის

ოპტიმალურ შედგენილობად შეიძლება მივიჩნიოთ 50% ცეოლიტი, 40% წითელი თიხა და
10% თეთრი თიხა.

ფილტრის გაჟონვადობის სიდიდეს განსაზღვრავს კაზმში ნახერხის მასური წილი,

რომლის ოპტიმალურ მნიშვნელობად უნდა მივიჩნიოთ 20-24%, რაც მიიღწევა 100 გ კაზმზე
(50% ცეოლიტი, 40% წითელი თიხა და 10% თეთრი თიხა) 25.0-31.6 გ ხის ნახერხის
დამატებით (ნახ. 3.2 და 3.3). ასეთ პირობებში ფილტრის გაჟონვადობა 1.5-3.0 მლ/სთ∙სმ2-ის
(გამოწვის ტემპერატურა 800℃ ), ან 1.5-2.0 მლ/სთ∙სმ2-ის (გამოწვის ტემპერატურა 850℃ ¿,
ზღვრებში იცვლება (ნახ. 3.2). გამოწვის ხანგრძლივობის გაზრდით 1-დან 4 სთ-მდე
ფილტრების გაჟონვადობა 1.5-დან 3.5 მლ/სთ∙სმ2-მდე (ნახერხის მასური წილი 23.1%)
მატულობს (ნახ. 3.3).

7
გაჟონვადობა,
6 მლ/სთ.სმ2
5

1
3
2
2

ნახერხის მასური
1
წილი, %
0
0 2 4 6 8 10 12 14

ნახ. 3.2. ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრების გაჟონვადობის

დამოკიდებულება საწყის კაზმში ნახერხის შემცველობაზე. კაზმის შედგენილობანახერხის

73
 გარეშე,%: ცეოლიტი - 50; წითელი თიხა - 40; თეთრი თიხა - 10. გამოწვის ტემპერატურა, 1-
800°C ; 2-850°C, გამოწვის ხანგრძლივობა - 1სთ.

4
გაჟონვადობა,
3.5
მლ/სთ.სმ2
3

2.5
2
2 1

1.5

ნახერხის მასური
1
წილი, %
0.5

0
0 2 4 6 8 10 12

ნახ. 3.3. ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრების გაჟონვადობის

დამოკიდებულება საწყის კაზმში ნახერხის შემცველობაზე. კაზმის შედგენილობა ნახერხის
გარეშე,%: ცეოლიტი - 50; წითელი თიხა - 40; თეთრი თიხა - 10. გამოწვის ტემპერატურა,
800°C ; გამოწვის ხანგრძლივობა: 1- 1 სთ; 2- 4 სთ.

20-24% ხის ნახერხის შემცველი კაზმის (50% ცეოლიტი, 40% წითელი თიხა, 10%
თეთრი თიხა) 800 და 850℃ -ზე გამოწვით მიღებული მასალების კუმშვაზე სიმტკიცის
ზღვარი შეადგენს, შესაბამისად, 12-15 და 18-20 კგძ/სმ2-ს (ნახ. 3.4).

როგორც მოსალოდნელი იყო, ფილტრის ფორიანობის გაზრდა იწვევს გაჟონვადობის

მატებას (ნახ. 3.5). გაჟონვადობის ოპტიმალურ მნიშვნელობას (1.5-3,5 მლ/სთ ∙სმ2)
შეესაბამება 43-60% ფორიანობა. მიგვაჩნია, რომ ფილტრის ფორიანობის სიდიდის
განსაზღვრა შეიძლება გამოყენებულ იქნას გაჟონვადობის ტესტად.

74
 სიმტკიცე
კუმშვაზე,
30
კგძ/სმ2

25
2
20

15 1

10
ნახერხის მასური
5 წილი, %

0
0 2 4 6 8 10 12 14

ნახ. 3.4. ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრების კუმშვაზე სიმტკიცის

დამოკიდებულება საწყის კაზმში ნახერხის მასურ წილზე. კაზმის შედგენილობა ნახერხის
გარეშე, %: ცეოლიტი - 50; წითელი თიხა - 40; თეთრი თიხა - 10. გამოწვის ტემპერატურა: 1-
800°C ; 2-850°C.

ამრიგად, ჩატარებული კვლევების საფუძველზე შეიძლება დავასკვნათ, რომ

ფილტრის ოპტიმალური შედგენილობა, ანუ კაზმის ოპტიმალური შედგენილობა ნახერხის
გარეშე არის 50% ცეოლიტი, 40% წითელი თიხა და 10% თეთრი თიხა. 100 გ ასეთ კაზმს
უნდა დაემატოს 25.0-31.6 გ ნახერხი, რაც შეადგენს კაზმის 20-24%-ს. გამოწვის
ოპტიმალური ტემპერატურაა 800-850℃ , ხოლო გამოწვის ხანგრძლივობა 4 სთ.

8
გაჟონვადობა,
7
მლ/სთ.სმ2
6
1
5

3
2
2

1
ფორიანობა, %

0
0 5 10 15 20 25

75
 ნახ. 3.5. ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრების გაჟონვადობის დამოკიდებულება
ფორიანობაზე კაზმის შედგენილობა: ცეოლიტი - 50; წითელი თიხა - 40; თეთრი თიხა - 10. გამოწვის
ტემპერატურა: 800°C. გამოწვის ხანგრძლივობა: 1- 1სთ; 2- 4სთ. იცვლება კაზმზე დამატებული
ნახერხის მასა.

3.4. Ag+ იონის მიმართ ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის იონმიმოცვლითი

უნარის დამოკიდებულება კაზმის შედგენილობასა და გამოწვის ტემპერატურაზე

Ag+ იონის მიმართ ფილტრის იონმიმოცვლითი ტევადობა მცირდება კაზმის გამოწვის

ტემპერატურის გაზრდით (ცხრ. 3.2, ნახ. 3.6). 600℃ -ზე გამომწვარ ფილტრში Ag+ იონის
მასური წილი 0.79%-ს შეადგენს, 850℃ -ზე - 0.12%-ს, ხოლო 900℃ -ზე ცეოლიტი კარგავს
იონმიმოცვლით თვისებებს და Ag+ იონის მასური წილი ცეოლიტში ნულს უტოლდება, რაც
სრულ შესაბამისობაშია ლიტერატურაში [55] არსებულ მონაცემებთან.

ფილტრში ცეოლიტის შემცველობა, ბუნებრივია, გავლენას ახდენს ფილტრის

იონმიმოცვლით უნარზე (ცხრ. 3.3). ცეოლიტის შემცველობის გაზრდით 800℃ -ზე
გამომწვარ ფილტრებში Ag+ იონის მასური წილი მატულობს, მაშინ როდესაც 700℃ -ზე
გამომწვარ ფილტრებში ასეთი კანონზომიერება აღარ შეიმჩნევა და ცეოლიტის
შემცველობის გაზრდით ფილტრში Ag+ იონის მასური წილი უმნიშვნელოდ მცირდება.
ასეთი შედეგი, სავარაუდოდ, გამოწვეულია იონმიმოცვლითი უნარზე ფილტრის სხვა
კომპონენტების კომპლექსური გავლენით და, აგრეთვე, გამოწვის პროცესის ჩატარების
განსხვავებული პირობებით, კერძოდ, გამოწვის ტემპერატურის ზრდის დინამიკაზე,
რომლის კონტროლი ექსპერიმენტის პირობებში უზრუნველყოფილი არ იყო.

76
 12
%

10

0
500 550 600 650 700 750 800 850 900 950 1000

ნახ. 3.6. ცეოლიტიან ფოროვან კერამიკულ ფილტრში Ag+ იონის მასური წილის (%)
დამოკიდებულება კაზმის გამოწვის ტემპერატურაზე( t, 0C). საწყის კაზმში ნახერხის შემცველობა
23.08%. ფილტრის შედგენილობა (%): ცეოლიტი - 50%, წითელი თიხა - 40%, თეთრი თიხა - 10%.
გამოწვის ხანგრძლივობა - 1 სთ. AgNO3-ის ხსნარის კონცენტრაცია 0.055 M.

ცხრილი 3.2.

ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრებში Ag+ იონის მიმოცვლის პროცესის

შესწავლა

100 გ კაზმში გამოწვის Ag+ იონის

დამატებულ ხანგრძლივობა, მასური
Ag+ იონის
ი ნახერხის სთ წილი
კონცენ- Ag+ იონის
კაზმის ფილტრში,
ფილტრის მასა, გ ტრაცია მასა
შედგენილობა, %
№ (კაზმში საწყის ფილტრში,
% ხსნარში, მგ
ნახერხის
მასური M
წილი, %)
13 ცეოლოტი-50, 1 30,1 0,79
წითელი თიხა-
30,0
30, თეთრი 0.033
14 (23,08) 37,1 0,69
თიხა-20

23 ცეოლოტი-50, 0.055 21,0 0,534

24 წითელი თიხა- 30,0 19,0 0,437
20, თეთრი (23,08) 18,7 0,438
24’ თიხა-30
37’ ცეოლოტი-30, 17,6 0,578
წითელი თიხა- 30,0
38 30, თეთრი (23,08) 9,5 0,234
თიხა-40
45 ცეოლიტი-40, 35.0 28,0 0,828
46 წითელი თიხა- (25,9) 17,0 0.497
30, თეთრი

77
 თიხა-30
ცეოლიტი-40,
წითელი თიხა- 40.0
50 9,0 0,31
35, თეთრი (28,6)
თიხა-25
ცეოლიტი-40, 35,0
53’ 3,0 0,097
წითელი თიხა- (25,9)
30, თეთრი 40.0
54 6,0 0,177
თიხა-30 (28,6)
ცეოლიტი-40,
წითელი თიხა-
55 3,0 0,091
35, თეთრი
თიხა-25
ცეოლიტი-50,
წითელი თიხა-
56 2,6 0,10
30, თეთრი
თიხა-20
73 23,1 0,404
20.0
74 23,1 0,368
(16,7)
75 24,4 0,409
76 19,0 0,375
25,8 0,421
77 25.0
ცეოლიტი-50, (20,0)
17,7 0,339
77’ წითელი თიხა-
40, თეთრი
78 თიხა-10 18,3 0,379
30,0
79 21,3 0,414
(23,08)
80 19,3 0,416
81 20.0 11,25 0,210
81’ (16,7) 11,25 0.187
25.0
82’ 7,25 0.156
(20,0)
83 27,5 23,25 0,422
83’ (21,6) 24,25 0,452
1
84 ცეოლიტი-50, 30,0 20,25 0,352
84’ წითელი თიხა- (23,08) 20,25 0,348
85 40, თეთრი 27,5 17,25 0,290
85’ თიხა-10 (21,6) 20,25 0,324
0.055
86 30,0 16,25 0,255
86’ (23,08) 15,25 0,273
91 წითელი თიხა- 35,0 10,0 0,174
91’ 50, თეთრი (25,9) 0,220
თიხა-50 12,0
ცეოლიტი-50, 30,0
103 5,27 0,104
წითელი თიხა- (23,08)
40, თეთრი 30,0
107 6,28 0,105
თიხა-10 (23,08)
ცეოლიტი-40, 4
წითელი თიხა-
25.0
112 32, თეთრი 7,90 0,124
(20,0)
თიხა-8, შამოტი-
20

ცხრილი 3.3.

78
Ag+ იონის მიმართ ტევადობის დამოკიდებულება ფილტრში ცეოლიტის შემცველობაზე

ცდის პირობები: ნახერხის შემცველობა საწყის კაზმში 23.08%, ხელით დაწნეხა.

დისკის № ცეოლიტის გამოწვის ტემპერატურა, Ag+ იონის მასური წილი

0
შემცველობა C ფილტრში, %
ფილტრში, %
37’ 700 0.578
30
38 800 0.234
23 700 0.534
50
24 800 0.437

ფილტრში Ag+ იონების მასური წილი პრაქტიკულად არ არის დამოკიდებული კაზმში

ნახერხის შემცველობაზე (ნახ. 3.7, 3.8), თუმცა კაზმის გამოწვის ტემპერატურა და ხანგრძლივობა
გავლენას ახდენს ფილტრის იონმიმოცვლით თვისებებზე. კერძოდ, კაზმის გამოწვის ტემპერატურის
800-დან 850℃ -მდე გაზრდისას ფილტრში Ag+ იონების მასური წილი 0.4-დან 0.2-0.025%-მდე
მცირდება (ნახ. 3.7). ასევე მკვეთრად მცირდება ფილტრში Ag+ იონების მასური წილი კაზმის
გამოწვის ხანგრძლივობის გაზრდით (ნახ. 3.8) კაზმის 1 საათიანი გამოწვის შედეგად მიღებულ
ფილტრში Ag+ იონების მასური წილი დაახლოებით 0.4%-ს შეადგენს, ხოლო 4 საათიანი გამოწვის
შედეგად მიღებულ ფილტრში - დაახლოებით 0.1%-ს.

ეს ექსპერიმენტული შედეგები სრულ შესაბამისობაშია ცეოლიტის თვისებასთან, რაც

გამოიხატება თერმული დამუშავების ტემპერატურისა და ხანგრძლივობის გაზრდით
იონმიმოცვლითი უნარის შემცირებაში.

79
 10
9.5
a ,%
9 1
8.5
8
7.5
7
6.5
6
5.5
5
4.5
2
4
3.5
3
2.5
2
1.5
b,%
1
0.5
0
15 17 19 21 23 25 27 29 31

ნახ. 3.7. Ag+ იონების მასური წილის (a ,%) დამოკიდებულება საწყის კაზმში ნახერხის
შემცველობაზე (b,%), გამოწვის ტემპერატურა °С: 1-800; 2-850. კაზმის შედგენილობა ნახერხის
გარეშე, %: ცეოლიტი -50, წითელი თიხა -40, თეთრი თიხა- 10. გამოწვის ხანგრძლივობა 1სთ.

0.5
a ,%
0.45 1
0.4

0.35

0.3

0.25

0.2
2
b ,%
0.15

0.1
15 17 19 21 23 25 27 29 31

ნახ. 3.8. Ag+ იონების მასური წილის (a ,%) დამოკიდებულება საწყის კაზმში ნახერხის
შემცველობაზე (b,%), გამოწვის ხანგრძლივობა 1- 1სთ; 2 – 4 სთ. კაზმის შედგენილობა
ნახერხის გარეშე, %: ცეოლიტი - 50, წითელი თიხა - 40, თეთრი თიხა- 10. გამოწვის
ტემპერატურა: 800°С.

80
3.5. Mn2+ იონების მიმართ ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის იონმიმოცვლითი
უნარის დამოკიდებულება კაზმის შედგენილობასა, გამოწვის პირობებსა და Mn(NO3)2
ხსნარის კონცენტრაციაზე

ისევე როგორც Ag+ იონების შემთხვევაში, კაზმის 800-850℃ -ზე გამოწვის

ხანგრძლივობის გაზრდით Mn2+ იონების მიმართ ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული
ფილტრის იონმიმოცვლითი უნარი მკვეთრად შემცირდა (ცხრ. 3.4). 1 საათიანი გამოწვის
შედეგად მიღებულ ფილტრში Mn2+ იონების მასური წილის საშუალო მნიშვნელობა 0.116
შეადგენს (ფილტრები 93, 931, 94), მაშინ როდესაც ანალოგიური მახასიათებელი 4 საათიანი
გამოწვის შედეგად მიღებული ფილტრისათვის 0.035%-ის ტოლია (ფილტრები 102, 105,
108,111).

გამოწვის ტემპერატურის გაზრდით იონმიმოცვლითი ტევადობის ცვლილების

საერთო ტენდენცია ასეთია: კაზმის 800℃ -ზე გამოწვის შედეგად მიღებულ ფილტრებში
Mn2+ იონების მასური წილი 0.095-0.136%-ს შეადგენს (ფილტრები 93, 931, 94), მაშინ
როდესაც 850℃ -ზე გამოწვის შედეგად მიღებულ ფილტრებში ეს მახასიათებელი 0.030-
0.056%-ს შეადგენს (ფილტრები 95, 96, 97, 98). ეს შედეგები მიღებულია იმ პირობებში,
როდესაც იონმიმოცვლითი პროცესის ჩასატარებლად გამოყენებული იყო 0.057 M Mn(NO 3)2-
ის ხსნარი.

სამუშაოში [23, 24], სადაც შემუშავებულია ბუნებრივი ცეოლიტის -

კლინოპტილოლიტის MnO2-ით მოდიფიცირების პროცესი, იონმიმოცვლითი პროცესის
ჩასატარებლად გამოყენებულია 0.065-2N Mn(NO 3)2 -ის ხსნარი. ოპტიმალურ
კონცენტრაციად მიჩნეულია 0.12N Mn(NO 3)2-ის ხსნარი (3.3 გ/ლ Mn+2). ასეთი
კონცენტრაციის პირობებში 1 საათიანი კონტაქტის შედეგად კლინოპტილოლიტში
შედიოდა 0.03-0,035 მგ-ეკვ/გ Mn+2 იონი, ანუ კლინოპტილოლიტში Mn+2 იონების მასური
წილი შეადგენდა 0.083-0.096%-ს. ავტორები მიიჩნევენ, რომ კლინოპტილოლიტში Mn +2
იონების ასეთი რაოდენობა უზრუნველყოფს მხოლოდ ქემოსორბციული, ანუ ცეოლიტის
ჩონჩხთან ქიმიურად ბმული MnO2-ის ფენის წარმოქმნას.

81
 ცხრილი 3.4.

ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრებში Mn+2 იონის მიმოცვლის პროცესის

შესწავლა

100 გ კაზმში გამოწვის Mn2+

Mn2+
დამატებული ხანგრძლივობა იონის კერამიკულ
იონის
ნახერხის მასა, , სთ მასა ფილტრში
ფილ- კაზმის კონცენ-
გ კერამი- Mn+2-ის
ტრის შედგენილობა, ტრაცია
(კაზმში კულ მასური
№ % საწყის 4
ნახერხის ფილტ- წილი,
ხსნარში,
მასური წილი, რში, %
M საათიანი
%) მგ
93 5,43 0,095
93’ 1 0,057 7.50 0,136 გამოწვის
94 5.85 0,095
95 1,5 0,030 შედეგად
96 1,75 0,030
ცეოლიტი-50,
97
წითელი თიხა-40,
30,0 0,028 2,1 0,038 მიღებულ
98 (23,08) 3,0 0,056
თეთრი თიხა-10
100 2,75 0,052 ცეოლიტიან
102 1.78 0.034
105 2.6 0,049
108 0.95 0,016
ფოროვან
111 2.2 0,039
113 ცეოლიტი-40, 0.95 0,020 კერამიკულ
114 წითელი თიხა-32, 25.0 0,057 0.95 0,017
თეთრი თიხა-8, (20,0) ფილტრში
4
შამოტი-20
116 3.4 0.079 Mn2+
117 5.0 0.085
120 4.2 0.076 იონების
122 20.8 0.35
0,229
123 ცეოლიტი-50, 19.15 0.33
30,0 მასური
124 წითელი თიხა-40, 9.85 0.16
(23,08)
125 თეთრი თიხა-10 0,110 4.9 0.09
127 5.72 0.14
წილის
128 33.6 0.51
129 0,229 26.3 0.44 გაზრდის
130 20.1 0.30
132 0.229 30.9 0.57 მიზნით
133 0.455 168.7 3.6
134 0.229 25.7 0.52
30,0
135 0.455 160.5 3.2
ცეოლიტი-50, (23,08)
136 0.229 31.0 0.7
წითელი თიხა-40, 4
137 0.229 14.9 0.32
თეთრი თიხა-10
138 0.455 120.3 3.0
139 0.916 241.0 5.2
40.0
140 0.916 284.6 6.2
(28,6)
141 0.916 257.8 5.3

შესწავლილია Mn(NO3)2-ის ხსნარის კონცენტრაციის გავლენა იონმიმოცვლით პროცესზე

(ცხრ. 3, 4;, ნახ. 3.9). Mn(NO3)2-ის კონცენტრაციის 0.028-დან 0.229 M-მდე გაზრდით, Mn2+

82
იონების მასური წილი ცეოლიტის ფოროვან კერამიკულ ფილტრში თითქმის ერთი რიგით
იზრდება - 0.04-დან 0.4%-მდე. ამრიგად, მიღებული მფილტრავი მასალა ხასიათდება Mn 2+
იონების მიმართ საკმაოდ მაღალი იონმიმოცვლითი უნარით და მასალაში მისი მასური
წილის ცვლილება შეიძლება განხორციელდეს ფართო დიაპაზონში.

0.45

0.4

0.35

0.3

0.25

0.2

0.15

0.1

0.05

0
0 0.05 0.1 0.15 0.2 0.25

ნახ. 3.9. ფილტრში Mn+2 იონების მასური წილის (a,%) დამოკიდებულება Mn(NO3)2 ხსნარის
კონცენტრაციაზე (C ,მოლი/ლ). კაზმის შედგენილობა ნახერხის გარეშე, %: ცეოლიტი -50,
წითელი თიხა -40, თეთრი თიხა- 10. საწყის კაზმში ნახერხის შემცველობა - 23.08. გამოწვის
ტემპერატურა 800-850°С.

იონმიმოცვლითი პროცესის ჩატარება მიზანშეწონილია ოთახის ტემპერატურაზე -

20-25℃ -ზე, რაც უპირველეს ყოვლისა, გამართლებულია ენერგეტიკული დანახარჯების
შემცირების თვალსაზრისით. ზოგადად, იონმიმოცვლითი პროცესები ხასიათდება
შედარებით დაბალი აქტივაციის ენერგიით [41]. როგორც ცნობილია, ასეთი პროცესები
მიმდინარეობს შედარებით მაღალი სიჩქარით და ნაკლებად არის დამოკიდებული
ტემპერატურაზე.

თავი 4

83
 მფილტრავი მასალის ლითონური ვერცხლით ან მანგანუმის დიოქსიდით
მოდიფიცირება არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენის ან დაჟანგვის მეთოდის
გამოყენებით

შესავალი

არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენის ან დაჟანგვის მეთოდი, როგორც

ცნობილია, ფართოდ გამოიყენება ქიმიურ ტექნოლოგიაში, განსაკუთრებით ორგანულ
სინთეზში და გულისხმობს ელექტროქიმიურად ნაკლებად აქტიური ნივთიერების
დაჟანგვას ან აღდგენას რედოქს-მედიატორებით [57, 58].

ცეოლიტებისა და თიხის ელექტროგამტარობა იონური ხასიათისაა და

განპირობებულია კათიონების მიგრაციით. ვინაიდან ცეოლიტიან კერამიკულ ფილტრს
არ აქვს ელექტრონული გამტარებლობა, კარკასში არსებულ პრეკურსორების - Ag + და Mn2+
იონების უშუალო მონაწილეობა ელექტროდულ პროცესში შეუძლებელია. კათიონების
ელექტროქიმიური აღდგენის ან დაჟანგვის პროცესი შეიძლება ჩატარდეს მხოლოდ
არაპირდაპირი ელექტროქიმიური ზემოქმედებით. ამ მიზნით აუცილებელია შეირჩეს
ისეთი ნივთიერებები, რომლებიც შეასრულებს მედიატორის, ანუ ელექტრონების
გადამტანის ფუნქციას ელექტროდსა და ფილტრის კარკასში არსებულ კათიონებს შორის.

კათოდზე აღდგენის შედეგად მიღებული მედიატორის აღდგენილი ფორმა

აღადგენს პრეკურსორს - Ag+ იონებს, რის შედეგადაც წარმოიქმნება მიზნობრივი
პროდუქტი ლითონური ვერცხლი და მედიატორის დაჟანგული ფორმა, რომელიც კვლავ
აღდგება კათოდზე. ანალოგიურად, ანოდზე დაჟანგვის შედეგად მიღებული მედიატორის
დაჟანგული ფორმა ჟანგავს პრეკურსორს - Mn 2+ იონებს, რის შედეგადაც წარმოიქმნება
მიზნობრივი პროდუქტი MnO2 და მედიატორის აღდგენილი ფორმა, რომელიც კვლავ
იჟანგება ანოდზე. ამრიგად, მედიატორი ასრულებს ელექტრონების გადამტანის ფუნქციას
და მონაწილეობს ელექტრონების არაპირდაპირ მიმოცვლაში.

84
 აღნიშნულ პროცესებში ელექტროდებზე აღიძვრება კატალიზური დენი და თვით ეს
პროცესები მიეკუთვნება კატალიზური პროცესების ტიპს [59]. ნივთიერება (Ox), რომელიც
იხარჯება ელექტროდულ პროცესში, რეგენირდება ელექტროდული რეაქციის
პროდუქტის (Red) ქიმიური ურთიერთქმედებით სუბსტრატთან (Z).

Ox+ ne →¿

¿+ Z → Ox + Z1,

ან პირიქით, ნივთიერება (¿), რომელიც იხარჯება ელექტროდულ პროცესში,

რეგენირდება ელექტროდული რეაქციის პროდუქტის (Ox ) ქიმიური
ურითერქმედებით სუბსტრატთან (Z1).

ცეოლიტიან კერამიკულ ფილტრის კარკასში ჩამჯდარი Ag + იონების არაპირდაპირი

ელექტროქიმიური აღდგენის პროცესის ჩასატარებლად პროექტში რედოქს-მედიატორად
შერჩეულია ჰიდროქინონ-ქინონის სისტემა, ხოლო ფილტრის კარკასში ჩამჯდარი Mn +2-ის
იონების არაპირდაპირი ელექტროქიმიური დაჟანგვისათვის - NaCl-NaClO სისტემა [60].

4.1. Ag+ იონების ლითონურ ვერცხლამდე არაპირდაპირი ელექტროქიმიური

აღდგენისათვის ქინონ-ჰიდროქინონის მედიატორული სისტემის კვლევა

ცნობილია, რომ ჰიდროქინონი წარმოადგენს Ag+-ის ეფექტურ აღმდგენელს [61-65].

ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის ჩონჩხში ჩამჯდარი ვერცხლის იონების (Ag+Z)
ჰიდროქინონთან მოქმედებით მიიღება მიზნობრივი პროდუქტი - ვერცხლით მოდიფიცირებული
მფილტრავი მასალა (Ag0Z) და პარა-ბენზოქინონი (შემდგომში ქინონი):

რეაქციის (1) შედეგად მიღებული ქინონი აღდგება კათოდზე ჰიდროქინონის წარმოქმნით:

85
ჯამურ პროცესს წარმოადგენს პრეკურსორის - Ag+-ის არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენა,
რის შედეგადაც მიიღება ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი
კერამიკული ფილტრი:
2 Ag+Z +2e → 2AgoZ
ამრიგად, ჩაკეტილ ტექნოლოგიურ კონტურში, რომელიც შედგება მოდიფიცირებისა და
ელექტროლიზის პროცესებისაგან, მიმდინარეობს ჰიდროქინონისა და ქინონის
ურთიერთგარდაქმნა, ანუ როგორც ჰიდროქინონის, ასევე ქინონის რეგენერაცია. ორივე
ნივთიერების ხარჯი მინიმალურია და განპირობებულია მხოლოდ მექანიკური დანაკარგებით.

ხერხი იძლევა ჰიდროქინონის მნიშვნელოვნად გაიაფების საშუალებას, რადგან მის

ნედლეულად გამოიყენება მოდიფიცირების ქიმიურ პროცესში წარმოქმნილი ქინონი, რის გამოც
ჰიდროქინონის მისაღებად საჭირო ნედლეულის ხარჯი პრაქტიკულად ნულს უტოლდება.

ჰიდროქინონის მნიშვნელოვნად გაიაფებას იწვევს აგრეთვე ის გარემოება, რომ იგი მიიღება

უშუალოდ მისი მოხმარების ადგილზე და არ გამოიყენება სასაქონლო პროდუქტის სახით.
სასაქონლო პროდუქტის შედარებით მაღალი ფასი განპირობებულია იმ დამატებითი
ტექნოლოგიური ოპერაციებით, რომელთა ჩატარება აუცილებელია ხსნარებიდან მშრალი
ნივთიერების გამოსაყოფად (აორთქლება, კრისტალიზაცია, შრობა). შემოთავაზებული ხერხის
თანახმად, სასაქონლო პროდუქტის სახით ჰიდროქინონის ხარჯი მკვეთრად მცირდება და იგი
განპირობებულია ე.წ. სასტარტო ხარჯით და გარდაუვალი მექანიკური დანაკარგებით. მკვეთრად
მცირდება, აგრეთვე, სასაქონლო პროდუქტის სახით ჰიდროქინონის გადაზიდვის ხარჯები.

4.1.1. ლიტერატურული მიმოხილვა

ქინონ-ჰიდროქინონის ნარევი წარმოადგენს ორგანულ ჟანგვა-აღდგენით სისტემას,

რომელშიც დაჟანგული და აღდგენილი ფორმა ერთმანეთისაგან წყალბადის ორი ატომით
განსხვავდება. ქინონ-ჰიდროქინონის, ანუ ქინჰიდრონის ელექტროდი შესდგება ამ ორი
ნივთიერების წყალხსნარისა და მასში ჩაშვებული პლატინის ღეროსგან. ასეთი ელექტროდის

86
ჯამური რეაქციისთვის (რეაქცია 1) υ Q = +1, υ H 2 O = -1, υ H +¿¿ = +2 და n = 2. ამრიგად, მოცემული

ელექტროდისთვის ნერნსტის განტოლება ასე ჩაიწერება:

2,303 RT 2,303 RT [Q] 2,303 RT +¿¿

Eწონ. = Eo + lg [Q]¿ ¿ ¿ = Eo + lg + lg [ H ]
2F 2F [ Hq] F

თუ ქინჰიდრონის ელექტროდში ორივე ნივთიერება აღებულია მოლური შეფარდებით 1:1, მაშინ

[Q]
შეფარდება = 1 და ქინჰიდრონის ელექტროდის წონასწორული პოტენციალი წარმოადგენს
[ Hq]
მხოლოდ pH-ის ფუნქციას.

2,303 RT
Eწონ. = Eo – pH
F

ამრიგად, ხსნარის pH-ის გაზომვა შესაძლებელია თუ ხსნარს დავუმატებთ ქინონისა და

ჰიდროქინონის ეკვიმოლეკულურ ნარევს და გავზომავთ მასში ჩაშვებული პლატინის ან სხვა
კეთილშობილი ლითონის პოტენციალს.

ქინჰიდრონის ელექტროდის თეორია დაწვრილებით არის დამუშავებული [66]. ქინონ-

ჰიდროქინონის სისტემის მედიატორად გამოყენების შესაძლებლობის კრიტერიუმს წარმოადგენს
ნერნსტის განტოლების მიმართ მისი დაქვემდებარება [67-68].

ქინონის ჰიდროქინონამდე კათოდური აღდგენის პროცესი პრაქტიკაში გამოყენების

თვალსაზრისით შედარებით ნაკლებადაა შესწავლილი.

ჰიდროქინონის მიღების პროცესს ქინონის ელექტროქიმიური აღდგენით ატარებენ

არანაკლებ 55-65°С-ზე [69], რაც გამოწვეულია ოთახის ტემპერატურაზე ქინონის წყალში
დაბალი ხსნადობით (100გ წყალში 5°С-ზე იხსნება 0,7გ, ხოლო 30°С-ზე - 1,5გ ქინონი) [70].
55-65°С-ზე 32-33გ/ლ ქინონისა და დაახლოებით 20გ/ლ H2SO4 წყალხსნარის
ელექტროლიზით ტყვიის კათოდზე 5ა/დმ2 დენის სიმკვრივის პირობებში მიიღება
ჰიდროქინონი დენით გამოსავლით 61-62%. მაღალ ტემპერატურაზე წყალხსნარში
ელექტროლიზის ჩატარების უარყოფით მხარეს წარმოადგენს ქინონის გაზრდილი

87
აქროლადობით განპირობებული მისი მომწამვლელი ორთქლის რაოდენობის მკვეთრი
მატება, რაც ეკოლოგიური პრობლემის წარმოქმნასთან ერთად ზრდის ქინონის დანაკარგს.

ამ უარყოფითი მოვლენების თავიდან ასაცილებლად ჩატარდა კვლევა ოთახის

ტემპერატურაზე (18-22°С) ქინონის ძლიერ განზავებული წყალხსნარების (≤0,01M)
ელექტროლიზით ჰიდროქინონის მაღალი დენით გამოსავლით მიღების შესაძლებლობის
დადგენის მიზნით. ასეთი კვლევისამდი ინტერესს აძლიერებს ის გარემოებაც, რომ
ჰიდროქინონის განზავებული წყალხსნარი წარმატებით წარმატებით გამოიყენება
ვერცხლის ნანონაწილაკების მიღების პროცესში [63, 65].

ქინონის ჰიდროქინონამდე ელექტროქიმიური აღდგენის მექანიზმი ფართო კვლევის

საგანია [71, 73]. მექანიზმზე გავლენას ახდენს წყალხსნარის pH, ბუფერობა და ელექტროდის
სახეობა. ბუფერულ წყალხსნარებში პოლიპიროლის ელექტროდზე ელექტრონის გადატანის
პროცესი მიმდინარეობს ორ საფეხურად და თითოეულ საფეხურს მოსდევს ქიმიური
პროცესი - პროტონის მიერთება (სქემა 1).

Q + e = Q˙-
Q˙-+ H+ = QH˙ სქემა 1.
QH˙ + e = QH-
QH- + H+ = QH2

I საფეხურზე ელექტრონის მიერთების შედეგად მიიღება თავისუფალი ანიონ-

რადიკალი სემიქინონი Q˙-, რომელიც პროტონის მიერთების შემდეგ გარდაიქმნება
ჰიდროქსიფენოქსილ- რადიკალად QH˙. II საფეხურზე ეს რადიკალი იერთებს ერთ
ელექტრონს და მიიღება ანიონი QH-, რომელიც პროტონიზაციის შედეგად გარდაიქმნება
ჰიდროქინონად.

სამუშაოში [73] გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ასეთი მექანიზმით აღდგენის

პროცესის წარმართვის ალბათობა მაღალია ნეიტრალურ და ტუტე ხსნარებში (pH>6).

88
 მჟავა ბუფერულ წყალხსნარებში (pH<5) აღდგენის პროცესის მექანიზმი იცვლება [73] .
ელექტრონის გადატანის პროცესს წინ უსწრებს ქიმიური რეაქცია-პროტონის მიერთება
(სქემა 2).

Q + H+ = QH+
QH+ + e = QH˙ სქემა 2.
QH˙ + H+ = QH2+
QH2+ + e = QH2

წარმოდგენილი სამუშაოს მიზნიდან გამომდინარე დაწვრილებით არ განვიხილავთ

ქინონის ელექტროქიმიური აღდგენის მექანიზმებს დაა ექსპერიმენტულ მონაცემებთან
მათი შესაბამისობის საკითხს. აღვნიშნავთ მხოლოდ, რომ ქინონის ელექტროქიმიური
აღდგენის პროცესში მნიშვნელოვანია ქიმიური სტადიის- პროტონიზაციის როლი და,
აქედან გამომდინარე პროცესი აუცილებლად უნდა ჩატარდეს მჟავა არეში.

4.1.2. ექსპერიმენტის მეთოდი

ექსპერიმენტისათვის გამოყენებული იყო ქინონის რეაქტივი, რომელშიც ძირითადი

ნივთიერების შემცველობა ≥98% (მწარმოებელი Sigma-Aldrich). გოგირდმჟავას
შეესაბამებოდა კვალიფიკაცია „ქიმიურად სუფთა“. ჰიდროქინონის რეაქტივი შეიცავდა
100 %ძირითად ნივთიერებას (მწარმოებელი Ube Industries, LTB).

ქინონის აღდგენის კათოდური პოლარიზაციული მრუდები გადაღებულია რუსული

წარმოების პოტენციოსტატზე ПИ-5101, რომელიც აღჭურვილი იყო პროგრამატორით ПР-8.
კვლევა ჩატარდა სხვადასხვა საკათოდე მასალის (სპილენძი, მოლიბდენი, ნახშირბადოვანი
ქეჩა) გამოყენებით. ნახშირბადოვანი ქეჩის ელექტროდი ფრანგული წარმოებისაა, მარკა-
RVC4002 [74]. მისი მახასითებლებია: ფორიანობა ˜0,98; ზედაპირის ფართი 22100-27700მ -1.
ელექტრული წინაღობა 2 10-3 ომი. ელექტროლიზერი დამზადებულია ორგანული მინისაგან
და მისი მოცულობაა 1,15ლ. იგი შედგება გამკვრივებული პერქლორვინილის დიფრაგმით
გამოყოფილი ორი ანოდური არესაგან, რომელთა შორის მოთავსებულია კათოდური არე.
ელექტროლიზერი აღჭურვილია მილყელებით, რომლებიც ტუმბოს საშუალებით

89
უზრუნველყოფს კათოდურ არეში ხსნარის ინტენსიურ ცირკულაციას. ელექტოლიზის
პროცესის კვლევა ჩატარდა ორი განსხვავებული საწყისი შედგენილობის კათოლიტის
გამოყენებით. ერთ შემთხვევაში კათოლიტი შეიცავდა 1000 მგ/ლ ქინონს, ხოლო მეორე
შემთხვევაში 700-800 მგ/ლ ქინონსა და 300-350 მგ/ლჰიდროქინონს. ორივე შემთხვევაში
კათოლიტი შეიცავდა 0,11-0,12M გოგირდმჟავას. ანოდურ არეში ჩასხმული იყო 0,11 M
გოგირდმჟავას ხსნარი. ანოდად გამოყენებულია ტიტანისა და რუთენიუმის ოქსიდებით
მოდიფიცირებული ტიტანის ელექტროდი. კათოდისა და ანოდის ფართობი შეადგენს
შესაბამისად 0,0128 და 0,014მ2. კათოდის პოტენციალი გაზომილია ქლორ-ვერცხლის
შედარების ელექტროდის მიმართ. პოლარიზაციული მრუდები გადაღებული იყო ხსნარის
მორევის გარეშე და მორევით, რისთვისაც გამოყენებული იყო მაგნიტური ამრევი.

4.1.3. ექსპერიმენტების შედეგები და მათი ანალიზი

ქინონ-ჰიდროქინონის მედიატორული სისტემის კვლევა ჩატარდა ერთი და იგივე

[Q]
pH-ისა და და განსხვავებული თანაფარდობის და განსხვავებული pH-ისა და ერთი და
[ Hq]

[Q] [Q]
იმავე თანაფარდობის მქონე ხსნარებში. ხსნარებში მოლური შეფარდების
[ Hq] [ Hq]
მნიშვნელობები მოცემულია ცხრ. 4.1. გაზომვები ჩატარდა სამი განსხვავებული pH-ის
ხსნარებში: 1,20; 1,37; 1,70.

ცხრილი 4.1.

ხსნარებში ქინონ-ჰიდროქინონის კონცენტრაციებისა და შესაბამისი მოლური

თანაფარდობების ცვლილება

ხსნარის N ქინონის კონცენტრაცია, M ჰიდროქინონის კონცენტრაცია, M [Q]

შეფარდება
[ Hq]
1. 0.001 0.01 0.1
2. 0.005 0.005 1
3. 0.01 0.001 10

ქინონ-ჰიდროქინონის რედოქს-სისტემა ექვემდებარება ნერნსტის განტოლებას (ნახ. 4.1).

90
 [Q]
lg -ზე წონასწორული პოტენციალის დამოკიდებულება მუდმივ pH-ზე წრფივია
[ Hq]
და დახრის კუთხის ტანგენსი 25.3 მვ-ს შეადგენს, რაც დაახლოებით 4-5 მვ-ით ნაკლებია

2,303 RT
-ის მნიშვნელობასთან შედარებით. წონასწორული პოტენციალის pH-ისგან
2F
დამოკიდებულება ასევე წრფივია და დახრის კუთხის ტანგენსი ტოლია 104 მვ (ნახ. 4.2).

0.48
E, ვ pH=1.2
0.46

pH=1.4
0.44

0.42 pH=1.7

0.4

0.38
CQ
lg
0.36 C Hq

0.34
0 5 10 15 20 25

ნახ. 4.1. ქინონ-ჰიდროქინონის რედოქს სისტემის წონასწორული პოტენციალის დამოკიდებულება

CQ
lg -საგან სხვადასხვა pH-ზე.
C Hq

0.49
E, ვ
0.47

0.45

0.43
1
0.41

0.39 2

0.37
3 pH
0.35
1.1 3.1 5.1 7.1 9.1 11.1 13.1

91
ნახ. 4.2. ქინონ-ჰიდროქინონის რედოქს სისტემის წონასწორული პოტენციალის დამოკიდებულება
CQ
pH-საგან. თანაფარდობა lg : -1(1); 0(2); 1(3).
C Hq

2,303 RT
-ის შესაბამისი მნიშვნელობა - 59.2 მვ მიიღება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ
F

[Q]
ქინონისა და ჰიდროქინონის მოლური შეფარდება ტოლია 1:1.
[ Hq]

ამრიგად, აღებულ კონცენტრაციულ ზღვრებში - 0.01÷ 0.001 M სისტემა ქინონი-

ჰიდროქინონი აკმაყოფილებს ოქსრედმეტრიაში გამოყენებული მედიატორების მიმართ
წაყენებულ მოთხოვნებს და მისი გამოყენება შესაძლებელია არაპირდაპირი
ელექტროქიმიური აღდგენის პროცესებში.

ქინონის განზავებული ხსნარებიდან კათოდური აღდგენის კვლევებმა აჩვენა, რომ

ქინონის წყალხსნარში ელექტროდის სტაციონალური პოტენციალი ფონთან (0,1 M H 2SO4)
შედარებით მკვეთრად იხრება უარყოფითი მნიშველობიდან დადებით მხარეზე და
სპილენძის, მოლიბდენის და ნახშირბადოვანი ქეჩის ელექტროდზე შესაბამისად შეადგენს
+0,07; +0,30; და +0,44ვ (ცხრ. 4.2).

ცხრილი 4.2.

საკათოდე მასალის გავლენა ქინონის კათოდური აღდგენის პოლარიზაციულ

მახასიათებლებზე

ექსპერიმენტის პირობები: ხსნარის შედგენილობა, M: ქინონი-0,01; H2SO4- 0,1;

ოთახის ტემპერატურა

ქინონის კათოდური აღდგენის წყალბადის

სტაციონალური ზღვრული დენის სიმკვრივე i, ინტენსიური
ელექტროდები
პოტენციალი,ვ ა/სმ2 გამოყოფის
მორევის გარეშე მორევით პოტენციალი,ვ
სპილენძი +0,07 1,2·10-3 1,5·10-2 -0,4
-3
მოლიბდენი +0,30 5,1˙10 2,0˙10-2 -0,4
ნახშირბადის ქეჩა +0,44 5,0·10-4 6,6·10-2 -0,7

92
 ქინონის კათოდური აღდგენა სამივე ელექტროდზე იწყება სტაციონალური
პოტენციალიდან მცირე გადხრის (10-20 მვ)პირობებში (ნახ. 4.1-4.5). მორევის გარეშე
სპილენძის ელექტროდზე (ნახ. 4.3). დაახლოებით +0,02ვ-დან, ხოლო მოლიბდენის
ელექტროდზე (ნახ. 4.4) დაახლოებით +0,3 ვ-დან მიიღწევა ზღვრული დენის სიმკვრივე,
რომლის მნიშვნელობები შესაბამისად შეადგენს 1,2·10-3 და 5,1·10-3-ს. ამ ელექტროდებისაგან
განსხვავებით ნახშირბადის ქეჩის ელექტროდზე (ნახ. 4.5, 4.6) +0,3ვ-დან იწყება დენის
სიმკვრივის შემცირება 2·10-2-დან 2·10-4ა/სმ-მდე. 0-დან -0,3 ვ-მდე დენის სიმკვრივის
მნიშვნელობა მცირედ იცვლება ( I ზღვრული დენის უბანი). -0,3 ვ-დან იწყება დენის
სიმკვრივის ზრდა და დაახლოებით -0,5-დან -0,7 ვ-მდე ზღვრებში მიიღწევა ზღვრული
დენის სიმკვრივის II უბანი. -0,7ვ-დან იწყება წყალბადის ინტენსიური გამოყოფა.
სავარაუდოდ, ქინონის ელექტროქიმიური აღდგენის სიჩქარის ვარდნა განპირობებულია
ნახშირბადის ქეჩის ელექტროდის ფორებში ქინონის კონცენტრაციის შემცირებით.
პოლარიზაციულ მრუდზე მეორე ზღვრული დენის უბნის წარმოქმნა დიდი ალბათობით
შეესაბამება წყალხსნარში გახსნილი ჟანგბადის აღდგენის პროცესს, რომელიც
ნახშირბადოვანი ქეჩის ელექტროდის კატალიზური გავლენის გამო მიმდინარეობს
წყალბადის პეროქსიდის წარმოქმნით [75, 76]:

O2 + 2H+ + 2e = H2O2

ამ მოსაზრების მართებულობაზე მიუთითებს ანალოგიური ზღვრული დენის

სიმკვრივის უბნის წარმოქმნა მორევის გარეშე ფონში გადაღებულ პოლარიზაციულ
მრუდზე (ნახ. 4.5, მრ.1).

მორევის პირობებში სამივე ელექტროდზე ზღვრული დენის სიმკვრივე იზრდება

მორევის გარეშე მიღებულ მნიშვნელობებთან შედარებით. ამასთან მახშირბადოვანი ქეჩის
ელექტროდზე გადაღებულ პოლარიზაციულ მრუდზე აღარ მიიღება დენის სიმკვრივის
შემცირების უბანი, რაც განპირობებულია იმით, რომ ხსნარის კონვექციური ნაკადი
უზრუნველყოფს ნახშირბადის ქეჩის ელექტროდის ფორებში ელექტროქიმიურად აქტიური
ნივთიერების-ქინონის შეღწევას. მორევის პირობებში ზღვრული დენის სიმკვრივის

93
მნიშვნელობები ზრდის მიხედვით ელექტროდები ასე განლაგდება: სპილენძი (1,5·10 -2 ა/სმ2),
მოლიბდენი (2.0˙10-2ა/სმ2), ნახშირბადის ქეჩა (6,6·10-2 ა/სმ2) (ცხრ. 4.2).

0.2

0
-4.5 -4 -3.5 -3 -2.5 -2 -1.5
-0.2

-0.4

-0.6

-0.8

-1

ნახ. 4.3. ქინონის ელექტროქიმიური აღდგენის პოლარიზაციული მრუდები. კათოდი - Cu.

ხსნარის შედგენილობა, M: გოგირდმჟავა(ფონი) – 0,1(1,3); ფონი + ქინონი 1·10-2(2,4). ხსნარის
მორევის გარეშე(1,2); ხსნარის მორევით(3,4).

94
 12

lgi
10

6
3 2
4

1
2

E,ვ 0
-2 -1.9 -1.8 -1.7 -1.6 -1.5 -1.4 -1.3 -1.2 -1.1 -1

ნახ. 4.4. ქინონის ელექტროქიმიური აღდგენის პოლარიზაციული მრუდები. კათოდი - Mo.

ხსნარის შედგენილობა, M: გოგირდმჟავა(ფონი) – 0,1(1,3); ფონი + ქინონი -1·10-2(2,4). ხსნარის
მორევის გარეშე(1,2); ხსნარის მორევით(3,4).

0.6
3
0.4
E,ვ
2
0.2 4

0
0 20 40 60 80 100 120 140
-0.2
lgi
-0.4
1
-0.6

-0.8

-1

-1.2

ნახ. 4.5. ქინონის კათოდური აღდგენის პოლარიზაციული მრუდები.

კათოდი - ნახშირბადოვანი ქეჩის ელექტროდი. ხსნარის მორევის გარეშე.

ხსნარის შედგენილობა (M): გოგირდმჟავა (ფონი) - 0,14(1); ფონი + ქინონი 1·10-3 (2); ფონი + ქინონი 5·10-
3
(3); ფონი + ქინონი 1·10-2 (4)

95
 0.6
2
0.4
4

0.2
3
0
0 20 40 60 80 100 120
-0.2
1
lgi
-0.4

-0.6

-0.8

-1
E,ვ
-1.2

ნახ. 4.6. ქინონის კათოდური აღდგენის პოლარიზაციული მრუდები.

კათოდი - ნახშირბადოვანი ქეჩის ელექტროდი. ხსნარის მორევით.

ხსნარის შედგენილობა (M): გოგირდმჟავა (ფონი) - 0,14(1); ფონი + ქინონი 1·10-3 (2); ფონი + ქინონი
5·10-3 (3); ფონი + ქინონი 1·10-2 (4).

ხსნარის მორევის პირობებში ზღვრული დენის სიმკვრივის გაზრდა

ერთმნიშვნელოვნად მიუთითებს ზღვრული დენის დიფუზურ ბუნებაზე. ამასთანავე
ნახშირბადის ქეჩის ელექტროდზე ზღვრული დენის სიმკვრივე 3,3÷4,4-ჯერ აღემატება
დანარჩენ ელექტროდებზე მიღებულ მნიშვნელობას, რაც განპირობებულია
ნახშირბადოვანი ქეჩის ელექტროდის გავრცობილი ზედაპირით.

ნახშირბადოვანი ქეჩის ელექტროდები სულ უფრო ფართოდ გამოიყენება

ელექტროქიმიურ ტექნოლოგიებში [77-81]. ნახშირბადის ძაფების მცირე დიამეტრის
(დაახლოებით 10მკმ) და მაღალი ფორიანობის გამო (0,98) ისინი ხასიათდებიან კუთრი
ზედაპირის ძალზედ მაღალი მნიშვნელობით (>22100 მ-1), რის გამოც თითქმის ერთი რიგით
აჩქარებენ ელექტროქიმიურად აქტიური კომპონენტის (ჩვენს შემთხვევაში ქინონის)
მასაგადატანის პროცესს. ნახშირბადოვანი ქეჩის ელექტროდის ძლიერ გავრცობილი
ზედაპირის გამო შესაძლებელი ხდება დენის ძალის და, შესაბამისად, გაბარიტული დენის

96
სიმკვრივის მნიშვნელოვანი გაზრდა, რაც იძლევა ელექტროქიმიური პროცესის
ინტენსიფიკაციის საშუალებას.

გავრცობილი ზედაპირის ელექტროდების ეფექტური გამოყენება დამოკიდებულია

ელექტროდის შიგნით პოტენციალისა და დენის განაწილებაზე. განზავებული ხსნარების
შემთხვევაში იდეალურია ის პირობები, რომლებიც უზრუნველყოფენ ასეთი
ელექტროდების მთელ ზედაპირზე ელექტროქიმიური პროცესის წარმართვას ზღვრული
დიფუზური დენის სიმკვრივეზე. ეს შესაძლებელია მაშინ, როდესაც გავრცობილი
ზედაპირის ელექტროდის შიგნით სისქის მთელ ჭრილში პოლარიზაციის სიდიდეთა
გაბნევა უმნიშვნელოა [77]. მრავალი სახეობის გავრცობილი ზედაპირის ელექტროდებიდან
ნახშირბადოვანი ქეჩის ელექტროდები ხასიათდებიან სისქეში პოლარიზაციის თანაბარი
განაწილებით ანუ ექვიპოლარიზებულობით.

ჩატარებული კვლევების შედეგად დადგინდა განზავებული ხსნარებიდან ქინონის

აღდგენის პროცესში კათოდად ნახშირბადოვანი ქეჩის გამოყენების მიზანშეწონილობა.
ამავე დროს, გაირკვა, რომ ნახშირბადოვანი ქეჩის ელექტროდზე წყალბადის ინტენსიური
გამოყოფა იწყება -0,7ვ-დან. აქედან გამომდინარე, ქინონის აღდგენის პროცესის ჩატარება
-0,7ვ-ზე უფრო დადებით პოტენციალზე იძლევა პროცესის 100%-იანი დენით გამოსავლით
ჩატარების შესაძლებლობას. ამასთანავე, ვინაიდან პროცესი მიმდინარეობს დიფუზური
კინეტიკის რეჟიმში, აუცილებელია ელექტროლიზის ჩატარება ელექტროლიტის
ინტენსიური მორევის პირობებში.

97
 1

2
0.5

lgi
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
1

4
-1 3

ნახ. 4.7. ქინონის ელექტროქიმიური აღდგენის პოლარიზაციული მრუდები. კათოდი E,ვ -

ნახშირბადოვანი ქეჩა. ხსნარის შედგენილობა, M: გოგირდმჟავა(ფონი) – 0,1(1,3); ფონი + ქინონი -1·10-
2
(2,4). ხსნარის მორევის გარეშე(1,2); ხსნარის მორევით(3,4).

პოტენციალთა სასურველ ზღვრებში ელექტროლიზის პროცესის ჩატარება მიიღწევა

გაბარიტული კათოდური დენის სიმკვრივის რეგულირებით. ელექტროლიზის პროცესში
ქინონის კონცენტრაციის შემცირების პარალელურად კათოდის პოტენციალი გადაიხრება
უარყოფითი მიმართულებით და მის შესანარჩუნებლად -0,7ვ-ზე უფრო დადებით უბანში
საჭიროა ელექტროლიზერში გატარებული დენის ძალის, ანუ დენის სიმკვრივის
შემცირება.

ელექტროლიზის კვლევამ აჩვენა, რომ -0,3 ვ უნდა მივიჩნიოთ პოტენციალის იმ

კრიტიკულ მნიშვნელობად, რომლის მიღწევის შემდეგ აუცილებელია გაბარიტული
კათოდური დენის სიმკვრივის შემცირება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, პროცესის გაგრძელება
უცვლელი გაბარიტული დენის სიმკვრივეზე განაპირობებს პოტენციალის ნახტომისებურ
მკვეთრ გადახრას -0,7 ვ-ზე უფრო უარყოფითი მნიშვნელობისაკენ, რასაც მოსდევს
წყალბადის ინტენსიურ გამოყოფა. კათოდური დენის სიმკვრივის საწყის სიდიდეს
განსაზღვრავს მისი ის მაქსიმალური მნიშვნელობა, რომელის დროსაც კათოდის

98
პოტენციალი იმყოფება -0,3 ვ-ზე უფრო დადებით უბანში. 770-1000მგ/ლ ქინონის მჟავა
ხსნარებში (≈0,12M H2SO4) ელექტროლიზის პროცესის დაწყება შესაძლებელია ≈47ა/მ 2
კათოდური დენის სიმკვრივის პირობებში. ამ დროს კათოდის პოტენციალი +0,08 ვ-ს
შეადგენს (ცხრ. 4.3, 4.4). ელექტროლიზის პროცესში გაბარიტული კათოდური დენის
სიმკვრივის შემცირება ხდებოდა მაშინვე, როგორც კი კათოდის პოტენციალი მიაღწევდა -
0,28÷0,30 ვ. ორივე განსხვავებულ შედგენილობის კათოლიტში კათოდური დენის
სიმკვრივე საფეხურებრივად შემცირდა 46,9-დან 3,4ა/მ2-მდე (ცხრ. 4.3, 4.4; ნახ. 4.8).
ელექტროლიზის შედეგად კათოლიტში, რომელიც არ შეიცავდა ჰიდროქინონს, მისმა
კონცენტრაციამ მიაღწია 970 მგ/ლ-ს, ხოლო ქინონის კონცენტრაცია შემცირდა 1000-დან 46
მგ/ლ-მდე (ცხრ. 4.3, ნახ. 4.9). გატარებული ელექტრობის რაოდენობა შეადგენდა 0,409ა.სთ.
წარმოქმნილი ჰიდროქინონის მასის მიხედვით (838,1მგ) გაანგარიშებული დენით
გამოსავალი შეადგენს 99,85%-ს. კათოლიტში, რომელიც შეიცავდა ქინონსა და
ჰიდროქინონს ელექტროლიზი გაგრძელდა მანამ, სანამ ქინონის კონცენტრაცია არ
შემცირდა 777,3 მგ/ლ-დან 23,4მგ/ლ-მდე. ამ დროს ჰიდროქინონის კონცენტრაცია 300,9-დან
გაიზარდა 1069,1მგ/ლ-მდე (ცხრ. 4.4.; ნახ. 4.10). გატარებული ელექტრობის რაოდენობა
შეადგენდა 0,318ა.სთ. წარმოქმნილი ჰიდროქინონის მასის (652,9მგ) მიხედვით
გაანგარიშებული დენით გამოსავალი 100,0%-ს შეადგენს. (ცხრ. 4,4).

4.5

3.5

2.5

1.5

0.5

0
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2

99
 ნახ. 4.8. ქინონის კათოდური აღდგენა. დენის სიმკვრივის (მა/სმ2) საფეხურებრივი ცვლილება
დროში(სთ).

ცხრილი 4.3.

ქინონის ჰიდროქინონამდე ელექტროქიმიური აღდგენის პროცესის ძირითადი

მახასიათებლები და შედეგები

ცდის პირობები: კათოდი - ნახშირბადის ქეჩა,ოთახის ტემპერატურა. კათოლიტის მოცულობა 864

მლ. კათოლიტი შეიცავს 0,12 M H2SO4.

ელექტრო- დენის ელექტრო- კათოდური კათოდის ძაბვა, ვ კათოლიტში ჰიდ- კათოლიტში

ლიზის ძალა, ა ლიზის დენის პოტენციალი,ვ როქინონის კონცენ- ქინონის კონცენ-
ხანგრძლი- დაწყებიდან სიმკვრივე, (ქლორ-ვერცხლის ტრაციისა და ტრაციისა და
ვობა, სთ გატარებუ- ა/მ2 შედარების მასის ცვლილება მასის ცვლილება
ლი ელექტროდის მგ/ლ მგ მგ/ლ მგ
ელექტრო- მიმართ)
ბის რაოდენო-
ბა, ა∙სთ
0 +0,08 2,5 0 0 1000,0 864,0
0,6 0,252 46,9
0,42 -0.3 2,6 599,0 517,5 412,0 356,0
0,42 -0,03 2,1
0,5 0,292 39,1
0,50 -0.28 2,3 694,0 599,6 319,0 275,6
0,50 +0,03 2,0
0,4 0,324 31,3
0,58 -0.27 2,1 770,3 665,5 244,0 210,8
0,58 +0,02 1,9
0,3 0,369 23,4
0,73 -0.3 2,1 877,0 757,7 139,0 120,1
0,73 -0,04 1,7
0,2 0,385 15,6
0,81 -0.29 1,8 915,0 790,6 102,0 88,1
0,81 +0,13 1,5
0,1 0,402 7,8
0,97 -0.28 1,6 953,0 823,4 66,0 57,0
0,97 -0,14 1,2
0,043 0,409 3,4
1,14 -0.29 1,3 970,0 838,1 46,0 39,7

100
 1.2
C, გ/ლ 2
1

0.8

0.6
1
0.4 t,სთ

0.2

0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

ნახ. 4.9. ქინონის კათოდური აღდგენის პროცესი. ქინონისა (1) და ჰიდროქინონის (2)
კონცენტრაციის (გ/ლ) ცვლილება დროში (სთ).

საწყისი ხსნარის შედგენილობა (გ/ლ): ქინონი - 1.08; H2SO4-11.8.

ელექტროლიზის პროცესში ძაბვის საშუალო მნიშვნელობა შეადგენს 1.9-2.0 ვ.

ჰიდროქინონის მიღების პროცესში ელექტროენერგიის კუთრი ხარჯი შეადგენს 0.92-
0.98 კვტ∙სთ/კგ.

1.2
C, გ/ლ 2
1

0.8

0.6

0.4
1
0.2 t,სთ

0
0 5 10 15 20 25

101
 ნახ. 4.10. ქინონის კათოდური აღდგენის პროცესი. ქინონისა (1) და ჰიდროქინონის (2)
კონცენტრაციის (გ/ლ) ცვლილება დროში (სთ).

საწყისი ხსნარის შედგენილობა (გ/ლ): ჰიდროქინონი - 0.30; ქინონი - 0.7; H2SO4-10.80.

ცხრილი 4.4.

ქინონის ჰიდროქინონამდე ელექტროქიმიური აღდგენის პროცესის ძირითადი მახასიათებლები და

შედეგები

ცდის პირობები: კათოდი - ნახშირბადის ქეჩა, ოთახის ტემპერატურა

კათოლიტის მოცულობა 850 მლ; კათოლიტი შეიცავს 0,11M H2SO4

ელექტრო- დენის ელექტროლი- გაბარიტუ- კათოდის ძაბვა, კათოლიტში კათოლიტში ქინო-

ლიზის ძალა, ა ზის დაწყებიდან ლი კათო- პოტენციალი, ვ ვ ჰიდროქინონის ნის კონცენტრა-
ხანგრძლი- გატარებული დური დენის ( ქლორ-ვერცხ-~ კონცენტრაციის ციის და მასის
ვობა, სთ ელექტრობის სიმკვრივე, ა/მ ლის შედარების და მასის ცვლი- ცვლილება
რაოდენობა, ელექტროდის ლება
ა.სთ მიმართ) მგ/ლ მგ მგ/ლ მგ

0 0,60 0,16 46,9 +0,08 2,4 300,9 255,8 777,3 660,7

0,267 -0,29 2,6 687,4 584,3 398,0 338,3
0,267 0,50 0,204 39,1 -0,03 2,2
0,354 -0,30 2,4 803,1 682,6 284,5 241,8
0,354 0,40 0,238 31,3 +0,03 2,0
0,439 -0,30 2,2 875,9 744,5 213,1 181,1
0,439 0,30 0,279 23,4 +0,02 1,8
0,574 -0,28 2,1 974,9 828,7 115,9 98,5
0,574 0,20 0,294 15,6 -0,04 1,5
0,650 -0,29 1,8 1011,2 859,5 80,4 68,3
0,650 0,10 0,311 7,8 +0,13 1,3
0,817 -0,28 1,7 1052,2 894,4 40,0 34,0
0,817 0,043 0,318 3,4 -0,14 1,2
0,997 -0,29 1,3 1069,1 908,7 23,4 19,9

ამრიგად, გაბარიტული კათოდური დენის სიმკვრივის საფეხურებრივი

შემცირებითა და კათოდის პოტენციალის -0,3ვ-ზე უფრო დადებით უბანში შენარჩუნების
გზით შესაძლებელია განზავებული წყალხსნარებიდან ნახშირბადის ქეჩის ელექტროდზე
ქინონის ელექტროქიმიური აღდგენით ჰიდროქინონის მიღება 100% -იანი დენით

102
გამოსავლით. ჰიდროქინონის მიღებაზე ელექტროენერგიის კუთრი ხარჯი შეადგენს 0,92-
0,98 კვტ.სთ/კგ. ელექტროლიზის შედეგად ჰიდროქინონად გარდაიქმნა ქინონის საწყისი
მასის 95-97% და ქინონის ნარჩენი ნარჩენი კონცენტრაცია შეადგენს 23-46 მგ/ლ.

4.2. ცეოლიტიან ფოროვან კერამიკულ მასალაში Ag+ იონების აღდგენა

4.2.1. ლიტერატურული მიმოხილვა

როგორც კლასიკური კოლოიდური ქიმია, ასევე თანამედროვე ნანოტექნოლოგიები

მოიცავს ვერცხლის ნანონაწილაკების მიღების ბევრ განსხვავებულ მეთოდს [10, 11].
სამუშაოებში [12-14] განხილულია Ag + იონის ჰიდროქინონით აღდგენის მექანიზმი.
ნანონაწილაკების სტაბილიზაცია ხდებოდა ჰიდროქინონის ხსნარზე ნატრიუმის
ციტრატის ხსნარის დამატებით. ნანონაწილაკების წარმოქმნის პროცესი სამ ეტაპად არის
განხილული: პირველ ეტაპზე Ag+ იონები ჰიდროქინონის აღდგენის შედეგად
გარდაიქმნება ლითონური ვერცხლის კლასტერებად (ნახ. 6.). ამ პროცესს შეიძლება
ეწოდოს ნუკლეაცია და მას თან სდევს ვერცხლის იონების მიერ წყლის გარსის დაკარგვის
პროცესი, ანუ დეჰიდრატაცია. Ag+ იონების კონცენტრაციის შემდგომი ზრდისას
კალორიმეტრზე დაფიქსირდა მნიშვნელოვანი ენდოთერმული სითბური ეფექტი. ამავე
ეტაპზე ვერცხლის კლასტერებზე ადსორბირებული Ag+ იონების რაოდენობა მცირდება და
ნაწილაკების ზომა იზრდება. ეს ეფექტი ასევე დაფიქსირდა ულტრაიისფერი ხედვის
აბსორბციის სპექტრის მონაცემებში (ნახ. 4.11). ამ მონაცემების თანახმად, ვერცხლის
იონების საწყისი კონცენტრაციის 2-4 mM დროს, ადსორბციის მაქსიმუმი λ = 439 ნმ, რაც
მიუთითებს მცირე ზომის თითქმის მონოდისპერსიული ნაწილაკების არსებობაზე. Ag +
იონების კონცენტრაციის შემდგომი გაზრდით 6-8 mM-მდე აბსორბციის მაქსიმუმი λ
უტოლდება 445 ნმ, რაც ნაწილაკების ზომის გაზრდის მაჩვენებელია. ¿ ¿ -ის მოლური
თანაფარდობის შემდგომი შემცირებისას ნაწილაკების ზომები თანდათან იზრდება
ხსნარში სტაბილიზატორის ნატრიუმის ციტრატის არსებობის მიუხედავად (λ = 465 ნმ ).
ვერცხლის ნაწილაკების კოაგულაციის გამო წარმოიქმნება დიდი ზომის აგრეგატები.
ნაწილაკების ზომის განაწილების ტრასმისიულ ელექტრონულ მიკროგრაფის თანახმად,

103
1.75 მლ 10mM Ag+ იონების საწყის ხსნარზე 2∙50 მკლ 1 mM ჰიდროქინონის დამატებისას
ნაწილაკების საშუალო დიამეტრი შეადგენს 2,6 ნმ-ს, 6∙50 მკლ ჰიდროქინონის დამატებისას
- 4,1 ნმ, ხოლო 8∙50 მკლ ჰიდროქინონის დამატებისას - 7,8 ნმ.

აბსორბცია

λ მაქს=439ნმ λ მაქს=445ნმ λ მაქს=465ნმ

λ/ნმ λ/ნმ λ/ნმ

ჰიდროქინონი
ჰიდროქინონი ჰიდროქინონი

ნახ. 4.11. Ag+ იონის ჰიდროქინონით აღდგენის პროცესში ვერცხლის ნანონაწილაკების

ფორმირების (ნუკლეაცია და ზრდა) სქემატური სურათი და ულტრაიისფერი-ხილული
სპექტრები [63]. (a – [Ag+]/[hq]=14, b – [Ag+]/[hq]=21, c - [Ag+]/[hq]=35)[12].

4.2.2. ექსპერიმენტის მეთოდი

ლიტერატურულ მონაცემებზე დაყრდნობით [63], ჰიდროქინონის ოპტიმალურ
კონცენტრაციად მივიჩნიეთ 0.01M წყალხსნარი. რაც შეეხება ¿ ¿-ის მოლური შეფარდების
ოპტიმალურ სიდიდეს, მან უნდა უზრუნველყოს მფილტრავ მასალაში ჩამჯდარი Ag +
იონების სრული აღდგენა. Ag+ იონების ჰიდროქინონით აღდგენის რეაქციის თანახმად,

104
 2
სტექიომეტრიულად აუცილებელი მოლური შეფარდება შეადგენს ¿ ¿= . მფილტრავ
1
მასალაში ჩამჯდარი Ag+ იონების რაოდენობა იცვლებოდა 0.028-0.26 მილიმოლის
ინტერვალში. ყველა დისკში გატარებული იქნა 35 მლ 0,01 Mჰიდროქინონის ხსნარი, ანუ

1
0.35 მილიმოლი ჰიდროქინონი. შესაბამისად, მოლური შეფარდება ¿ ¿ იცვლებოდა -დან
12.5

1
-მდე. ამრიგად, სტექიომეტრიულ რაოდენობასთან შედარებით, ჰიდროქინონი
1.35
აღებული იყო დაახლოებით (25 ÷ 2,7)-ჯერ უფრო მეტი რაოდენობით.
მფილტრავ მასალაში Ag+ იონის შეყვანა და მისი აღდგენა ლითონურ ვერცხლამდე
ტარდებოდა მინის მილში ჩამაგრებულ ფილტრში AgNO 3-ის ხსნარის, შემდეგ კი -
ჰიდროქინონის ხსნარის გატარებით. ხსნარის გადინების სიჩქარე განისაზღვრებოდა
ფილტრის გაჟონვადობის უნარით. ფილტრის AgNO 3-ის წყალხსნარით დამუშავების
მეთოდი აღწერილია ქვეთავში 3.2. ჰიდროქინონის ხსნარით დამუშავება ხდებოდა ორი
განსხვავებული მეთოდით: I მეთოდი ითვალისწინებდა ჰიდროქინონის ხსნარის
მიწოდებას მინის მილში, რომელშიც სილიკონით ჩამაგრებული იყო ცეოლიტიანი
ფოროვანი კერამიკული ფილტრი. ამრიგად, ხსნარი ფილტრში მოძრაობდა ზემოდან
ქვემოთ. ფილტრში გაჟონილი ხსნარი კვლავ ბრუნდებოდა მინის მილში. II მეთოდის
თანახმად, ჰიდროქინონის ხსნარი მიეწოდებოდა ჭიქაში, რომელშიც ჩაშვებული იყო მინის
მილი მასში ჩამაგრებული ფილტრით. ამრიგად, ხსნარი ფილტრში მოძრაობდა ქვემოდან
ზემოთ. ჭიქასა და მილში ხსნარის დონის გათანაბრების შემდეგ (ხსნარი მილში ფარავდა
ფილტრის ზედაპირს 2-3 მმ-ით) მილს ვწევდით ზევით მასში არსებული ხსნარის დაცლის
მიზნით. დაცლის შემდეგ მილს კვლავ ვუშვებდით ხსნარში. ორივე მეთოდში ფილტრის
ხსნართან კონტაქტის ხანგრძლივობა შეადგენდა 12 სთ-ს. ფილტრი აღდგენის პროცესის
დამთავრების შემდეგ ირეცხებოდა წყლით 24 საათის განმავლობაში.

105
 კერამიკულ დისკში Ag+ იონის ჰიდროქინონით აღდგენის პროცესის კვლევამ
გვიჩვენა, რომ ლითონური ვერცხლის ნაწილაკების გარკვეული მასა ტოვებს კერამიკულ
დისკს და გადადის ზოლის სახით წყალხსნარში. აქედან გამომდინარე, აუცილებელი გახდა
მიღებულ ზოლში ლითონური ვერცხლის შემცველობის განსაზღვრა. ამ მიზნით ზოლს
ემატებოდა კონცენტრირებული HNO3 და ლითონური ვერცხლის გახსნის შემდეგ
ტარდებოდა Ag+ იონის კონცენტრაციის განსაზღვრა [45]. ამავე დროს, აღდგენის პროცესის
დამთავრების შემდეგ ტარდებოდა ქინონის განსაზღვრა, როგორც ძირითად ხსნარში, ასევე
ნარეცხ წყალში ცნობილი მეთოდით [82].
მფილტრავ მასალაში ლითონური ვერცხლის ნაწილაკების განაწილების,
მიახლოებითი ზომისა და ფორმების შესახებ ინფორმაციის მისაღებად გამოყენებული იყო
მასკანირებელი ელექტრონული მიკროსკოპი JSM – 6510LV (იაპონური ფირმა JEOL),
რომელიც აღჭურვილია ინგლისური ფირმის Oxford Instruments ენერგოდისპერსიული
მიკრორენტგენოსპექტრალური ანალიზატორით X-MaxN.

4.2.3. ექსპერიმენტის შედეგები და მათი ანალიზი

Ag+ იონის აღდგენის პროცესში წარმოქმნილი ქინონის მასა შეადგენს
სტექიომეტრიულად მისაღები მასის 86-113%-ს (ცხრ. 4.5). ასეთი შედეგი შეიძლება
გამოწვეული იყო როგორც Ag+ იონების, ასევე ქინონის ანალიზის ცთომილებით.
გარკვეული მიახლოებით შეიძლება დავასკვნათ, რომ Ag+ იონების ლითონურ ვერცხლამდე
აღდგენის პროცესი არაა დაკავშირებული ქინონის დანაკარგებთან. გარეცხვის პირველ
სტადიაზე ქინონი პრაქტიკულად სრულად გამოდის მფილტრავი მასალიდან. გარეცხვის
მეორე სტადიაზე გამრეცხ წყალში აღმოჩნდა ქინონის მხოლოდ კვალი.
-

ცხრილი 4.5.

Ag+ იონების ჰიდროქინონის აღდგენის პროცესში ქინონის გამოსავალი, (%)

№ მოლური Ag+ იონის მასა სტექიო- მიღებულია

შეფარდება კერამიკულ მეტრიუ-

106
 ¿¿ ფილტრში, მგ ლად ქინონის ქინონის ქინონის ქინონის გამოსავალი,
მისაღები მასა ძირი- მასა ნარეცხ ჯამური %
ქინონის თად წყალში, მგ მასა, მგ
მასა, მგ ხსნარში,
მგ
45 1 28 14 11,61 4,21 15,82 113,0
1.35
46 1 17 8,5 6,16 1,19 7,35 86,0
1.59
54 1 6 3 2,16 0,97 3,13 104,3
6.25

კერამიკული ფილტრის დისკში ჩამჯდარი Ag + იონების ჰიდროქინონით აღდგენის

პროცესში შეიმჩნევა წყალხსნარში ლითონური ვერცხლის ნაწილაკების წარმოქმნა (ცხრ.
4.6). ხსნარში გადასული ლითონური ვერცხლის მასა დამოკიდებულია კერამიკულ
ფილტრში Ag+ იონების შემცველობაზე, თუმცა ეს დამოკიდებულება მკაფიო
კანონზომიერებას არ ემორჩილება. მინიმალური გამორეცხვა - 3,8% (Ag + იონების საწყისი
მასის მიმართ) მიიღება მაშინ, როდესაც Ag+ იონების მასური წილი კერამიკულ ფილტრში
0.177%-ს შეადგენს (ფილტრი 54).
ფილტრში აღმდგენელი ხსნარის მოძრაობის მიმართულებამ გავლენა მოახდინა ხსნარსა
და ფილტრს შორის ლითონური ვერცხლის განაწილების ბალანსზე (ცხრ. 4.6).
ფილტრში აღმდგენელი ხსნარის ქვემოდან ზემოთ მოძრაობის პირობებში
საწინააღმდეგო მიმართულებით მოძრაობასთან შედარებით იზრდება ფილტრში
დარჩენილი ლითონური ვერცხლის რაოდენობა და მცირდება ხსნარში გადასულის
რაოდენობა. I ჯგუფის ფილტრებში (ხსნარი მოძრაობს ზემოდან ქვემოთ) დარჩენილი
+¿¿
ლითონური ვერცხლის მასა შეადგენს Ag იონების საწყისი მასის 44.9-68,0%, მაშინ
როდესაც II ჯგუფის ფილტრებში (ხსნარი მოძრაობს ქვემოდან ზემოთ) იგივე
მახასიათებელი 83.7-93.2%-ს აღწევს. ამრიგად, აღმდგენელი ხსნარის ქვემოდან ზემოთ
მოძრაობისას ლითონური ვერცხლის ნაწილაკების ნაკლები რაოდენობა გამოირეცხება
გამდინარე ხსნარით და გამოდის ფილტრის სტრუქტურიდან.
ცხრილი 4.6.

107
 ვერცხლის ბალანსი ცეოლიტიან კერამიკულ ფილტრში Ag+ იონების ჰიდროქიონონით
აღდგენის პროცესში

ცდის პირობები:აღმდგენელი ხსნარის შედგენილობა: ჰიდროქინონი -0,01M; H2SO4-0,11M;

მოცულობა-35მლ; აღმდგენელი ხსნარი მიეწოდება მილში, რომელშიც ჩამაგრებულია
ფილტრი და ხსნარი ფილტრში მოძრაობს ზემოდან ქვემოთ.
აღებულია მიღებულია დამჟანგველი
ხსნარის
Ag0-ის ნაწილაკები Ag0-ის ნაწილაკები კერამიკულ ფილტრში
წყალხსნარში ფილტრში მოძრაობის
მიმართულება
Ag+ იონი
№ მასური წილი, ფილტრში
კერამიკულ ფილტრში
% არსებული
ფილტრში, მგ არსებული
Ag+ იონის
მგ Ag+ იონის მგ %
საწყისი
საწყისი მასის
მასის
მიმართ,%
მიმართ,%
45 28.0 0,828 5.7 20.4 22.3 0.62 79.6
46 17.0 0,497 2.7 15.9 14.3 0.36 84.1
54 6.0 0,177 0.23 3.8 5.77 0.17 96.2
73 23.1 0,404 9.7 42.0 13.4 0.23 58.0
74 23.1 0,368 10.2 44.2 12.9 0,20 55.8
75 24.4 0,409 8.9 36.4 15.5 0,26 63.5
76 19.0 0,375 7.6 40.0 11.4 0,23 66.0
77 25.8 0,421 9.7 37.6 16.1 0,26 63.4
77’ 17.7 0,339 8.7 49.2 9.0 0,17 50.8
78 18.3 0,379 7.9 43.2 10.4 0,22 46.8
79 21.3 0,414 7.9 37.1 13.4 0,26 72.9
ზემოდან
80 19.3 0,416 7.9 41.0 11.4 0,25 59.0
ქვემოთ
81 11.25 0,210 5.9 52.4 5.35 0.1 47.6
81’ 11.25 0.187 6.2 55.1 5.05 0.08 44.9
82’ 7.25 0.156 2.9 40.0 4.35 0.09 60.0
83 23.25 0,422 9.3 40.0 13.95 0.25 60.0
83’ 24.25 0,452 8.6 35.5 15.65 0.29 64.5
84 20.25 0,352 12.2 60.25 8.05 0.14 39.75
84’ 20.25 0,348 8.6 42.5 11.65 0.2 57.5
85 17.25 0,290 7.7 44.62 9.55 0.16 55.38
85’ 20.25 0,324 6.5 32.1 13.75 0.22 67.9
86 16.25 0,255 5.2 32.0 11.05 0.17 68.0
86’ 15.25 0,273 5.9 38.69 9.35 0.17 61.3
103 5,27 0,527 0,86 16,3 4,41 0,087 83,7
ქვემოდან
107 6,28 0,628 0,65 10,4 5,63 0,094 89,6
ზემოთ
112 7,90 0,790 0,54 6,8 7,36 0,116 93,2

ცეოლიტებში პირველად სტრუქტურულ ერთეულს წარმოადგენს ტეტრაედრული

კომპლექსი, რომელიც შედგება Si 4+¿ ¿ იონისაგან, რომელთანაც ტეტრაედრულად
კოორდინირებულია ჟანგბადის 4 იონი [19]. ასეთი იზოლირებული კომპლექსური
იონის საერთო მუხტი -4-ის ტოლია. Al+3 იონით Si 4+¿ ¿ იონის ჩანაცვლება იწვევს ჭარბი
უარყოფითი მუხტის წარმოქმნას და იზოლირებული კომპლექსური იონის მუხტი

108
უტოლდება -5-ს. ჭარბი უარყოფითი მუხტის ნეიტრალიზაცია ხდება დამატებითი
დადებითი იონებით (ასეთ იონებს წარმოადგენს ტუტე და ტუტემიწათა ლითონთა
იონები), რომლებიც განლაგებულია ცეოლიტის სტრუქტურის სიცარიელებში. სწორედ
+¿¿
ეს კათიონები მონაწილეობს იონმიმოცვლით პროცესებში. Ag იონი იკავებს ტუტე ან
ტუტემიწათა ლითონის კათიონის ადგილს. იგი ელექტროსტატიკური მიზიდულობის
ძალით არის დაკავშირებული ცეოლიტის სტრუქტურასთან.
+¿¿
ცეოლიტის კარკასში ჩამჯდარი Ag იონის ჰიდროქინონით აღდგენის პროცესში
+¿¿
წარმოიქმნება H იონი, რომელიც აკომპენსირებს ცეოლიტის ჩონჩხის უარყოფით
მუხტს, რომელიც წარმოიქმნა ნულვალენტიანი ლითონური ვერცხლის მიღების შემდეგ.
წყალბადის წყაროს წარმოადგენს, აგრეთვე, ქინონის ელექტროქიმიური აღდგენით
მიღებული ჰიდროქინონის ხსნარი, რომელიც შეიცავს თავისუფალ გოგირდმჟავას.
ნეიტრალური ლითონური ვერცხლის ნაწილაკზე აღარ ვრცელდება
ელექტროსტატიკური მიზიდულობის ძალა და მისი ფიქსაცია ცეოლიტის
სტრუქტურაში დამოკიდებულია მრავალ ფაქტორზე, ესენია: აღდგენის პირობები,
ცეოლიტის დეჰიდრატაციის ხარისხი, ცეოლიტის შედგენილობა.
ცეოლიტის სტრუქტურაში ლითონური ვერცხლის ფიქსაციის საკითხი, აგრეთვე,
უშუალოდ არის დაკავშირებული მის დისპერსიულობის ხარისხთან.
სამუშაოში [83] ჩამოყალიბებულია ზოგადი დებულებები, რომელთა მიხედვით
აღდგენის შემდეგ ლითონის დისპერსიულობა მყარ სარჩულში დამოკიდებულია
სარჩულის ზედაპირზე ლითონის ადჰეზიის მუშაობასა და ლითონის ატომების
ერთმანეთთან ადჰეზიის მუშაობას შორის თანაფარდობაზე. ატომურ მდგომარეობაში
ლითონთა ფიქსაციისათვის საჭიროა, რომ სარჩულის მიმართ ატომების ადჰეზიის
მუშაობა აღემატებოდეს ატომებს შორის ურთიერთქმედების ძალებს. ვერცხლის ატომთა
წყვილს შორის ურთიერთქმედების ძალები შეადგენს 39 კკალ/მოლს, მაშინ როდესაც
სარჩულსა და ლითონის ატომს შორის ადჰეზიის მუშაობა 2 - 8 კკალ/მოლის ტოლია.
აქედან გამომდინარე, ვერცხლის ფიქსაცია ცეოლიტის ან ნებისმიერი მყარი სარჩულის
ზედაპირზე ცალკეული ატომების სახით ნაკლებად ალბათურია.

109
 სამუშაოში [84] ნაჩვენებია, რომ ცეოლიტებში ლითონები ხასიათდება
მნიშვნელოვანი მობილურობით. აღდგენის პროცესს თან სდევს ლითონთა ატომების
მიგრაცია ცეოლიტის კრისტალის გარე ზედაპირისაკენ, სადაც წარმოიქმნება
ლითონური ფაზა.
წარმოდგენილი კვლევის მიზანს არ წარმოადგენს ცეოლიტებში ლითონური
ნაწილაკების, ამ შემთხვევაში ვერცხლის ნაწილაკების, ქცევის შესწავლა. მოყვანილი
ლიტერატურული მიმოხილვა წარმოადგენს აღდგენის პროცესში ვერცხლის
ნაწილაკების ცეოლიტიდან ხსნარში გადასვლის მიზეზის ახსნის მცდელობას. ხსნარის
მოძრაობის მიმართულების გავლენა ცეოლიტიდან ხსნარში გადასულ ვერცხლის
რაოდენობაზე განპირობებულია იმით, რომ ხსნარი წარიტაცებს ვერცხლის ნაწილაკებს
და ზემოდან ქვემოთ მოძრაობისას ლითონის ნაწილაკები ხსნართან ერთად ტოვებს
ფილტრს, მაშინ როდესაც ხსნარის ქვემოდან ზევით მოძრაობისას ვერცხლის ნაწილაკები
რჩება ფილტრის სტრუქტურაში. ამაზე მიუთითებს ის ექსპერიმენტული ფაქტი, რომ
აღმდგენელი ხსნარის ქვემოდან ზევით მოძრაობისას ფილტრის დისკის ზედა
ზედაპირზე აშკარად შეიმჩნევა ლითონური ვერცხლის ნაწილაკები.

4.2.4. ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული ბუნებრივი ცეოლიტისა და

ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის სტრუქტურული კვლევა მასკანირებელი
ელექტრონული მიკროსკოპის გამოყენებით

ცეოლიტის (კლინოპტილოლიტი) მასკანირებელი ელექტრონული მიკროგრაფების

და სპექტრალური ანალიზის შედეგების შედარება (სურ. 4.1, 4.2) Ag + იონებით
მოდიფიცირებული ცეოლიტის ანალოგიურ მონაცემებთან (სურ. 4.3) მიუთითებს იმაზე,
რომ ცეოლიტის ჩონჩხში Ag+ იონები ძირითადად მიმოიცვლება Na+-იონთან. Ag+ იონებით
მოდიფიცირებული ცეოლიტის სპექტრების უმრავლესობა საერთოდ აღარ აფიქსირებს
ცეოლიტში Na+ იონის შემცველობას ან მიუთითებს მის მკვეთრად შემცირებულ
რაოდენობაზე.

110
 A B

Result Type Weight %

Spectrum Label Spectrum 37
C 4.43
O 54.39
Na 1.15
Mg 1.22
Al 6.36
Si 27.33
K 0.92
Ca 1.91
Ti 0.32
Fe 1.98
Total 100.00

Statistics C O Na Mg Al Si K Ca Ti Fe
Max 4.43 54.39 1.15 1.22 6.36 27.33 0.92 1.91 0.32 1.98
Min 4.43 54.39 1.15 1.22 6.36 27.33 0.92 1.91 0.32 1.98
Average 4.43 54.39 1.15 1.22 6.36 27.33 0.92 1.91 0.32 1.98
Standard 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
Deviation

სურ. 4.1. კლინოპტილოლიტის მასკანირებელ ელექტრონულ მიკროსკოპზე მიღებული

მიკროგრაფი (A) და სპექტრალური ანალიზის შედეგები (B).

111
 A

Result Type Weight %

Spectrum Label Spectrum 1
O 53.66
Na 1.22
Mg 1.17
Al 7.38
Si 31.44
K 1.01
Ca 2.30
Fe 1.81
Total 100.00

Statistics O Na Mg Al Si K Ca Fe
Max 53.66 1.22 1.17 7.38 31.44 1.01 2.30 1.81
Min 53.66 1.22 1.17 7.38 31.44 1.01 2.30 1.81
Average 53.66 1.22 1.17 7.38 31.44 1.01 2.30 1.81
Standard 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
Deviation

112
სურ. 4.2. კლინოპტილოლიტის მასკანირებელ ელექტრონულ მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფი
(A) და სპექტრალური ანალიზის შედეგები (B).

113
 B C

D
E

F G

114
Result Type Weight %
Spectrum Spectrum 12 Spectrum 7 Spectrum 8 Spectrum 9 Spectrum 10 Spectrum 11
Label
C 11.26
O 42.83 50.35 48.33 48.52 54.08 40.46
Na 0.30 0.35
Mg 0.54 0.56 0.58 0.52 0.54 0.69
Al 7.32 6.75 7.03 5.63 6.65 7.82
Si 32.55 28.32 29.71 22.92 27.25 34.56
K 1.15 0.99 1.08 0.76 0.62 1.13
Ca 1.54 1.34 1.27 1.05 1.01 1.65
Ti 0.16 0.13
Fe 0.72 0.58 0.52 0.26
Ag 14.07 10.80 11.41 8.39 9.60 13.35
Total 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Statistics C O Na Mg Al Si K Ca Ti Fe Ag
Max 11.26 54.08 0.35 0.69 7.82 34.56 1.15 1.65 0.16 0.72 14.07
Min 11.26 40.46 0.30 0.52 5.63 22.92 0.62 1.01 0.13 0.26 8.39
Average 47.43 0.57 6.87 29.22 0.96 1.31 11.27
Standard 4.99 0.06 0.74 4.10 0.22 0.26 2.17
Deviation

სურ. 4.3. Ag+ იონით მოდიფიცირებული ბუნებრივი ცეოლიტის კლინოპტილოლიტის მასკანირებელ

ელექტრონულ მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფი (A) და სპექტრალური ანალიზის შედეგები (B, C,
D, E, F, G).

ლითონური ვერცხლის განაწილება კლნოპტილოლიტში არათანაბარია და მისი

შემცველობა სხვადასხვა სპექტრის მიხედვით იცვლება ფართო დიაპაზონში 4-დან 36%-
მდე (სურ.4.4 და 4.5).

115
 A

Result Type Weight %

Spectrum Label Spectrum 1 Spectrum 2 Spectrum 3
C 3.15
O 51.59 50.63 53.01
Na 0.53 0.61
Mg 0.67 1.43 0.71
Al 6.69 17.79 7.14
Si 28.27 20.70 28.48
K 0.83 C 0.55 1.00
Ca 1.82 1.04
D 2.03
Fe 0.19 3.67 0.32
Ag 6.26 4.19 6.72
Total 100.00 100.00 100.00

Statistics C O Na Mg Al Si K Ca Fe Ag
Max 3.15 53.01 0.61 1.43 17.79 28.48 1.00 2.03 3.67 6.72
Min 3.15 50.63 0.53 0.67 6.69 20.70 0.55 1.04 0.19 4.19
Average 51.74 0.94 10.54 25.81 0.79 1.63 1.39 5.72

116
Standard 1.20 0.43 6.28 4.43 0.23 0.52 1.97 1.34
Deviation

სურ. 4.4. ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული კლინოპტილოლიტის მასკანირებელ

ელექტრონულ მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფი (A) და სპექტრალური ანალიზის
შედეგები (B, C, D,).

B C

117
 D E

F G

სურ. 4.5. ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული კლინოპტილოლიტის მასკანირებელ

ელექტრონულ მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფი (A) და სპექტრალური ანალიზის შედეგები (B, C,
D, E, F, G, H).

Result Type Weight %

Spectrum Spectrum 8 Spectrum 2 Spectrum 3 Spectrum 4 Spectrum 5 Spectrum 6 Spectrum 7
Label
O 15.92 38.58 29.39 40.66 45.34 21.76 13.64
Na 0.38
Mg 0.83 0.78 0.86

118
Al 2.49 5.59 4.66 4.21 6.71
Si 6.06 24.52 20.61 16.75 28.22 9.23 10.28
Ar 4.55
K 1.72 1.43 1.33
Ca 2.92 3.10 5.46 5.00 2.58 12.96
Ti 1.73
Fe 11.94 4.21 6.53 5.56 1.98 30.22
Cu 12.45 4.03 9.72 7.60 29.55 41.31
Zn 9.02 2.87 10.37
Ag 35.75 14.85 13.26 19.44 12.59 26.49
Total 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Statistics O Na Mg Al Si Ar K Ca Ti Fe Cu Zn Ag
Max 45.34 0.38 0.86 6.71 28.22 4.55 1.72 12.96 1.73 30.22 41.31 10.37 35.75
Min 13.64 0.38 0.78 2.49 6.06 4.55 1.33 2.58 1.73 1.98 4.03 2.87 12.59
Average 29.33 16.52
Standard 12.61 8.36
Deviation

800℃ -ზე გამოწვის შედეგად ცეოლიტის კრისტალური სტრუქტურა გადადის

ამორფულში, თუმცა ქიმიური შედგენილობა უცვლელი რჩება (სურ. 4.6). ლითონური
ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტის 800℃ -ზე გამოწვის შედეგად ვერცხლის
ნაწილაკების ზომები იზრდება (სურ. 4.7). ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებულ
გამოუმწვარ ცეოლიტში ვერცხლის ნაწილაკების აგრეგატების ზომები 300-600 ნმ-ის
ზღვრებშია (სურ. 4.5, 4.6), მაშინ როდესაც 800℃ -ზე გამოწვის შემდეგ მიღებული
აგრეგატების ზომები 3500-4000 ნმ-ს შეადგენს. ვერცხლის ნაწილაკების ზომების
მიღებული სიდიდეები არ შეესაბამება ნაწილაკების რეალურ ზომებს. ვერცხლის
ნაწილაკების რეალური ზომების განსასაზღვრავად ლიტერატურის [1,2] თანახმად,
იყენებენ ტრანსმისიურ ელექტრონულ მიკროსკოპს, რომელიც აღჭურვილია სპეციალური
პროგრამით (UTHSCSA Jmage Tool Vession 3.0).

119
 A

B C

D E

120
 F

Result Type Weight %

Spectrum Label Spectrum 5 Spectrum 1 Spectrum 2 Spectrum 3 Spectrum 4
C 7.42 8.01
O 43.61 50.67 51.69 54.51 57.75
Na 1.98 1.88 1.73 1.63 1.84
Mg 2.93 1.60 1.14 1.22 0.98
Al 7.39 6.82 6.55 6.03 6.43
Si 28.92 29.45 26.82 24.96 28.72
K 1.72 1.33 1.09 0.79 1.29
Ca 2.93 5.69 3.56 2.85 2.98
Fe 10.52 2.57
Total 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Statistics C O Na Mg Al Si K Ca Fe
Max 8.01 57.75 1.98 2.93 7.39 29.45 1.72 5.69 10.52
Min 7.42 43.61 1.63 0.98 6.03 24.96 0.79 2.85 2.57
Average 51.65 1.81 1.57 6.65 27.77 1.24 3.60
Standard 5.27 0.14 0.79 0.50 1.86 0.34 1.20
Deviation

სურ. 4. 6. 800 0C-ზე გამომწვარი კლინოპტილოლიტის მასკანირებელ ელექტრონულ

მიკროსკოპზე მიღებულიმიკროგრაფი (A) და სპექტრალური ანალიზის შედეგები (B, C, D, E,
F).

121
 A

122
 D

Result Type Weight %

Spectrum Label Spectrum 3 Spectrum 1 Spectrum 2
O 54.43 45.41 17.88
Na 0.44 0.30
Mg 1.08
Al 6.53 7.19 9.64
Si 31.17 35.27 51.66
K 0.89 1.87 3.49
Ca 2.21 2.43 6.13
Ag 3.25 7.83 10.90
Total 100.00 100.00 100.00

Statistics O Na Mg Al Si K Ca Ag
Max 54.43 0.44 1.08 9.64 51.66 3.49 6.13 10.90
Min 17.88 0.30 1.08 6.53 31.17 0.89 2.21 3.25
Average 39.24 7.79 39.37 2.08 3.59 7.33
Standard 19.04 1.64 10.84 1.31 2.20 3.85
Deviation

სურ. 4. 7. 800 0C-ზე გამომწვარი ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული კლინოპტილოლიტის

მასკანირებელ ელექტრონულ მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფი (A) და სპექტრალური ანალიზის
შედეგები (B, C, D). გამოწვის პროცესი ჩატარებულია მოდიფიცირების პროცესის შემდეგ.

123
 A

B C

D E

124
 F G

Result Type Weight %

Spectrum Spectrum 18 Spectrum 13 Spectrum 14 Spectrum 15 Spectrum 16 Spectrum 17
Label
O 44.67 45.29 45.99 40.70 41.38 42.44
Na 0.72 0.81 0.74 0.72
Mg 0.98 1.01 1.00 1.23 1.03 1.10
Al 10.72 11.94 10.62 10.00 11.18 10.56
Si 24.59 26.62 23.97 22.90 25.10 23.61
K 0.91 1.19 0.99 0.90 0.93 1.14
Ca 2.53 2.83 2.90 7.27 3.18 4.44
Ti 0.60 0.57 0.58 0.58 0.64 0.87
Mn 0.37
Fe 12.49 9.66 10.41 15.68 12.14 15.48
Ag 1.79 0.89 2.73 3.70
Total 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00 100.00

Statistics O Na Mg Al Si K Ca Ti Mn Fe Ag
Max 45.99 0.81 1.23 11.94 26.62 1.19 7.27 0.87 0.37 15.68 3.70
Min 40.70 0.72 0.98 10.00 22.90 0.90 2.53 0.57 0.37 9.66 0.89
Average 43.41 1.06 10.84 24.47 1.01 3.85 0.64 12.65
Standard 2.20 0.09 0.66 1.30 0.12 1.80 0.12 2.51
Deviation

125
 სურ. 4.8. კერამიკული ფილტრის დისკის № 24 (იხ. ცხრ.3.1) მასკანირებელ ელექტრონულ
მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფი (A) და სპექტრალური ანალიზის შედეგები (B, C, D, E, F, G).

ამრიგად, ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტის გამოწვა

დაკავშირებულია ცეოლიტის სტრუქტურაში არსებული ვერცხლის ნაწილაკების ზომისა
და ფორმის მნიშვნელოვან ცვლილებებთან.
განსხვავებული შედეგი მივიღეთ, როდესაც ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირების
პროცესი ჩატარდა 800℃ -ზე გამომწვარ კერამიკულ ფილტრში (სურ. 4.8). მასკანირებელი
ელექტრონული მიკროსკოპის სურათი აფიქსირებს ლითონური ვერცხლის ნაწილაკების
ისეთივე ფორმას, როგორიც მიიღება გამოუმწვარი ცეოლიტის ლითონური ვერცხლით
მოდიფიცირების დროს. ამასთანავე, ნაწილაკების ზომები 500-900 ნმ-ის ზღვრებშია.
მიღებული შედეგი მიუთითებს ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირების პროცესის
მფილტრავი მასალის გამოწვის შემდეგ ჩატარების უპირატესობაზე.
4.2. 5. ელექტროლიზერსა და მოდიფიცირების რეაქტორს შორის ხსნარის ცირკულაციის
ოპტიმალური სიჩქარისა და მედიატორის დაჟანგული და აღდგენილი ფორმის
ოპტიმალური კონცენტრაციის დადგენა, ელექტროლიზისა და მოდიფიცირების
ოპტიმალურ პირობებში ჩატარების უზრუნველსაყოფად აუცილებელი ტექნოლოგიური
სტადიების გამოვლენა და შესწავლა

მედიატორული სისტემის ქინონ-ჰიდროქინონის კონცენტრაციების ოპტიმალური

მნიშვნელობა განპირობებული იყო Ag+ იონის აღსადგენად ჰიდროქინონის განზავებული
ხსნარების გამოყენების აუცილებლობით. კერამიკულ ფილტრში ლითონური ვერცხლის
აღდგენის პროცესში ჰიდროქინონის საწყისი მაქსიმალური მნიშვნელობა შეადგენს 0.01 M.
პროცესის დამთავრებისას მისი კონცენტრაცია მცირდება 0.002 M-მდე, ხოლო ქინონის
კონცენტრაცია იზრდება 0.008 M-მდე. ელექტროლიზის პროცესში ქინონის
კონცენტრაცია მცირდება 0.002 M-მდე,ხოლო ჰიდროქინონის კონცენტრაცია იზრდება
0.01 M-მდე.

ჩატარებული კვლევების საფუძველზე დადგინდა ელექტროლიზის პროცესის

პერიოდულ რეჟიმში ჩატარების მიზანშეწონილობა. პერიოდული რეჟიმი იძლევა
საშუალებას მნიშვნელოვნად შევამციროთ ხსნარში ქინონის კონცენტრაცია და დავიყვანოთ

126
0.0002 M-მდე. შესაბამისად, გადაწყდა კერამიკული ფილტრის ლითონური ვერცხლით
მოდიფიცირების პროცესის ასევე პერიოდულ რეჟიმში ჩატარება.

არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენის მეთოდის გამოყენებისას

მოდიფიცირებისა და ელექტროლიზის პროცესების პერიოდული რეჟიმის ეფექტურობა
მნიშვნელოვნად არის დამოკიდებული იმაზე, თუ რამდენად მოხერხდება თითოეული ამ
პროცესის სიჩქარისა და, შესაბამისად, ხანგრძლივობის სინქრონიზაცია. საკითხის
გასარკვევად ჩატარდა რაოდენობრივი გათვლები, რასაც საფუძვლად დაედო ქინონის
კათოდური აღდგენის პროცესის კვლევის შედეგები. გათვლები ჩატარდა საამქროსათვის,
რომლის წარმადობაა 1000 ცალი ვერცხლის შემცველი ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრი
დღე-ღამეში. კერამიკული ფილტრის ზომები (სმ) : სისქე -1,5; დიამეტრი - 51. ამრიგად,
მფილტრავი დისკის მოცულობაა 3063 სმ3, ხოლო ფართობი - 2042 სმ2. ფილტრის კუთრი
სიმკვრივეა 1.145 გ/სმ3, ხოლო მასა - 3507გ. თუ ფილტრის გაჟონვადობის სიდიდედ
მივიღებთ 2.5 მლ/სთ∙სმ2, მაშინ ასეთი ზომის ფილტრი დღე-ღამეში უზრუნველყოფს

2042∙ 24 ∙ 1∙ 2,5
მინიმუმ =122.5 ლ სუფთა წყლის მიღებას.
1000

დავუშვათ, რომ კერამიკულ ფილტრში ლითონური ვერცხლის შემცველობაა 0.1%,

აქედან გამომდინარე, 1 ცალი ფილტრის დასამზადებლად საჭიროა დაახლოებით 3.5 გ
ლითონური ვერცხლი. საამქროს წარმადობიდან გამომდინარე, ლითონური ვერცხლის
დღეღამური ხარჯი იქნება 3.5 კგ.

3.5 კგ Ag+ იონის აღსადგენად საჭირო იქნება 1.78 კგ ჰიდროქინონი, რომელიც

აღდგენის პროცესში გარდაიქმნება 1.75 კგ ქინონად. თუ ჰიდროქინონის ხსნარის
კონცენტრაციაა 1.0 კგ/მ3, მაშინ ჰიდროქინონის ხსნარის მოცულობა იქნება 1.78 მ 3. ასეთივე
მოცულობის ხსნარში იქნება 1.75 კგ ქინონი კონცენტრაციით 1 კგ/მ3.

ქინონის კათოდური აღდგენის შემუშავებული მეთოდი უზრუნველყოფს პროცესის

100% დენით გამოსავალს. ამ მიზნით აუცილებელია კათოდური დენის სიმკვრივის
საფეხურებრივი ცვლილება დროში. როდესაც ქინონის კონცენტრაცია არის 1.0 კგ/მ 3, მაშინ

127
ჩატარებული კვლევის შედეგების თანახმად, კათოდური დენის სიმკვრივის ოპტიმალური
მნიშვნელობაა 46,9 ა/მ2. დენის სიმკვრივის მნიშვნელობის საფეხურებრივი შემცირება
დროში მიმდინარეობს ქინონის კონცენტრაციის შემცირების პარალელურად (ნახ. 4.8; ცხრ.
4.3, 4.4).

ელექტროლიზი ტარდება ელექტროლიზერში, სადაც თითოეული კათოდური არე

გამოყოფილია ანოდური არისგან დიაფრაგმით. დავუშვათ, რომ ელექტროლიზერის სიგრძე
და სიმაღლე შესაბამისად არის 2,1 და 2 მ, თუ მანძილი ორ დიაფრაგმას შორის იქნება 0,1 მ,
მაშინ კათოდური არის მოცულ;ობა იქნება 0,1∙2,1∙2 = 0,42 მ2. ასეთ კათოდურ არეში
შეიძლება ჩაისხას 0,1∙2.1∙ 1.8 =0,378 მ3 ხსნარი და ჩაიდოს კათოდი, რომლის ფართობი იქნება
1,7 ∙ 2 =3,4 მ2, ხოლო ჯამური ფართობი - 6,8მ2. 0,378 მ3 ხსნარი შეიცავს 0,378 კგ ქინონს.

დენის სიმკვრივის ოპტიმალური მნიშვნელობიდან (46,9 ა/მ2) გამომდინარე,

ელექტროლიზის დაწყებისას დენის ძალაა:

I = i∙ S=¿ 46. 9 ∙ 6,8 = 318,9 ა

დენის ძალისა და ელექტრობის რაოდენობის შემდგომი ცვლილება დროში გათვლილია იმ

ექსპერიმენტულ მასალაზე დაყრდნობით, რომელიც მივიღეთ ქინონის კათოდური
აღდგენის პროცესის შესწავლისას (ნახ. 4.8; ცხრ. 4.3, 4.4). თუ ქინონის კონცენტრაცია
ხსნარში შემცირდა 46 გ/მ3-მდე, მაშინ აღდგენილი ქინონის მასა იქნება 378 – (46 ∙0.378)=361გ.
ქინონის ამ რაოდენობის აღსადგენად საჭიროა ელექტროლიზერში გატარდეს 17.6 ა ∙სთ
ელექტრობის რაოდენობა. ცხრ. 4.3 და 4.4 მონაცემების თანახმად, თუ ელექტროლიზერზე
საწყისი დენის ძალაა 318.90 მაშინ 1 საათში შეიძლება ელექტრილიზერში გაიაროს 206 ა ∙სთ
ელექტრობის რაოდენობამ. ამრიგად, დაახლოებით 0.85 სთ-ში შესაძლებელია 361 გ
ქინონიოს აღდგენა. 6,8 მ2 ფართობის კათოდი დაახლოებით 0.85 საათში უზრუნველყოფს
361 გ ქინონის აღდგენას. თუ ასეთი კათოდური არე იქნება 3, მაშინ ანოდური არე იქნება 4
და 1 ელექტროლიზერში 0.85 საათში აღდგება 1,08 კგ ქინონი. საამქროს წარმადობიდან

128
გამომდინარე, 24 საათში მიღებული 1.75 კგ ქინონის აღდგენას დასჭირდება დაახლოებით 2
სთ-ის ხანგრძლივობის ელექტროლიზი.

ამრიგად, მოდიფიცირებისა და ელექტროლიზის პროცესების სიჩქარეები

თანაზომადია და კათოდური დენის სიმკვრივის დაბალი მნიშვნელობა (¿47 ა/მ2) არ
წარმოადგენს შემაფერხებელ გარემოებას მოდიფიცირების პროცესში არაპირდაპირი
ელექტროქიმიური აღდგენის მეთოდის გამოყენებისთვის.

ექსპერიმენტის შედეგებსა და ტექნოლოგიურ გათვლებზე დაყრდნობით ლითონური

ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის მიღება
შეიძლება განხორციელდეს შემდეგი პრინციპული ტექნოლოგიური სქემით (ნახ. 4.12).

129
 ნახ. 4.12. ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი
კერამიკული ფილტრის დამზადების პრინციპული ტექნოლოგიური სქემა.

4.2.6. ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირების

პროცესში არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენის მეთოდის გამოყენების
მიზანშეწონილობის ანალიზი

როგორც უკვე აღვნიშნეთ (ქვეთავი 4.1.), არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენის

მეთოდი უზრუნველყოფს ჩაკეტილ ტექნოლოგიურ კონტურში, რომელიც შედგება
მოდიფიცირებისა და ელექტროლიზის პროცესებისაგან, ჰიდროქინონისა და ქინონის
ურთიერთგარდაქმნას, ანუ როგორც ჰიდროქინონის, ასევე ქინონის რეგენერაციას. ხერხი
იძლევა ჰიდროქინონის მნიშვნელოვნად გაიაფების საშუალებას, რადგან მის ნედლეულად
გამოიყენება მოდიფიცირების პროცესში წარმოქმნილი ქინონი, რის გამოც ჰიდროქინონის
მისაღებად საჭირო ნედლეულის ხარჯი პრაქტიკულად ნულს უტოლდება.

ჰიდროქინონის მიღების სამრეწველო ხერხი წარმოადგენს მრავალსტადიურ პროცესს

და საწყის ნედლეულად გამოიყენება დაკოქსვის პროცესში წარმოქმნილი ბენზოლი.
ბენზოლიდან ქინონის, შემდეგ კი ჰიდროქინონის მიღება რთული ორგანული სინთეზის
ტექნოლოგიური პროცესების ჩატარებას მოითხოვს (ნახ. 4,13).

ტექნოლოგიური სქემების (ნახ. 4.12, 4.13) შედარება აშკარად მიუთითებს

არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენის მეთოდის უპირატესობაზე, რადგან ამ
მეთოდის გამოყენებისას ჰიდროქინონი მიიღება არა ბენზოლის მრავალსტადიური
გარდაქმნებით მიღებული ქინონიდან, არამედ Ag + იონების ჰიდროქინონით აღდგენისას
წარმოქმნილი ქინონიდან. ამრიგად, თეორიულად (დანაკარგების გათვალიწინების გარეშე),
ჰიდროქინონის ძირითადი ნედლეულის ქინონის ღირებულება ნულს უტოლდება.

გარდა აშკარა ეკონომიკური ეფექტურობისა, არაპირდაპირი ელექტროქიმიური

აღდგენის მეთოდის გამოყენება დაკავშირებულია მნიშვნელოვანი ეკოლოგიური
პრობლემის გადაჭრასთან. საქმე ისაა, რომ მყარ სარჩულში Ag+ იონის აღდგენის პროცესში

130
წარმოქმნილი ქინონი წარმოადგენს არა ნარჩენს, არამედ ნედლეულს - ჰიდროქინონის
მისაღებად. შესაბამისად, თავიდან არის აცილებული ქინონის უტილიზაციის პრობლემა.

ამრიგად, ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის ლითონური ვერცხლით

მოდიფიცირების პროცესში არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენის მეთოდის
გამოყენება დაკავშირებულია მნიშვნელოვან ეკონომიკურ და სოციალურ ეფექტთან.

ბენზოლი, C6H6

HNO3

ნიტრობენზოლი, C6H5NO2

Fe, HCl

ანილინი, C6H5 NH2

MnO2, H2SO4

ქინონი, C6H4 O2

Fe, H2SO4
131

ჰიდროქინონი, C6H6 O2
 ნახ. 4.13. ბენზოლიდან ჰიდროქინონის მიღების პრინციპული ტექნოლოგიური სქემა.

4.3. Mn+2 იონების MnO2-მდე არაპირდაპირი ელექტროქიმიური დაჟანგვისათვის

NaCl- NaClO მედიატორული სისტემის კვლევა

MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის

მისაღებად ცეოლიტის კარკასში ჩამჯდარი Mn+2 იონების არაპირდაპირი ელექტროქიმიური
დაჟანგვისათვის მედიატორად შერჩეულია NaCl- NaClO სისტემა [60]. NaCl-ის წყალხსნარის
უდიაფრაგმო ელექტროლიზის დროს ანოდზე გამოყოფილი Cl 2-ისა და კათოდისპირა
შრეში წარმოქმნილი NaOH-ის ურთიერთქმედების შედეგად მიიღება ძლიერი დამჟანგველი
NaClO

ელექტროლიზის ჯამური განტოლებაა:

NaCI + H2O ±→2 e NaCIO + H2 (3)

ელექტროლიზის შედეგად მიღებული ხსნარის ურთიერთქმედებისას ცეოლიტიან

ფოროვან კერამიკულ ფილტრთან NaClO ჟანგავს პრეკურსორს Mn+2, რის შედეგადაც
მიიღება მიზნობრივი პროდუქტი - MnO2-ით მოდიფიცირებული მფილტრავი მასალა

132
(MnO2Z) და რეგენირდება მედიატორის აღდგენილი ფორმა NaCl. ეს პროცესი ნეიტრალურ
და ტუტე არეში, სავარაუდოდ, შეიძლება შემდეგი განტოლებებით გამოისახოს:
+¿ (4) ¿
−¿ +2H ¿
−¿+ H 2O → MnO2 Z+ Cl ¿
2 +¿Z +ClO ¿
Mn
−¿ + H O (5) ¿
2
−¿ → MnO Z+ Cl ¿
−¿+ 2OH 2
¿
2 +¿Z +ClO ¿
Mn

ამრიგად, არაპირდაპირი ელექტროქიმიური დაჟანგვის მეთოდით მფილტრავი

მასალის MnO2-ით მოდიფიცირების პროცესის ჯამური განტოლება შემდეგნაირად
გამოისახება:

+¿¿
2 +¿Z +2 H 2 O ±2 e MnO2 Z +H 2+ 2 H ¿
Mn →

−¿± 2e MnO2 Z ¿

Mn2 +¿Z +2 OH
→
¿ +H2

განხილულ პროცესში NaCl ორმაგ ფუნქციას ასრულებს: Cl- იონები წარმოადგენს

მედიატორის აღდგენილ ფორმას და მონაწილეობს ელექტრონების არაპირდაპირ
მიმოცვლაში, ხოლო Na+ იონები ხელს უწყობს ცეოლიტზე ქიმიურად ბმული MnO 2-ის
ფენის წარმოქმნას [23, 24].

როგორც ცნობილია, არსებობს მედიატორის მონაწილეობით ელექტროლიზის

ჩატარების ორი ვარიანტი: ”in -cell”და “ex-cell” პროცესები.

არაპირდაპირი ელექტროქიმიური აღდგენისა და დაჟანგვის პროცესების

განხორციელების “ex-cell” ვარიანტი, რომელიც გულისხმობს მფილტრავი მასალის
მოდიფიცირების პროცესის განხორციელებას არა უშუალოდ ელექტროლიზერში, არამედ
ცალკე რეაქტორში, მიზანშეწონილია ელექტროლიზერის კონსტრუქციის გამარტივების
თვალსაზრისით.

NaCl-NaClO სისტემის მედიატორად გამოყენების შესაძლებლობის დადგენა

მოითხოვს 25-50 გ/ლ NaCl-ის წყალხსნარის ელექტროლიზით NaClO-ს მიღების პროცესის
შესწავლას. NaCl-ის შედარებით დაბალი კონცენტრაციის გამოყენების აუცილებლობა

133
ნაკარნახევია იმით, რომ ლიტერატურული მონაცემების თანახმად, პრეკურსორის -
ცეოლიტის კარკასში ჩამჯდარი Mn+ იონების დაჟანგვისას NaCl-ის კონცენტრაცია
დამჟანგავ ხსნარში არ უნდა აღემატებოდეს 1-2%-ს [23, 24].

4.3.1. ექსპერიმენტის მეთოდი

NaCl-ის წყალხსნარის ელექტროლიზის ჩასატარებლად ორგანული მინისაგან

დამზადდა 1 ლ მოცულობის ელექტროლიზერი. ელექტროლიზერი აღჭურვილია ორი
კლაკნილა-მაცივრით, რომლებიც ვერტიკალურად არის განლაგებული ელექტროლიზერის
კედლებთან. ანოდად გამოყენებულია რუთენიუმ-ტიტანის ოქსიდით მოდიფიცირებული
ტიტანი, ხოლო კათოდად - უჟანგავი ფოლადი. ორივე ელექტროდი წარმოადგენს ბადეს და
თითოეულის ფართობია 0.4 დმ2.
ელექტროლიზერში კათოდი და ანოდი განლაგებულია ჰორიზონტალურად, თანაც
ანოდი მოთავსებულია კათოდის ქვევით და მათ შორის მანძილი 25-30 მმ-ია.
ელექტროლიზერის ასეთი კონსტრუქცია იძლევა საშუალებას თავიდან ავიცილოთ ხსნარის
მოძრაობა, რათა არ მოხდეს CIO- იონების დაჟანგვა ან აღდგენა, შესაბამისად, ანოდსა და
კათოდზე. კათოდისპირა შრეში წარმოქმნილ ტუტეს აქვს უფრო მაღალი კუთრი მასა,
ვიდრე ანოლიტს, ამიტომ კათოლიტი ნელა ეშვება ქვევით. ქვემოდან ზემოთ მისკენ
მიმართულია მსუბუქი აირადი ქლორი და მისი ჰიდროლიზის პროდუქტები. კათოდსა და
ანოდს შორის წარმოიქმნება ნეიტრალიზაციის ზონას. წყალბადი კათოდის ზედაპირიდან
ადის ზევით და არ იწვევს ხსნარის მორევას [85].
ელექტროლიზის დამთავრების შემდეგ ელექტროლიზერი მთლიანად იცლებოდა
და მიღებულ ხსნარში ტარდებოდა აქტიური ქლორის განსაზღვრა ცნობილი მეთოდით
[86].
აქტიური ქლორი ეწოდება ქლორის იმ რაოდენობას, რომელიც წარმოიქმნება NaCIO-
ზე HCI-ის მოქმედებით [87].
NaCIO + 2HCI → NaCI + H2O +CI2

134
 ამრიგად, 1 მოლეკულა NaCIO ეკვივალენტურია 1 მოლეკულა აქტიური ქლორის,
აქედან გამომდინარე, სუფთა NaCIO პირობითად „შეიცავს“ 95.3% აქტიურ ქლორს, თუმცა 1
მოლეკულა NaCIO რეალურად შეიცავს 47.65% ქლორს. ამრიგად, აქტიური ქლორის
შემცველობა წარმოადგენს პროდუქტის დამჟანგველი უნარის პირობით მაჩვენებელს და არ
გვიჩვენებს პროდუქტში ქლორის ფაქტობრივ შემცველობას. დენით გამოსავლის
გააანგარიშება ხდებოდა აქტიური ქლორის მასის მიხედვით შემდეგი ფორმულით:
mCl ∙ 26.8
Ƞ= ∙ 100%,
Q ∙ 35.45
სადაც m Cl - ელექტროლიზის შედეგად წარმოქმნილი აქტიური ქლორის მასაა, გ; Q -

ელექტრობის რაოდენობა, ა∙სთ; 35,45 - აქტიური ქლორის 1გ-ექვივალენტი,გ; 26,8 -

ფარადეის რიცხვი, ა.სთ.
ცეოლიტიან კერამიკულ ფილტრში Mn2+ იონების NaCIO-ით დაჟანგვის მეთოდი
ვერცხლით მოდიფიცირების პროცესში გამოყენებული მეთოდის ანალოგიურია. I
ვარიანტში დამჟანგველი მიეწოდებოდა მინის მილს, რომელშიც ჩამაგრებული იყო Mn2+
იონების შემცველი ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის დისკი. ამრიგად, ხსნარი
მოძრაობდა ზემოდან ქვემოთ. ფილტრში გასული ხსნარი გროვდებოდა ჭიქაში და კვლავ
მიეწოდებოდა მინის მილს. II ვარიანტში დამჟანგველი ხსნარი ფილტრში მოძრაობდა
ქვემოდან ზემოთ. ასეთი მიმართულებით ხსნარის მოძრაობის მიზნით ფილტრის
დისკიანი მინის მილი ჩაშვებულია ჭიქაში, რომელშიც ჩასხმულია დამჟანგველი ხსნარი.
ჭიქასა და მილში დამჟანგველი ხსნარის დონის გათანაბრების შემდეგ (ხსნარი მილში
ფარავდა დისკის ზედაპირს 2-3 მმ-ით) მილს ვწევდით ზემოთ ხსნარის დაცლის მიზნით.
დაცლის შემდეგ მილს კვლავ ვუშვებდით ხსნარში.
ნამუშევარ დამჟანგველ ხსნარში MnO2-ის განსაზღვრა ტარდებოდა ოქსალატური
მეთოდით [88]. MnO2-ის მექანიკური და ქიმიური მდგრადობის განსაზღვრისათვის
NSF/ANST სტანდარტით გათვალისწინებული მეთოდი არ გამოდგება, რადგან ამ მეთოდის
მოდელირება ცეოლიტიან კერამიკული ფილტრისათვის შეუძლებელია. ამ შემთხვევაში
MnO2-ის მექანიკური და ქიმიური მდგრადობის განსაზღვრის მიზნით ფილტრში

135
ვატარებდით 30 მლ დისტილირებულ წყალს და მასში ისაზღვრებოდა მიკროტალღური
ატომურ-ემისიური სპექტრომეტრით Mn2+-ის კონცენტრაცია.

4.3.2. ექსპერიმენტის შედეგები და მათი ანალიზი

NaCI-ის წყალხსნარის ელექტროლიზის დროს NaCIO წარმოიქმნება ანოდზე
გამოყოფილი ქლორისა და კათოდზე მიღებული ტუტის ურთიერთქმედების შედეგად.
ანოდზე წარმოქმნილი ქლორი ურთიერთქმედებსწყალთან თავისუფალი
ქვექლოროვანი მჟავას წარმოქმნით:
A¿ 2CI- - 2e → CI2
CI2 + H2O ⇄ HCIO + HCI ან
CI2 + OH- ⇄ HCIO + CI-
კათოდზე წყალბადის გამოყოფის შედეგად ხსნარში წარმოიქმნება ტუტე:
K| 2 H2O + 2e → H2 + 2OH-
ქვექლოროვან მჟავასა და ნატრიუმის ტუტის ურთიერთშემხვედრი მოძრაობის
შედეგად ელექტროდებიდან გარკვეული დაშორებით წარმოიქმნება NaCIO:
HCIO + NaOH → NaCIO +H2O
ამრიგად, ელექტროლიზის ჯამური პროცესი შემდეგი განტოლებით გამოისახება:

NaCI + H2O ±→2 e NaCIO +H2

NaCIO-ს მიღების პროცესი დაწვრილებით არის შესწავლილი [85, 89-92] და

ოპტიმალურ პირობებად მიჩნეულია: NaCI-ის მაღალი კონცენტრაციის
(150-160 გ/ლ) ნეიტრალური ხსნარი, დაბალი ტემპერატურა (20-25℃ ), მაღალი ანოდური
დენის სიმკვრივე (1400 ა/მ2), დანამატები CIO--ს კათოდური აღდგენის თავიდან
ასაცილებლად (Na2Cr2O7, CaCI2).
საგრანტო პროექტით გათვალისწინებული არაპირდაპირი ელექტროქიმიური
დაჟანგვის მეთოდის გამოყენება მოითხოვს NaCI-ის წყალხსნარის ელექტროლიზისა და
ცეოლიტიან კერამიკულ ფილტრში Mn2+ იონების MnO2-მდე დაჟანგვის პროცესების
ოპტიმალური პირობების ურთიერთშეჯერებას.

136
 სამუშაოების [23, 24] თანახმად, ცეოლიტში ჩამჯდარი Mn 2+ იონების KMnO4-ით
დაჟანგვის პროცესში მიზანშეწონილია დამჟანგველ ხსნარში 1-2% NaCI-ის შემცველობა,
რაც უზრუნველყოფს ცეოლიტთან მხოლოდ ქემოსორბციული ძალებით დაკავშირებული
მაღალი ქიმიური და მექანიკური მდგრადობის მქონე MnO 2-ის ფენის წარმოქმნას. ამავე
დროს, ცეოლიტის მიმოცვლით კომპლექსში მცირდება დაუჟანგავი Mn 2+-ის იონების
რაოდენობა, რაც ამცირებს Mn2+-ის იონებით წყლის დაბინძურების ალბათობას.
ცეოლიტის მიმოცვლით კომპლექსში Mn2+-ის იონების დაჟანგვის პროცესის ტუტე
ლითონის მარილის შემცველ ხსნარში ჩატარებით მიღებული დადებითი ეფექტი, ავტორთა
მოსაზრებით შემდეგნაირად აიხსნება [23, 24]: ცეოლიტის ზედაპირზე არსებობს ორი ტიპის
მიმოცვლის ცენტრი [38, 39]. პირველი ტიპის ცენტრს წარმოადგენს ცეოლიტის
სტრუქტურაში არსებული არასტექიომეტრიული იზომორფული ჩანაცვლებები (AI 3+→ Si4+),
ხოლო მეორე ტიპის ცენტრს - ცეოლიტის დამსხვრევის პროცესში წარმოქმნილი
გაწყვეტილი ბმები ≡ Si -Óგამოთქმული მოსაზრების თანახმად, ქიმიურად ბმული MnO 2
წარმოიქმნება მეორე ტიპის ცენტრში ჩამჯდარი Mn2+-ის იონების დაჟანგვის შედეგად.
ტუტე ლითონის მარილის თანაობისას ტუტე ლითონის იონები უპირატესად
მიმოიცვლებიან პირველი ტიპის ცენტრებში განლაგებულ Mn2+-ის იონებთან, რის
შედეგადაც ცეოლიტში რჩება მხოლოდ ქიმიურად ბმული MnO 2-ის წარმოქმნისათვის
აუცილებელი Mn2+-ის იონების ჩანასახები.
ელექტროლიზის პროცესში NaCI-ის ოპტიმალური კონცენტრაცია ხსნარში (50-160
გ/ლ) განსხვავდება ცეოლიტში ჩამჯდარი Mn2+-ის იონის დაჟანგვის პროცესისათვის ამ
მარილის ოპტიმალური კონცენტრაციის დადგენილი მნიშვნელობისაგან (დაახლოებით 10-
20 გ/ლ). ამრიგად, არაპირდაპირი ელექტროქიმიური დაჟანგვის მეთოდის
განსახორციელებლად აუცილებელია ელექტროლიზის პროცესში NaCI-ის კონცენტრაცის
მინიმალური ზღვრის დადგენა.
სამუშაოში [93] შესწავლილია MnCI2-ის წყალხსნარის ტუტემიწათა
ჰიპოქლორიტების წყალხსნარებთან ურთიერთქმედებით ელექტროქიმიურად აქტიური
MnO2-ის მიღების პროცესი. მანგანუმის მარილისა და ჰიპოქლორიტის ხსნარები

137
ერთმანეთს ემატებოდა სხვადასხვა ტემპერატურაზე, სხვადასხვა სიჩქარითა და
თანაფარდობით სასურველი მოდიფიკაციის MnO2-ის მიღების მიზნით. დადგენილია, რომ
ელექტროქიმიურად აქტიური γ -მოდიფიკაციის MnO2-ის მისაღებად ოპტიმალური
ტემპერატურაა 10-60℃ . ამრიგად, NaCI-ის წყალხსნარის ელექტროლიზისა და ცეოლიტიან
კერამიკულ ფილტრში Mn2+-ის იონების NaCIO-თი დაჟანგვის პროცესების ოპტიმალური
ტემპერატურა სავარაუდოდ, ერთმანეთს ემთხვევა და იგი შეიძლება მივიჩნიოთ 20-25℃ -ის
ტოლად.
NaCIO-ს მიღების მიზნით NaCI-ის წყალხსნარის ელექტროლიზის შედეგები
მოცემულია ცხრ. 4.7.
NaCI-ის კონცენტრაციის გაზრდით 25-დან 50 გ/ლ-მდე 5 და 10 ა/დმ2 ანოდური
დენის სიმკვრივის პირობებში აქტიური ქლორის დენით გამოსავალი 5-6%-ით მცირდება,
ხოლო 50-დან 75 გ/ლ-მდე გაზრდისას - 1-დან 3%-მდე მატულობს (ცხრ. 4.7, ნახ. 4.14). 5
ა/დმ2 ანოდური დენის სიმკვრივისას აქტიური ქლორის დენით გამოსავალი 25-დან 75 გ/ლ-
მდე NaCI-ის კონცენტრაციის გაზრდით 1-2%-ით მატულობს.

ცხრილი 4.7.

NaCl-ის წყალხსნარის ელექტროლიზი

ცდის ხანგრძლივობა 1 სთ.

ნატრიუმის ანოდური ძაბვა, დენის ტემპერა- აქტიური დენით ელექტრო

ქლორიდის დენის ვ ძალა, ტურა, ქლორის გამოსავა- ენერგიის
0
კონცენტრ- სიმკვრივე, ა C კონცენტრა ლი, % კუთრი
აცია ა/დმ2 ცია, ხარჯი,
გ/ლ გ/ლ ვტ.სთ/გ
25 5 4.7 2 20 1.90 72.03 4.93
25 10 6.5 4 20 3.83 72.19 6.79
25 15 9.0 6 20 4.93 62.0 10.88
50 5 4.1 2 20 1.77 66.9 4.73
50 10 6.1 4 21.5 3.51 66.15 6.97
50 15 7.2 6 20 4.96 62.42 8.7
75 5 3.9 2 20 1.88 70.91 4.15
75 10 5.5 4 20 3.58 67.55 6.15

138
 75 15 6.8 6 20 5.11 64.21 7.98

12
Ƞ, %
10 1

8 2

3
4

2 C, გ/ლ

0
20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40

ნახ. 4.14. აქტიური ქლორის დენით გამოსავლის (Ƞ, %) დამოკიდებულება ნატრიუმის ქლორიდის
საწყის კონცენტრაციაზე (C, გ/ლ). ანოდური დენის სიმკვრივე, ა/დმ2: 5(1); 10(2); 15(3)

72
Ƞ,% 1
70

68 2

3
66

64

62

i, ა/დმ2
60

58
4 5 6 7 8 9 10 11 12

ნახ. 4.15. აქტიური ქლორის დენით გამოსავლის დამოკიდებულება ( Ƞ,%) ანოდურ დენის
სიმკვრივეზე (i, ა/დმ2). ნატრიუმის ქლორიდის საწყისი კონცენტრაცია, გ/ლ: 25.0 (1); 50.0 (2);
75.0 (3).

139
 ანოდური დენის სიმკვრივის 5-დან 15 ა/დმ2-მდე გაზრდისას აქტიური ქლორის
დენით გამოსავალი 4-10%-ით მცირდება (ცხრ. 4.7; ნახ. 4.15).

12
W, ვტ.სთ/გ

10

8 3

2
6

1
4

2
C, გ/ლ

0
20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40

ნახ. 4.16. აქტიური ქლორის მიღებაზე ელექტროენერგიის ხარჯის(W, ვტ.სთ/გ)

დამოკიდებულება ნატრიუმის ქლორიდის საწყის კონცენტრაციაზე (C, გ/ლ). ანოდური დენის
სიმკვრივე, ა/დმ2: 5(1); 10(2); 15(3).

10
1
9 W, ვტ.სთ/გ

8
2
7

6 3
5

2
i, ა/დმ2
1

0
4 5 6 7 8 9 10 11 12

ნახ. 4. 17. აქტიური ქლორის მიღებაზე ელექტროენერგიის ხარჯის (W, ვტ.სთ/გ)

დამოკიდებულება დენის სიმკვრივეზე (i, ა/დმ2). ნატრიუმის ქლორიდის საწყისი
კონცენტრაცია, გ/ლ: 25.0 (1); 50.0 (2); 75.0 (3).

140
 NaCI-ის კონცენტრაციის გაზრდით აქტიური ქლორის მიღებაზე კუთრი
ელექტროენერგიის ხარჯი 5 და 10 ა/დმ2 ანოდური დენის სიმკვრივეზე 0.6-0.8 ვტ∙სთ/გ-ით
მცირდება (ნახ. 4.16). ელექტროენერგიის კუთრი ხარჯი უფრო მკვეთრად მცირდება 15
ა/დმ2 ანოდური დენის სიმკვრივეზე - დაახლოებით 3 ვტ∙სთ/გ-ით.
მკვეთრად გამოხატული უარყოფითი ეფექტი მიიღება NaCI-ის კონცენტრაციის
გამოკვლეულ ზღვრებში (25-75 გ/ლ) ანოდური დენის სიმკვრივის 5-დან 15 ა/დმ 2-მდე
გაზრდისას (ნახ. 4.17). ამ დროს აქტიური ქლორის მიღებაზე ელექტროენერგიის ხარჯი 4-6
ვტ∙სთ/გ-ით იზრდება.
ელექტროლიზის ხანგრძლივობა ყველა ცდაში იყო 1 საათი, ხოლო ტემპერატურა 20
℃ (± 2℃ ). აქტიური ქლორის საბოლოო კონცენტრაცია ელექტროლიზის დამთავრების

შემდეგ გატარებული ელექტრობის რაოდენობის მიხედვით იცვლებოდა და შეადგენდა

1.8-5.14 გ/ლ.
მიღებული ექსპერიმენტული მასალის საფუძველზე და ცეოლიტიან კერამიკულ
ფილტრში Mn2+-ის იონების დაჟანგვის პროცესის ოპტიმალური პირობების
გათვალისწინებით NaCI-ის წყალხსნარის ელექტროლიზის ოპტიმალურ პირობებად უნდა
მივიჩნიოთ: NaCI-ის კონცენტრაცია 25 გ/ლ; ანოდური დენის სიმკვრივე 5 ა/დმ 2;
ელექტროლიზის ხანგრძლივობა 0.5-1.0 სთ; ტემპერატურა 20-25 ℃ . ასეთ პირობებში
აქტიურ ქლორზე ელექტროენერგიის კუთრი ხარჯი შეადგენს 4.93 ვტ∙სთ/გ.
ლიტერატურული მონაცემების თანახმად [85], 15 გ/ლ აქტიური ქლორის კონცენტრაციის
ხსნარის მიღებისას კუთრი ელექტროენერგიის ხარჯი ბიპოლარულ ჰორიზონტალურ
ელექტროდებიან ელექტროლიზერში შეადგენს 5.52 კვტ∙სთ/კგ. ამრიგად, მიუხედავად
NaCI-ის დაბალი კონცენტრაციისა, ელექტროენერგიის კუთრი ხარჯი ნაკლებია საწარმოო
პირობებში მიღებულ სიდიდესთან შედარებით. ეს, უპირველეს ყოვლისა,
განპირობებულია იმით, რომ ელექტროლიზი მთავრდება NaCIO-ს შედარებით
განზავებული ხსნარების მიღებით.

141
4.4. ცეოლიტიან ფოროვან კერამიკულ ფილტრში Mn2+-ის იონების MnO2-მდე დაჟანგვა
NaCIO-ს გამოყენებით
ცეოლიტიან კერამიკულ ფილტრში Mn2+-ის იონების MnO 2-მდე დაჟანგვის
პროცესში გამოყენებულია NaCI-ის ელექტროლიზით მიღებული ორი განსხვავებული
შედგენილობის ხსნარი.
ფილტრებში, რომელშიც Mn2+-ის იონების მასური წილი შეადგენდა 0.095 და
0.136%-ს, გამოყენებულია ხსნარები, რომლებშიც აქტიური ქლორის კონცენტრაცია 1.91-
3.16 გ/ლ, ხოლო NaCI-ის კონცენტრაცია 21.5-22.7 გ/ლ შეადგენს.
დამჟანგავი ხსნარისა და ფილტრის კონტაქტის ხანგრძლივობა შეადგენდა 12 საათს.
ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირების პროცესის ანალოგიურად, ამ შემთხვევაშიც
Mn2+-ის იონების დაჟანგვით მიღებული MnO 2-ის გარკვეული მასა არ რჩება ფილტრში და
გადადის გაფილტრულ დამჟანგავ ხსნარში. ხსნარში გადასული MnO2-ის მასა იზრდება
დამჟანგავი ხსნარის ზემოდან ქვემოთ მოძრაობის შემთხვევაში. MnO 2-ის სახით ხსნარში
გადასული Mn2+-ის მასა შეადგენს ფილტრში Mn2+-ის იონების საწყისი მასის 3.35-8.10%-ს.
დამჟანგავი ხსნარის ქვემოდან ზემოთ მოძრაობის შემთხვევაში ხსნარში MnO 2-ის მასა
მცირდება და ზემოთ მოყვანილი სიდიდის მნიშვნელობა 1.4-2.6%-ს შეადგენს.

ცხრილი 4.8.

ცეოლიტიან კერამიკულ ფილტრში Mn2+-ის იონების NaClO-თი დაჟანგვის პროცესში

მანგანუმის ბალანსი

ცდის პირობები: დამჟანგავი ხსნარის შედგენილობა, გ/ლ: აქტიური ქლორი - 1.91; NaCl – 21,5;
დამჟანგველი ხსნარის მოცულობა 25 მლ; დამჟანგველი ხსნარი მიეწოდება მილში და ხსნარი
ფილტრში მოძრაობს ზემოდან ქვევით.

ილტრის აღებულია მიღებულია დამჟანგველი

№ ფილტრში Mn2+ წყალხსნარში ფილტრში ხსნარის
იონი ფილტრში
მოძრაობის
მიმართულება

142
 მასა,მგ მასური ფილტრში ფილტრში
წილი, % Mn2+ Mn2+
იონების იონების
MnO2 საწყისი MnO2 საწყისი
MnO2-ის
(Mn4+), მასის (Mn4+), მასის
მასური წილი,
მიმართ, % % მიმართ, %
მგ მგ

93’ 7.50 0,136 0.96 10.90

8.10 0.20 91.90
(0.61) (6.89) ზემოდან
94 5.85 0,095 0.31 8.94 ქვემოთ
3.35 0.15 96.65
(0.20) (5.65)
102 1.78 0.034 0.05 2.77
(0.03 Mn4+) 1.7 0.05 98.3
(1.75 Mn4+)
105 2.6 0,049 0.05 4.07
1.2 0.08 98.8
(0.03 Mn4+) (2.57 Mn4+)
108 0.95 0,016 0.04 1.46
2,6 0.02 74
(0.025 Mn4+) (0.92 Mn4+)
111 2.2 0,039 0.05 3.43
1.4 0.06 98.6
(0.03 Mn4+) (2.17 Mn4+)
113 0.95 0,020 0.04 1.46
2,6 0.03 74
(0.025 Mn4+) (0.92 Mn4+)
114 0.95 0,017 0.04 1.46
2,6 0.03 74
(0.025 Mn4+) (0.92 Mn4+)
0.060 5.318
116 3.4 0.079 1.12 0.124 98.88 ქვემოდან
(0.038 Mn4+) (3.362 Mn4+)
ზემოთ
0.052 7.86
117 5.0 0.085 0.66 0.133 99.34
(0.033 Mn4+) (4.97 Mn4+)
0.074 6.57
120 4.2 0.076 1.12 0.12 98.88
(0.047 Mn4+) (4.15Mn4+)
0.039 32.86
122 20.8 0.35 0.12 0.56 99.9
(0.025 Mn4+) (20.78 Mn4+)
0.166 30.13
123 19.15 0.33 0.55 0.52 99.45
(0.105 Mn4+) (19.045 Mn4+)
0.024 15.56
124 9.85 0.16 0.16 0.259 99.85
(0.015 Mn4+) (9.835 Mn4+)
0.017 7.734
125 4.9 0.09 0.22 0.136 99.78
(0.011 Mn4+) (4.889 Mn4+)
9.005
0.043
127 5.72 0.14 0.47 (5.693 Mn4+) 0.213 99.53
(0.027 Mn4+)

0.16 52.9 ქვემოდან

128 33.6 0.51 0.29 0.82 99.71
(0.1Mn4+) (33.5Mn4+) ზემოთ
0.33 41.25
129 26.3 0.44 0.78 0.70 99.22
(0.21 Mn4+) (26.08 Mn4+)
0.28 31.51
130 20.1 0.30 0.91 0.47 99.13
(0.18 Mn4+) (19.92 Mn4+)
0.32 48.56
132 30.9 0.57 0.65 0.90 99.35
(0.2 Mn4+) (30.7 Mn4+)
2.40 264.45
133 168.7 3.6 0.82 5.60 99.18
(1.52 Mn4+) (167.18Mn4+)
0.29 40.37
134 25.7 0.52 0.79 0.81 99.31
(0.18 Mn4+) (25.52 Mn4+)
135 160.5 3.2 2.44 0.96 251.45 5.47 99.04
(1.54 Mn4+) (158.96 Mn4+)

143
 0.38 48.67
136 31.0 0.7 0.77 1.10 99.23
(0.24 Mn4+) (30.76 Mn4+)
0.22 23.35
137 14.9 0.32 0.91 0.50 99.09
(0.14 Mn4+) (14.76 Mn4+)
1.61 188.68
138 120.3 3.0 0.98 4.71 99.15
(1.02 Mn4+) (119.28 Mn4+)
3.16 378.02
139 241.0 5.2 0.84 8.10 99.16
(2.02 Mn4+) (238.98 Mn4+)
4.27 445.91
140 284.6 6.2 0.95 9.75 99.05
(2.7 Mn4+) (281.9 Mn4+)
2.97 404.82
141 257.8 5.3 0.73 8.38 99.27
(1.88 Mn4+) (255.92 Mn4+)

ცხრილი 4.9.

დისტილირებული წყლის შედგენილობის ცვლილება ცეოლიტიან კერამიკულ ფილტრში

გაფილტვრის შედეგად

ცდის პირობები: ფილტრებში 93I და 94 MnO2-ის შემცველობა შესაბამისად 0.20% და 0.15%.

ფილტრებში 105 და 113 MnO2-ის შემცველობა შესაბამისად 0.08% და 0.03%. ფილტრი 115 არ შეიცავს
MnO2-ს.

დისტილირებული წყალი გაფილტვრის შემდეგ, ppm ზღვრული

დისტილი
დასაშვები
-რებული
კონცენტრაცია[20]
ელემენტებ წყალი
, ppm
ი გაფილ-
ფილტრ ფილტრ ფილტრ ფილტრ ფილტრ
ტვრამდე,
ი ი ი ი ი
ppm
93I 94 105 113 115
Cd 0.010 0.010 0.010 0.010 0.010 0.010 0,003
Ca 0.363 0.956 1.785 0.850 0.257 1.984 25-80
Zn 0.106 0.081 0.086 0.077 0.082 0.093 3.0
Ba 0.001 0.072 0.212 0.064 0.010 0.251 0.7
Na 0.050 0.125 0.035 0.120 0.330 0.030 200
K 0.010 0.012 0.035 0.03 0.010 0.040 2-20
Cu 0.026 0.025 0.028 0.026 0.027 0.030 1.0
Ni 0.011 0.009 0.015 0.009 0.008 0.018 0.02
Mg 0.029 0.512 0.197 0.181 0.003 0.656 5-50
Co 0.002 0.003 0.002 0.002 0.003 0.004 0.1
Fe 0.010 0.009 0.011 0.009 0.010 0.010 0.2
Al 0.001 0.002 0.007 0.003 0.009 0.001 0.2
Mn 0.001 0.005 0.005 0.003 0.003 0.001 0.05
Cr 0.001 0.003 0.015 0.004 0.012 0.012 0.05

დამჟანგავი ხსნარისა და ფილტრის კონტაქტის ხანგრძლივობა შეადგენდა 12 საათს.

144
ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირების პროცესის ანალოგიურად, ამ შემთხვევაშიც
Mn2+-ის იონების დაჟანგვით მიღებული MnO 2-ის გარკვეული მასა არ რჩება ფილტრში და
გადადის გაფილტრულ დამჟანგავ ხსნარში. ხსნარში გადასული MnO2-ის მასა იზრდება
დამჟანგავი ხსნარის ზემოდან ქვემოთ მოძრაობის შემთხვევაში. MnO 2-ის სახით ხსნარში
გადასული Mn2+-ის მასა შეადგენს ფილტრში Mn2+-ის იონების საწყისი მასის 3.35-8.10%-ს.
დამჟანგავი ხსნარის ქვემოდან ზემოთ მოძრაობის შემთხვევაში ხსნარში MnO 2-ის მასა
მცირდება და ზემოთ მოყვანილი სიდიდის მნიშვნელობა 1.4-2.6%-ს შეადგენს.
Mn2+-ის იონების საწყისი მნიშვნელობის მიხედვით მიღებულია სხვადასხვა
მასური წილის MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრები. I
ჯგუფს შეიძლება მივაკუთვნოთ ფილტრები, რომელშიც MnO 2-ის შემცველობა 0.15-0.2%-
ია, ხოლო II ჯგუფს - ფილტრები, რომელშიც MnO2-ის შემცველობა 0.02-0.08%-ის ტოლია.
ორივე ჯგუფის ფილტრები ხასიათდება MnO2-ის მაღალი მექანიკური და ქიმიური
მდგრადობით (ცხრ. 4.9).
I ჯგუფის ფილტრებში გაფილტრულ დისტილირებულ წყალში Mn 2+-ის იონების
შემცველობა 0.005 ppm-ს შეადგენს, ხოლო II ჯგუფის ფილტრებში გაფილტრულ
დისტილირებულ წყალში - 0.003 ppm-ს. ამრიგად, მიუხედავად იმისა, რომ MnO 2-ით
მოდიფიცირებულ ცეოლიტიან კერამიკულ ფილტრში გაფილტვრის შედეგად წყალში
Mn2+-ის იონების კონცენტრაცია საწყის მნიშვნელობასთან (0.001 ppm) შედარებით 3 ÷ 5-
ჯერ იზრდება, მიღებული კონცენტრაცია თითქმის 10-16-ჯერ ნაკლებია ზღვრულ
დასაშვებ მნიშვნელობასთან (0.05 ppm) შედარებით [20].
MnO2-ით მოდიფიცირებულ ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის სასმელი წყლის
გაწმენდის პროცესში გამოყენების შესაძლებლობა დაკავშირებულია ფილტრის მასალის
კომპონენტების მდგრადობის საკითხთან. ამ მიზნით, MnO 2-ის გარდა, შესწავლილია
ფილტრის შედგენილობაში ნაერთების სახით არსებული სხვა ელემენტების წყალში
ხსნადობა. გაფილტვრის შედეგად დისტილირებულ წყალში არ იცვლება ან
უმნიშვნელოდ იცვლება Cd2+, Zn2+, K+, Cu2+, Ni2+, Co2+, (Fe+, Fe3+), AI3+ იონების
კონცენტრაცია, მაშინ როდესაც Ca2+, Ba2+, Na+, Mg2+, Cr3+ იონების კონცენტრაცია იზრდება.

145
Ca2+ იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ წყალში აღწევს თითქმის 2 ppm, მაშინ როდესაც
გაფილტვრამდე წყალი შეიცავდა 0.36 ppm Ca2+-ს. მიუხედავად ასეთი ცვლილებებისა,
ყველა გამოკვლეული ელემენტის კონცენტრაცია გაფილტრულ წყალში ნაკლებია მათ
ზღვრულ დასაშვებ კონცენტრაციაზე (ცხრ. 4.9) და, ამრიგად, ცეოლიტიან კერამიკულ
ფილტრში გაფილტრული წყალი უსაფრთხოა ჯანმრთელობისათვის.
ჩატარდა მასკანირებელი ელექტრონული მიკროსკოპისა და ენერგოდისპერსიული
მიკრორენტგენული ანალიზატორის გამოყენებით მფილტრავ მასალაში MnO2-ის
ნაწილაკების განაწილების, მიახლოებითი ზომებისა და ფორმების კვლევა (სურ. 4.9-4.15,
ცხრ. 4.10-4.16).
ვინაიდან მფილტრავ მასალას არა აქვს ელექტროგამტარობა მიკროსკოპიული
კვლევის დროს ელექტრონები გროვდება ნიმუშის ზედაპირზე, რაც აფერხებს ან
შეუძლებელს ხდის მკაფიო გამოსახულების მიკროგრაფის მიღებას. ამ უარყოფითი
მოვლენის თავიდან ასაცილებლად, ნიმუში იფარება ლითონური ოქროს თხელი ფენით
(დაახლოებით 10 ნმ-მდე), რაც ხელს უწყობს ნიმუშის ზედაპირიდან მუხტის გადინებას.
ჩატარებული კვლევის შედეგად დადგინდა, რომ მფილტრავ მასალაში MnO 2-ის
ნაწილაკების განაწილება არ არის თანაბარი და იცვლება ფართო დიაპაზონში. მფილტრავ
მასალაში არის უბნები, სადაც არ არის MnO2-ის ნაწილაკები, მაშინ როდესაც ზოგიერთ
წერტილში მანგანუმის მასური წილი 31.56 და 45.32%-ს შეადგენს (სურ. 4.9, ცხრ. 4.10).

146
 A

B C

D E

სურ. 4.9. MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის № 133

მასკანირებელ ელექტრონულ მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფი (A) და სპექტრალური
ანალიზის შედეგები (B,C,D,E)

147
 ცხრილი 4.10.

MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის № 133 სპექტრალური

ანალიზის შედეგები(სურ. 4.9).

Result Type Weight %

Spectrum Label Spectrum 5 Spectrum 2 Spectrum 3 Spectrum 4
C 2.74 3.83
O 5.53 15.68 17.14 17.23
Al 3.87 1.50 6.20 2.40
Si 16.28 3.93 14.42 6.33
Ca 1.23 1.96
Mn 31.56 45.32
Au 74.33 43.35 56.45 28.71
Total 100.00 100.00 100.00 100.00

კვლევებმა აჩვენა, რომ მფილტრავ მასალაში MnO2-ის ნაწილაკების კონცენტრაცია

იზრდება ხსნარის მოძრაობის მიმართულებით, ანუ ქვემოდან ზემოთ. როგორც ჩანს,
MnO2-ის ნეიტრალური ნაწილაკები ტოვებენ იმ ადგილს, სადაც ცეოლიტის ჩონჩხში
ჩამჯდარია Mn2+ იონები და გადაადგილდებიან დამჟანგავი ხსნარის ნაკადან ერთად.
ასეთი დასკვნა გამომდინარეობს მფილტრავი მასალის ქვედა შრეების სპექტრალური
ანალიზის შედეგებიდან (სურ. 4.14, 4.15; ცხრ. 4.15 და 4.16), რომლის მიხედვითაც
ფილტრში მანგანუმის შემცველობა 4-5%-მდე მცირდება ან საერთოდ ნულს უტოლდება.

148
 A

B C

სურ. 4.10. MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის № 133

მასკანირებელ ელექტრონულ მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფი (A) და სპექტრალური
ანალიზის შედეგები (B,C)

149
 ცხრილი 4.11.

MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის № 133 სპექტრალური

ანალიზის შედეგები(სურ. 4.10).

Result Type Weight %

Spectrum Label Spectrum 7 Spectrum 6
O 17.97 16.84
Al 5.28 3.73
Si 11.34 9.06
Ca 2.40 1.99
Mn 15.78 23.76
Au 47.23 44.61
Total 100.00 100.00

MnO2-ის ნაწილაკები ძირითადად სფერული ფორმისაა (სურ. 4.12), თუმცა

გვხვდება ძაფისმაგვარი ფორმის ნაწილაკებიც (სურ. 4.14). MnO 2-ის ნაწილაკების
აგრეგატების ზომები იცვლება 350-დან 700 ნმ-მდე (სურ. 4.12, 4.14 ? ). MnO 2-ის
ნაწილაკების რეალური ზომები გაცილებით ნაკლებია და დიდი ალბათობით
შესაძლებელია იყოს ნანოგანზომილების. ასეთი კვლევების ჩატარება მოითხოვს
სპეციალური პროგრამით აღჭურვილი ტრანსმისიური ელექტრონული მიკროსკოპის
გამოყენებას.

150
 A

სურ. 4.11. MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის

№ 133 მასკანირებელ ელექტრონულ მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფი (A) და
სპექტრალური ანალიზის შედეგები (B)

151
 ცხრილი 4.12.

MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის № 133 სპექტრალური

ანალიზის შედეგები(სურ. 4.11).

Result Type Weight %

Spectrum Label Spectrum 8
C 3.45
O 15.39
Al 3.27
Si 8.27
Ca 1.41
Mn 25.75
Au 42.45
Total 100.00

152
 A

B C

D E

სურ. 4.12. MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის № 133

მასკანირებელ ელექტრონულ მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფი (A) და სპექტრალური
ანალიზის შედეგები (B,C,D,E)

153
 ცხრილი 4.13.

MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის № 133 სპექტრალური

ანალიზის შედეგები(სურ. 4.12).

Result Type Weight %

Spectrum Label Spectrum 12 Spectrum 9 Spectrum 10 Spectrum 11
C 3.77
O 18.59 22.64 20.04 19.14
Al 3.28 3.18 3.37 3.55
Si 8.13 7.78 8.38 8.61
Ca 1.32 1.05 1.13 1.34
Mn 33.69 32.58 31.23 35.35
Fe 3.38 3.31 3.88 3.35
Au 27.83 29.47 31.97 28.66
Total 100.00 100.00 100.00 100.00

154
 C
B

D E

სურ. 4.13. MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის № 133

მასკანირებელ ელექტრონულ მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფი (A) და სპექტრალური
ანალიზის შედეგები (B,C,D,E)

ცხრილი 4.14.

MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის № 133 სპექტრალური

ანალიზის შედეგები(სურ. 4.13).

Result Type Weight %

Spectrum Label Spectrum 16 Spectrum 13 Spectrum 14 Spectrum 15
C 7.48 6.77 9.30
O 23.85 29.11 18.25 18.13
Na 0.85 0.47
Mg 0.91 0.52
Al 6.11 7.99 5.61 4.69
Si 16.29 18.99 14.66 12.21
K 0.87 0.62 0.62 0.63
Ca 2.00 1.56 1.79 1.64
Mn 13.17 6.80 30.26 26.21
Fe 8.91 5.92 6.88 5.38
Au 21.31 20.50 20.95 21.81
Total 100.00 100.00 100.00 100.00

155
 A

B C
S

D E

156
 სურ. 4.14. MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის № 133
მასკანირებელ ელექტრონულ მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფი (A) და სპექტრალური
ანალიზის შედეგები (B,C,D,E)
ცხრილი 4.15

MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის № 133 სპექტრალური

ანალიზის შედეგები(სურ. 4.14).

Result Type Weight %

Spectrum Label Spectrum 20 Spectrum 17 Spectrum 18 Spectrum 19
C 20.15 10.27 12.66 9.13
O 22.73 24.17 24.95 28.11
Na 0.48 0.65
Mg 0.62 0.79 0.74
Al 5.75 4.94 6.52 6.50
Si 18.17 11.63 16.70 20.38
K 0.81 0.70
Ca 1.39 1.14 1.01 1.64
Mn 4.94 14.35 5.96 4.99
Fe 2.75 3.59 4.84 3.16
Au 22.21 29.91 25.87 24.71
Total 100.00 100.00 100.00 100.00

157
 A

B C

D E

სურ. 4.15. MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის № 133

მასკანირებელ ელექტრონულ მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფი (A) და სპექტრალური
ანალიზის შედეგები (B,C,D,E)

158
 ცხრილი 4.16.

MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის № 133 სპექტრალური

ანალიზის შედეგები(სურ. 4.15).

Result Type Weight %

Spectrum Label Spectrum 25 Spectrum 22 Spectrum 23 Spectrum 24
O 32.45 32.15 30.81 32.75
Mg 1.25 0.86
Al 9.49 8.85 9.44 9.19
Si 23.15 24.44 24.42 24.08
K 1.11 1.07 1.21
Ca 2.38 2.55 1.84 2.50
Fe 10.67 10.62 11.39 8.91
Au 20.62 19.39 21.04 21.36
Total 100.00 100.00 100.00 100.00

159
 სურ. 4.16 . სხვადასხვა მასშტაბში გადაღებული ფილტრის № 133 მასკანირებელ ელექტრონულ
მიკროსკოპზე მიღებული მიკროგრაფები.

გამსხვილებულ ლაბორატორიულ მასშტაბში სორბციულ-კატალიზური თვისებების

გამოცდის მიზნით დამზადებულია MnO2-ით მოდიფიცირებული სხვადასხვა ფორმის
ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრები (სურ. 4.17).

სურ. 4.17. MnO2-ით მოდიფიცირებული სხვადასხვა ფორმის ცეოლიტიანი კერამიკული

ფილტრები.

160
 4.3.3. არაპირდაპირი ელექტროქიმიური დაჟანგვის მეთოდის გამოყენებით MnO2-ით
მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის მიღების
პრინციპული ტექნოლოგიური სქემა

NaCI-ის წყალხსნარის ელექტროლიზით NaCIO-ს მიღების პროცესში

აუცილებელია ელექტროლიზერში ხსნარის მორევის თავიდან აცილება. ასეთი შეზღუდვა
განპირობებულია იმით, რომ მოძრავ ხსნარში მკვეთრად იზრდება CIO - იონების ანოდზე
დაჟანგვის ან კათოდზე აღდგენის სიჩქარე, რაც მკვეთრად ამცირებს NaCIO-ს დენით
გამოსავალს.
მიუხედავად ამისა, ელექტროლიზის პროცესს ატარებენ ხსნარის ცირკულაციის
პირობებში, როდესაც ხსნარი მდორედ მიედინება ჰორიზონტალურად განლაგებულ
ელექტროდების გასწვრივ. ელექტროლიზერიდან გამოსულ ხსნარს აცივებენ და კვლავ
აბრუნებენ ელექტროლიზერში. ასეთი ცირკულაცია გრძელდება მანამ, სანამ ხსნარში
აქტიური ქლორის კონცენტრაცია არ მიაღწევს სასურველ სიდიდეს.
მიგვაჩნია, რომ NaCIO-ს მიღების პერიოდული რეჟიმი სავსებით მისაღებია
არაპირდაპირი ელექტროქიმიური დაჟანგვის პროცესის განსახორციელებლად (ნახ. 4.18).
ელექტროლიზის პროცესის დამთავრების შემდეგ ხსნარი გროვდება მიმღებ ავზში,
საიდანაც იგი მიეწოდება ცეოლიტიან კერამიკულ ფილტრში Mn2 იონების დაჟანგვის
რეაქტორს. დაჟანგვის პროცესი ასევე მიმდინარეობს პერიოდულ რეჟიმში ხსნარის
ცირკულაციის პირობებში. NaCIO-ს კონცენტრაციის გარკვეულ სიდიდემდე შემცირების
შემდეგ (სავარაუდოდ, 0.2 გ/ლ აქტიური ქლორი) ხსნარი მიმღები ავზიდან მიეწოდება
ელექტროლიზერს.

ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრი

ნახ. 4.18. MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის

მიღების პრინციპული ტექნოლოგიური სქემა.

161
 1 - ელექტროლიზერი; 2, 4 - შემკრები ავზი; 3 - ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის Mn2+
იონებით და MnO2-ით მოდიფიცირების რეაქტორი; 5 – Mn(NO3)2-ის ხსნარის ავზი.

არაპირდაპირი ელექტროქიმიური დაჟანგვის მეთოდით MnO2-ით

მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის მიღების პროცესის ასეთი
სქემით განხორციელებისათვის აუცილებელია ელექტროლიზისა და დაჟანგვის
პროცესების სინქრონიზაცია.
ქვემოთ მოყვანილია რაოდენობრივი გათვლები საამქროსათვის, რომლის
წარმადობაა 1000 ცალი MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრი
დღე-ღამეში. ფილტრის ზომებია (სმ): სისქე 1.5; დიამეტრი 51. მფილტრავი დისკის
ფართობია 2042 სმ2, ხოლო მოცულობა 3062 სმ3. ფილტრის სიმკვრივეა 1.152 გ/სმ3, ხოლო
მასა 3, 527 კგ. დავუშვათ MnO2-ის შემცველობა ფილტრში არის 0.2%, მაშინ ფილტრში
იქნება 7.05 გ MnO2. საამქროს წარმადობიდან გამომდინარე დღე-ღამეში უნდა მივიღოთ
7.05 კგ MnO2. თუ გავითვალისწინებთ 5%-იან დანაკარგს, მაშინ დღე-ღამეში მისაღები
MnO2-ის მასა შეადგენს 7.4 კგ-ს.
რეაქციის
Mn2+ + NaCIO + H2O → MnO2 + NaCI +2H+
35,5∙ 7,4
მიხედვით 7.4 კგ MnO2-ის მისაღებად საჭიროა = 3.02 კგ აქტიური ქლორი.
87
დავუშვათ, აქტიური ქლორის კონცენტრაცია დამჟანგავ ხსნარში არის 1.8 გ/ლ, მაშინ
დამჟანგავი ხსნარის მოცულობა იქნება დაახლოებით 1680 ლ. თუ ელექტროლიზის
პროცესში აქტიური ქლორის დენით გამოსავალი არის 70%, მაშინ 3.02 კგ აქტიური

3,02∙ 26,8
ქლორის მისაღებად საჭირო ელექტრობის რაოდენობაა = 3.26 კა∙სთ.
0,7∙ 35,5
მივიღოთ, რომ ელექტროლიზერის ზომებია, (მ): სიგძე 1.1; სიგანე 1.1 და სიმაღლე
0.6. ელექტროლზერის მოცულობა 0.796 მ3. ანოდის ფართობი 1მ2; დენის ძალა 500 ა;
ანოდური დენის სიმკვრივე 500 ა/მ2; ელექტროლიზის ხანგრძლივობა 2.2 სთ.

2,2∙ 500 ∙35,5

ელექტროლიზერში მიღებული აქტიური ქლორის მასა = 1.02 კგ. ამრიგად,
26,8

162
აღნიშნული გაბარიტების 3 ელექტროლიზერი მთლიანად უზრუნველყოფს აქტიურ
ქლორზე დღე-ღამურ მოთხოვნებს.
მოყვანილი გათვლებიდან გამომდინარე, შეიძლება ვივარაუდოთ საამქროს
მუშაობის შემდეგი დღე-ღამური გრაფიკი: ელექტროლიზის ჩატარებისა და ხსნარის
მიღების პროცესების ხანგრძლივობა −¿ 4 სთ, ხოლო Mn2+ იონების დაჟანგვის ანუ MnO2-
ით მოდიფიცირების პროცესის ჩატარება, პროდუქციის გარეცხვა და გაშრობა −¿20 სთ. ამ
ტექნოლოგიური სტადიების პარალელურად ჩატარდება ცეოლიტიანი კერამიკული
ფილტრის დამზადებისა და Mn2+ იონებით მოდიფიცირების სტადიები.

4.3.4. Mn(NO3)2-ის ხსნარის მიღება მანგანუმის მადნების აზოტმჟავური

დამუშავებით. Mn(NO3)2-ის ხსნარების გაწმენდა რკინის, ნიკელის,
კობალტისა და სხვა კათიონებისაგან

ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის MnO 2-ით მოდიფიცირების I

სტადია ითვალისწინებს მყარი სარჩულის დამუშავებას Mn(NO3)2-ის ხსნარით [60].

წინამდებარე საგრანტო პროექტის ერთ-ერთ ტექნოლოგიურ სიახლეს წარმოადგენს

MnO2-ით მოდიფიცირების პროცესისათვის ჩვენს მიერ ადრე შემუშავებული მეთოდით
[94, 95] მიღებული Mn(NO3)2-ის ხსნარის გამოყენება.

2008-2009 წლებში შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის საგრანტო

პროექტის №257 (მანგანუმის ნახევრად ქიმიური და ქიმიური პროდუქტის უნარჩენო
წარმოების ტექნოლოგიის დანუშავება. სამეცნიერო ხელმძღვანები თ. აგლაძე, მენეჯერი ჯ.
შენგელია) საფუძველზე დამუშავდა ჭიათურის მანგანუმის მადნის ოქსიდური
კონცენტრატების ქიმიური ან თერმულ-ქიმიური მეთოდით გააქტიურების ტექნოლოგია,
რომელიც ითვალისწინებს მიზნობრივი პროდუქტის − გააქტიურებული მანგანუმის
მადნის პარალელურად თანაური პროდუქტის სახით Mn(NO3)2-ის ხსნარის მიღებას. ამ
ხსნარების გამოყენება MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული
ფილტრის მიღების პროცესში შექმნის ორი პროდუქტის - გააქტიურებული მანგანუმის

163
მადნისა და MnO2-ით მოდიფიცირებული ფილტრების წარმოების კოოპერირების
პერსპექტივას და გაზრდის ორივე საწარმოო პროცესის ეკონომიკურ ეფექტურობას.

ნედლეულად აღებულია I ხარისხის მეტალურგიული კონცენტრატი, რომლის ქიმიური

შედგენილობა მოცემულია ცხრ. 4.14.

ცხრილი 4.14

I ხარისხის მეტალურგიული კონცენტრატის ქიმიური შედგენილობა

საერთო MnO2, მანგანუმის CaO, Al2O3, Fe2O3, SiO2, MgO, სინესტე,

მანგანუმი, % დაჟანგვის % % % % % %
% ხარისხი

49,74 47,33 3,248 3,36 2,10 2,06 11,5 1,05 1,05

Mn(NO3)2-ის ხსნარის მიღების ტექნოლოგიის გამარტივების მიზნით გამოყენებულია

მადნის გააქტიურების ქიმიური მეთოდი, რომელიც ითვალისწინებს თერმულად
დაუმუშავებელი მადნის კონცენტრატის გამოტუტვას აზოტმჟავას ხსნარით. მადნის
კონცენტრატის აზოტმჟავათი დამუშავების პროცესი ჩატარდა ოპტიმალურ პირობებში:
აზოტმჟავას წყალხსნარის კონცენტრაცია-129,3გ/ლ; გამოტუტვის ტემპერატურა-80-85°C;

[ HNO3 ] პ რ 1,1
გამოტუტული მანგანუმის მიმართ სტექიომეტრიული შეფარდება = ,
[ HNO3 ] თეორ 1
დამუშავების ხანგრძლიობა-3სთ.

I ხარისხის მეტალურგიული კონცენტრატში არსებული არასტექიომეტრიული

ოქსიდი MnO 1,624 (მანგანუმის დაჟანგვის ხარისხი ტოლია +3,248) აზოტმჟავათი
დამუშავების შედეგად განიცდის დისპროპორციონირებას შემდეგი განტოლების
მიხედვით:

2 MnO1.624 +1.504 HNO 3 → 1.248 MnO2+ 0.752 Mn( NO3 )2+ 0.752 H 2 O (1)

164
აღებული იყო 5კგ მანგანუმის მადნის I ხარისხის კონცენტრატი. აზოტმჟავას მოცულობა
18,5ლ. დამუშავების შედეგად მიღებულია 3,05კგ გამდიდრებული და გააქტიურებული
მანგანუმის მადნის კონცენტრატი შედგენილობით: MnO 2 -73.5, Mn-46,2, მანგანუმის
დაჟანგვის ხარისხი 4,01. პარალელურად თანაური პროდუქტის სახით
მიღებულია 15,5ლ Mn(NO3)2-ის ხსნარი, რომლის შედგენილობა მოცემულია ცხრ.4.15.

ცხრილი 4.15.

Mn(NO3)2-ის ხსნარის შედგენილობა მადნის აზოტმჟავათი დამუშავების შემდეგ, გ/ლ

Mn2+ Ba2+ Ca2+ Fe3+ Mg2+ Co2+ Ni2+ HNO3

51,2 0,75 1,65 0,75 0,85 0,01 0,02 2,6

ფილტრაციის პროცესის გასაადვილებლად გამოტუტვის შემდეგ მიღებულ

სუსპენზიას დაემატა სეპარანი (1ლ სუსპენზიაზე 1გ სეპარანი), რის შედეგადაც მკვეთრად
გაიზარდა სუსპენზიის დაწდობის სიჩქარე.

Fe3+ ხსნარის გასაწმენდად გამოყენებულია ჰიდროლიზური მეთოდი. pH 5- მდე

ხსნარი განეიტრალდა NaOH-ის 5%-ანი ხსნარით, რის შედეგად რკინის კონცენტრაცია
ხსნარში შემცირდა 0, 01გ/ლ-მდე. Ni 2+ და Co2+ იონებისაგან ხსნარის გაწმენდის პროცესი
ჩატარდა (NH4)2S-ის გამოყენებით. სულფიდური გაწმენდის შემდეგ ამ იონების
კონცენტრაცია 0,001 გ/ლ-ზე ნაკლებია.

რკინის, ნიკელისა და კობალტის იონებისაგან გაწმენდის პროცესის დამთავრების

შემდეგ მიღებული იქნა 14.8ლ Mn(NO3)2 -ის ხსნარი, რომელშიც Mn2+-ის კონცენტრაცია
შეადგენს 49,8გ/ლ-ს (ცხრ. 4.16).

ცხრილი 4.16.

Mn(NO3)2 ხსნარის შედგენილობა ჰიდროლიზური და სულფიდური გაწმენდის შემდეგ, გ/ლ

165
 Mn2+ Ba2+ Ca2+ Fe3+ Mg2+ Co2+ Ni2+
49,8 0,71 1,62 0,01 0,79 <0,001 <0,001

აღნიშნული ხსნარი გამოიყენება Mn2+ ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული

ფილტრის მოდიფიცირების პროცესში. გააქტიურებული მანგანუმის მადნისა და MnO2-ით
მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის წარმოების
გაერთიანებული ტექნოლოგიური სქემა (ნახ.4.19) ქმნის მანგანუმის მადნის კონცენტრატის
გააქტიურების პროცესში მიღებული თანაური პროდუქტის Mn(NO3)2-ის ხსნარის
სამრეწველო გამოყენების პრობლემის გადაჭრის რეალურ პერსპექტივას.

ნახ. 4.19. გააქტიურებული მანგანუმის მადნისა და MnO2-ით მოდიფიცირებული

ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის წარმოების გაერთიანებული პრინციპული
ტექნოლოგიური სქემა.

166
 1- ელექტროლიზერი; 2,4 - შემკრები ავზი; 3 - ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის
Mn2+ იონებითა და MnO2-ით მოდიფიცირების რეაქტორი; 5 – Mn(NO3)2-ის ხსნარის ავზი.

4.3.5. ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის MnO2-ით მოდიფიცირების

პროცესში არაპირდაპირი ელექტროქიმიური დაჟანგვის მეთოდის გამოყენების
მიზანშეწონილობის ანალიზი

არაპირდაპირი ელექტროქიმიური დაჟანგვის მეთოდი გულისხმობს NaCIO-ს

მოხმარების ადგილზე დამზადებას NaCI-ის წყალხსნარის ელექტროლიზით.
ელექტროქიმიური გზით მიღებულ აქტიურ ქლორს პირობითად ვუწოდოთ
ელექტროლიზური აქტიური ქლორი.

მოხმარების ადგილზე NaCIO-ს ხსნარის დამზადება შეიძლება ქიმიური გზითაც -

სასაქონლე თხევადი ქლორისა და სასაქონლე მყარი NaOH-ის (ან სასაქონლე NaOH-ის
კონცენტრირებული ხსნარის) ურთიერთქმედებით. ამ გზით მიღებულ აქტიურ ქლორს
პირობითად ვუწოდოთ ქიმიური აქტიური ქლორი.

განვიხილოთ აქტიური ქლორის მიღების ამ ორი მეთოდის −¿ ქიმიური და

ელექტროქიმიური მეთოდების გამოყენების დადებითი და უარყოფითი მხარეები.

ორივე მეთოდის დადებითი მხარეა NaCIO-ს ხსნარის დამზადება უშუალოდ

მოხმარების ადგილზე მოთხოვნილების შესაბამისი რაოდენობით, რაც გამორიცხავს
ხსნარის დასაწყობების აუცილებლობას და, შესაბამისად, დროში NaCIO-ს დაშლით
განპირობებულ დანაკარგებს.

ქიმიური აქტიური ქლორის თვითღირებულებას განსაზღვრავს სასაქონლე თხევადი

ქლორისა და სასაქონლე ნატრიუმის ტუტის (მყარი ან კონცენტრირებული ხსნარის სახით)
თვითღირებულება.

დიაფრაგმიან ელექტროლიზერში აირადი ქლორის მიღებაზე მუდმივი დენის

ელექტრული ენერგიის ხარჯვითი კოეფიციენტი 2.64 კვტ∙სთ/კგ-ის ტოლია. ამ დროს

167
პარალელურად მიიღება 1.12 კგ NaOH (100%). 1 კგ აქტიურ ქლორზე გადაანგარშებისას
ელექტრული ენერგიის ხარჯვითი კოეფიციენტი უცვლელია, რადგან 1 კგ ქლორს
შეესაბამება 1 კგ აქტიური ქლორი.

ელექტროლიზური აქტიური ქლორის მიღებაზე მუდმივი ელექტრული ენერგიის

ხარჯი იზრდება. ეს განპირობებულია იმით, რომ NaCIO-ს ელექტროლიზი მიმდინარეობს
20-25℃ -ზე, მაშინ როდესაც ქლორისა და ტუტის ცალკ-ცალკე მიღებისას ელექტროლიტის
ტემპერატურაა 80-95℃ . ელექტროლიტში ძაბვის ვარდნის გაზრდის გამო
ელექტროლიზით NaCIO-ს მიღებისას ძაბვა ელექტროლიზერზე შეადგენს 3.7-4.2 ვ [90, გვ.
367], ხოლო ჩვენი ექსპერიმენტის მონაცემების თანახმად - 3.9-4.7 ვ. ქლორისა და ტუტის
ცალკ-ცალკე მიღებისას ძაბვა ელექტროლიზერზე 3.6 ვ-ის ტოლია [85, გვ. 103]. ძაბვის
გაზრდას ხელს უწყობს, აგრეთვე, NaCIO-ს ელექტროლიზით მიღებისას ელექტროლიტში
NaCI-ის შედარებით დაბალი კონცენტრაცია. ელექტრული ენერგიის ხარჯის გაზრდას
განაპირობებს, აგრეთვე, ელექტროლიზური აქტიური ქლორის დაბალი დენით
გამოსავალი ქლორისა და ტუტის დენით გამოსავალთან შედარებით. 1 კგ
ელექტროლიზურ აქტიურ ქლორზე მუდმივი ელექტრული ენერგიის ხარჯი NaCIO-ს
განზავებული ხსნარების მიღების შემთვევაშიც კი (ამ დროს მაქსიმალურია
ელექტროლიზური აქტიური ქლორის დენით გამოსავალი) 3.31-3.82 კვტ ∙სთ-ს შეადგენს
[90, გვ. 368].

ელექტროლიზურ აქტიურ ქლორზე მუდმივი ელექტრული ენერგიის ხარჯვითი

კოეფიციენტის გაზრდა სრულად კომპენსირდება იმით, რომ ქიმიური აქტიური ქლორის
მისაღებად ქლორი და ტუტე გამოიყენება სასაქონლე პროდუქციის სახით, რაც
დაკავშირებულია დამატებითი ტექნოლოგიური სტადიების ჩატარებასა და, შესაბამისად,
ცვლადი ელექტრული ენერგიის ხარჯის მკვეთრად გაზრდასთან.

სასაქონლე ქლორის მისაღებად NaCI-ის წყალხსნარის ელექტროლიზით

წარმოქმნილი აირადი ქლორი მიეწოდება მაცივარს და შემდგომ გამშრობ კოშკს. მშრალი
ქლორი როტაციული თხევადი კომპრესორების საშუალებით (წნევა 2.8-3.2 ატმ) მიეწოდება

168
სკრუბერს, შემდეგ კონდენსატორს და გროვდება შემკრებ ავზში თხევადი სასაქონლე
პროდუქტის სახით. ასეთივე რთულ ტექნოლოგიურ სტადიებს გადის NaCI-ის
ელექტროლიზით მიღებული მეორე პროდუქტი - NaOH-ის ხსნარი, რომელიც შეიცავს 100-
130 გ/ლ NaOH-სა და 160-200 გ/ლ NaCI-ს. ეს ხსნარი ელექტროლიზის განყოფილებიდან
მიეწოდება ამაორთქლებელ განყოფილებას. ხსნარის აორთქლების შედეგად
გამოკრისტალებული NaCI ცენტრიფუგის საშუალებით სცილდება NaOH-ის
კონცენტრირებულ ხსნარს, რომელიც შეიცავს 660-750 გ/ლ NaOH-სა და 25-30 გ/ლ NaCI-ს. ეს
ხსნარი სასაქონლე პროდუქტის სახით რკინიგზის ცისტერნებით მიეწოდება
მომხმარებელს. მყარი NaOH-ის მისაღებად კონცენტრირებული ხსნარი გადის „ლღობის“
სტადიას 300-600℃ -ზე და გაუწყლოებული მყარი ტუტე რკინის დოლურებით მიეწოდება
მომხმარებელს.

ამრიგად, NaOH-ისა და ქლორის გამოყენება სასაქონლე პროდუქციის სახით იწვევს

მათ მნიშვნელოვან გაძვირებას და, შესაბამისად, მათი ურთიერთქმედებით მიღებული
პროდუქტის - ქიმიური აქტიური ქლორის გაძვირებას.

მხედველობაშია მისაღები ის გარემოებაც, რომ NaCI-ის წყალხსნარის

ელექტროლიზის ჩატარება მაღალ ტემპერატურაზე, მართალია, ამცირებს ძაბვის ვარდნას
ელექტროლიტში და, შესაბამისად, ძაბვას ელექტროლიზერზე, მაგრამ დაკავშირებულია
ენერგეტიკულ დანახარჯების (ბუნებრივი აირი ან ელექტროენერგია) გაზრდასთან.

ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ

ელექტროლიზური აქტიური ქლორის განზავებული ხსნარების (კონცენტრაცია 2-4 გ/ლ)
მიღება ენერგეტიკული დანახარჯების შემცირების თვალსაზრისით უფრო ხელსაყრელია
ქიმიური აქტიური ქლორის ასეთივე კონცენტრაციის ხსნარების მიღებასთან შედარებით.

ენერგეტიკული დანახარჯების გარდა აქტიური ქლორის თვითღირებულების

განსაზღვრაში მნიშვნელოვანი წილი მოდის ძირითადი ნედლეულის −¿ NaCI-ის ხარჯზე. 1
კგ ქლორის მიღებისას (პარალელურად მიიღება 1.12 კგ NaOH) NaCI-ის ხარჯვითი

169
კოეფიციენტი 1.7-1.9 კგ-ს შეადგენს [92, გვ. 456]. ელექტროლიზური აქტიური ქლორის
მიღების შემთხვევაში NaCI-ის ხარჯი მნიშვნელოვნად იზრდება და და მისი ხარჯვითი
კოეფიციენტი 5-16 კგ-ს შეადგენს [85, გვ. 137]. ძირითადი ნედლეულის ხარჯის ასეთი
მკვეთრი ზრდა განპირობებულია იმით, რომ NaOH-ისა და CI2-ის ცალკ-ცალკე მიღებისას
NaOH-ის ხსნარი იწმინდება NaCI-ისაგან და გამონთავისუფლებული NaCI ბრუნდება
ტექნოლოგიურ ციკლში, მაშინ როდესაც ელექტროლიზური აქტიური ქლორის შემცველი
ხსნარი მიეწოდება მომხმარებელს NaCI-ისაგან გაწმენდის გარეშე და ხსნარი გამოყენების
შემდეგ არ ბრუნდება ელექტროლიზის პროცესში.

ეკონომიკური ეფექტურობის ანალიზის საფუძველზე შეიძლება გაკეთდეს შემდეგი

ორი დასკვნა:

- ენერგეტიკული დანახარჯების შემცირების თვალსაზრისით, ქიმიურ აქტიურ

ქლორთან შედარებით უფრო ხელსაყრელია ელექტროლიზური აქტიური
ქლორის მიღება;
- ძირითადი ნედელეულის NaCI-ის დანახარჯების შემცირების თვალსაზრისით,
პირიქით, ელექტროლიზურ აქტიურ ქლორთან შედარებით უფრო ხელსაყრელია
ქიმიური ქლორის მიღება.
ამ ორ მეთოდს შორის უპირატესობის მინიჭების პრობლემა მარტივად იჭრება
ელექტროლიზური აქტიური ქლორის მიღების მეთოდის სასარგებლოდ, იმის
გათვალისწინებით, რომ მისი მიღება დაკავშირებულია არაპირდაპირი ელექტროქიმიური
დაჟანგვის მეთოდის გამოყენებასთან. ეს მეთოდი გულისხმობს NaCI-ის ელექტროლიზით
მიღებული ხსნარის, რომელიც შეიცავს ელექტროლიზურ აქტიურ ქლორს და NaCI-ს,
გამოყენებას ცეოლიტიან კერამიკული ფილტრის MnO2-ით მოდიფიცირების პროცესში. ამ
დროს Mn+2 იონების MnO2-მდე დაჟანგვისას აქტიური ქლორი აღდგება CI - იონებამდე და,
ამრიგად, მოდიფიცირების პროცესში მიმდინარეობს NaCI-ის სრული რეგენერაცია და იგი
კვლავ ბრუნდება ელექტროლიზის პროცესში. აქედან გამომდინარე, არაპირდაპირი
ელექტროქიმიური დაჟანგვის მეთოდის ერთ-ერთი ძირითადი დადებითი მხარეა ის, რომ

170
ამ მეთოდის გამოყენებისას ელექტროლიზური აქტიური ქლორის მიღების პროცესში
ძირითადი ნედლეულის NaCI-ის ხარჯი თეორიულად ნულს უტოლდება და იგი
პრაქტიკულად განპირობებულია მხოლოდ მექანიკური დანაკარგებით (ხსნარების დაღვრა
ან გაშხეფება). NaCI-ის ხარჯის მინიმალიზაცია, ბუნებრივია, იწვევს ელექტროლიზური
ქლორის გაიაფებას ქიმიურ აქტიურ ქლორთან შედარებით.
გარდა აშკარა ეკონომიკური ეფექტურობისა (ელექტროენერგიის და ძირითადი
ნედლეულის ხარჯის შემცირება), არაპირდაპირი ელექტროქიმიური დაჟანგვის მეთოდის
გამოყენება დაკავშირებულია მნიშვნელოვანი ეკოლოგიური პრობლემის გადაჭრასთან.
საქმე ისაა, რომ მყარ სარჩულში Mn2+ იონების დაჟანგვის პროცესი ყოველთვის
დაკავშირებულია ისეთი ნარჩენი ხსნარების მიღებასთან, რომლებიც შეიცავს
დამჟანგველის აღდგენით მიღებულ პროდუქტებს (KMnO 4-ის გამოყენებისას ასეთი
პროდუქტებია ნარჩენი KMnO4 , MnO2 და KOH, ხოლო NaCIO-ს გამოყენებისას - ნარჩენი
NaCIO და NaCI). ასეთი ხსნარების უტილიზაციის პრობლემა მოითხოვს რთული
ტექნოლოგიური პროცესების ჩატარებას და დაკავშირებულია მნიშვნელოვან კაპიტალურ
დანახარჯებთან. არაპირდაპირი ელექტროქიმიური დაჟანგვის მეთოდის გამოყენებისას
მოდიფიცირების პროცესში მიღებული ხსნარები უბრუნდება ელექტროლიზის პროცესს
აქტიური ქლორის მისაღებად და, აქედან გამომდინარე, თავიდან არის აცილებული
ნარჩენი ხსნარების მიღებისა და მისი უტილიზაციის პრობლემა.
ამრიგად, ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის MnO 2-ით
მოდიფიცირების პროცესში არაპირდაპირი ელექტროქიმიური დაჟანგვის მეთოდის
გამოყენება დაკავშირებულია მნიშვნელოვან ეკონომიკურ და სოციალურ ეფექტთან.

171
 თავი 5

ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული

ფილტრის ანტიბაქტერიული თვისებები E.coli-საგან წყლის გაწმენდის მაგალითზე
5.1 . ექსპერიმენტის მეთოდი

E.coli-ით დაბინძურებული წყლის გატარება კერამიკულ დისკში ხორციელდებოდა

მოდიფიცირების პროცესის ჩატარების ანალოგიურად: დაბინძურებული წყალი
მიეწოდებოდა მინის მილში სილიკონით ჩამაგრებულ კერამიკული ფილტრს. წყლის
გადინების სიჩქარეს განსაზღვრავდა ფილტრის გაჟონვადობა. გაფილტრულ წყალსა და
კერამიკულ ფილტრში E.coli-ისა და სხვა ბაქტერიების შემცველობის განსაზღვრა
ტარდებოდა შპს „ჯანმრთელობის ცენტრის“ (ქ. თბილისი) მიერ. E.coli-ით ხელოვნურად
დაბინძურებული მოდელური წყლის ნიმუშები მზადდებოდა ამავე შპს-ში.

E.coli-ის წყლის გაწმენდის პროცესში ვერცხლის როლის დადასტურების მიზნით

დაბინძურებული წყალი ტარდებოდა ანალოგიური შედგენილობისა და გამოწვის
ტემპერატურის მქონე ცეოლიტიან ფოროვან კერამიკულ ფილტრში, რომელიც არ იყო
მოდიფიცირებული ლითონური ვერცხლით.

5.2. ექსპერიმენტის შედეგები და ანალიზი

172
 საწყისი კვლევის შედეგებმა დაადასტურეს E.coli-ისაგან წყლის გაწმენდის პროცესში
ვერცხლის შემცველი კერამიკული ფილტრების გამოყენების ეფექტურობა (ცხრ. 5.1).
ვერცხლის შემცველი ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრის სხვადასხვა ნიმუში იძლევა
E.coli-ისაგან წყლის გაწმენდის მაღალ ხარისხს. როგორც გაფილტრულ წყალში, ასევე
კერამიკულ ფილტრში E.coli-ისა და ანაერობული ბაქტერიების კონცენტრაცია შეესაბამება
სახელმწიფო სტანდარტს. შედეგი მიღებულია იმ პირობებში, როდესაც დაბინძურებულ
მოდელურ წყალში ბაქტერიების შემცველობა აღემატებოდა არა მხოლოდ დასაშვებ ნორმას,
არამედ მათი რაოდენობრივი განსაზღვრის ზედა ზღვარსაც (კოლიინდექსი ¿ 1100 ¿.

ცხრილი 5.1.

ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული კერამიკული ფილტრით E. coli-საგან წყლის

გაწმენდის პროცესის შედეგები

ცდის პირობები: კოლიინდექსი დაბინძურებულ მოდელურ წყალში >1100; ანაერობული ბაქტერიების

რაოდენობა წყალში აღემატებოდა განსაზღვრის ზედა ზღვარს (დათვლა შეუძლებელია).

დის- კერამიკულ ანაერო-

კის ფილტრში ბული კოლი-
კოლი-
№ ვერცხლის ბაქტერიე- ინდექსი ნორმა,
კერამიკული გამოწვის ინდექსი
შემცველობა ბის რაო- ცეოლიტიან სახელმწიფო
დისკის ტემპერა- გაფილტ
დენობა 1 ფოროვან სტანდარტი
შედგენილობა ტურა, 0C -რულ
მასური სმ3 გაფი- კერამიკულ 18963-73
მგ წყალში
წილი, % ლტრულ ფილტრში
წყალში
ცეოლიტი - 40, 9,0 0.31 <3 3 <3 კოლიინდე-
50 წითელი თიხა - ქსი <3,
35, თეთრი ბაქტერიების
800 0 0 >1100 დათვლა >1100
თიხა - 25, საერთო
50’ ნახერხი საწყის შეუძლე- რაოდენობა
კაზმში - 28.6 ბელია 1სმ3 წყალში
ცეოლიტი - 50, 800 8.94 0.33 <3 5 <3 <50
52 წითელი თიხა -
30, თეთრი
52’ 0 0 >1100 დათვლა >1100
თიხა - 20,
შეუძლე-
ნახერხი საწყის
ბელია
კაზმში - 28.6

173
 ცეოლიტი - 50, 2,6 0.10 <3 2 <3
56 წითელი თიხა -
30, თეთრი
850 0 0 >1100 დათვლა >1100
თიხა - 20,
56’ შეუძლე-
ნახერხი საწყის
ბელია
კაზმში - 28.6
ცეოლიტი - 50, 18.66 0.44 <3 4 <3
წითელი თიხა -
20, თეთრი
24 800
თიხა - 30,
ნახერხი საწყის
კაზმში - 23.1

გამოკვლეულია E.coli-ისაგან წყლის გაწმენდის პროცესზე ქინონისა და

ჰიდროქინონის გავლენა. ამ ნივთიერებების კვალს შეიძლება შეიცავდეს ლითონური
ვერცხლით მოდიფიცირებული კერამიკული ფილტრი, მიუხედავად იმისა, რომ
მოდიფიცირების შემდეგ კერამიკული ფილტრი ირეცხება წყლით. კვლევები ჩატარდა
უვერცხლო კერამიკულ ფილტრებზე 53 და 54’, რომლებშიც შესაბამისად გატარდა 35-35 მლ
0.2 გ/ლ ქინონისა და 1.18 გ/ლ ჰიდროქინონის ხსნარები. ქინონითა და ჰიდროქინონით
გაჟღენთვის შემდეგ დისკებში გატარდა E.coli-ით დაბინძურებული მოდელური წყალი.
ორივე შემთხვევაში E.coli-ის შემცველობა გაფილტრულ წყალში არ შეცვლილა, ხოლო
კერამიკული ფილტრი დაბინძურდა E.coli-ით. ამრიგად, ქინონითა და ჰიდროქინონით
გარკვეულ კონცენტრაციამდე გაჟღენთილი კერამიკული ფილტრი არ ავლენს
ანტიბაქტერიული მოქმედების უნარს. მით უფრო გამორიცხულია ამ უნარის გამომჟღავნება
მაშინ, როდესაც მოდიფიცირების პროცესის დამთავრების შემდეგ კერამიკული ფილტრი
ირეცხება და ორივე ნაერთის შემცველობა მფილტრავ მასალაში პრაქტიკულად ნულს
უტოლდება.

ამავე დროს, დადგენილია, რომ ცეოლიტიან ფოროვან კერამიკულ ფოლტრს

ლითონური ვერცხლის გარეშე არა აქვს ანტიბაქტერიული თვისებები (ფილტრები 50 1, 521,
561).

174
 ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული

ფილტრების თვისებების შემდგომმა დეტალურმა კვლევებმა აჩვენა, რომ 1 საათიანი გამოწვის

შედეგად მიღებული ფილტრების გაჟონვადობის უნარი დროში მცირდება და

დაახლოებით 50-51 დღე-ღამეში ნულამდე ეცემა (ცხრ. 5.2). გაჟონვადობის უნარის აღდგენა
მოხერხდა ფილტრების გამოხდილ წყალში 45 წუთიანი დუღილის შედეგად, თუმცა
გაჟონვადობის სიდიდემ ვერ მიაღწია საწყის მნიშვნელობას და იგი შემცირდა 1.06÷ 5.46
მლ/სთ∙სმ2-მდე. 4 საათიანი გამოწვის შედეგად მიღებული ფილტრების გაჟონვადობის
უნარი დროში არ იცვლება, რაც მიუთითებს გამოწვის პროცესის ასეთი ხანგრძლივობით
ჩატარების აუცილებლობაზე. ეს დასკვნა სრულ შესაბამისობაშია ლიტერატურულ
მონაცემებთან [50-53]. რომლის თანახმად, წვადი მასალების (ხის ნახერხი, ბრინჯისა და
ყავის ჩენჩოები) და თიხების ნარევის გამოწვის პროცესის ხანგრძლივობის ოპტიმალურ
მნიშვნელობად მიჩნეულია 4 სთ.

ცხრილი 5.2.

ფილტრების გაჟონვადობის ცვლილება დროში

გაჟონვადობა
საწყისი წყალში 45 წთ-
გაჟონვადობა,
ფილტრის გაჟონვადობა, იანი დუღილის
მლ/სმ2.სთ
№ მლ/სმ2.სთ შემდეგ,
(06.05.15)
(17.03.15) მლ/სმ2.სთ
(06.05.15)
81’ 3,15 0 1,06
82’ 8,75 0 1,5
83 7,5 0 2,29
83’ 10 0 1,23
86 14,75 0 5,46
86’ 10,75 0 4,41

E.coli-საგან წყლის გაწმენდის პროცესის წინ I ჯგუფის ფილტრებმა (81 1, 821, 83, 831,
86, 861)გაიარა 45 წუთიანი თერმული დამუშავება წყალში დუღილის გზით. ასეთი
დამუშავება, როგორც აღვნიშნეთ, აუცილებელი იყო ფილტრის გაჟონვადობის უნარის
აღსადგენად (ფილტრების დამზადება და მათი ანტიბაქტერიული აქტიურობის გამოცდა

175
 ჩატარდა დაახლოებით 50 დღე-ღამის ინტერვალით). ფილტრის ანტიბაქტერიული
მოქმედების რესურსის შესწავლის მიზნით, E.coli-საგან გაწმენდის II ციკლის წინ იმავე
ჯგუფის ფილტრებმა გაიარა 4 საათიანი თერმული დამუშავების - წყალში დუღილის
სტადია. ამ დროს იზრდება წყალში ვერცხლის ხსნადობა, რაც აჩქარებს ფილტრში
ვერცხლის რაოდენობის შემცირებას და იძლევა ფილტრის გახანგრძლივებული
ექსპლუატაციის მიახლოებითი მოდელირების საშუალებას.
4 საათიანი გამიწვის შედეგად მიღებული II ჯგუფის ფილტრების (103, 107, 112)
ანტიბაქტერიული აქტიურობის შესწავლა ჩატარდა ფილტრების წყალში წინასწარი
თერმული დამუშავების გარეშე.
როგორც I, ასევე II ჯგუფის ფილტრები ხასიათდება მაღალი ანტიბაქტერიული
აქტიურობით (ცხრ. 5.3 და 5.4). ექსპერიმენტში გამოყენებული იყო E.coli-თ
ხელოვნურად დაბინძურებული წყალი, რომელშიც კოლიინდექსი აღემატებოდა 1100-ს.
ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებულ კერამიკულ ფილტრში გაფილტვრის შემდეგ
წყალში კოლიინდექსის მნიშვნელობა აღმოჩნდა ¿ 3-ზე, რაც შეესაბამება უსაფრთხო
სასმელი წყლის სახელმწიფო სტანდარტს 18963-73. მხოლოდ ორ შემთხვევაში (ფილტრი
N 86 1 , I ციკლი და ფილტრი N 86, II ციკლი) კოლიინდექსი გაფილტრულ წყალში
შეადგენდა 23. ეს ორი შემთხვევა დიდი ალბათობით განპირობებულია ექსპერიმენტში
დაშვებული შეცდომით (გაფილტრული წყლის დაბინძურება მოხდა გარეშე ფაქტორების
გავლენით). ამაზე მიუთითებს ის ექსპერიმენტული ფაქტი, რომ ორივე ფილტრმა
შემდგომ ციკლებში (ფილტრი N 86 1 , II ციკლი და ფილტრი N 86, III ციკლი) მთლიანად
გაწმინდა წყალი E.coli-საგან.

ცხრილი 5.3.

E. coli-საგან წყლის გაწმენდის შედეგები

ცდის პირობები: დაბინძურებულ მოდელურ წყალში კოლიინდექსი აღემატება 1100,

I ციკლის წინ ფილტრები დამუშავდა წყალში დუღილით 45 წუთის განმავლობაში; II ციკლის წინ
ფილტრები დამუშავდა წყალში დუღილით 4 საათის განმავლობაში.

ფილტ- I ციკლი II ციკლი III ციკლი

176
 ფილტრა- გაფილტრუ- კოლი- ფილტრა- გაფილტრუ- კოლი- ფილტრა- გაფილტრუ- კოლი-
ციის ლი წყლის ინდექსი ციის ლი წყლის ინდექსი ციის ლი წყლის ინდექსი
რის № სიჩქარე, მოცულობა, გაფილტ- სიჩქარე, მოცულობა, გაფილტ- სიჩქარე, მოცულობა, გაფილტ-
მლ/სთ.სმ2 მლ რულ მლ/სთ.სმ2 მლ რულ მლ/სთ.სმ2 მლ რულ
წყალში წყალში წყალში
81’ 1,06 50 <3 0.73 50 3 0,4 50 <3
82’ 1,50 50 <3 1.31 50 <3 1,12 50 <3
83 2,29 70 <3 2.15 70 <3 2,0 70 <3
83’ 1,23 50 <3 0.98 50 <3 0,72 50 <3
86 5,46 130 <3 5.93 130 23 6,4 150 <3
86’ 4,41 100 23 3.86 100 <3 3,3 100 <3

IV ციკლი
ფილტრა- გაფილტრუ- კოლი-
ფილტ- ციის ლი წყლის ინდექსი
რის № სიჩქარე, მოცულობა, გაფილტ-
მლ/სთ.სმ2 მლ რულ
წყალში
83’ 1,23 50 1100
86 5,46 130 1100
86’ 2.2 30 156
ცხრილი 5.4.

E. coli-საგან წყლის გაწმენდის შედეგები

ცდის პირობები: დაბინძურებულ მოდელურ წყალში კოლიინდექსი აღემატება 1100

I ციკლი II ციკლი III ციკლი

ფილტრა- გაფილტრუ- კოლი- ფილტრა- გაფილტრუ- კოლი- ფილტრა- გაფილტრუ- კოლი-
ფილტ- ციის ლი წყლის ინდექსი ციის ლი წყლის ინდექსი ციის ლი წყლის ინდექსი
რის № სიჩქარე, მოცულობა, გაფილტ- სიჩქარე, მოცულობა, გაფილტ- სიჩქარე, მოცულობა, გაფილტ-
მლ/სთ.სმ2 მლ რულ მლ/სთ.სმ2 მლ რულ მლ/სთ.სმ2 მლ რულ
წყალში წყალში წყალში
103 1.76 46 <3 1.45 63 <3 1.25 68 <3
107 2.31 56 <3 0.94 50 <3 0.87 45 <3
112 2.75 75 <3 2.08 102 <3 2.01 98 <3

II ჯგუფის ფილტრების (103, 107 და 112) მაღალი ანტიბაქტერიული აქტიურობა

მნიშვნელოვანია იმ თვალსაზრისით, რომ ამ ფილტრებში ვერცხლის შემცველობა I
ჯგუფის ფილტრებთან შედარებით შემცირებულია. თუ I ჯგუფის ფილტრებში
ლითონური ვერცხლის შემცველობა იცვლება 0.08-დან 0.29%-მდე (ცხრ. 4.6), II ჯგუფის
ფილტრებში ლითონური ვერცხლის შემცველობა შეადგენს 0.087-0.116%-ს (ცხრ. 4.6).

177
 ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრი
ეფექტური აღმოჩნდა, აგრეთვე, მეზოფილური აერობული და ფაკულტატური
ანაერობული მიკროორგანიზმებისაგან სასმელი წყლის გასაწმენდად (ცხრ. 5.5; 5.6).
როგორც ცნობილია, ჟანგბადის მიმართ მოთხოვნილების მიხედვით
მიკროორგანიზმები იყოფიან აერობულ და ანაერობულ მიკროორგანიზმებად.
ანაერობული მიკროორგანიზმები ცოცხლობენ ჟანგბადის გარეშე და მათ შეუძლიათ
არსებობა ჰერმეტულად შეფუთულ პროდუქტებში. ანაერობების ნაწილი კვდება ჟანგბადის
თანაობისას, ჟანგბადი მათთვის უკუნაჩვენებია. მათგან განსხვავებით, ფაკულტატური
ანაერობები ცოცხლობენ ჟანგბადის არეში, თუმცა მათ ჟანგბადი არ სჭირდებათ. E.coli
წარმოადგენს გრამ-უარყოფით ბაქტერიას და ფაკულტატურ ანაერობს.
აერობულ მიკროორგანიზმებს არ შეუძლიათ ჟანგბადის გარეშე სიცოცხლე.
მეზოფილური აერობული ორგანიზმები ვითარდება საშუალო ტემპერატურაზე (20-400C).
E.coli-თ დაბინძურებულ მოდელურ წყალში მეზოფილური აერობული და
ფაკულტატური ანაერობული მიკროორგანიზმების საერთო რაოდენობა აღემატებოდა
რაოდენობრივი განსაზღვრის შესაძლო ზედა ზღვარს („დათვლა შეუძლებელია“).
ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებულ ცეოლიტიან კერამიკულ ფილტრში გატარების
შემდეგ ამ ბაქტერიების რაოდენობა წყალში შემცირდა 2-10 კოლონიაწარმომქმნელ
ერთეულამდე (კ.წ.ე). საერთაშორისო სტანდარტით ჯანმრთელობისათვის უსაფრთხო
სასმელ წყალში ამ ბაქტერიების საერთო რაოდენობა უნდა იყოს 50 კ.წ.ე-ზე ნაკლები.

ცხრილი 5.5.

მეზოფილური აერობული და ფაკულტატიური ანაერობული ბაქტერიებისაგან წყლის

გაწმენდის შედეგები

ცდის პირობები: ბაქტერიების საერთო რაოდენობა E.coli-თ დაბინძურებულ წყალში

აღემატებოდა რაოდენობრივი განსაზღვრის შესაძლო ზედა ზღვარს

I ციკლის წინ ფილტრები დამუშავდა წყალში დუღილით 45 წუთის განმავლობაში; II

ციკლის წინ ფილტრები დამუშავდა წყალში დუღილით 4 საათის განმავლობაში.

178
 I ციკლი II ციკლი III ციკლი
ფილტრა- გაფი- მეზ. ფილტრა- გაფი- მეზ. ფილტრა- გაფი- მეზ.
ციის ლტრული აერობული ციის ლტრული აერობული ციის ლტრული აერობული
სიჩქარე, წყლის და სიჩქარე, წყლის და სიჩქარე, წყლის და
მლ/სთ.სმ2 მოცუ- ფაკულტ. მლ/სთ.სმ2 მოცუ- ფაკულტ. მლ/სთ.სმ2 მოცუ- ფაკულტ.
ლობა, მლ ანაერო- ლობა, მლ ანაერო- ლობა, მლ ანაერო-
ფილტ-
ბული ბული ბული
რის №
ბაქტერიე- ბაქტერიე- ბაქტერიე-
ბის ბის ბის
რაოდენობა რაოდენობა რაოდენობა
1 სმ3 1 სმ3 1 სმ3
წყალში, წყალში, წყალში,
კ.წ.ე კ.წ.ე კ.წ.ე
81’ 1,06 50 2 0.73 50 5 0,4 50 8
82’ 1,50 50 3 1.31 50 3 1,12 50 8
83 2,29 70 5 2.15 70 6 2,0 70 10
83’ 1,23 50 3 0.98 50 4 0,72 50 8
86 5,46 130 5 5.93 130 6 6,4 150 8
86’ 4,41 100 7 3.86 100 7 3,3 100 5

IV ციკლი
ფილტრა- გაფილტრუ- მეზ. აერობული
ციის ლი წყლის და ფაკულტ.
ფილტ-
სიჩქარე, მოცულობა, ანაერობული
რის №
მლ/სთ.სმ2 მლ ბაქტერიების
რაოდენობა 1 სმ3
წყალში, კ.წ.ე
83’ 1,23 50 55
86 5,46 130 75
86’ 2.2 30 48
ცხრილი 5.6.

მეზოფილური აერობული და ფაკულტატური ანაერობული ბაქტერიებისაგან წყლის

გაწმენდის შედეგები

ცდის პირობები: ბაქტერიების საერთო რაოდენობა E.coli-თ დაბინძურებულ წყალში

აღემატებოდა რაოდენობრივი განსაზღვრის შესაძლო ზედა ზღვარს

ფილტ- I ციკლი II ციკლი III ციკლი

რის № ფილტრა- გაფილტრუ- მეზ. ფილტრა- გაფილტრუ- მეზ. ფილტრა- გაფილტრუ- მეზ.
ციის ლი წყლის აერობუ- ციის ლი წყლის აერობუ- ციის ლი წყლის აერობუ-
სიჩქარე, მოცულობა, ლი და სიჩქარე, მოცულობა, ლი და სიჩქარე, მოცულობა, ლი და
მლ/სთ.სმ2 მლ ფაკულტ. მლ/სთ.სმ2 მლ ფაკულტ. მლ/სთ.სმ2 მლ ფაკულტ.
ანაერო- ანაერო- ანაერო-
ბული ბული ბული
ბაქტე- ბაქტე- ბაქტე-
რიების რიების რიების
რაოდე- რაოდე- რაოდე-
ნობა 1 ნობა 1 ნობა 1
სმ3 სმ3 სმ3
წყალში, წყალში, წყალში,

179
 კ.წ.ე კ.წ.ე კ.წ.ე
103 1.76 46 2 1.45 63 8 1.25 68 5
107 2.31 56 4 0.94 50 5 0.87 45 3
112 2.75 75 6 2.08 102 7 2.01 98 6

ცხრილი 5.7.

ვერცხლის საშუალო კონცენტრაცია E.coli-საგან გაწმენდილ წყალში, ppm

ფილტრის
CAg+, ppm
№
81’ 0.09
82’ 0.09
83 0.12
83' 0.12
86 0.11
86' 0.11
103 0.09
107 0.10
112 0.10

ვერცხლის კონცენტრაცია E.coli-საგან გაწმენდილ წყალში მერყეობს 0.09-0.12 ppm-ის

ფარგლებში (ცხრ. 5.7). ეს მნიშვნელობები შეესაბამება სასმელ წყალში ვერცხლის ზედა
დასაშვებ კონცენტრაციასთან, რომელიც შეადგენს 0.1 ppm-ს [20]. აქედან გამომდინარე,
ლითონური ვერცხლით მოდიფირებულ ცეოლიტიან კერამიკულ ფილტრში
გაფილტრული სასმელი წყალი ვერცხლის შემცველობის მხრივ უსაფრთხოა
ჯანმრთელობისათვის.
ამრიგად, მიღწეულია პროექტის ძირითადი მიზანი - დამზადებულია ლითონური
ვერცხლით მოდიფიცირებული ახალი ტიპის ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული
ფილტრი, რომელიც ხასიათდება მაღალი ანტიბაქტერიული აქტიურობით და ლითონური
ვერცხლის საკმაოდ მაღალი მექანიკური და ქიმიური მდგრადობით, რის გამოც იგი
შეძლება გამოყენებული იქნას E.coli-საგან, სხვა ფაკულტატიური ანაერობული და,
აგრეთვე, მეზოფილური აერობული ბაქტერიებისაგან სასმელი წყლის გასაწმენდად.

180
 გამსხვილებულ ლაბორატორიულ მასშტაბში ანტიბაქტერიული აქტიურობის
გამოცდის მიზნით დამზადებულია ლითონური ვერცხლით მოდიფიცირებული
სხვადასხვა ფორმის ცეოლიტიანი კერამიკული ფილტრები (სურ. 5.1).
შპს ჯანმრთელობის ცენტრის მიერ ჩატარებული ანალიზის შედეგების
დოკუმენტირებული ოქმები ანგარიშს თან ერთვის (დანართი 1).

თავი 6

MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის

-სორბციულ-კატალიზური აქტიურობა Mn2+ , Fe2+, Fe3+ და As3+ იონებისაგან წყლის
გაწმენდის პროცესში

6.1. ექსპერიმენტის მეთოდი

Mn2+, Fe2+, Fe3+ და As3+ იონებით დაბინძურებული მოდელური წყალი მიეწოდებოდა

მინის მილს, რომელშიც სილიკონით ჩამაგრებული იყო MnO2-ით მოდიფიცირებული
ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრი. მოდელური წყლის ფილტრაციის სიჩქარეს
განსაზღვრავდა ფილტრის გაჟონვადობის სიდიდე.

იონების კონცენტრაცია განისაზღვრებოდა მიკროტალღური ატომურ-ემისიური

სპექტრომეტრით MP-AES 4200 ან სპექტროფოტომეტრით Spectro V-110.
სპექტროფოტომეტრის გამოყენების შემთხვევაში Mn2+, (Fe2+, Fe3+) და As3+ იონების
ფოტომეტრული განსაზღვრისათვის ამ იონების შემცველი წყლის სინჯების დამუშავება
ტარდებოდა [96]-ის მიხედვით.

181
 6.2. ექსპერიმენტის შედეგები

6.2.1. ფილტრში MnO2-ის მექანიკური და ქიმიური მდგრადობის შესწავლა

MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი ფილტრის წყლის გაწმენდის

პროცესში გამოყენება დამოკიდებულია ფილტრის აქტიური კომპონენტის MnO 2-ის
მექანიკურ და ქიმიურ მდგრადობაზე. როგორც უკვე აღვნიშნეთ (თავი 1, გვ. 22), ფილტრის
ეფექტური მუშაობისათვის აუცილებელია გადაიჭრას მატრიცასთან მტკიცედ შეჭიდული
მექანიკური და ქიმიური მდგრადობის MnO 2-ის ფენის მიღების პრობლემა. თუ მატრიცაზე
დაფენილი MnO2 არ აკმაყოფილებს ამ მოთხოვნებს, იგი შეიძლება გახდეს არა გაწმედის,
არამედ Mn2+ იონებით წყლის დაბინძურების წყარო.

პრობლემის მნიშვნელობიდან გამომდინარე ჩატარდა MnO2-ის სხვადასხვა მასური

წილის შემცველობის ფილტრებში წყლის ფილტრაციისას MnO 2-ის მდგრადობის კვლევა
(ცხრ. 6.1).

დადგინდა, რომ ფილტრაციის პროცესში Mn2+ იონებით წყლის დაბინძურების

თავიდან აცილების თვალსაზრისით MnO2-ის ოპტიმალური მასური წილი ცეოლიტიან
ფოროვან კერამიკულ ფილტრში არ უნდა აღემატებოდეს 0.6%-ს (ფილტრები № 116-127).
ასეთი შედგენილობის ფილტრებიდან წყალში გადასული Mn 2+ იონების კონცენტრაცია
მნიშვნელოვნად ნაკლებია ზღვრულ დასაშვებ კონცენტრაციაზე - 0.05 ppm [20[.

ამრიგად, ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრის მიღებისა და MnO2-ით

მოდიფიცირების შემუშავებული ტექნოლოგია უზრუნველყოფს მაღალი მექანიკური და
ქიმიური მდგრადობის ფილტრის დამზადებას.

ცხრილი 6.1.

MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრებიდან MnO2-ის

ხსნადობა წყალში

ცდის პირობები: ყველა ფილტრში თავდაპირველად გატარებულია 100 მლ წყალი, რის შემდეგადაც
აღებულია 50-50 მლ საანალიზო სინჯები

182
 ფილტრის № MnO2-ის Mn2+ იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ წყალში, ppm
მასური წილი, I ფილტრაცია II III IV
% ფილტრაცია ფილტრაცია ფილტრაცია
116 0,124 0,013
117 0,133 0,09
120 0,120 არ
განისაზღვრა
122 0,560 არ
განისაზღვრა
123 0,520 არ
განისაზღვრა
124 0,259 0,012
125 0,136 0,001
127 0,213 0,009
133 5,60 1,02 2,22
135 5,57 1,18 2,02 1,01 1,14
138 4,71 0,93 1,65 1,03 1,16
139 8,10 0,97 1,91 1,08 1,33
140 9,75 1,03 1,94 0,99 1,11
141 8,38 0,94 1,18 1,07 1,17

6.2.2. წყლის გაწმენდა Mn2+ იონებისაგან

მოდელური წყლის დასამზადებლად გამოყენებული იყო Mn(NO 3)2-ის წყალხსნარი.

გასაწმენდ მოდელურ წყალში Mn2+ იონების კონცენტრაცია შეადგენდა 2.71 და 5.42 ppm-ს,
ხოლო თითოეულ ციკლში გატარებული გასაწმენდი წყლის მოცულობა - 50 მლ-ს. Mn 2+
იონების ზღვრული დასაშვები კონცენტრაცია სასმელ წყალში ევროპის კავშირის საბჭოს
დირექტივის თანახმად არის 0.05 ppm, ხოლო ჯანმრთელობის დაცვის მსოფლიო
ორგანიზაციის დირექტივის თანახმად - 0.1 ppm [20]. Mn2+ იონებისაგან წყლის გაწმენდის
პროცესის შესწავლისას ორიენტირად აღებული იყო ევროპის კავშირის საბჭოს დირექტივა
და, შესაბამისად, Mn2+ იონებისაგან წყალი ითვლებოდა გაწმენდილად, თუ მათი
კონცენტრაცია არ აღემატებოდა 0.05 ppm-ს.

ფილტრში MnO2-ის მასური წილის გაზრდით მატულობს მისი რესურსი, ანუ

იზრდება გაწმენდილი წყლის მოცულობა (ცხრ. 6.2; 6.3). ფილტრმა № 116, რომელიც შეიცავს
0.124 % MnO2, ანუ 5.31 მგ MnO2, Mn2+ იონებისაგან გაწმინდა 300 მლ წყალი (6 ციკლი), მაშინ

183
 როდესაც ფილტრებმა № 122 (0.56% MnO2, ანუ 32.86 მგ MnO2) და № 124 (0.259% MnO2, ანუ
15.56 მგ MnO2) გაწმინდა, შესაბამისად, 1400 მლ (28 ციკლი) და 500 მლ (10 ციკლი) წყალი.

Mn2+ იონებისაგან წყლის გაწმენდის უნარს ამჟღავნებს ფილტრი, რომელიც არ არის

მოდიფიცირებული MnO2-ით (ფილტრი № 118), თუმცა მისი რესურსი გაცილებით
ნაკლებია - უკვე III ციკლის შემდეგ, ანუ დაახლოებით 150 მლ წყლის გაფილტვრის შემდეგ,
Mn2+ იონების კონცენტრაცია აღემატება ზღვრულ დასაშვებ ნორმას.

Mn2+ იონებისაგან წყლის გაწმენდის მაღალი ეფექტურობა გამომჟღავნდა მაშინაც,

როდესაც გასაწმენდ წყალში Mn2+ იონების საწყისი კონცენტრაცია 5.42 ppm-ს შეადგენდა
(ცხრ. 6.2). თუმცა, ამ შემთხვევაში ფილტრის რესურსი რამდენადმე შემცირდა - ფილტრმა №
123 გაწმინდა 600 მლ წყალი (12 ციკლი), მაშინ როდესაც MnO 2-ის მხრივ დაახლოებით იგივე
შედგენილობის ფილტრმა № 122 გაწმინდა 1400 მლ წყალი (28 ციკლი).

ცხრილი 6.2.

Mn+2 იონებისაგან წყლის გაწმენდის შედეგები

Mn+2 იონების საწყისი კონცენტრაცია გასაწმენდ მოდელურ წყალში 2,71 ppm. თითოეულ ციკლში
გაფილტრული წყლის მოცულობა 50 მლ. ფილტრი № 118 არ არის მოდიფიცირებული MnO2-ით

ფილტრის ფილტრის ფილტრში ფილტრში Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ

№ მასა,გ MnO2-ის MnO2-ის წყალში, ppm
მასური მასა, მგ ციკლი
წილი,%
I II III IV V VI VII
118 5.71 - - 0.05 0.05 0.05 0.25 0.78 1.2 -
116 4.28 0.124 5.31 0.04 0.03 0.05 0.04 0.03 0.05 0.11
122 5.86 0.56 32.86 0.04 0.02 0.02 0.02 0.05 0.04 0.05
124 6.01 0.259 15.56 0.02 0.01 0.02 0.05 0.01 0.02 0.03

გაგრძელება

ფილტრის Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ წყალში, ppm

№
ციკლი

VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI

118

184
116 0.51
122 0.03 0.04 0.04 0.05 0.05 0.04 0.04 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05 0.05
124 0.03 0.04 0.05 0.09 0.11 0.52

გაგრძელება

ფილტრის Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ წყალში, ppm

№
ციკლი

XXII XXIII XXIV XXV XXVI XXVII XXVIII XXIX XXX XXXI
118
116
122 0.05 0.05 0.04 0.05 0.05 0.05 0.05 0.06 0.08 0.43
124

ცხრილი 6.3

Mn+2 იონებისაგან წყლის გაწმენდის შედეგები

Mn+2 იონების საწყისი კონცენტრაცია გასაწმენდ მოდელურ წყალში 5,42 ppm. თითოეულ ციკლში
გაფილტრული წყლის მოცულობა 50 მლ. ფილტრი № 119 არ არის მოდიფიცირებული MnO2-ით

ფილტრის ფილტრის ფილტრში ფილტრში Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ

№ მასა,გ MnO2-ის MnO2-ის წყალში, ppm
მასური მასა, მგ ციკლი
წილი,%
I II III IV V VI VII
119 4,41 - - 0.05 0.06 0.09 0.28 0.35
117 5,91 0.133 7,86 0.03 0.02 0.05 0.04 0.09 0.15 0.53
123 5,78 0.520 30,13 0.05 0.04 0.04 0.04 0.03 0.05 0.04
125 5,68 0.136 7,73 0.05 0.04 0.03 0.02 0.05 0.24 0.48
გაგრძელება

ფილტრის Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ წყალში, ppm

№
ციკლი
VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI
119
117 0.58
123 0.05 0.04 0.05 0.05 0.05 0.15 0.5 1.15
9
125 0.65

185
 რესურსის ამოწურვის შემდეგ (გაფილტრულ წყალში Mn 2+ იონების კონცენტრაცია
აღემატება 0.05 ppm), ფილტრი გადის რეგენერაციის ტექნოლოგიურ სტადიას. ამ მიზნით
ფილტრი სილიკონით მაგრდება მინის მილში და იწყება მისი უკურეცხვის პროცესი.
დაახლოებით 100 მლ წყლის გატარების შემდეგ, ფილტრი ირთვება არაპირდაპირი
ელექტროქიმიური დაჟანგვის კონტურში და იწყება მასში NaCIO-ს შემცველი დამჟანგავი
ხსნარის გატარება, ისევე როგორც ეს აღწერილია IV თავში.

რეგენირებული ფილტრებით Mn2+ იონებისაგან წყლის გაწმენდის კვლევის შედეგები

მოცემულია ცხრ. 6.4 და 6.5. მიღებული შედეგები მიუთითებს იმაზე, რომ რეგენირებული
ფილტრები ინარჩუნებს მაღალ კატალიზურ-სორბციულ თვისებებს და ეფექტურად წმენდს
წყალს Mn2+ იონებისაგან.

ცხრილი 6.4

რეგენერირებული ფილტრებით Mn+2 იონებისაგან წყლის გაწმენდის შედეგები

Mn+2 იონების საწყისი კონცენტრაცია გასაწმენდ მოდელურ წყალში 2,71 ppm. თითოეულ ციკლში
გაფილტრული წყლის მოცულობა 50 მლ.

რეგენერირებული Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ

ფილტრის № წყალში, ppm
ციკლი
I II III IV V VI VII
116 0,05 0,04 0,03 0,04 0,08 0,55 0,96
122 0,02 0,03 0,04 0,05 0,05 0,04 0,04
124 0,01 0,05 0,04 0,03 0,03 0,02 0,05

გაგრძელება

რეგენერი- Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ წყალში, ppm

რებული
ფილტრის ციკლი
№ VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI
116
122 0,03 0,05 0,05 0,05 0,04 0,05 0,05 0,05 0,04 0,05 0,05 0,05 0,05 0,05
124 0,05 0,05 0,15 0,25 0,38

186
 გაგრძელება

რეგენერი- Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ წყალში, ppm

რებული
ფილტრის ციკლი
№ XXII XXIII XXIV XXV XXVI XXVII XXVIII XXIX XXX XXXI
116
122 0,15 0,35 0,78
124

რეგენირებულმა ფილტრებმა №№ 116, 122 და 124 შესაბამისად გაწმინდა 200 მლ (4

ციკლი), 1050 მლ (21 ციკლი) და 450 მლ (9 ციკლი) წყალი (მოდელურ წყალში Mn 2+ იონების
საწყისი კონცენტრაცია 2.7 ppm), ხოლო რეგენირებულმა ფილტრებმა №№ 117, 123 და 125
შესაბამისად - 150 მლ (3 ციკლი), 450მლ (9 ციკლი) და 200 მლ (4 ციკლი) წყალი (მოდელურ
წყალში Mn2+ იონების საწყისი კონცენტრაცია 5.42 ppm).

ცხრილი 6.5

რეგენერირებული ფილტრების Mn+2 იონებისაგან წყლის გაწმენდის შედეგები

Mn+2 იონების საწყისი კონცენტრაცია გასაწმენდ მოდელურ წყალში 5,42 ppm. თითოეულ ციკლში
გაფილტრული წყლის მოცულობა 50 მლ.

რეგენერირებულ Mn+2 იონების კონცენტრაცია

ი ფილტრის № გაფილტრულ წყალში, ppm
ციკლი
I II III IV V VI VII
117 0,0 0,05 0,04 0,06 0,15 0,58
5
123 0,0 0,05 0,03 0,04 0,05 0,05 0,05
4
125 0,0 0,04 0,05 0,04 0,15 0,78 0,85
5

გაგრძელება

რეგენერი- Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ წყალში, ppm

რებული
ციკლი
ფილტრის
№ VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX XX XXI

187
 117
123 0,05 0,0 0,15 0,25 0,72 1,25
5
125

მიღებული შედეგები მიუთითებს იმაზე, რომ რეგენირებული ფილტრების რესურსი

თითქმის 1.1-1.5-ჯერ ჩამოუვარდება ახალი გამოუყენებელი ფილტრების რესურსს. ეს
გარემოება მიუთითებს იმაზე, რომ გარკვეული პერიოდის გავლის შემდეგ მიზანშეწონილია
ფილტრებმა სრულად გაიაროს Mn2+ იონებით დამუშავებისა და არაპირდაპირი
ელექტროქიმიური დაჟანგვის სრული ტექნოლოგიური ციკლი, ანუ ჩატარდეს ფილტრების
სრული რეგენერაცია.

6.2.2. წყლის გაწმენდა Fe2+ და Fe3+ იონებისაგან

გასაწმენდ მოდელურ წყალში ჯამური რკინის იონების კონცენტრაცია შეადგენდა 7.1

ppm-ს, აქედან Fe2+ იონების წილი იცვლებოდა 70-80%-ის ფარგლებში. მოდელური წყლის
დასამზადებლად გამოყენებული იყო FeSO4-ის წყალხსნარი. ევროპის კავშირის საბჭოს
დირექტივის მიხედვით სასმელ წყალში რკინის იონების ჯამური ზღვრული დასაშვები
კონცენტრაცია შეადგენს 0.20 ppm-ს, ხოლო ჯანმრთელობის დაცვის მსოფლიო
ორგანიზაციის დირექტივის მიხედვით - 0.30 ppm-ს [20[. ისევე როგორც Mn 2+-ის
შემთხვევაში, რკინის იონებისაგან წყლის გაწმენდის პროცესის კვლევის დროს,
ვიხელმძღვანელეთ ევროპის კავშირის საბჭოს დირექტივით. ამავე დროს, გაწმენდილ
წყალში რკინის იონების პარალელურად ისაზღვრებოდა Mn 2+ იონების კონცენტრაცია.
ასეთი მონიტორინგის აუცილებლობა ნაკარნახევია იმ გარემოებით, რომ რკინის
იონებისაგან წყლის გაწმენდის პროცესში MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი
ფოროვანი კერამიკული ფილტრების გამოყენებისას არსებობს Mn 2+ იონებით წყლის
დაბინძურების საშიშროება. კვლევის შედეგები მოცემულია ცხრ. 6.6.

ცხრილი 6.6

188
 რკინის იონებისაგან წყლის გაწმენდის შედეგები

რკინის იონების ჯამური საწყისი კონცენტრაცია გასაწმენდ მოდელურ წყალში 7,1 ppm (Fe+2 იონების
წილი 70-80%). თითოეულ ციკლში გაფილტრული წყლის მოცულობა 50 მლ. ფილტრი 131არ არის
მოდიფიცირებული MnO2-ით. ფრჩხილებში მითითებულია Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაწმენდილ
წყალში.

ფილტრი ფილტრი ფილტრშ ფილტრშ რკინისა და Mn+2 იონების კონცენტრაცია

ს№ ს მასა,გ ი MnO2- ი MnO2- გაფილტრულ წყალში, ppm
ის ის მასა, მგ ციკლი
მასური
წილი,%
I II III IV V VI VII
131 6,86 - - 1.15 2.30 6.51
128 6,49 0.81 52,69 0.11 0.12 0.09 0.15 0.11 0.14 0.15
(0,01 (0,01 (0,03 (0,02 (0,01 (0,03 (0,02)
) ) ) ) ) )
129 5.93 0.70 41,25 0.20 0.19 0.15 0.18 0.12 0.18 0.19
(0,02 (0,01 (0,03 (0,02 (0,01 (0,02 (0,01)
) ) ) ) ) )
130 6.66 0.47 31,51 0.12 0.15 0.18 0.18 0.18 0.17 0.15
(0,02 (0,03 (0,02 (0,01 (0,03 (0,03 (0,02)
) ) ) ) ) )
გაგრძელება

ფილტრის რკინისა და Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ წყალში, ppm

№
ციკლი
VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII

131
128 0.14 0.19 0.18 0.17 0.15 0.20 0.19 0.19 0.20 0.51 0.95
(0,01) (0,02 (0,03) (0,01) (0,02) (0,03) (0,03) (0,02) (0,02 (0,01) (0,01)
) )
129 0.20 0.19 0.18 0.20 0.19 0.19 0.58 0.75 2.25
(0,03) (0,02 (0,01) (0,02) (0,03) (0,03) (0,02) (0,01) (0,02
) )
130 0.16 0.20 0.20 0.19 0.25 0.96 1.15 4.85
(0,02) (0,03 (0,02) (0,01) (0,02) (0,01) (0,01) (0,02)
)

MnO2-ით მოდიფიცირებული ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული ფილტრები

უზრუნველყოფს რკინისაგან გაწმენდის მაღალ ხარისხს. ფილტრების №№ 128, 129 და 130-
ის რესურსი MnO2-ის მასური წილის შემცირების პარალელურად რამდენადმე მცირდება,

189
თუმცა სამივე ფილტრი ამჟღავნებს რკინის იონებისაგან წყლის გაწმენდის მაღალ რესურსს.
ფილტრმა № 128 გაწმინდა 800 მლ, ფილტრმა № 129 – 650 მლ, ხოლო ფილტრმა № 130 – 550
მლ წყალი. ამავე დროს, ძალზედ დაბალია წყალში გადასული Mn 2+ იონების კონცენტრაცია
და იგი თითქმის 1.5-5-ჯერ ნაკლებია ამ იონების ზღვრულ დასაშვებ კონცენტრაციაზე. ეს
ექსპერიმენტული ფაქტი მიუთითებს იმაზე, რომ ფილტრის აქტიური კომპონენტი - MnO 2
ძირითადად ასრულებს არა დამჟანგავის ფუნქციას, არამედ ამღავნებს კატალიზატორის
თვისებებს და აჩქარებს წყალში გახსნილი ჟანგბადით Fe2+ იონების დაჟანგვის პროცესს.

ფილტრი № 131, რომელიც არ იყო მოდიფიცირებული MnO2-ით, როგორც

მოსალოდნელი იყო, ვერ წმენდს წყალს რკინის იონებისაგან და გაწმენდილ წყალში რკინის
იონების თავდაპირველი შემცირების ექსპერიმენტული ფაქტი შეიძლება აიხსნას
ცეოლიტიანი ფოროვანი კერამიკული მასალის სორბციული თვისებებით.

რეგენირებული ფილტრები ასევე ამჟღავნებს მაღალ კატალიზურ-სორბციულ

აქტიურობას და წმენდს წყალს რკინის იონებისაგან (ცხრ. 6.7). თუმცა, ისევე როგორც Mn 2+
იონების შემთხვევაში, აქაც შეიმჩნევა რესურსის შემცირება გამოუყენებელ ფილტრებთან
შედარებით. რეგენერაციის შემდეგ ფილტრებმა №№ 128, 129 და 130 შესაბამისად გაწმინდა
600ლ (12 ციკლი), 550 მლ (11 ციკლი) და 500 მლ (10 ციკლი) წყალი. ეს შედეგები
დაახლოებით 1.1-1.3-ჯერ ნაკლებია ფილტრების თავდაპირველ რესურსთან შედარებით.

ცხრილი 6.7

რეგენერირებული ფილტრებით რკინის იონებისაგან წყლის გაწმენდის შედეგები

რკინის იონების ჯამური საწყისი კონცენტრაცია გასაწმენდ მოდელურ წყალში 7,1 ppm (Fe +2 იონების
წილი 70-80%). თითოეულ ციკლში გაფილტრული წყლის მოცულობა 50 მლ. ფრჩხილებში
მითითებულია Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაწმენდილ წყალში.

რეგენერირებული რკინისა და Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ

ფილტრის № წყალში, ppm
ციკლი
I II III IV V VI VII
128 0,12 0,15 0,16 0,15 0,15 0,18 0,19
(0,01) (0,02) (0,01) (0,01) (0,02) (0,03) (0,01)

190
 129 0,20 0,19 0,18 0,20 0,15 0,16 0,20
(0,02) (0,03) (0,03) (0,02) (0,02) (0,03) (0,01)
130 0,18 0,19 0,15 0,20 0,15 0,18 0,20
(0,03) (0,02) (0,01) (0,02) (0,03) (0,02) (0,02)
გაგრძელება

რეგენერი- რკინისა და Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ წყალში, ppm

რებული
ფილტრის ციკლი
№ VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX
128 0,19 0,20 0,18 0,19 0,20 0,25 0,91 1,85
(0,03) (0,02) (0,01) (0,01) (0,02) (0,02) (0,03) (0,01)
129 0,20 0,12 0,18 0,20 0,95 3,25
(0,02) (0,01) (0,03) (0,02) (0,02) (0,01)
130 0,16 0,15 0,20 0,35 0,96 1,85
(0,03) (0,01) (0,02) (0,01) (0,03) (0,03)

6.2.3. წყლის გაწმენდა As3+ იონებისაგან

მოდელური წყლის დასამზადებლად გამოყენებული იყო Na 3AsO3-ის წყალხსნარი.

დამზადდა ორი განსხვავებული კონცენტრაციის 0.6 და 1.2 ppm As 3+ მოდელური წყალი.
როგორც ევროპის კავშირის საბჭოს, ასევე ჯანმრთელობის დაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის
დირექტივის მიხედვით, სასმელ წყალში დარიშხანის იონების ზღვრული დასაშვები
კონცენტრაცია 0.01 ppm შეადგენს [20].

ფილტრმა № 120 (MnO2-ის მასური წილი 0.12%, ხოლო მასა - 6.57 მგ) As3+
იონებისაგან გაწმინდა 400 მლ წყალი (8 ციკლი). მოდელურ წყალში As 3+ იონების
კონცენტრაციის 1.2 ppm-მდე გაზრდისას ფილტრმა № 127 As 3+ იონებისაგან გაწმინდა 250
მლ წყალი (5 ციკლი) (ცხრ. 6.8; 6.9). რეგენირებული ფილტრების რესურსი დაახლოებით 1.7-
ჯერ ნაკლები აღმოჩნდა. ფილტრმა № 120 გაწმინდა 250 მლ წყალი (5 ციკლი), ხოლო
ფილტრმა № 127 – 150 მლ წყალი (3 ციკლი) (ცხრ. 6.10; 6.11). რეგენირებული ფილტრების
შემცირებული რესურსი დამახასიათებელია ამ ტიპის ფილტრებისათვის. საერთაშორისო
ბაზარზე არსებული ანალოგიური ტიპის ფილტრების შემთხვევაში ასეთი პრობლემა
არსებობს და ფილტრების მწარმოებლები მიუთითებენ პერიოდულად ფილტრების სრული
რეგენერაციის აუცილებლობაზე.

191
 ცხრილი 6.8

As+3 იონებისაგან წყლის გაწმენდის შედეგები

As+3 იონების საწყისი კონცენტრაცია გასაწმენდ მოდელურ წყალში 0.6 ppm. თითოეულ ციკლში
გაფილტრული წყლის მოცულობა 50 მლ. ფილტრი 126 არ არის მოდიფიცირებული MnO2-ით.
ფრჩხილებში მითითებულია Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაწმენდილ წყალში.

ფილტრის ფილტრის ფილტრში ფილტრში As+3 და Mn+2 იონების კონცენტრაცია

№ მასა,გ MnO2-ის MnO2-ის გაფილტრულ წყალში, ppm
მასური მასა, მგ ციკლი
წილი,%
I II III IV V VI VII
126 5.26 - - 0.04 0.05
120 5.51 0.12 6.57 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01
(0.02) (0.02 (0.01) (0.03 (0.01) (0.02 (0.03)
) ) )

გაგრძელება

ფილტრის As+3 და Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ წყალში, ppm

№
ციკლი
VIII IX X XI XII XIII XIV XV XVI XVII XVIII XIX
126
120 <0.01 0.05 0.1 0.13
(0.03) (0.02) (0.03) (0.01)
ცხრილი 6.9

As+3 იონებისაგან წყლის გაწმენდის შედეგები

As+3 იონების საწყისი კონცენტრაცია გასაწმენდ მოდელურ წყალში 1.2 ppm. თითოეულ ციკლში გაფილტრული
წყლის მოცულობა 50 მლ. ფრჩხილებში მითითებულია Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაწმენდილ წყალში.

ფილტრის ფილტრის ფილტრში ფილტრში As+3 და Mn+2 იონების კონცენტრაცია

№ მასა,გ MnO2-ის MnO2-ის გაფილტრულ წყალში, ppm
მასური მასა, მგ ციკლი
წილი,%
I II III IV V VI VII

192
 127 4.23 0.21 9.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 0.03 0.09
(0.03) (0.01) (0.02) (0.03) (0.02) (0.01 (0.01)
)

ცხრილი 6.10

რეგენერირებული ფილტრებით As+3 იონებისაგან წყლის გაწმენდის შედეგები

As+3 იონების საწყისი კონცენტრაცია გასაწმენდ მოდელურ წყალში 0.6 ppm. თითოეულ ციკლში გაფილტრული
წყლის მოცულობა 50 მლ. ფრჩხილებში მითითებულია Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაწმენდილ წყალში.

რეგენერირებული As+3 და Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ

ფილტრის № წყალში, ppm
ციკლი
I II III IV V VI VII
120 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 <0.01 0.05 0.08
(0.02) (0.03) (0.01) (0.01) (0.02) (0.01) (0.03)

ცხრილი 6.11

რეგენერირებული ფილტრით As+3 იონებისაგან წყლის გაწმენდის შედეგები

As+3 იონების საწყისი კონცენტრაცია გასაწმენდ მოდელურ წყალში 1.2 ppm. თითოეულ ციკლში გაფილტრული
წყლის მოცულობა 50 მლ. ფრჩხილებში მითითებულია Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაწმენდილ წყალში.

რეგენერირებული As+3 და Mn+2 იონების კონცენტრაცია გაფილტრულ

ფილტრის № წყალში, ppm
ციკლი
I II III IV V VI VII
127 <0.01 <0.01 <0.01 0.04 0.09 0.13 0.15
(0.02) (0.01) (0.03) (0.03) (0.01) (0.02) (0.01)

ფილტრების რეგენერაციის პრობლემის განხილვისას საჭიროა ვიხელმძღვანელოთ

საერთაშორისო რეკომენდაციებით, რომელთა თანახმადაც ამ ტიპის ფილტრის არასრული
რეგენერაცია (იგულისხმება ნამუშევარი ფილტრის მხოლოდ დამჟანგველი ხსნარით

193
დამუშავება) მიზანშეწონილია დაიწყოს ფილტრის რესურსის ამოწურვამდე, წინააღმდეგ
შემთხვევაში მოსალოდნელია ფილტრის მწყობრიდან გამოსვლა და იგი შეიძლება
საერთოდ არ დაექვემდებაროს რეგენერაციის პროცესს. ფილტრის ექსპლუატაციის ვადის
გახანგრძლივების ალტერნატიული გზაა მისი სრული რეგენერაცია, რაც გულისხმობს
მოდიფიცირების პროცესის სრულ ციკლს - Mn(NO3)2-ის ხსნარით დამუშავებას და
დაჟანგვის პროცესის ჩატარებას. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ შემუშავებული
არაპირდაპირი ელექტროქიმიური დაჟანგვის მეთოდი მნიშვნელოვნად ამარტივებს
ფილტრის რეგენერაციის პროცესს, რადგან ამ შემთხვევაში დამჟანგველი - NaCIO მიიღება
უშუალოდ მისი მოხმარებისას, ანუ იქ, სადაც ტარდება მოდიფიცირების პროცესი.

შპს ემ ენ ქემიკალ ჯორჯიას მიერ შესრულებული Mn 2+, Fe2+, Fe3+ და As3+ იონებისაგან
გაწმენდილი წყლის ანალიზის შედეგები ანგარიშს თან ერთვის (დანართი 2).

ლიტერატურა

1. Kamyar Shameli, Mansor Bin Ahmad, Moshen Zargar, Wan Md Zin Wan Yunus, Nor Azowa
Ibrahim. Fabrication of silver nanoparticles doped in the zeolite framework and antibacterial
activity; International Journal of Nanomedicine. 6, 2011, 331-341.
2. Violeta Elena Copcia, Camelia Luchian, Simona Dunca, Nicolae Bilba and Claudia Mihaela Hristodor.
Antibacterial Activity of Sulver-Modified Natural Clinoptilolite. Journal of Mateials Science, vol.46, N
22, 2011, p. 7121-7128.
3. Gordon Nameni, Lizzy Mpenyana-Monyatsi, Maurice Onyango, Maggy momba. Cost effective treatmrnt
of pathogenic microorganisms using oligodtnamic nanoparticle impregnated natural zeolites and sand;
http://www.ewisa.co.za/literature/files/160_112%20Nameni.pdf
4. Ratan. Des, Sneha Gang, Siddhartha sankar Nath. Preparation and antimicrobial activity of silver
nanoparticles. Journal of Biomaterials and Nanobiotechnology. 2 2011 472-475.

194
5. Kamyar Shameli, Mansor Bin Ahmad, Moshen Zargar, Wan Md Zin Wan Yunus, Abdolhossein
rustaiyan, Nor Azowa Ibrahim. Synthesis of silver nanoparticles in monrmorilonite and their
antibacterial behavour. International Journal of Nanomedicine. 6 2011 581-590.
6. Ю.А.Крутяков, А.А.Надринский, А.Ю.Оленин, Г.В.Лисичкин. Синтез и свойства наночастиц
серебра:достижения и перспективы. Успехи химии, 77(3), 2008, с.242-268.
7. J. R. Morones, J. L. elechiguera, A. Camacho, K. Holt, J. B. Kouri, J. T. Ramirez, M. J. Yacaman.
Nanotechnology 16, 2346 (2005). ციტირებულია [6]-ის მიხედვით.
8. A.Henglein. J.Phys.Chem.,97, 5457 (1993). ციტირებულია [6]-ის მიხედვით.
9. C.-N. Lok, C.-M.Ho, R.Chen, Q.-Y.He, W.-Y.Yu, H.Sun, P.K.-H.Tam, J.-F.Chiu, C.-M.Che. J.Biol. Inorg.
Chem., 12,527 2007. ციტირებულია [6]-ის მიხედვით.
10. A. Panáček, L.Kvítek, R.Prucek, M.Kolář, R.Yečeřová, N.Pizúrová, V.K.Sharma, T.Nevěčná, R.Zbořil.
J.Phys. Chem. B, 110, 16248 (2006). ციტირებულია [6]-ის მიხედვით.
11. A.R.Shahverdi, A.Fakhimi, H.R.Shahverdi, S.Minaian. Nanomedicine, 3, 168 2007. ციტირებულია [6]-
ის მიხედვით.
12. J.-W.Rhim, S.-I.Hong, H.-M.Park, P.K.W.Ng. J.Agric. Food Chem., 54, 5814 2006. ციტირებულია [6]-
ის მიხედვით.
13. Патент RU 2245151, C2. Средство “Арголит” для лечения инфицированных ран. Благитко Е.М.;
Родионов П.П.; Бугайченко Н.В. и др. 2007.
14. Е. М. Благитко, Н.В. Бугайченко, В. Н. Ильина Г.Н. Шорина . Микробиологическая
характеристика раневого инфекционного процесса при исползовании ионообменных сорбентов.
Хирургия. Журнал им. Н.И. Пигорова. 11,2003.
15. Н.В. Бугайческо, Е.М. Благитко, Г.Н. Шорина, В.Н.Ильина, Ю.И.Михайлов, П.П. Родионов.
Результаты воздействия естественных минеральных сорбентов серебросодержащих модификаций
на микробную среду при экспериментальной раневой инфекции. http://vector-
vita.narod.ru/Documents/2001/06_Mineralnye_sorbenty.htm.
16. Серебросодержащие препараты: анализ преимуществ и недостатков. Журнал «Сырье и
Упаковка». 2015, http://cosmetic-industry.com/serebrosoderzhashhie-preparaty-analiz-preimushhestv-
i-nedostatkov.html
17. Цицишвили Г.В., Андроникашвили Т.Г., Киров Г.Н., Филизова Л.Д. Природные цеолиты.
Химия, М., 1985.
18. Бабаев И.С., С.М. Касумова, Т.Б. АлиеВ, М.А. Ахмедов. Исследование технологического процесса
осветления воды на фильтре с загрузкой из вриродного дробенного цеолита-клиноптилолита.
Вопросы комплексного использования и охраны водных ресурсов. Баку, 1979, 83-91.
19. Д. Брек. Цеолитовые ммолекулярные сита. «Мир», 1976.
20. Водоподготовка. Спровочник. Под редакцией С.Е.Беликова, М., Аква-Терм, 2007.
21. R. Aikllo, A.Nastro, C. Calella. Effluent and roater treatment Journal, 1978, V.18, P.611-617.
22. Ратент Японии №5130387, C 02 B1/26, 1976.

195
23. Патент Российской Федерации RU (2091158) C1. Способ получения фильтрующего материала
для удаления ионов марганца из воды.Поляков В.Е., Остапенко В.Т., Полякова И.Г., Тарасевич
Ю.И., Шовгай А.С., Кулищенко А.Е. 27.09.1997.
24. Ю.И. Тарасевич, В.Е.Поляков, З.Г. Иванова, Д.А. Крысенко. Получение и свойства
клиноптилолита, модифицированного диоксидом марганца. Химия и технология воды,
т.30,№2, 2008.
25. Huimin Chen, Lei Jin, Meidong Wang, Danny Xiao, David Reisner. Reducing Dissolution of MnO 2
nanofibers by doping with ferric Ion. Sciense and Technology of Advanced Materials, 8(2007), p.
63-66.
26. National Sanitation Foundation, Drinking Water Treatment Units-Health Effects, NSF/ANSI
Standard 53-2002.
27. Россиский патент 2447922 С1., Филтрующий материал для очистки воды от железа, марганца
и сероводорода и способ его получения. Губайдулина Татьяна Анатольевна, Каминская Ольга
Викторовна, Апкарьян Афанасий Саакович.2006.
28. Россиский патент 2363536 С1., Способ получения каталитически активного зернистого
фильтрующего материала. Войтов Евгентй Леонидович, Сколубович Юрий Леонидович,
Бредихин Михаил Николаевич, Сколубович Алексей Юрьевич. 2006.
29. Россиский патент RU 2275335,2006. ციტირებულია [28]-ის მიხედვით.
30. Johnnie N.Moore, Jeffrey R.Walker, Thomas H. Hayes. Reaction Scheme for the oxidation of As(III) to
As(V) by Birnessite. Clays and Clay Minerals , Vol. 38, No. 5, 549-555, 1990.
31. Bruce A.Manning, Scott E.Fendorf, Benjamin Bostick, Donald L.Suarez. Arsenic (III) Oxidation and
Arsenic (V) Adsorption reactions on Synthetic Birnessite. 2002.
32. Вледельцы патента: Институт горного дела Сибирского отделения РАН. Способ очистки воды
от мышьяка (RU 2441846).

33. H. Faghihian. Adsorbtion of Arsenate Ion by Fe, Pb and Ag-exchenged forms of cliniptilolite. Iranian
Journal of Science & Technology, Transaction A, Vol. 29.No. A1

34. Э.И. Винокуров, И.В.Лепин, В.Г. Колобродов. Исследование предела прочности гранулированных
цеоли тов в зависимости от режимов термообработки и геометрических параметров. Вопросы атомной
науки и техники. 2008, № 2.

35. Большая энциклопедия нефти и газа, 2015.

36. Н.Ф. Челищев. Ионообменные свойства минералов. Наука, М.,1973.

37. M. Akgül, A. Karabakan, O. Acar, Y. Yürüm. Removal of silver (I) from aqueous solutions with
clinoptilolite. Microporous and Mesoporous Materials 94, 2006, 99-104.
38. Ю.И. Тарасевич. Строение и химия поверхности слоистых силикатов. Наукова Думка, Киев, 1988.

196
39. Ю.И. Тарасевич, Ф. О. Овчаренко. Адсорбция на глинистых минералах. Наукова Думка, Киев,
1975.
40. И.А. Иконников, Т.В. Воскобойников, А.А. Железнова, А.Ю. Логинов. Особенности оксид-
оксидного взаимодействия в нанесённых Mn –содержащих катализаторах по данным рентгеновской
фотоэлектронной спектроскопии. ЖФХ, 1995, №11,с.1975-1979.
41. Н.Ф. Челищев, Б.Г. Беренштейн, В.Ф. Володин. Цеолиты-новый тип минерального сырья. Изд.
«Недра», М., 1987.
42. Л.Д. Филизова, Г.Д. Градев, В.И. Драгостинова. Сорбция и ионный обмен талия на
клиноптилолите. Природные цеолиты. Тбилиси, «Мецниереба», 1979, 129-134.
43. О.А. Глонти, Г.В. Цицишвили, Н.А. Шишаков. О расположении ионов серебра в цеолите AgX.
Доклады АН СССР, 1965, т.164, №2, 368-370.
44. Н.Ф. Челищев, Б.Г. Беренштейн, В.Ф. Володин. Равновесие и кинетика ионного обмена на
клиноптилолите и мордените. Природные цеолиты, Тбилиси, «Мецниереба», 1979, 172-177.
45. В.Н. Алексеев. Количественный анализ, Госхимиздат, М., 1977, 415-416.

46. Т.С. Тихомирова. Исследование опоки как сорбционного материала при очмстке поверхностного
стока с территории предприятии железнодорожного транспорта.
https://www.usurt.ru/uploads/data/index5/files/8_14/003_5_8_14.doc

47. Ю.А. Кокотов, В. А. Пасечкин. Равновесие и кинетика ионного обмена. «Химия», Л., 1970.
48. Barrer R.M., Munday B.M., J. Chem. Soc., A, 1971, 2909-2916.
49. Н.Ф. Челищев, В.Ф. Володин. Кинетика ионного обмена щелочных и щелочноземельных
металлов на природном клиноптилолите. Геохимия, №12, 1976, 1802-1812.
50. SiLver/Zeolit Nano Composite-Based Clay Filters for Water Disinfection. Report to the Water Research
Commission by Leslie Petrik, Roland Missengue, Olanrewaju Fatoba, Marla Tuffin and John Sachs. WRC
Report No.KV 297/12, August 2012.
51. Hongyin Zhang. Application of Silver Nanoparticles in Drinking Water Purification. Justine Rayner,
Hongyin Zhang, Jesse Schubert, Pat Lennon, Deniele Lantagne and Vinka Ovanedel-Craver. Effect of Silver
on the Bacterial Removal Efficacy of Locally-Produced Ceramic Water Filtres. University of Rhode Island,
2013.
52. Ceramic Silver Impregnated Pot Filtres for Household Drinking Water Treatment in Developing
Countries. The Study is Execited in Cooperation with the Partners of the CSF project: Aqua for All Postbus
1072, 3430 BB Nieuwegein, www.aquaforall,nl; Practica Foundation Maerten Trompstraat 31, 2628 RC
Delft, www.practicafoundation.nl; Het Waterlaboratorium J.W.Lucasweg 2, 2031 BE Haarlem,
www.hetwaterlaboratorium.nl; Kiwa Water Research Groningerhaven 7, 3433 PE Nieuwegein,
www.kiwa.nl; Waterlaboretorium Noord Rijksstraatweg 85, 9756 AD Glimmen, www.win.nl; November
2006.
53. Vinka A. Oyanedel-Craver and James A. Smith. Sustainbale Colloidal-Silver-Impregnated Ceramic
Filter for Point-of-Use Water Treatment. Environ. Sci. Technol.,42, 2008, p.927-933.

197
54. Investigation of the Potters for Peace Colloidal Silver. Imoregnated Ceramic Filter. Report 1:Intincicl
Egyectiveness Daniel S. Lantagne, 2001.
55. Т.В.Батиашвили, Р.А.Ахвледиани, Г.В.Гвахариа и др. Некоторые экспериментальные данные по
изучению свойств клиноптилолитов грузинских месторождения. Клиноптилолит, Тбилиси, 1977,
с.60-67.
56. Анализ минерального сырья. Под ред. Ю. Н. Книпович, Ю. В. Морачевского. Изд.
Химической литературы, Л., 1969 с. 350-381.
57. Manuel M. Baizer, Henning Lund, Organic Electrochemistry, New York and Basel,1988.
58.Ю.Н. Огибин, М.Н.Элинсон, Г.И. Никишин. Органический электросинтез с исползованием
медиаторных систем окисления. Успехи химии, 78 (2) 2009.
59. P. Delahay. New Instrumental Methods in Electrochemistry. Interscience Publishers, Inc., New
York.1954
60. საქართველოს პატენტი 5952. მანგანუმის დიოქსიდით მოდიფიცირებული ცეოლიტის
მიღების ხერხი. თ აგლაძე, ჯ. შენგელია, მ. გაბრიჩიძე, მ. დონაძე. 2013.
61. Ю.А.Крутяков, А.А.Надринский, А.Ю.Оленин, Г.В.Лисичкин. Синтез и свойства наночастиц
серебра:достижения и перспективы. Успехи химии, 77(3), 2008, с.242-268.
62. А.Ю.Оленин, Г.В.Лисичкин. Получение, динамика структуры объема и поверхности
металлических наночастиц в конденсированных средах. Успехи химии, 80(7),2011, с.635-662.
63.R.Patakfalvi and I.Dekany. Nucleation and Growth of Silver Nanoparticles Monitored by Titration
Microcalorimetry. Journal of Thermal Analysis and Calorimetry, vol. 79, 2005, p. 687-594.
64. M.A.Perez, R.Moiraghi, E.A. Coronado, V.A. Macagno. Hydroquinone Synthesis of Nanoparticles: A
Simple Model Reaction to Understand the Factors that Determine their Nucleation and Growth. Crystal
Growth. Desing, vol.8, N 4, 2008, p.1377-1383.
65. R.Patakfalvi, Z.Viranyi, I.Dekany. Kinetics of Silver Nanoparticle Growth in aqueous Polymer
Solutions. Colloid Polym Sci, 283, 2004, p. 299-305
66. С.Глестон. Введение в электрохимию. Изд.Иностранной литературы, М., 1951.
67. А.М.Айзенштадт, М.В.Богданов, Л.В.Сахно. Оценке возможности использования окислительно-
восстановительной системы хинон-гидрохинон в качестве медиатора. Лесной журнал, № 2, 2010,
с.123-128.
68. X.Glicksman, C.Morehouse. Investigation of the Electrochemical Characteristics of Organic
Compounds. W.Quinone Compounds. J.Electrocfem.Soc.,1959, vol.106, N 9, p.741-745.
69. Авторское свидетельство СССР № 271528. Способ получения гидрохинона. Л.Д.Борхи,
Р.Л.Глобус, З.В.Гольцева, И.Г.Якимчук. 25.08.1970.
70. Л.Гаттерман, Г. Виланд. Практические работы по органической химии. 5-е изд. М. Л.,
ГНТИХЛ, 1948. с. 348-349.
71. Partha Sarathi Guin, Saurabh Das, and P.C. Mandal. Eleqtrochemical Reduction of Quinones
in Different Media: A Review. International Journal of electrochemistry, V. 2011.

198
72. R. C. M. Jakobs, L. J. J. Janssen and E. Barandrecht. Hydroquinone oxidation and p-benzoquinone
reduction at polypyrrole and poly-N-methylpyrrole electrodes. Electrochemica Acta, Vol. 30, No. 10. pp
1313-1321, 1985.
73. К.Феттер. Электрохимическая кинетика. Изд. «Химия», М.,1967,с.65-66.

74. González – García, P.Bonete, E.Expósito, V.Montiel, A.Aldaz and R. Torregrosa-Maciá. Characterization
of a carbon felt electrode: structural and physical properties. J.Mater. Chem., 9, 1999, 419-426.

75. Samiha Hammami , Nihal Oturan , Nizar Bellakhal, Mohamed Dachraoui, Mehmet A.
Oturan. Oxidative degradation of direct orange 61 by electro-Fenton process using a carbon felt
electrode: Application of the experimental design methodology. Journal of Electroanalytical
Chemistry, 610, 2007, 75-84.

76. Marcio Pimentel, Nihal Oturan, Marcia Dezotti , Mehmet A. Oturan. Phenol degradation by
advanced electrochemical oxidation process electro-Fenton using a carbon felt cathode. Applied
Catalysis B: Environmental 83 (2008), 140-149.

77. Патент 217/217 8017. Вайс А.А., Бек Р.Ю., Маслий А.И., Белобаба А. Г., Королюк А. В.,
Захарова Н. М. Объемно- пористый электродный материал и проточный электрод на его
основе.

78. Т. В. Яцкевич, В. Ф. Борбат, В.А. Мухин, И. Б. Мурашова. Исследование

электрохимических свойств электродов с развитой поверхностью. Вестник Омского
университета, 2005, №3, 24-26.

79. 12. Т. В. Яцкевич, В. Ф. Борбат, В.А. Мухин. Исследование электрохимических свойств

электродов с развитой поверхностью при очистке промывных вод гальванических
производств от ионов меди. Вестник Омского университета, 2006. №2, 59-61.

80. Л. А. Земскова, И. В. Шевелёва. Модифицированные сорбционно-активные углеродные

волокнистые материалы. Россииский химический журнал (Ж. Рос. Хим. Об-ва им. Д.И.
Менделеева), 2004 ,Т.XLVIII, №5, 53-57.

81. А.П. Артемьянов, И. В. Шевелева. Исследование электрохимических свойств

волокнистых и гранулированных углеродных материалов. Журнал прикладной химии. 2004.
Т. 77, Вып. 11, 1811-1814.

82. К.Бауер. Анализ органических соединений. Изд.Иностранной лит-ры, М., 1963, с.129-130.
83. Д. Андерсон. Структура металлических катализаторов. Мир, М., 1978. Цитированно по К.Г.
Ионе. Полифункциональный катализ на цеолитах. Изд. Наука, Новосибирск, 1982, с. 154.

199
84. Х.М. Миначев, Н.В. Антошин, Е.С. Шпиро, Ю.А.Юсифов. Исследование состояния
переходных элементов в синтетических цеолитах методом РФЭС. Применение цеолитов в
катализе. Наука, Новосибирск, 1977, с. 104-111. Цитированно по К.Г. Ионе.
Полифункциональный катализ на цеолитах. Изд. Наука, Новосибирск, 1982, с. 154.
85. В.В. Стендер. Прикладная электрохимия. Изд. Харьковского университета, Харьков, 1961, с.
136.
86. Е.К. Бородулина, И.А. Ильичева, С.С. Шрайбман. Технический анализ и контроль
электрохимических производств неорганических веществ. Химия, М., 1979.
87. М.Е. Позин. Технология минеральных солей. Государственное научно-техническое
издательство химической литературы. Л., 1961, с. 928.
88. Марганца двуокись для химических источников тока. Технические условия ГОСТ 25823-83.
Издательство стандартов, М., 1985.
89. Ж. Биллитер. Промышленный электролиз водных растворов. Государственное научно-
техническое издательство химической литературы. М., 1959, с. 355-360.
90. В.Г. Хомяков, В.П. Машовец, Л.Л. Кузьмин. Технология электрохимических производств,
Госхимиздат, 1949, с. 362-370.
91. Н.П.Федотьев, А.Ф. Алабышев, А.Л. Ротинян и др.Прикладная электрохимия, Госхимиздат, Л.,
1962, с. 454.
92. Б.А. Сасс-Тисовский. Производство хлора. Госхимтехиздат, Л., 1993, с. 455-460.
93. US Patent 3,437,435. William G. Moore. Method of Proparing Manganese Dioxide. Int.
C1.C01g45/02. Patented Apr. 8, 1969.

94. ჯ. შენგელია, თ. აგლაძე, ბ. ტუღუში, ი. ქემხაძე, ლ. ხრინკოვა. ჭიათურის მანგანუმის მადნის

მეტალურგიული კონცენტრატის აზოტმჟავათი გააქტიურება დენის ქიმიური წყაროში გამოყენების
მიზნით. Georgian Chemical Journal, 9(5), 2005, 481-485.

95. ჯ. შენგელია, თ. აგლაძე, ლ. კაპანაძე, ჯ. გველესიანი, ე. ალიაშვილი. გააქტიურებული

მანგანუმის დიოქსიდის მიღება. მეცნიერება და ტექნოლოგიები, №7-9; 2009.

96. З. Марченко. Фотометрическое определение элементов. Изд. «Мир», М., 1971.

200
201