დემოკრატიის

აკადემიის
გაკვეთილები
სერია: ადამიანის უფლებები და თავისუფლებები
გაკვეთილი #5
წამება, არაადამიანური ან დამამცირებელი
მოპყრობა ან სასჯელი

შესავალი
სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების ჯგუფში მრავალი
ფუნდამენტური უფლება მოიაზრება, მათ შორის, სიცოცხლის
უფლება, წამების ან სასტიკი, არაადამიანური ან ღირსების შე-
მლახველი მოქცევის ან სასჯელის აკრძალვა, თავისუფლებისა
და პირადი ხელშეუხებლობის უფლება, სამართლიანი სასამარ-
თლოს უფლება, პირადი და ოჯახური ცხოვრების უფლება, აზრის,
სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება და სხვა.
ხსენებული უფლებები იყოფა აბსოლუტურ და არააბსოლუტურ
უფლებებად.
აბსოლუტური უფლება -
გახლავთ უფლება, რომელში ჩარევაც დაუშვებელია.
არააბსოლუტურ უფლებებში -
ჩარევა დაიშვება მთელი რიგი ზუსტად განსაზღვრული პირო-
ბების დაკმაყოფილების წინაპირობით.
ყოველ კონკრეტულ უფლებას, როგორც წესი, თან ახლავს მი-
თითება, თუ რა შემთხვევაში არის დასაშვები მისი შეზღუდვა.
მაგალითად, სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების პაქ-
ტის 21-ე მუხლი აღნიშნავს, რომ მშვიდობიანი შეკრებების უფ-
ლება აღიარებულია, და იქვე დასძენს, რომ ამ უფლებით სარ-
გებლობას შეიძლება დაუწესდეს შეზღუდვები, თუმცა მხოლოდ
კანონით და აუცილებლად საჭირო დემოკრატიულ საზოგადო-
ებაში სახელმწიფო თუ საზოგადოებრივი უშიშროების, საზოგა-
დოებრივი წესრიგის, მოსახლეობის ჯანმრთელობისა და ზნეო-
ბის ან სხვა პირთა უფლებებისა და თავისუფლებების დასაცავად.
ქვემორე ტექსტში განვიხილავთ რიგ უფლებებს, როგორც სა-
მოქალაქო და პოლიტიკური, ასევე სოციალური, ეკონომიკური
და კულტურული უფლებების ჯგუფებიდან. თუმცა უნდა გავით-
ვალისწინოთ, რომ მართლმსაჯულების საკითხებს, პირად
ხელშეუხებლობასა და სამართლიანი სასამართლოს უფლებე-
ბისთვის შეგიძლიათ იხილოთ ცალკე ვიდეოლექცია და მასალა.
ქვემორე ტექსტში განვიხილავთ რიგ უფლებებს, როგორც სა- ადამიანის ღირსების ხელშეუვალობა
მოქალაქო და პოლიტიკური, ასევე სოციალური, ეკონომიკური ადამიანის ღირსება ხელშეუვალია და
მას იცავს სახელმწიფო.
და კულტურული უფლებების ჯგუფებიდან. თუმცა უნდა გავით-
დაუშვებელია ადამიანის წამება, არა-
ვალისწინოთ, რომ მართლმსაჯულების საკითხებს, პირად ადამიანური ან დამამცირებელი მოპ-
ყრობა, არაადამიანური ან დამამცი-
ხელშეუხებლობასა და სამართლიანი სასამართლოს უფლებე- რებელი სასჯელის გამოყენება.
ბისთვის შეგიძლიათ იხილოთ ცალკე ვიდეოლექცია და მასალა. მუხლი 9,
საქართველოს კონსტიტუცია
წამება, არაადამიანური ან
დამამცირებელი მოპყრობა ან სასჯელი
საქართველოს კონსტიტუციის 9,2 მუხლი აყალიბებს აბსოლუ-
ტურ ნორმას და დაუშვებლად მიიჩნევს ადამიანის წამებას,
არაადამიანურ ან დამამცირებელ მოპყრობას ან სასჯელს.
მსგავსი შინაარსის აბსოლუტურ აკრძალვას ვხვდებით საყო-
ველთაო დეკლარაციის მე-5, სამოქალაქო და პოლიტიკური უფ-
ლებების პაქტის მე-7 და ადამიანის უფლებათა ევროპული კონ-
ვენციის მე-3 მუხლებში.
საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 მუხლი გამორიცხავს ყო-
ველგვარ გამონაკლისს და მისი აბსოლუტური და კატეგორიული
ბუნებიდან გამომდინარე, სახელმწიფოს აკისრებს როგორც ნე-
გატიურ ვალდებულებას, თავი შეიკავოს ამგვარი ქმედებისაგან,
ასევე პოზიტიურ ვალდებულებას, განახორციელოს ყოველმხ-
რივი და ეფექტიანი გამოკვლევა დარღვევის ფაქტის დადგენი-
სა და პასუხისგების მიზნით.
წამების, არაადამიანური ან დამამცირებელი მოპყრობის ან
სასჯელის გამოყენებასთან მიმართებაში მნიშვნელოვანი ად-
გილი უკავია ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს
პრაქტიკას. ევროპული კონვენციის მე-3 მუხლი, მოკლე ფორმუ-
ლირების მიუხედავად, მრავლისმომცველია, ამიტომაც სასა-
მართლოს განმარტებები წარმოადგენს მისი არსის სრულად
გაგებისა და უფლების რეალიზების მნიშვნელოვან გზას. ასე,
მაგალითად, ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მე-3
მუხლთან მიმართებაში არ მოქმედებს შეფასების თავისუფლე-
1. სურვილის შემთხვევაში დამატებითი საკითხავი ლიტერატურა: კონსტანტინე კუბლა-
შვილი, ძირითადი უფლებები, გვ. 86-93, 130-132; 124-130; საქართველოს კონსტიტუციის
კომენტარი: თავი მეორე, საქართველოს მოქალაქეობა, ადამიანის ძირითადი უფლებანი
და თავისუფლებანი, 2013, გვ. 105-128.
ბის დოქტრინა, რომლითაც დაშვებული იქნებოდა სახელმწიფო-
ების მიერ აკრძალვიდან რაიმე გამონაკლისის გამართლება. ამ
უფლების დარღვევა, ანუ წამება, შეუძლებელია ოდესმე გამარ-
თლებული იქნეს, თუნდაც ძალზე მნიშვნელოვანი საჯარო ინტე-
რესის, მაგალითად, ტერორიზმის ან ორგანიზებული დანაშაუ-
ლის წინააღმდეგ ბრძოლით.
საქართველოს კონსტიტუციის მე-9 და ევროპული კონვენციის
მე-3 მუხლით აკრძალული ქმედებები ორ ნაწილად შეიძლება
დავყოთ: „წამება“ და „არაადამიანური და დამამცირებელი მო-
პყრობა ან სასჯელი“. მათ შორის ბუნერივად არსებობს განსხვა-
ვება და კანონმდებლობაში ეს განსხვავება შესაბამისად აისა-
ხება. ყოველგვარი წამება იმავდროულად არაადამიანური და
დამამცირებელი მოპყრობაა, მაგრამ ეს უკანასკნელი ყოველთ-
ვის არ წარმოადგენს წამებას.
წამება განიმარტება, როგორც არაადამიანური და დამამცირე-
ბელი მოპყრობა, რომელიც იწვევს ადამიანის ძლიერ და მძიმე
ფიზიკურ ან სულიერ ტანჯვას და რომელიც განხორციელებულია
კონკრეტული განზრახვით – მტკიცებულებების მოპოვების (აღი-
არების ან რაიმე ინფორმაციის გადაცემის), დასჯის ან დაშინე-
ბის მიზნით. მისი შეფასებისას მხედველობაში მიიღება ადამია-
ნის მიერ განცდილი ტანჯვის ხარისხი.
იმისათვის, რომ ადამიანისადმი მოპყრობა წამებად დაკვალი-
ფიცირდეს, აუცილებელია არსებობდეს „მოპყრობის სიმძიმის
მინიმალური ხარისხი“. საქმის ამ მუხლით განხილვისას მხედვე-
ლობაში მიიღება მოპყრობის შინაარსი, ბუნება, ფორმა, ხან-
გრძლივობა, ფიზიკური და სულიერი ზიანი, მსხვერპლის სქესი,
ასაკი და ჯანმრთელობის მდგომარეობა. ადამიანის უფლებათა
ევროპული სასამართლოს პრაქტიკიდან მოხმობილი რამდენი-
მე მაგალითი, რომელიც სასამართლომ მიიჩნია წამების მუხ-
ლის დარღვევად, მოიცავს შემდეგ ქმედებებს:
ციხეში პატიმრის გაუპატიურებას,
ელექტროშოკის გამოყენებას,
ცივი წყლის ნაკადის ქვეშ დაყენებას,
თვალების ახვევას,
ჯაჭვით დაბმას საკანში ხანგრძლივი ვადით,
მკაცრი რეჟიმის ქვეშ ადამიანის მარტო მოთავსებას და სხვა.
არასათანადო მოპყრობის განხილვისას სასამართლო ყურად- წამება
ღებას ამახვილებს ძალადობის ინტენსივობასა და ხანგრძლი- არაადამიანური და დამამცირებელი
მოპყრობა, რომელიც იწვევს ადამია-
ვობაზე. აღსანიშნავია, რომ სულიერი ტანჯვა შეიძლება წამებად ნის ძლიერ და მძიმე ფიზიკურ ან სული-
იყოს მიჩნეული და ამ შემთხვევაში ფიზიკური ზიანის არსებობა ერ ტანჯვას და რომელიც განხორციე-
ლებულია კონკრეტული განზრახვით –
სავალდებულო არ არის. ეს უკანასკნელი გულისხმობს ადამია- -მტკიცებულებების მოპოვების
ნის ჩაყენებას შიშსა და მძიმე სტრესულ მდგომარეობაში. მაგა- (აღიარების ან რაიმე ინფორმაციის
ლითად, ფსიქოლოგიური წნეხის განხორციელება საკანში ადა- გადაცემის),
-დასჯის, ან
მიანის მარტო და ყოველგვარი კომუნიკაციის გარეშე ან თვალ- -დაშინების მიზნით)
ახვეული დატოვებით, მისი ან მისი ოჯახის წევრების მოკვლის,
ან სხვაგვარი ძალადობის მუქარით, ანდა აბუჩად ამგდები აქტის
განხორციელებით (მაგ. ადამიანზე მოშარდვა ან სხვა ამგვარი
მძიმე შემთხვევები).
არასათანადო მოპყრობის ამკრძალავი ნორმა სახელმწიფოს არაადამიანური მოპყრობა -
უწესებს ვალდებულებას, არგადასცეს პირი მისსავე მოქალაქე- თუ იგი წინასწარ არის განზრახული,
ობის ქვეყანას იმ შემთხვევაში, თუ არსებობს მისი წამების, არა- გრძელდება ხანგრძლივად, დაკავშირე-
ბულია ფიზიკური დაზიანებების ან
ადამიანური, ღირსების შემლახველი მოპყრობის ან დასჯის ფიზიკური თუ ფსიქიკური ტანჯვის
მიყენებასთან.
საფრთხე. მაგალითად, 2008 წლის 4 ივნისს საქართველოს უზე-
ნაესმა სასამართლომ განჩინებით უარი განაცხადა რუსეთის მო-
ქალაქის, ხაკიმ ჯანგურაზოვის რუსეთში ექსტრადიციაზე მას შემ-
დეგ, რაც გაითვალისწინა საქართველოს ახალგაზრდა იურისტ-
თა ასოციაციის ადვოკატების არგუმენტები, მასზედ, რომ ბრალ-
დებულის რუსეთის ფედერაციისათვის გადაცემის შემთხვევაში
იგი დაექვემდებარებოდა კონვენციის მე-3 მუხლის (წამების
აკრძალვა) საწინააღმდეგო მოპყრობას. აღნიშნულის მტკიცების
საშუალებას იძლეოდა გაეროს წამების წინააღმდეგ კომიტეტის,
გაეროს წამების საკითხებზე სპეციალური მომხსენებლის, რუსე-
თის ომბუდსმენის, საერთაშორისო ამნისტიის, ადამიანის უფლე-
ბათა ცენტრ „მემორიალისა“ და ორგანიზაცია „რუსეთის სამარ-
თლებრივი ინიციატივის“ სხვადასხვა ანგარიშები, დასკვნები და
მოხსენებები.
სახელმწიფოს ამ მუხლთან მიმართებაში გააჩნია ორივე, ნეგა-
ტიური და პოზიტიური ვალდებულება. პოზიტიური ვალდებულება
გულისხმობს სახელმწიფოს იურისდიქციაში მყოფი ადამიანების
დაცვას კერძო პირთა მხრიდან მსგავსი მოპყრობისაგან; მაგა-
ლითად, თუკი ფიზიკური პირი დაექვემდებარება არაადამიანურ

მოპყრობას მეორე ფიზიკური პირის მიერ, სახელმწიფოს ვალდე-
ბულებაა საქმის ეფექტიანი გამოძიება, ფაქტების დადგენა,
პასუხისგებელი პირების გამოვლენა და მათი დასჯა, რითაც გა-
ნახორციელებს თავის პოზიტიურ ვალდებულებას. გამოძიება უნ-
და იყოს დამოუკიდებელი და ეფექტური. მაგალითად, საქმეში
დვალიშვილი საქართველოს წინააღმდეგ მომჩივანი დაექვემ-
დებარა არასათანადო მოპყრობას დაკავებისას და აცხადებდა,
რომ ინფორმაციის მოპოვების მიზნით პოლიციელებმა იგი სას-
ტიკად სცემეს. სასამართლომ დაადგინა მე-3 მუხლის დარღვევა
პოლიციაში მომჩივნის ცემისა და შემდგომ, საქმის არასათანა-
დოდ გამოძიების გამო.
რაც შეეხება არაადამიანურ მოპყრობას, სტრატსბურგის სასა-
მართლო მიიჩნევს, რომ იგი უნდა აღწევდეს განსაზღვრულ ხა-
რისხს, რათა „არაადამიანურად“ შეფასდეს. კერძოდ, მოპყრობა
არაადამიანურია, თუ იგი წინასწარ არის განზრახული, გრძელ-
დება ხანგრძლივად, დაკავშირებულია ფიზიკური დაზიანებების
ან ფიზიკური თუ ფსიქიკური ტანჯვის მიყენებასთან. მაგალითად,
გაფგენი გერმანიის წინააღმდეგ (2010, 91) საქმეში ევროპული
სასამართლოს დიდმა პალატამ მიიჩნია, რომ პოლიციის მიერ
მომჩივანისადმი ტკივილის მიყენების მუქარა ინფორმაციის მო-
პოვების მიზნით წარმოადგენდა „არაადამიანურ მოპყრობას“ და
ხვდებოდა მე-3 მუხლის ფარგლებში, თუმცა არ აღწევდა სისას-
ტიკის იმ ზღვარს, რომელიც საჭიროა წამების დასადგენად.
ევროპის ადამიანის უფლებათა სასამართლოს მიერ განხილუ- დამამცირებელი მოპყრობა -
ლი მნიშვნლევანი საქმეები წამების, არაადამიანური ან დამამ- ქმედება რომელიც უხეშად ამცირებს
ადამიანის ღირსებას სხვა ადამიანთა
ცირებელი მოპყრობა ან სასჯელის მუხლით: წინაშე ან გამოიხატება მისი ნების ან
სინდისის საწინააღმდეგო მოქმე-
დების ჩადენის იძულებით.)
კონტაქტ-ინფორმაცია-თერაპია და ჰაგენი ავსტრიის წინააღმდეგ (Kontakt-Information-
Therapie and Hagen v Austria), No 11921/86, 57 DR 81, 1988
თომასი საფრანგეთის წინააღმდეგ (Tomasi v France. A 241-A, 1992,
სელმუნი საფრანგეთის წინააღმდეგ (Selmouni v France), 1999
კუდლა პოლონეთის წინააღმდეგ (Kudla v Poland), 2000
ირლანდია გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Ireland v UK) 1978
ოდინი თურქეთის წინააღმდეგ (Audin v Turkey), 1997
მიხეიევი რუსეთის წინააღმდეგ (Mikheyev v Russia), 2006,
აბდულსამეთი თურქეთის წინააღმდეგ (Abdulsamet v Turkey) 2004
ილაშკუ და სხვები მოლდოვისა და რუსეთის წინააღმდეგ (Ilascu and others v. Moldova
and Russia), 2004
მენეშევა რუსეთის წინააღმდეგ (Menesheva v Russia) 2006
დიკმე თურქეთის წინააღმდეგ (Dikme v Turkey) 2000
აკოჩი თურქეთის წინააღმდეგ (Akkoc v Turkey), 2000
შაჰალი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Chahal v UK), 1996
კასტელო-რობერტსი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (Castello-Roberts v UK) 1993
ასენოვი რუსეთის წინააღმდეგ (Assenov v Russia), 1998,
დვალიშვილი საქართველოს წინააღმდეგ (Dvalishvili v. Georgia) 2007
გაფგენი გერმანიის წინააღდეგ (G FGEN v. GERMANY), 2010,
სლიუსარევი რუსეთის წინააღმდეგ (Slyusarev v. Russia) 2000
შენიშვნებისთვის
 ანა ტაბიძე გახლავთ იურისტი არასამთავრობო, კორპორატიულ და სახელმ-
წიფო სექტორში მუშაობის მრავალწლიანი გამოცდილებით, კერძოდ ადამიანის
უფლებათა ევროპული სასამართლოსათვის, ევროპის საბჭოსა და გაეროს
სხვადასხვა სააგენტოებისათვის. ანას თანამშრომლობა სხვადასხვა ორგანი-
ზაციებთან ფარავდა კვლევებს ადამიანის უფლებების დარღვევების
სხვადასხვა სფეროებში აღმოსავლეთ ტიმორში, შრი ლანკასა და ცენტრალური
აფრიკის რესპუბლიკაში.

ანა იმავდროულად აკადემიურ საქმიანობასაც ეწევა და სხვადასხვა დროს

მუშაობდა ამერიკულ უნივერსიტეტში სომხეთში, თბილისის სახელმწიფო
უნივერსიტეტსა და კავკასიის სამართლის სკოლაში. ანა არის მსოფლიო
ბანკის „Doing Business” სერიების გამოცემების თანაავტორი. ამჟმად
იმყოფება კუალა ლუმპურში, მალაიზიაში.

ანა ტაბიძე