3.

2 คาของฟงกชันไซนและโคไซน
จุดประสงคการเรียนรูหัวขอ 3.2
เมื่อนักเรียนเรียนจบหนวยนี้
แลวนักเรียนสามารถ
1. หาคาของฟงกชันไซนและ
โคไซนของจํานวนจริงบาง
จํานวน(โดยอาศัยวงกลมหนึ่ง
หนวย) เชน
0 , ± π , ± 3 π , ± π, ± π ,
2 2 4 (0,1)
± π ,± π
6 3
2. หาจํานวนจริง θ บางจํานวน
เมื่อกําหนดคา sinθ และคา
cosθ เปนจํานวนจริง
0 , ± 12 , ± 2 , ± 23 หรือ
ได
3. เขียนฟงกชันไซนและโคไซน
ของจํานวนจริงทีก่ ําหนดใหอยู
ในรูปของฟงกชันไซนและ
โคไซนของจํานวนจริงใดตั้งแต
คาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริงบางจํานวน
ในการหาคาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริงบางจํานวน เมื่อ
กําหนดจํานวนจริง θ ให เราจะสามารถหาคาของฟงกชันไซนและโคไซนของ
จํานวนจริง θ ไดโดยอาศัยพิกัดของจุดปลายสวนโคงที่ยาว θ หนวย ในหัวขอนี้
จะทําความเขาใจกับผูเรียนในการหาคาของฟงกชันไซนและโคไซนสําหรับ θ
บางคาที่สามารถหาพิกัดของจุดปลายสวนโคงที่ยาว θ หนวยไดดวยวิธีงาย ๆ
ดังนี้
Y ถา θ = 0 จุดปลายสวนโคงที่
ยาว 0 หนวยคือ (1, 0) ดังรูป จะ
ได
O Sin 0 = 0
(-1,0) (1,0) cos 0 = 1
(0,-1) โดยที่เสนรอบวงของวงกลมหนึ่ง
±1
หนวยยาว 2π หนวย ดังนั้นจุด
ป ล า ย ส ว น โ ค ง ที่ ย า ว 2π , π, 32π
หนวย
จะมีพิกัดเปน (0,1) , (-1,0) และ (0,-1) ตามลําดับ จะไดวา
sin π = 1 , cos π = 0 , sin π = 0 , cos π = −1 , sin 3 π = −1
2 2 2

0 ถึง 2π ได และ cos 32π = 0

จะเห็นวาคาของฟงกชันไซนและโคไซนของ θ เมื่อ θ = nπ2 โดยที่ n เปน
จํานวนเต็มนั้น หาไดจากพิกัดของจุดปลายสวนโคงที่ยาว nπ2 หนวย ซึ่งจุด
ปลายนั้นจะเปนจุดใดจุดหนึ่งในสี่จุดตอไปนี้คือ (1,0) ,(0 ,1) , (-1,0) และ (0,-
1)

สํา หรับสิ่งที่จะกลา วตอ ไปนี้จ ะพิจ ารณาคาของฟงกชันไซนและโคไซน

π π π
เมื่อ θ เปน , และ
4 3 6

คาของ sin π
4
และ cos π
4

Y Y
B(0,1) B(0,1)
P2 2 2
P(x,y) P1( , )
2 2
O O
A(1,0) A(1,0)
P3 P4

98 • หนวยที่ 3.2 คาของฟงกชันตรีโกณมิติ

 ให P(x , y) เปนจุดกึ่งกลางของสวนโคง AB
เนื่องจากสวนโคง AB ยาว 2π หนวย
ดังนั้น สวนโคง AP ยาวเทากับสวนโคง PB เทากับ π
4
หนวย
จะได คอรด PB ยาวเทากับคอรด PA
นั่นคือ PB = PA
x 2 + (y − 1 )2 = (x − 1 )2 + y2
x 2 + y 2 − 2y + 1 = x 2 − 2x + 1 + y 2
จะได x=y
แต x + y = 1 (เพราะจุด (x ,y) อยูบนวงกลม)
2 2

ดังนั้น 2x2 = 1
1
หรือ x=±
2
เนื่องจาก (x ,y) เปนจุดอยูในจตุภาคที่ 1
ดังนั้น x และ y จึงเปนจํานวนบวก
จะได x = y = 12 = 22
ดังนั้น จุดปลายสวนโคงที่ยาว π หนวยคือจุด ⎛ 2, 2⎞
⎜ 2 2 ⎟
4 ⎝ ⎠
นั่นคือ sin 4π = cos 4π = 22 ≈ 0.7071
และโดยอาศัยรูป ขางตน เรา ยัง สามารถหาคาของฟงกชัน ไซนแ ละ
3π 5π 7 π π
โคไซนของจํานวนจริงอื่น ๆ เชน , , ,− ฯลฯ ไดอีกดวย
4 4 4 4

คาของ sin π
6
และ cos 6π
ใหจุด P(x , y) เปนจุดซึ่งทําใหสวนโคง AP ยาว π หนวย เนื่องจาก
Y 6
B(0,1) สวนโคง AB ยาว 2π หนวย ดังนั้นสวนโคง PB จึงยาว 3π หนวย
P(x,y) ใหจุด M สมมาตรกับจุด P โดยมีแกน X เปนแกนสมมาตร จะไดสวน
O
A(1,0) โคง AM ยาว 6π หนวยและ M มีพิกัดเปน (x , -y) ดังนั้น สวนโคง PM
M(x, -y) จึงยาว 3π หนวย จะไดคอรด PM ยาวเทากับคอรด PB นั่นคือ
PM = PB
(y − (− y ))2 = x 2 + (y − 1 )2
4 y2 = x2 + y2 − 2 y + 1
4 y2 + 2 y − 2 = 0
2 (2 y − 1 )(y + 1 ) = 0

เนื่องจาก (x , y) เปนจุดอยูในจตุภาคที่ 1 ดังนั้น x และ y จึงเปน

จํานวนบวก
1 π
จะได y= และ x=
2
3
ดังนั้นจุดปลายสวนโคงที่ยาว 6
2
หนวย คือ จุด ⎛ 3 ,1⎞
⎜ 2 2⎟
⎝ ⎠

บทที่ 3 ฟงกชันตรีโกณมิติ • 99
 นั่นคือ sin π = 12 = 0 . 5000
6

cos π = 3
≈ 0 . 8660
6 2
โดยอาศัยรูป อาจชวยใหผูเรียนสามารถหาคาของฟงกชันไซน และ
โคไซนของจํานวนจริงอื่น ๆ เชน 56π , 76π , 116π , − 6π ฯลฯ ไดอีกดวย

คาของ sin π
3
และ cos π
3

Y ใหจุด P(x , y) เปนจุดซึ่งทําใหสวนโคง AP ยาว 3π หนวย และให

M(-x, y) B(0,1) จุด M สมมาตรกับจุด P(x , y) โดยมีแกน Y เปนแกนสมมาตร
P(x,y) ดังนั้นพิกัดจุด M คือ (-x , y) และสวนโคง CM ยาว 3π หนวย
O
A(1,0) เนื่องจากสวนโคงของครึ่งวงกลมนี้ยาว π หนวย ดังนั้นสวนโคง PM ยาว
π หนวย ดวย
3
จะไดคอรด PM ยาวเทากับคอรด PA
นั่นคือ PM = PA
(x − (− x ))2 = (x − 1 )2 + y2
4 x 2 = x 2 − 2x + 1 + y 2
4 x 2 + 2 x − 2 = 0 (เพราะ x2 + y2 =1)

2 (2 x − 1 )(x + 1 ) = 0
เนื่องจาก (x , y) เปนจุดอยูในจตุภาคที่ 1 ดังนั้น x และ y จึงเปน
จํานวนบวก
1 π
จะได x= และ y= 3
2
ดังนั้นจุดปลายสวนโคงที่ยาว 3
2
หนวย คือ จุด ⎛1 , 3 ⎞
⎜2 2 ⎟
⎝ ⎠
นั่นคือ sin 6π = 23 ≈ 0 . 8660

cos 6π = 12 = 0 . 5000

โดยอาศัยรูป อาจชวยใหผูเรียนสามารถหาคาของฟงกชันไซน และ

โคไซนของจํานวนจริงอื่น ๆ เชน 23π , 43π , 53π , − 3π ฯลฯ ไดอีกดวย

สรุป
กิจกรรม 2
π π π
6 4 3
sin 1 2 3 1. จงเขียนรูปวงกลมหนึ่งหนวยและเขียนจุดปลายสวนโคงที่ยาว θ หนวย
2 2 2
โดย θ เปน 4π , 3π , 6π ไวในรูปเดียวกัน พรอมทั้งแสดงคาของฟงกชัน
cos 3 2 1
2 2 2
ไซนและโคไซนของจํานวนเหลานั้นไวบนแกน Y และแกน X จากรูป
จงหาค า ของฟ ง ก ชั น ไซน แ ละโคไซ น ข องจํ า นวนจริ ง ต อ ไปนี้
2π , 3π , 5 π , 7 π , 5 π , 43π , 53π , 74π , 116π
3 4 6 6 4
2. จงแสดงเหตุผลวามีจํานวนจริง θ ใดหรือไมที่ทําให sin θ = 2 หรือ
ไม

100 • หนวยที่ 3.2 คาของฟงกชันตรีโกณมิติ

 ตัวอยาง 1 จงหาคาของ
1. sin 4π − cos π
4
= 2 − 2 =0
2 2

2. 2 sin 3π + 4 cos 6π = 2 ⎛⎜ 23 ⎞⎟ + 4 ⎛⎜ 23 ⎞⎟ = 3 + 2 3 = 3 3
⎝ ⎠ ⎝ ⎠

กิจกรรม 3
จงหาคาของ
1. sin 3π cos π
2
2. sin 3π + 2 sin 2π
3. cos π − 3 sin 32π (
4. sin 6π + cos π
6
)(sin 32π − cos 32π )
5. 4
3
cos 2 3π − sin 2 3π

คาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริงใด ๆ
Y จากที่ผานมาไดกลาวถึงวิธีการหาคาของฟงกชันไซนและโคไซนของ
(x,y) จํานวนจริงบางจํานวนไปบางแลว จะเห็นไดวาเมื่อกําหนดจํานวนจริง θ
θ ให การหาคาของฟงกชันไซนและโคไซนของ θ ทําไดโดยหา (x , y) ซึ่ง
O เปนจุดปลายสวนโคงที่ยาว θ หนวย แตโดยที่แกน X เปนแกนสมมาตร
(1,0)
แกนหนึ่งของวงกลมหนึ่งหนวย ถาสวนโคงของวงกลมหนึ่งหนวยที่เชื่อม
-θ ระหวางจุด (1, 0) กับจุด (x , y) ยาว θ หนวย สวนโคงของวงกลมหนึ่ง
(-x, y)
หนวยที่เชื่อมระหวางจุด (1, 0) กับจุด (x , -y) จะตองยาว θ หนวย
ดวย ดังนั้นเมื่อ จุดปลายสวนโคงที่ยาว θ หนวย คือจุด (x , y) จุดปลาย
สวนโคงที่ยาว - θ หนวย จะเปนจุด (x , -y)
จากจุด (x , y) กับจุด (x , -y) ทําใหสามารถสรุปไดวา
x = cosθ y = sinθ และ
x = cos(-θ) -y = sin(-θ)
สรุป
sin(-θ) = - sinθ นั่นคือ ถาสามารถหาคาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริง
cos(-θ) = cosθ บวกใด ๆ ได ก็จะหาคาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริงลบที่
เปนจํานวนตรงขามของจํานวนจริงบวกนั้น ๆ ไดดวย
ตัวอยาง 2 จงหาคาของ sin (− 6π ) และ cos (− 6π )
วิธีทํา เพราะวา sin 6π = 12 และ cos 6π = 23

จะได ( )
sin − 6π = − sin 6π = − 12

cos (− 6π ) = cos 6π = 2
3

เนื่องจากคาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริงลบจะหาไดเมื่อ
ทราบคาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริงบวกที่เปนจํานวนตรง
ขามของจํานวนจริงลบนั้น ตอไปนี้จะพิจารณาเฉพาะวิธีหาคาของฟงกชัน
ไซนและโคไซนของจํานวนจริงบวกเทานั้น

บทที่ 3 ฟงกชันตรีโกณมิติ • 101


จึงสามารถสรุปไดวา
sin θ = sin (2n π + α ) = sin α
cos θ = cos (2n π + α ) = cos α
ถา θ > 2π และหาร θ ดวย 2π แลวได n เหลือเศษ α (แอลฟา)
นั่นคือ θ = 2nπ + α เมื่อ n เปนจํานวนเต็มบวกและ 0≤ α < 2π
ดังนั้นการวัดสวนโคงของวงกลมหนึ่งหนวยจากจุด (1,0) ไปยาว θ
หนวย นั้นจึงวัดไป α หนวยก็พอแลว เพราะจํานวน 2nπ แสดงวาการวัด
ตองวัดครบรอบวงกลม n รอบ
จากสมบัติดังกลาวจะเห็นวา ถาสามารถหาคาของฟงกชันไซนและ
โคไซนของจํานวนจริงที่มีคาตั้งแต 0 ถึง 2π ไดแลว จะหาคาของฟงกชัน
ไซนและโคไซนของจํานวนจริงบวกทุกจํานวนไดดวย ซึ่งจะทําใหหาคาของ
ฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริงลบทุกจํานวนไดเสมอ

ตัวอยาง 3 จงหาคาของ sin 254 π และ cos (− 113π )

วิธีทํา เพราะวา sin 254 π = 6 π + 4π
= (3 × 2 π ) + π
4
ดังนั้น sin 254 π = sin {(3 × 2 π) + 4π }
= sin 4π

= 22

และ ( )
cos − 113π = cos 113π

(
= cos 2 π + 5π
3
)
= cos 5π
3
= 1
2

กิจกรรม 3
จงหาคาของ
1. sin 94π 2. cos 9π
2
(
3. sin − 37 π
6
) 4. cos ( )
− 256 π

5. sin 193π + cos 49 π 6. cos (− 174π ) − sin (− 32π )

6

เราทราบแลววาเมื่อหาคาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริง
ตั้งแต 0 ถึง 2π ได ก็จะสามารถหาคาของฟงกชันไซนและโคไซนของ
จํานวนจริงใด ๆ ก็ได แตโดยที่วงกลมหนึ่งหนวยมีแกน X และแกน Y
เปนแกนสมมาตรหาคาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริงตั้งแต 0
ถึง 2π จึงหาไดจากคาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริงตั้งแต 0
ถึง 2π
การหาคาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริงตั้งแต 0 ถึง 2π
ไดโดยอาศัยคาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริงตั้งแต 0 ถึง 2π
ทําไดดังนี้

102 • หนวยที่ 3.2 คาของฟงกชันตรีโกณมิติ

 1)เมื่อจุดปลายสวนโคงที่ยาว θ หนวยอยูในจตุภาคที่ 2 (2π < θ < π)
Y ให P′(x′,y′) เปนจุดปลายสวนโคงที่ยาว θ หนวย
ดังนั้น y′ = sinθ และ x′ = cosθ
P′(x′, y′)
P(x,y) เนื่องจากสวนโคง AB ยาว π หนวย สวน P′B จึงยาว π - θ หนวย
O ใหจุด P(x , y) สมมาตรกับจุด P′(x′,y′) โดยมีแกน Y เปนแกน
B A(1,0)
สมมาตร
ดังนั้น สวนโคง AP ยาว π - θ หนวย และ y′ = y และ x′ = - x
เมื่อจุด P(x , y) เปนจุดปลายสวนโคงที่ยาว π - θ หนวย
ดังนั้น y = sin(π - θ) และ x = cos(π - θ)
นั่นคือ sinθ = sin(π - θ) และ cosθ = - cos(π - θ)
สรุป
sinθ = sin(π - θ) ตัวอยาง 4 กําหนดให sin π = 0 . 26 และ cos π = 0 . 96 จงหาคาของ
12 12
cosθ = - cos(π - θ)
sin 11 π และ cos 11 π
12 12
วิธีทํา
1. 12
(
sin 11 π = sin π − 11 π
12
)
= sin π
12
= 0 . 26
2. cos 11 π
12
(
= − cos π − 11 π
12
)
= − cos π
12
= −0 . 96

กิจกรรม 4
จงหาคาของ
1. sin 274 π 2. cos 38 π
3
(
3. cos − 656 π ) (
4. sin − 532 π )
5. sin 272 π + cos − ( 89 π
6
) 6. sin 2 (514 π ) + cos 2 (− 803 π )

2) เมื่อจุดปลายสวนโคงที่ยาว θ หนวยอยูในจตุภาคที่ 3 (π < θ < 3π2 )

Y ให P′(x′,y′) เปนจุดปลายสวนโคงที่ยาว θ หนวย
ดังนั้น y′ = sinθ และ x′ = cosθ
M P(x,y) เนื่องจากสวนโคง AB ยาว π หนวย สวน BP′ จึงยาว θ - π หนวย
O ใหจุด M สมมาตรกับจุด P′(x′,y′) โดยมีแกน X เปนแกนสมมาตร
B A(1,0)
ใหจุด P(x , y) สมมาตรกับจุด M โดยมีแกน Y เปนแกนสมมาตร
-θ
P′(x′, y′) ดังนั้น สวนโคง AP ยาว θ - π หนวย และ y′ = - y และ x′ = - x
เมื่อจุด P(x , y) เปนจุดปลายสวนโคงที่ยาว θ - π หนวย ดวย
จะได y = sin(θ - π) และ x = cos(θ - π)
นั่นคือ sinθ = - sin(θ - π) และ cosθ = - cos(θ - π)

บทที่ 3 ฟงกชันตรีโกณมิติ • 103

สรุป ตัวอยาง 5 กําหนดให sin 12π = 0 . 26 และ cos π
12
= 0 . 96 จงหาคาของ
sinθ = - sin(θ - π) sin 13 π และ cos 13 π
12 12
cosθ = - cos(θ - π)
วิธีทํา
1. sin 13
12
π = − sin (1312π − π)
= − sin π
12
= −0 . 26
2. cos 11 π
12
= − cos (1312π − π)
= − cos π
12
= −0 . 96

กิจกรรม 5
จงหาคาของ
1. sin 17 π 2. cos 34 π
4 3
3. sin − ( 63 π
2
) (
4. cos − 1036 π )
5. sin 35 π
2
⋅ cos − ( 46 π
3
) 6. cos 3 46 π
3
− sin 3 105 π
6

3) เมื่อจุดปลายสวนโคงที่ยาว θ หนวยอยูในจตุภาคที่ 4 (32π < θ < 2 π)

Y ให P′(x′,y′) เปนจุดปลายสวนโคงที่ยาว θ หนวย
ดังนั้น y′ = sinθ และ x′ = cosθ
P(x,y)
เนื่องจากเสนรอบวงของวงกลมหนึ่หนวยยาว 2π หนวย
O จะไดสวนโคง P′A จึงยาว 2π - θ หนวย
A(1,0)
ใหจุด P(x , y) สมมาตรกับจุด P′(x′,y′) โดยมีแกน X เปนแกน
P′(x′, y′) สมมาตร
ดังนั้น สวนโคง AP ยาว 2π - θ หนวย และ y′ = - y และ x′ = x
เมื่อจุด P(x , y) เปนจุดปลายสวนโคงที่ยาว 2π - θ หนวย
ดังนั้น y = sin(2π - θ) และ x = cos(2π - θ)
นั่นคือ sinθ = - sin(2π - θ) และ cosθ = cos(2π - θ)

ตัวอยาง 6 จงหาฟงกชันไซนและโคไซนของ 11 π
6

วิธีทํา sin 116π = − sin 2 π − 116π ( )

= − sin π
6
= − 12

และ cos 11 π
6
(
= cos 2 π − 116π )
= cos 6π

= 23

104 • หนวยที่ 3.2 คาของฟงกชันตรีโกณมิติ

 กิจกรรม 6
จงหาคาของ
1. cos 71 π 2. sin 334 π
6
3. sin −( 35 π
2
) 4. cos − ( 89 π
3
)
5. 1 − sin (
2 −39 π
2
) (
6. 2 sin − 596 π cos ) (−596 π )

สําหรับกรณีที่จํานวนจริงที่กําหนดใหไมอยูในรูปของ π ก็จะหาคา ของ

ฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริงนั้น ๆ ไดในทํานองเดียวกัน ดัง
ตัวอยาง

ตัวอยาง 7 จงเขียนคาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริง 2
และ - 6 ใหอยูในรูปคาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริง
ตั้งแต 0 ถึง 2π
Y วิธีทํา
2

P(x,y) P′(x′, y′) เนื่องจากจุดปลายสวนโคงที่ยาว 2 หนวยอยูในจตุภาคที่ 2 ดังนั้น

O sin 2 = sin (π − 2 )
A(1,0) cos 2 = − cos (π − 2 )

Y เนื่องจากจุดปลายสวนโคงที่ยาว 6 หนวยอยูในจตุภาคที่ 4 ดังนั้น

sin 6 = − sin (2 π − 6 )
cos 6 = cos (2 π − 6 )
เพราะวา sin (− A) = − sin A และ cos (− A) = cos A
P(x,y)
O
A(1,0) ดังนั้น sin (− 6 ) = − sin 6
P′(x′, y′) = sin (2 π − 6 )
6 และ cos (− 6 ) = cos 6
= cos (2 π − 6 )

กิจกรรม 7
จงหาคาของ
1. sin 173π 2. cos 59 π
6

3. sin − ( 95 π
4
) (
4. cos − 533 π )
5. 1 −
cos 2 (634π ) (
6. sin 233 π + cos 23 π 2
3
) + (sin 233π − cos 233π )2
1 + sin 63 π
4

บทที่ 3 ฟงกชันตรีโกณมิติ • 105

 แบบฝกหัด 3.2

1. จงหาคาของ sinθ และ cosθ เมื่อ θ เปนจํานวนจริงตอไปนี้

1) 3π 2) 8π
3) - 5π 4) -2π
5) − π 6) − 3π
2 2
7) − 5π 8) − 7π
4 4
9) 2π + π 10) 2 π + 3π
4 4
11) − π 12) − 7π
3 6

13) − 7π 14) 13 π
3 3

15) 37 π 16) π − π
6 3

2. จงบอกจํานวนจริง θ มา 5 จํานวนที่ทําให
1) sin θ = 0 2) sin θ = 1
3) cos θ = 1 4) sin θ = −1
5) cos θ = −1 6) sin θ = 1
2

7) cos θ = − 2
8) sin θ = − 3
2 2

3. ถา sinθ = 0.56 จงหาวาจุดปลายสวนโคงที่ยาว θ หนวย จะอยูในจตุภาคใดไดบาง

4. ถา cosθ = -0.56 จงหาวาจุดปลายสวนโคงที่ยาว θ หนวย จะอยูในจตุภาคใดไดบาง
5. ถา cos 2 x − sin 2 x = 12 จงหาคา cosx เมื่อ 2π ≤ x ≤ π
6. จงเขียนคาของฟงกชันไซนและโคไซนของจํานวนจริงตอไปนี้ใหอยูในรูปคาของฟงกชันไซนและโคไซนของ
จํานวนจริงที่มีคาตั้งแต 0 ถึง 2π
1) 13 π 2) 5π
12 3
3) 4 4) 5
5) 6.1 6) 7
7) –8 8) –9
9) – 3.14 10) – 7.54

7. กําหนดให 0≤θ≤ π และ sinθ = 0.4848 จงหาคาของ

2
1) cosθ 2) sin(π - θ)
3) cos(π + θ) 4) sin(-θ)
5) cos(θ - 2π) 6) sin(3π - θ)

8. จงพิจารณาวาแตละขอตอไปนี้วาเปนจริงหรือเท็จ
1) sin θ ≥ cos θ เมื่อ 3 π ≤ θ ≤ 2 π
2
2) −2 ≤ sin θ + cos θ ≤ 2 เมื่อ θ ∈ R
3) sin θ = cos θ เมื่อ θ = π หรือ 5π
4 4

106 • หนวยที่ 3.2 คาของฟงกชันตรีโกณมิติ