Daluyan XXIV

Daluyan
JOURNAL NG WIKANG FILIPINO

Tomo XXIV, Blg. 1-2, 2018
Sentro ng Wikang Filipino

Unibersidad ng Pilipinas
Diliman, Lungsod Quezon
2018
Daluyan
ISSN 01117-1275
ISSN 2244-6001 (ONLINE)
TOMO XXIV, BLG. 1-2, 2018
Ang mga artikulo ng Daluyan ay pawang opinyon ng mga

may-akda at hindi nangangahulugang opisyal na pahayag
ng Sentro ng Wikang Filipino.
SENTRO NG WIKANG FILIPINO
MICHAEL FRANCIS C. ANDRADA, PhD

Direktor
ROMMEL B. RODRIGUEZ, PhD

Punong Editor
GERARD P. CONCEPCION, PhD

JEM R. JAVIER
Lupon ng mga Editor
ANGELIE MAE T. CEZAR

Tagapamahalang Editor
APRIL J. PEREZ
Editor Pangwika
GERARD REY LICO, PhD

Tagadisenyo ng Aklat
ODILON B. BADONG, JR.

Tagapamahala ng Sirkulasyon
Inilalathala ng Sentro ng Wikang Filipino (SWF), UP Diliman,

dalawang beses sa isang taon.
Maaaring maakses ang elektronikong bersiyon ng Daluyan

sa http://www.journals.upd.edu.ph.
Para sa ibang impormasyon, makipag-alam sa:
Tagapamahala ng Sirkulasyon, Sentro ng Wikang Filipino,

Ikatlong Palapag, Gusali ng Paaralan ng Pagpaplanong
Urban at Rehiyonal (SURP), Unibersidad ng Pilipinas,
Diliman, Lungsod Quezon.
Telepono blg.: +632-8924-4747 at +632-8981-8500 lok. 4583.

Adres ng email: swf.daluyan@gmail.com
Nilalaman
01 Tala ng Editor
Rommel B. Rodriguez, PhD
04 Introduksiyon
Gerard P. Concepcion, PhD at Jem R. Javier
08 Hugnayang Kognitibo: Balangkas sa Pagtatasa at Paglikha ng

mga Kagamitang Panturo sa Filipino
Ana Isabel D. Caguicla
23 Ang Programang Filipino ng mga Pang-estadong Unibersidad

at Kolehiyo sa Rehiyon III: Batayang Pag-aaral Tungo sa Isang
Akademikong Modelong Pangwika
Dexter L. Manzano
48 Saysay ng Kasanayan: Pagbuo ng Identidad sa Arnis o

Eskrima
Reginaldo D. Cruz
61 Ang Pulis at Pushang sa Ilalim ng Tulay: Komparatibong

Pagbasa sa Dalawang Popular na Awit
John Leihmar C. Toledo
85 Si Kenkoy bilang Kuwelang Ingles sa Komiks: Isang

Pagdalumat sa Karabaw English bilang Instrumento
ng Pagsulong ng Makabayang Diwa sa Panahon ng
Kolonyalismong Amerikano; 1929-1934
Maria Margarita M. Baguisi
103 Pagtukoy at Pagpapakahulugan sa mga Akdang Maritimo

sa Pilipinas: Mga Makabuluhang Katangian at Kaugnay na
Usapin
Joanne V. Manzano
124 Salapi, Dangal, Paniniwala: Ang Komodipikasyon ng Kaluluwa

sa Kathambuhay, Sa Ngalan ng Diyos ni Faustino Aguilar
E. San Juan, Jr., PhD
152 Internasyonal na Lupon ng mga Editor

TALA NG EDITOR
Filipino bilang disiplina
ROMMEL B. RODRIGUEZ, PhD
Punong Editor
Nagtuturo ng panitikan at malikhaing pagsulat sa
Departamento ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas, Kolehiyo
ng Arte at Literatura, UP Diliman. Bukod sa pagiging guro,
isa rin siyang malikhaing manunulat na nagkamit na ng iba’t
ibang gawad pampanitikan tulad ng Palanca. Awtor siya ng
librong Lagalag ng Paglaya (UP Press 2011) at Mga Apoy
sa Ilaya (UP Press 2018). Kasamang editor din siya ng mga
antolohiyang Kathang-Isip: Mga Kuwentong Fantastiko
(Ateneo de Manila University Press, 2011) at Transfiksyon:
Mga Kathang In-transit (UP Press, 2014). Naging Visiting
Professor siya sa University of Shizuoka, Japan noong 2014.
Aktibo siyang mananaliksik ng kasaysayan at kulturang
Filipino at naging direktor ng Sentro ng Wikang Filipino sa
UP Diliman (2015-2019).
Ang Unibersidad ng Pilipinas ay kasalukuyang Academic Excellence (SAE). Ito’y mga paraan
nasa serye ng mga pagbabagong kurikular na marapat gawin ng mga akademikong
sa mga akademikong kurso at programa. Sa institusyon na may mga akademikong
ngayon, dumaraan sa proseso ng pagrerebyu programang tatasahin upang mabatid ang
at pagtatasa ang mga mungkahing bagong mga kalakasan at kahinaan ng programa.
kurso at programa na ipatutupad sa mga Bagaman may nagkakatunggaling mga
susunod na akademikong taon. Bukod dito, pananaw at opinyon ang mga akademiko sa
ang mga kursong iniaalok naman bilang mga nangyayaring pagbabago at proseso ng
daluyan
bahagi ng General Education Program (GEP) ng pagtatasa, ipinatutupad ito ng Unibersidad
UP ay nirerebisa upang tumugon sa kahilingan bilang pagtugon na rin sa kahingian ng mga
sa estruktura ng Outcomes Based Education institusyong pang-edukasyon ng bansa,
(OBE). Sa pagdaan nito sa iba’t ibang antas partikular ng Commission on Higher Education
ng pagtatasa sa Unibersidad, nagiging bukas (CHED).
ito sa mga mungkahing pagbabago, komento,
at rekomendasyon ng mga guro mula sa Nasa ganitong konteksto ngayon ang Filipino
iba’t ibang disiplina bago tuluyang ipatupad. hindi lamang bilang kurso at programa kundi
Samantala, habang nagaganap ang mga bilang disiplina. Nasa yugto ng pagbabago
pagbabagong kurikular, kasalukuyan ding ang mga kurso at mga akademikong disiplina,
Tomo XXIV, BLG. 1-2, 2018
ipinatutupad ng Unibersidad ang pagtugon kabilang ang mga kurso at programa sa

sa Self Assessment Report (SAR) at Sustained Filipino upang tumugon sa mga pagbabago
1
2
sa sistema ng edukasyon, sa loob at labas ng at humanidades bilang mga makabuluhang

bansa. Sa pamamagitan ng pagbalik sa mga disiplinang bumubuo at bahagi ng liberal
tiyak na dokumento at mga tala, mga aral, na edukasyong iniaalok ng U.P. Totoo ngang
at pagsagot sa mga espesipikong tanong na walang permanenteng bagay sa mundo, kundi
sinasagutan sa ipinamahaging pormularyo, pagbabago. Subalit sa puntong ito, marapat
ang mga ito ang magiging batayan kung ding itanong, para kanino ba tayo nagbabago
sa paanong paraan titingnan ang pagiging ng mga programa? Kaninong batayan ang
epektibo o hindi epektibo ng mga programa at ating ginagamit sa parametro ng pagtatasa
kurso sa Filipino. Inaasahan na makatutulong at pagrebyu ng mga programa? Tunay na
ang pagtatasa na ito sa higit na pagpapatatag mahaba at masalimuot ang usaping ito at
ng mga akademikong disiplina sa Filipino, hindi sapat ang isang panimulang tala para
Panitikan, Malikhaing Pagsulat, at Araling sa isyung ito ng Daluyan upang mahimay
Pilipino (Philippine Studies). Sa kabilang natin ito nang lubusan. Maaari nating balikan
banda, hindi rin maiwasan na magkaroon ng ang binanggit ni Terry Eagleton sa kaniyang
pangamba na maaari ding maging dahilan ang artikulong “Death of the Universities,” hinggil sa
resulta ng pagtatasa para tuluyang malusaw konsepto ng pagbabago na marapat yakapin
ang isang akademikong kurso, programa, o mas ng mga Unibersidad. Sang-ayon sa kaniya,
malala, ang isang akademikong institusyon ang pagbabagong marapat sundan ng mga
na hindi makapapasa sa mga itinakdang Unibersidad ay hindi lamang hinggil sa usapin
pamantayan ng parametrong ginamit sa ng pinansiyal na aspekto (o sa konteksto ng
pagtatasa. Nakasalalay ang resulta ng rebyu sunod-sunod na proseso ng pagtatasa, ang
at pagtatasa sa mga usaping may kinalaman usapin ng akreditasyon at pagpopondo):
sa student enrollment, student mobility,
learning outcomes, teaching effectiveness, at “We will change it by insisting that a
Tala ng Editor
iba pang mga kagyat na aspekto. critical reflection on human values

and principles should be central to
Ang pagrebyu at pagbabagong kurikular ay everything that goes on in universities,
not just to the study of Rembrandt or
marapat naman talagang gawing regular.
Rimbaud.” (Eagleton, 2010)
Ang GEP sa U.P. ay regular na dumaraan
sa mga rebyu at pagbabago. Nabago na,
Para kay Eagleton, mahalagang nakatuon sa
halimbawa ang bilang ng mga required units
aspekto ng kritikal na repleksiyon sa halagahin
at mga bagong likhang kurso na maaaring
at prinsipyong nabubuo sa kamalayan ng
kuhanin ng mga mag-aaral. Kung dati-rati’y
mga mag-aaral sa pagsasagawa ng mga
pare-pareho ang bilang ng mga yunit ng
pagbabagong kurikular. Subalit sa kasamaang
mga mag-aaral na kukunin sa GEP, ngayon ay
palad, tila hindi ito ang nangyayari. Malinaw
nagkakaiba-iba na ito, depende sa nabuong
na ang mga pagbabagong kurikular ay
programa ng mga disiplina at kolehiyo. Noong
nakaangkla sa pandaigdigang merkado
dekada nobenta, required ang mga kurso sa
bunsod ng globalisasyon upang matugunan
Komunikasyon at Humanidades, subalit nasa
halimbawa ang pangangailangan sa lakas-
mag-aaral kung nais niya itong kuhanin sa
paggawa. Nito lamang nakaraang mga taon,
Ingles o Filipino. Maaari ding nakadepende ito
ang programang K-12 na ipinatupad naman
sa kaniyang kurso. Ang mahalaga, kinikilala
ng Kagawaran ng Edukasyon ay nagkaroon
noon ang malaking ambag ng wika, sining
ng malaking epekto sa kinahantungan ng
Filipino sa kolehiyo. Ngayon, hindi na rin pananaliksik sa sariling wika ay may layuning
naman maitatanggi ang panawagan, kapwa maabot ang higit na nakararami at maipasa
ng mga guro at mag-aaral na irebyu na rin ang ang mga kaalamang kapaki-pakinabang sa
naging katuturan ng programang K-12 upang mamamayan. Sa ganitong lunan ko nais
mabatid kung nakamit ba nito ang inisyal nating sipatin ang mga pag-aaral na bahagi ng
na layuning makalikha ng mga mag-aaral mga nakaraang isyu ng Daluyan hanggang sa
na handa nang sumabak sa lakas paggawa kasalukuyan. Sa pamamagitan ng tulong ng
matapos ang 12 na taon ng pag-aaral sa dalawang inimbitahang editor na mula sa mga
primarya at sekundaryang antas. Dama rin disiplina ng wika at linggwistiks, nabuo ang
natin ang naging impak nito sa trajektori ng pinakabagong isyu ng Daluyan na may iisang
mga kurso sa mga Unibersidad at kolehiyo layunin: ang patuloy na magsaliksik gamit ang
sa bansa. Sa kasalukuyan, ipinatutupad Filipino upang maging lunsaran sa paghango
ng mga Unibersidad at kolehiyo sa bansa ng mga kaalamang magpapatingkad sa
ang pagtanggal sa mga kurso sa Filipino at Filipino bilang disiplina. Malaki ang ambag
Panitikan, batay na rin sa tuntunin ng CHED ng mga ito at marapat ding ilangkap sa
Memo Number 20, series of 2013. Hindi pagsasagawa ng pagtatasa sa Filipino upang
lamang ang pagkalusaw ng Filipino bilang makita ang Filipino lampas sa konsepto ng
kurso sa kolehiyo ang nawala, kundi maging ‘halaga,’ kundi sa aspekto ng praktikal na gamit
ang mga guro ng Filipino ay natanggal sa ng Filipino sa panunuri, pagbuo ng kaalaman
trabaho kundiman ay nailagak sa pagtuturo sa at pagbalangkas ng mga teorya.
sekundaryang antas, o napunta sa pagtuturo
ng mga kurso at asignaturang hindi nila SANGGUNIAN:
kinabibilangan na disiplina subalit itinuturo https://www.theguardian.com/commentisfree/2010/
dec/17/death-universities-malaise-tuition-fees,
sa Filipino. inakses noong Oktubre 30, 2019.
Kung tatasahin man ang Filipino, bilang CHED Memo Number 20, series of 2013.
kurso, programa at disiplina, mahalagang
maisakonteksto ito sa kasaysayan at
kaligirang kinairalan nito. Ang paglunsad
ng mga mga kurso at programa sa Filipino
ay resulta rin naman ng paglunsad at
daluyan
pagsulong ng mga pananaliksik at araling may
kinalaman sa ating lipunan at kultura. Nabuo
ang Filipino bilang akademikong programa
upang tumugon sa pagtunggali sa kolonyal
na sistema ng edukasyon noon at sa banta
naman ng globalisasyon sa kasalukuyan.
Kaya ang pag-aaral at pagsasagawa ng mga
pananaliksik sa Filipino ay hindi lamang

simpleng usapin ng paggamit ng wika o
tungkol sa grammar. Kundi higit pa, ito’y pag-
angkin ng kaalamang nakaugat sa ating danas

at diwa bilang bansa at lahi. Ang pagsulat ng
3
4
Introduksiyon
GERARD P. CONCEPCION, PhD
JEM R. JAVIER
Mga Editor
Si Prop. Gerard P. Concepcion, PhD, ay nagtapos ng mga
kursong BS. Education, MA Philippine Studies, at PhD
Filipino sa UP Diliman. Siya ay katuwang na Propesor sa
Departamento ng Filipino at Panitikan ng Pilipinas. Siya ay
kasalukuyang nagtuturo ng Filipino at Philippine Studies
bilang Visiting Professor sa Busan University of Foreign
Studies.
Si Jem R. Javier ay Katuwang na Propesor at kasalukuyang

Tagapangulo ng Departamento ng Linggwistiks, Kolehiyo
ng Agham Panlipunan at Pilosopiya, Unibersidad ng
Pilipinas Diliman. Siya ay interesado sa mga pananaliksik
sa Philippine linguistics and culture studies.
Ang isyung ito ng Daluyan journal ay salaminin ang kolektibong karanasan ng mga
naglalaman ng pitong artikulo, na pawang mamamayan tungo sa pagbuo ng ideolohiya,
nagsusulong ng matatag na identidad at kalinangan, at kasarinlan.
pagsasakasaysayan ng mga karanasan ng mga
Pilipino sa iba’t ibang bahagi ng kasaysayan Sinikap sa pag-aaral ni Ana Isabel D. Caguicla
ng bansa. Ang unang dalawang artikulo ay sa kaniyang artikulong pinamagatang
naglalayong makaagapay sa pangangailangan “Hugnayang Kognitibo: Balangkas sa Pagtatasa
ng mga mag-aaral ng wikang pambansa. at Paglikha ng mga Kagamitang Panturo sa
Ang mga sumunod na artikulo naman ay Filipino” na punan ang mga kakulangang
nagpapamalas, sa pamamagitan ng masinsing tinukoy sa mga rebyu ng mga teksbuk
pagbabasa (o close reading), ng kakayahan ng na ginagamit sa edukasyong primarya
iba’t ibang pamamaraan ng pagpapahayag sa pamamagitan ng pagmumungkahi ng
o pilosopiya – sistematikong gawi o kilos, balangkas na gagabay sa pagtatasa at paglikha
awiting-bayan, komiks, nobela, at iba pang ng mga kagamitang panturo sa Filipino; at
akdang pampanitikan – upang itanghal at ilarawan ang mga katangian ng mahusay na
kagamitang panturo upang maglatag ng mga pagbuo ng pag-aaral ng isang mungkahing
estratehiya sa paglikha ng mga materyal na akademikong modelong pangwika na
panturong umaayon sa mga pamantayan ng isinasaalang-alang ang pagpaplano, disenyo
hugnayang kognitibo. Nagpokus ang pag-aaral ng patakarang pangwika, konsultasyon
sa dalawang teksbuk sa Filipino sa wika at at diseminasyon, implementasyon, at
pagbasa na ginagamit ng DepEd. Gamit ang ebalwasyon, na magbibigay-linaw at
kahong taksonomiya ni Krathwohl, natuklasan magpapasikhay sa sitwasyong pangwika ng
na 1) nililinang lamang ng mga layunin sa Filipino partikular sa konteksto at karanasan
pagkatuto ng mga teksbuk ang kaalaman sa ng programang Filipino ng 13 Pang-estadong
paghahanap ng katotohanan at ang kaalaman Unibersidad at Kolehiyo sa Rehiyon III.
sa pagsasagawa, 2) nililinang ng mga tanong
ang magsaulo, ang kaalaman sa paghahanap Ang artikulo ni Reginaldo D. Cruz na
ng katotohanan at ang kaalaman sa pinamagatang “Saysay ng Kasanayan:
pagsasagawa, at 3) hindi nabigyan ng halaga Pagbuo ng Identidad sa Arnis o Eskrima”
ang kaalamang metakognitibo sa pagtatakda ay dumidiskurso sa pag-aaral kung paano
ng mga gawain. Sa huli, gamit ang panukalang nakabubuo ang arnis o eskrima bilang isang
balangkas ng hugnayang kognitibo, itinutulak isport at Filipino Martial Art ng sarili nitong
ng pag-aaral ang mga katangian ng identidad. Bunsod ng pagiging arnisador ng
mahusay na kagamitang panturo at ang mga may-akda, naging siksik ang pag-aaral hinggil
estratehiya sa pagtatasa at paglikha ng mga sa saysay ng mga isinasabuhay na kaalaman at
kagamitang panturo. Inaasahang malaki ang kasanayan hinggil sa arnis, partikular hinggil
ambag ng pag-aaral lalo pa’t nasa transisyon sa: 1) klasipikasyon sa arnis, 2) salaysay ng
ang sistema ng edukasyon ng Pilipinas sa pagsasanay sa paggamit ng itak, 3) anggulo
ilalim ng programang K-12. ng pagtaga at paghakbang o footwork, 4)
katangian ng itak at ang pamamaraan ng
Nakapokus naman sa programang Filipino ng paggamit nito, 5) pamamaraan kung walang
13 Pang-estadong Unibersidad at Kolehiyo baston, at 6) pagdadalumat sa mga nabanggit
sa Rehiyon III ang deskriptibong pag-aaral upang bigyan ng saysay ang mga kasanayan
ni Dexter L. Manzano na pinamagatang ng pag-aarnis. Gaya pa ng ibang komunidad,
“Ang Programang Filipino ng mga Pang- naipamalas ng pag-aaral na mayaman ang
estadong Unibersidad at Kolehiyo sa Rehiyon arnis sa mga katangian ng sarili nitong
daluyan
III: Batayang Pag-aaral Tungo sa Isang pagkakakilanlan.
Akademikong Modelong Pangwika.” Gamit ang
metodong triyangulasyon, nasuri ng pag-aaral Batay sa tatlong aspektong tunog, titik at
sa pamamagitan ng talatanungan, panayam, kahulugan, at ideolohiya, pinaghambing
at obserbasyon, ang sitwasyong pangwika ni John Leihmar C. Toledo, sa kaniyang
ng Filipino sa mga antas ng instruksiyon, artikulong pinamagatang “Ang Pulis at
pananaliksik, ekstensiyon, produksiyon, at ko- Pushang sa Ilalim ng Tulay: Komparatibong
kurikular. Natuklasan ng pag-aral na walang Pagbasa sa Dalawang Popular na Awit,” ang

pormal, malinaw at tiyak na patakarang unang bersiyon ng naturang awiting unang
pangwika na ipinatutupad sa bawat pang- pinatanyag ng D’Big 3 Sullivans noong dekada
estadong unibersidad at kolehiyo sa Rehiyon ’70 at ang ikalawang bersiyong inawit ng

III. Sa huli, masasabing napapanahon ang People’s Chorale sa paggunita ng Batas Militar
5
6
na idinaos noong 2018. Sa pamamagitan nito, at komprehensibong dokumentasyon ng

ipinamalas ng may-akda ang kakayahan ng mga akdang maritimo at walang malinaw at
awiting popular hindi lamang bilang salamin eksplisit na pagpapakahulugan sa Panitikang
ng masining at malayang pamamahayag ng Maritimo sa Pilipinas. Ipinamalas at tinukoy ng
kasalukuyang estado ng lipunan, kundi upang pag-aaral ang mga kompleksiti sa seleksiyon
magsilbi ring lunan ng politikang makabayan at kategorisasyon ng mga malikhaing
at radikal, na nagdaraan sa mga pagbabago teksto na maaaring ilahok o katawanin ang
ayon sa pangangailangang bumasag ng komprehensibong pagpapakahulugan ng
katahimikan ng mga umaawit, pumukaw sa Panitikang Maritimo sa Pilipinas gaya ng: 1)
damdamin ng inaawitan, at kritikal na punahin kritikal ang dagat sa naratibo, 2) pumapaksa
ang pinatutunguhan ng mga ganitong sa mga kaugnay na gawaing maritimo na hindi
awiting-bayan. nakapagpapabalewala o nakapagpapalaho
sa dagat, 3) nakapagsisiwalat ng kabuluhan
Sa kaniyang artikulong pinamagatang “Si ng dagat, at 4) tumatalakay sa mga usapin
Kenkoy bilang Kuwelang Ingles sa Komiks: ng pag-iral, paghahanap ng kahulugan, o
Isang Pagdalumat sa Karabaw English bilang damdaming nagmumula sa danas ng kariktan,
Instrumento ng Pagsulong ng Makabayang Diwa biyaya, bagsik, at natatanging kapangyarihan
sa Panahon ng Kolonyalismong Amerikano; ng dagat. Sa huli, sinasalungguhitan ng pag-
1929-1934,” ipinakita ni Maria Margarita aaral ang pangangailangan para sa masinop,
M. Baguisi kung paanong ang isang uri ng komprehensibo at empirikal na pamamaraan
Ingles na lumaganap sa Pilipinas ay naging ng pagtitipon upang makatungo sa mas
kasangkapan upang isulong ang makabayang malalim na pagpapakahulugan at pagteteorya
diwa sa panahon ng pananakop ng mga sa Panitikang Maritimo sa Pilipinas na may
Amerikano. Makikitang ang komiks ay hindi angking haraya at pagpapahalagang maritimo
lamang isang tuwiran at payak na pamamaraan na hinubog ng kinapopookang kasaysayan,
ng pakikipagtalastasan; mababasa rin dito kultura, politika, at ekonomiya ng mga Pilipino/
ang pagsusulong ng makabayang diwa at ang sa Pilipinas.
pag-angkin at pag-angkop ng mga Pilipino sa
wika at kulturang ipinilit ng Estados Unidos sa Itinanghal sa artikulo ni E. San Juan, Jr. na
panahon ng pananakop nito sa bansa. Ito ay pinamagatang “Salapi, Dangal, Paniniwala:
reaksiyonaryo sa tangkang pagbura sa sariling Ang Komodipikasyon ng Kaluluwa sa
kasaysayan at kabihasnang Pilipino, at dahil Kathambuhay, Sa Ngalan ng Diyos ni Faustino
sa madaling basahin at unawain ang genre ng Aguilar,” sa pamamagitan ng masinsing
komiks, ay naipakikintal ang ideolohiyang ito sa pagbabasa ng Sa Ngalan ng Diyos ni
higit na nakararami. Faustino Aguilar, ang pakikipagtunggali sa
mga epekto ng neoliberalismong dulot ng
Bagaman isinusulong ng pag-aaral ni Joanne globalisasyon sa Pilipinas. Pinatingkad ng
V. Manzano na pinamagatang “Pagtukoy at may-akda ang layunin ng pagkakalathala
Pagpapakahulugan sa mga Akdang Maritimo ng nobela: ilantad ang kamalian ng lumang
sa Pilipinas: Mga Makabuluhang Katangian sistema, punahin ang pagpapatakbo ng
at Kaugnay na Usapin” na may nagsasariling simbahan at ng mga tagasunod nito, at ang
domeyn ng panitikan ang Panitikang Maritimo, mga itinuturing niyang kasabwat sa gawaing
masasabing may kakulangan sa sistematiko pandaraya sa sambayanan. Ang akdang ito ni
Aguilar, ani San Juan, Jr., ay sumasalamin sa
pamalagiang layunin ng nauna sa kaniyang
pagsusulat – ang ilantad ang kapalaran ng
mga aba at sahol at ipaunawa sa mambabasa
ang taglay niyang kalayaang mag-isip at hindi
kinakailangang maging bulag na tagasunod
sa naghaharing-uri.
Sa harap ng unos kung saan tahasang inalis

ng CHED ang wikang Filipino bilang kursong
panlahat sa mga unibersidad at kolehiyo,
isang paninindigan ang Daluyan sa pananatili
ng pagtuturo ng Filipino at Panitikan sa antas
kolehiyo. Bilang isang inter/multidisiplinaring
journal hinggil sa mga pananaliksik gamit ang
wikang Filipino, patuloy nitong pinayayaman at
pinasisikhay ang mga kaalamang nagmumula
hindi lamang sa mga lokal na propesyon,
kundi maging sa mga lokal at global na
disiplina. Kaya, mas naiintelektuwalisa ang
wikang Filipino bilang impukan-daluyan ng
mga kaalaman: habang ginagamit ang wikang
Filipino sa mga pananaliksik, mas nagiging
wika ito ng iba’t ibang disiplina at mas
nagiging wika ito ng pag-aaral at pagkatuto.
Marami pang nararapat na gawin at saliksikin

gamit ang wikang Filipino. Espasyo ang Daluyan
upang maitulay ito sa mamamayan.
daluyan
7
8
Hugnayang Kognitibo:
Balangkas sa Pagtatasa at Paglikha ng mga Kagamitang
Panturo sa Filipino
ANA ISABEL D. CAGUICLA

Katuwang na Propesor sa Departamento ng Lengguwahe,
Literatura at Sining sa UP Baguio at kasalukuyang
koordineytor sa programang gradwado ng Kolehiyo ng
Sining at Komunikasyon ng UP Baguio. Nagtapos siya ng BA
Linguistics sa UP Diliman at MA Language andd Literature
sa UP Baguio. Nagturo siya ng International Baccalaureate
Filipino sa Brent International School, Beacon School, at
United World College of Southeast Asia.
Hugnayang Kognitibo: Balangkas sa Pagtatasa at Paglikha ng mga Kagamitang Panturo sa Filipino
ABSTRAK ABSTRACT
Malaki ang potensiyal ng mga teksbuk bilang The potential of textbooks as a multi-faceted
pantulong sa pagtuturo at pagkatuto kaya teaching and learning aid compels a guarantee
nararapat lamang magarantiyang mataas ang that they are produced with the level of quality
kalidad ng mga ito upang tumugma sa matayog required for them to fulfill their envisioned
na mithiin ng edukasyon. Lumabas sa mga purposes. Studies have shown that Philippine
pagsusuri sa mga teksbuk na ginagamit sa textbooks are wanting in this regard as they
primaryang edukasyon sa Pilipinas na ang mga have inadequacies that prevent the exhaustive
kakulangan nito ang humahadlang sa ganap na development of students’ knowledge and
pag-unlad ng kaalaman at paglinang sa proseso cognition. To fill this void, the current study
ng pag-iisip ng mga mag-aaral. Upang punan ang pursued the following objectives: to propose a
mga kakulangan, layunin ng pag-aaral na itong framework for the evaluation and development
maglatag ng balangkas na gagabay sa pagtatasa of cognitively complex Filipino instructional
at paglikha ng mga kagamitang panturo sa materials and to describe the qualities of
Filipino at ilarawan ang mga katangian ng cognitively complex instructional materials.
mahusay na kagamitang panturo. Binigyan I defined cognitive complexity by integrating
ng depinisyon ang konsepto ng hugnayang the principles of the revised Krathwohl’s
kognitibo sa pamamagitan ng pag-uugnay ng taxonomy, constructivism and metacognition.
mga prinsipyo ng nirebisang taksonomiya ni This framework prescribes the components and
Krathwohl, konstruktibismo at metakognisyon. characteristics of instructional materials that
Ang balangkas na ito ang nagdikta ng mga adhere to cognitive complexity standards.
elemento at katangian ng mga kagamitang
panturong sumusunod sa pamantayan ng Keywords: Filipino textbooks, instructional
hugnayang kognitibo. materials, cognitive complexity, constructivism,
metacognition
Mga susing salita: Filipino teksbuk, kagamitang
panturo, hugnayang kognitibo, konstruktibismo,
metakognisyon
May dalawang layunin ang papel na ito. Una, mapunan ang mga kakulangang tinukoy sa
mga rebyu ng mga teksbuk na ginagamit sa edukasyong primarya sa pamamagitan ng
pagmumungkahi ng balangkas na gagabay sa pagtatasa at paglikha ng mga kagamitang
panturo sa Filipino. Ikalawa, mailarawan ang mga katangian ng mahusay na kagamitang
panturo upang maglatag ng mga estratehiya sa paglikha ng mga materyal na panturong
umaayon sa mga pamantayan ng hugnayang kognitiboi. Inaasahang sa katapusan
ng sanaysay na ito, magagabayan ang mga manunulat ng teksbuk at ng iba pang mga
kagamitang panturo sa Filipino para sa Kagawaran ng Edukasyon (DepEd) upang masigurong
hahasain ng mga ito ang kritikal na pag-iisip ng mga estudyanteng gagamit nito.
Pagsusuri sa mga Teksbuk na Ginagamit sa Primaryang Edukasyon

Edukasyon ang magdudulot ng pagkakapantay-pantay ng mga tao sa mundo—isang
karapatang kinikilala sa Pilipinas sa pamamagitan ng pagbibigay ng libreng edukasyon sa
mga pampublikong paaralan. Gayumpaman, maraming suliraning pumapalibot sa sistema
tulad ng pagbibigay ng mababang kalidad ng edukasyon, na hindi makatutulong upang
maiangat ang buhay ng mahihirap na estudyante. Bunga ito ng limitadong literacy outcomesii
na nagmula naman sa kakulangan ng matinong kurikulum, mga komprehensibong
materyal sa pagkatuto, mga gurong dumaan sa pagsasanay, at mga modernong pasilidad.
Nangunguna sa mga problemang ito ang mga puwang sa kurikulum at ang kalidad ng
katumbas nitong teksbukiii. Isang partikular na kritisismo ang hindi gaanong paglinang sa
kritikal na pag-iisip ng mga estudyante sa mga teksbuk na ipinapagamit sa kanila.
Rebyu ng Teksbuk ng Philippine Social Science Council at ng UNESCO-National Commission

of the Philippines
Nagsagawa ng rebyu ng teksbuk ang Philippine Social Science Council at ang UNESCO-
National Commission of the Philippines. Tinipon nina Hornedo, Miralao, at Sta. Maria (2000)
ang mga obserbasyon ng mga nagrebyu ng teksbuk upang maipakita ang iba’t ibang anyo
ng texbook-based na edukasyong ipinaiiral sa primaryang edukasyon ng Pilipinas. Sinuri ng
mga tagarebyu ang kurikulum at teksbuk ng lahat ng mga asignatura. Tatalakayin lamang
sa papel na ito ang mga natuklasan ng mga sumuri sa Sibika at Kultura, English, at Filipino. daluyan
Nakatuon ang rebyu ni Diaz (2000) sa dalawang set ng teksbuk at manwal ng mga titser ng
asignaturang Sibika at Kultura na inaprobahan ng Department of Education, Culture, and
Sports (DECS). Naging problema para sa tagarebyu na hindi nakabuo ng kompletong serye
(ibig sabihin, nagmula ang mga teksbuk sa magkakaibang publisher) ang mga kagamitang
panturong inaprobahan ng DECS. Nagpapahayag ito na ang mga nakatakdang kompetensi
sa pagkatuto—ang pagkakaayos mula sa pinakamadali at pinakasimple sa unang baitang
hanggang sa pinakamahirap at kompleks sa ikaanim na baitang—ay dapat magpakita ng
pagpapatuloy at pagpapaunlad ng mga konsepto at idea upang taglayin ng mga mag-

aaral ang mga kompetensi. Dahil walang iisang koordineytor para sa lahat ng mga teksbuk,
walang pagpapatuloy sa paraan ng pagpapaunlad ng kasanayan ng mga mag-aaral. Napuna
rin ni Diaz (2000) na: (1) walang maayos na transisyon ang unang yunit sa kasunod kaya
nagkaroon ng kakulangan hindi lamang ang iisang teksbuk kundi ang buong serye nito;
9
10
(2) hindi sapat ang mga prosesong kognitibong napagagana sa pagsusuri ng mga teksto
dahil napakasimple ng mga impormasyong ibinigay; at (3) may hanay ng mga tanong para
sa mga pagtatasa subalit napakahirap sagutin dahil hindi naman naihanda ang mag-aaral
para masagot ang mga ito.
Sa pagtatasa ni Ravina (2000) sa anim na Filipino teksbuk at siyam na English teksbuk

na ginagamit sa elementarya at hay-iskul sa pampubliko at pribadong paaralan, ang mga
kakulangan sa teksbuk na kaniyang natukoy ay katulad ng mga problema sa mga librong sinuri
ni Diaz (2000). Natuklasang nakatuon lamang ang mga ito sa apat na makrokasanayan ng
wika gayong higit ang pangangailangan sa mga dulog na magpapaunlad sa kompetensing
komunikatibo ng mga mag-aaral. Sa pagsusuri sa mga tanong, gawain at mga pagtatasa,
lumabas na kailangang pagbutihin pa ang mga ito para mahasa ang kasanayang kognitibo
ng mga mag-aaral. Para sa kaniya, magkakaroon ng hugnayang kognitibo sa pamamagitan
ng pagbibigay-diin sa uri ng pagtatanong “mula makatotohanan/literal patungo sa analitikal
at patungo sa pinakamataas na antas ng pagtatanong—kritikal/interpretatibo” (142) at sa
pagtatalaga ng mga “gawain, pagsasanay at mga tanong na ang mga sagot ng mga mag-
aaral ay higit sa pagtukoy ng tama o mali, pagsang-ayon o di-pagsang-ayon at pagpili ng
tamang sagot” (143). Iginiit niya ang pagkakaroon ng integratibo at interdisiplinaryong
dulog sa pagpili ng mga teksto dahil maaaring maiugnay ang wika sa iba pang larang.
Ayon kay Bernardo (2000), kailangang lamnan ang mga teksbuk ng mga pagsasanay sa
pagkatuto at mga tanong na susukat at magbibigay sa mga estudyante ng pagkakataong
maipakita ang lawak at lalim ng kanilang pag-iisip. Sa pagtatasa naman ng kurikulum na
pang-elementarya at hay-iskul, natuklasan niyang “listahan lamang ito ng mga konsepto
at kasanayang dapat ituro” (21). Hinahasa lamang ng ganitong uri ng mga materyal ang
memorya ng mga mag-aaral at hindi nagagampanan ng mga estratehiyang ginamit
ang tungkulin nitong makabuo ng bagong kaalaman mula sa nakaraang kaalaman.
Sinuportahan ni Bernardo (2000) ang mga argumento ni Ravina (2000) sa kaniyang
sintesis ng nilalaman at balangkas ng mga teksbuk sa Pilipinas, na nagsasaad na dapat
magkaroon ang mga mag-aaral ng mga kasanayang kakasangkapanin nila sa pagharap sa
mga gawaing susubok sa kanilang kakayahang kognitibo—isang adhikaing matatamo kung
mahahasa ang mga kasanayang ito sa lahat ng mga asignatura.
Ebalwasyon ng mga DepEd Filipino 6 Teksbuk

Sinuri ng mananaliksik (Caguicla 2016) ang dalawang Filipino teksbuk sa wika ni Belvez
(2011) at pagbasa ni Liwanag (2011) na kasalukuyangiv ipinagagamit ng DepEd sa ikaanim
na baitang sa pamamagitan ng content analysis. Hinugot ang mga layunin mula sa Filipino
kurikulum na ipinatutupad ng DepEd at ang mga tanong, gawain, at pagtatasa sa mga
aralin ng dalawang teksbuk. Pinagtapat-tapat ang mga ito sa kahong taksonomiya ni
Krathwohl (216) upang malaman kung gaano karami ang mga ito, kung magkakahanay o
may alignment, at upang matukoy rin ang mga kaalaman at prosesong kognitibong sangkot
sa bawat aralin sa teksbuk.
Masasabing may ganap na pagkakahanay kapag ang mga layunin, tanong, gawain at
pagtatasa ay nasa parehong lugar sa kahon. Mahalagang may layuning katapat ang tanong
at gawain upang masabing may kaisahan ang mga sangkap ng kurikulum at teksbuk. Sa
pag-aaral na ito, tatlong kahong taksonomiya ang ginamit para suriin ang bawat aralin sa
dalawang teksbuk. Ang mga natuklasang magkatulad sa lahat ng mga aralin ay ginawan ng
sintesis sa isa pang kahong taksonomiya para ipakita ang pagiging hugnayan (complexity)
ng dalawang teksbuk. Binigyang-linaw nito ang mga kakulangan sa mga materyal nang sa
gayon ay makabuo ng mga estratehiya sa pagpapabuti at paglikha ng mga kagamitang
panturong sumusunod sa hugnayang kognitibo.
Landas sa Pagbasa: Aralin I

Dimensyon ng Prosesong Kognitibo
daluyan
Larawan 1. Sintesis ng Aralin 1 ng Landas sa Pagbasa

Natuklasan ng mananaliksik ang sumusunod:

1. Ang mga layunin sa pagkatuto ng dalawang libro ay nasa ilalim lamang ng
dimensiyong kognitibong makatanda, makaunawa, at makapagsagawa na ang

nagagawa lamang ay paganahin ang mababang antas ng pag-iisip, na hindi sapat
para magkaroon ng makabuluhang pagkatuto. Nililinang lamang ng mga layunin
11
12
ang kaalaman sa paghahanap ng katotohanan at ang kaalaman sa pagsasagawa.

Higit na mahalaga sa primaryang edukasyon ang kaalamang konseptwal at
metakognitibo subalit hindi ito nabigyan ng sapat na atensiyon. Hindi rin gaanong
nabigyan ng konsiderasyon ang layuning malinang ang iba pang dimensiyon ng
prosesong kognitibong lumilinang sa mataas na antas ng pag-iisip;
2. Hindi nagkulang sa dami ng tanong ang dalawang teksbuk subalit tulad ng mga
layunin, nasa ilalim lamang ng dimensiyong kognitibong makatanda, makaunawa,
at makapagsagawa ang mga ito na hindi sapat upang hikayatin ang mga mag-
aaral na siyasatin pa ang paksa ng aralin. Buhat lamang sa teksto ang sagot sa
mga tanong kaya ang nahahasa lamang ay kakayahan ng mga mag-aaral na
magsaulo o magmemorya. Nililinang din lamang ng mga tanong ang kaalaman sa
paghahanap ng katotohanan at kaalaman sa pagsasagawa. Napagagana lamang
ang kaalamang konseptwal sa mga tanong tungkol sa gramatika;
3. Maraming mga gawain at pagtatasa kaya magiging abala ang mga mag-aaral
subalit hindi sapat ang mga estratehiya at walang mga pamantayang ibinigay
sa mga aralin para maisagawa nang matagumpay ng mga mag-aaral ang mga
gawain. Hindi magkakaroon ng bagong kaalaman kung paulit-ulit lamang ang
mga ipinagagawa. Kagaya ng mga layunin at mga tanong, nasa ilalim lamang ng
dimensiyong kognitibong makatanda, makaunawa, at makapagsagawa ang mga

ito. Hindi nabigyan ng halaga ang kaalamang metakognitibo sa pagtatakda ng
mga gawain na kritikal para magampanan ang mga ito.
Pangunahing layunin ng bagong kurikulum ng Filipino ang maitanghal ng mga estudyante

ang kanilang kakayahan sa pakikipagtalastasan, maging kritikal ang pag-iisip at
magpahalaga sa wika, panitikan at kultura ng Pilipinas upang makaambag sa pag-unlad
ng bansa. Kung ibabatay sa dalawang aklat na nakatuon lamang sa pagmememorya, hindi
magtatamo ng bagong kaalaman ang mga mag-aaral.
Balangkas na Hugnayang Kognitibo

Pinalalawig ng papel na ito ang pagsisikap ng mga iskolar na nagtasa sa mga teksbuk
sa pamamagitan ng paglalatag ng mga kasanayang kinakailangan upang mapaunlad at
mahasa ang kritikal na pag-iisip ng mga mag-aaral. Isinusulong din nito ang pagkakaroon
ng higit na kritikal na dulog sa paggawa at pagpapaunlad ng mga kagamitang panturo
sa Filipino. Nabuo ng mananaliksik ang konsepto ng hugnayang kognitibo (cognitive
complexity) sa pamamagitan ng pag-uugnay ng mga prinsipyo ng nirebisang taksonomiya
ng mga layuning pang-edukasyon ni Krathwohl (2002), konstruktibismo at metakognisyon.
Ang depinisyon nito ay mula sa tatlong perspektiba:
1. Ang hangaring mahasa ang mababa at mataas na antas ng pag-iisip;
2. Pag-ayon sa paraan ng pagkatutong nakatuon sa prosesong nagbibigay-

diin sa pagpapatibay at pagbuo ng kaalaman at kasanayan, maraming mga
prosesong kognitibo ang nagsasabayan para maabot ang mataas na antas ng
kritikal na pag-iisip; at
3. Ang pagkilala sa kalikasan ng pagkatutong nakaugat sa konstruktibismo

at metakognisyon, na ang pagiging sangkot sa proseso ng pagkatuto ang
magpapaunlad sa mga mag-aaral upang makamtan nila ang makabuluhan at
malayang pagkatuto.
Noong 2001, naglabas ng bagong bersiyon ng taksonomiya ni Bloom ang ilang iskolar
sa pangunguna ni David Krathwohl bunga ng kanilang rebyu ng lumang taksonomiya
upang tugunan ang pangangailangan ng mga mag-aaral ng ikadalawampu’t isang
siglo. Nakatampok sa nirebisang taksonomiya ang “dalawang-dimensiyong balangkas
na nagbibigay-diin sa kaalaman at mga prosesong kognitibo” (Krathwohl 218), at
dahil sa mga katangiang ito, higit na angkop ang nirebisang taksonomiya kumpara sa
taksonomiya ni Bloom (1950) na kadalasang gumagabay sa pagtatakda ng mga layunin
ng mga kagamitang panturo. Ginagawa nitong kongkreto ang mga abstraksyon sa lumang
taksonomiya sa pamamagitan ng: una, pagbibigay ng tiyak na anyo sa mga kahingian ng
dimensiyong kaalaman (ibig sabihin, para sa bawat ibinigay na layunin sa pagkatuto, may
mga espesipikong estratehiya o hakbang para makamtan ito). Ikalawa, nagtampok ng
bagong dimensiyon, ang metakognisyon na nagpapalawak sa halaga ng taksonomiya dahil
hindi lamang nalilimitahan ang pagkakatuto sa pagtatamo ng kaalaman kundi tumatawid
sa aplikasyon ng mga estratehiya sa pagkatuto. Ikatlo, hindi tulad ng lumang taksonomiya
na nag-aatas na kailangan munang magsimula sa mababang antas ng pag-iisiip bago
makarating sa mataas na antas ng pag-iisip, kinikilala ng nirebisang taksonomiya na
maraming mga prosesong kognitibo ang nagsasabayan para makamtan ang higit na
kompleks na uri ng pag-iisip. daluyan
Isang teorya ng pagkatutuo ang konstruktibismo na nagbibigay-diin sa aktibong
konstruksiyon ng pagkalap ng kaalaman ng mga tao (Woolfolk, 1999 sinipi kay Tracey
2006). Natututo lamang ang isang mag-aaral kung sangkot siya sa proseso ng pagkakatuto
at kaya niyang pag-ugnayin ang bagong kaalaman sa umiiral na kaalaman (Tracey 2006).
Sinimulan ng teoryang ito ang pagbabago sa paraan ng pagtuturong nakasentro sa titser
tungo sa dulog na nakasentro sa mag-aaral. Hinihingi ng pagsasangkot sa mga estudyante
sa proseso ng pagkatuto na bigyan sila ng oportunidad na mapaunlad ang kanilang mga
estratehiya at kasanayan upang sukatin ang kanilang nalalaman at tukuyin ang mga paraan
kung paano sila natututo. Kapag nagkaroon ang mga mag-aaral ng mga kasanayang ito,
sila ay magiging malaya at responsable.
13
14
Nasa pusod ng konstruktibismo ang kaalamang metakognitibo na may kinalaman sa

kaalaman sa pag-unawa (Pintrich 2002) at nakadisenyo ito na gawing sangkot ang mag-
aaral sa proseso ng pagkatuto. Nakatuon ito sa pagtulong sa mga mag-aaral na maging
maalam at responsable sa kung paano sila mag-isip. Kabilang dito ang kaalaman sa
pangkalahatang estratehiya na maaaring magamit sa iba’t ibang gawain, kaalaman sa mga
sitwasyon at kondisyon kung kailan higit na epektibo ang mga estratehiyang ito, at ang
pagkilala sa sarili (Pintrich 2002). Binibigyan nito ang mga mag-aaral ng mga kasanayan
upang makaangkop sa iba’t ibang sitwasyon. Iginigiit ni Pintrich (2002) na dapat nakabaon
ang kaalamang metakognitibo sa lahat ng mga aralin sa iba’t ibang asignatura.
Ang nirebisang taksonomiya, konstruktibismo, at metakognisyon ang mga pamantayan ng

isinusulong na balangkas ng mananaliksik na makikita sa modelo (Larawan 2) na sabayang
gumagana para magarantiya ang hugnayang kognitibo. Mahalaga ang pagsasama-sama
ng tatlong balangkas dahil isinusulong nito ang pinakalayunin ng pagkatuto na nararapat
itong sumunod sa prosesong konstruktibist. Gagabayan ng nirebisang taksonomiya ang
mga pagpapasiyang gagawin sa pagbuo ng mga tanong at pagtatakda ng mga gawain at
pagtatasa, na binibigyang-atensiyon ang mga prosesong kognitibong dapat mapaunlad ng
teksbuk. Idinisenyo rin ito upang masiguro ang pagkakahanay (alignment) ng mga nabanggit
na sangkap ng teksbuk. Epektibo ang taksonomiya sa pagtukoy sa mga kasanayang dapat
mapaunlad ng mga tanong, gawain, at pagtatasa subalit hindi ito sapat upang ilarawan
ang proseso ng paglikha ng mga kagamitang panturo o teksbuk. Kinakailangan, kung

gayon, ng isang komprehensibong pundasyong magbibigay ng direksiyon sa paggawa ng
mga ito kaya inilangkap ang konstruktibismo at metakognisyon. Ito ang mga prinsipyong
nagtatakda at nagsusulong ng mga kinakailangan upang mapaunlad ang kritikal na
pag-iisip. Ang nirebisang taksonomiya ang magbibigay ng bokabularyong kinakailangan
upang matukoy ang mga kasanayang nagpapaunlad sa kritikal na pag-iisip, habang ang
konstruktibismo at metakognisyon naman ang bumubuo sa prosesong magpapaunlad
sa makabuluhang pagkatuto. Ang kalikasan ng pagkatutong nakabatay sa teksbuk ang
paghikayat sa estudyanteng umasa sa isang materyal habang siya ay sumusulong sa
proseso ng pagkatuto. Inaalalayan ng makabuluhang implementasyon ng mga prinsipyo ng
konstruktibismo at metakognisyon sa pagdidisenyo ng mga tanong, gawain, at pagtatasa
sa mga teksbuk ang tendensiyang ito.
Larawan 2. Modelo ng Hugnayang Kognitibo

Mga Katangian ng Mahusay na Kagamitang Panturo at ang mga Estratehiya sa Pagtatasa
at Paglikha ng mga Kagamitang Panturo
Hindi nasusukat sa dami ng mga tanong at gawain ang hugnayang kognitibo ng teksbuk o
ng anumang kagamitang panturo kundi sa kalidad nito. Mailalarawan ang isang mahusay
na kagamitang panturo na siya ring mga batayan sa pagtatasa at pagbuo ng mga ito batay
sa sumusunod na katangian:
1. Inquiry-based. Ang unang hakbang upang magkaroon ng pagkatutong

aktibo ay ang paghahapag ng mga tanong, suliranin, at mga sitwasyong
kailangang pagnilayan ng mga estudyante tungkol sa isang paksa. Naiiba ito
sa tradisyonal na mga materyal na ibinibigay na ang lahat ng impormasyon at
kaalamang dapat malaman ng estudyante at limitado lamang ang magiging
sagot sa kung ano ang nilalaman ng kagamitang panturo. Dapat mabigyan ang
mga estudyante ng pagkakataong magbigay ng mga sagot na magpapakita
ng lalim ng pag-unawa nila sa paksa at higit ding mainam na maiuugnay nila
ang paksa sa iba pang mga disiplina. Sa ganitong paraan, hindi nakakahon ang
pagkatuto ng mga estudyante.
2. Balanse at may kaayusan ang mga kasanayan sa pag-iisip. Upang matiyak na

malilinang ang kritikal na pag-iisip, dapat munang magsimula ang mga tanong
at gawain na lilinang ng kasanayan sa pag-iisip sa mababang antas patungo
sa mataas na antas. Kailangang ilatag ang pangunahing idea na magbibigay
ng komprehensibong pag-unawa sa paksa at magsisilbing tulay sa higit pang
malalaking idea. Marapat na may lakip na mga estratehiya upang mapagana ang
kaalaman ng mga mag-aaral at mahasa ang kanilang kakayahan sa pag-iisip. Sa
simula, maaaring tanungin ang mag-aaral kung ano ang kanilang alam at nais
malaman tungkol sa paksa dahil sa pamamagitan nito, matataya kung gaano
kalawak ang kanilang nalalaman tungkol sa paksa at makakausad na sa mga
bagay na hindi pa nila alam. Kapag naisagawa na ang lahat ng gawain, aalamin
naman kung ano ang mga paraang ginamit nila upang mahanap ang sagot dahil
dito matatasa ang kanilang metakognitibong kasanayan.
daluyan
3. Magkakahanay ang lahat ng elemento ng kagamitang panturo. Nararapat na

magkakaugnay ang layunin, mga tanong, gawain at pagtatasa. Kinakailangang
may integrasyon din ng nakaraan, umiiral, at bagong kaalaman sa mga tanong,
gawain, at mga pagtatasang ibibigay sa kagamitang panturo.
4. Hanay ng mga tanong. Nararapat na magkaroon ng mga tanong na

makatotohanan (Wilson, n.d.), naghihinuha, nagbibigay ng interpretasyon,

paglalapat, tanong tungkol sa ipotesis, at replektibo (Wolf 1986).
a. Makatotohanan. Ito ang mga uri ng tanong na hindi komplikado

ang mga hinihinging sagot; nakabase sa katotohanan o kabatiran ng
15
16
lahat. Mababang antas ng pag-iisip ang pinagagana rito dahil mula

lamang sa teksto ang mga kinakailangang sagot.
b. Naghihinuha. Hinihingi nitong lagpasan ang ibinigay na
impormasyon upang maghanap ng mga palatandaan, masiyasat ang
mga ito at matalakay kung mapatotohanan ang mga hinuha.
c. Nagbibigay ng interpretasyon. Ito ang mga tanong na humihinging
punan ang nawawalang impormasyon. Inaasahan nitong mabigyan ng
paliwanag kung naunawaan ang kahihinatnan ng mga impormasyon.
d. Paglalapat. Hinahamon nito ang lawak ng pag-iisip na inaasahang
madala ng mga estudyante ang kanilang kaalaman sa ibang mga
larang.
e. Tanong tungkol sa ipotesis. Ito ang mga tanong tungkol sa mga
bagay na maaaring bigyan ng prediksiyon at subukin.
f. Replektibo. Ito ang mga metakognitibong tanong na pagninilayin
ang mga estudyante sa mga paraan kung paano sila natuto.
5. May varayti ng mga gawaing magpapaunlad o magpapataas sa paraan

ng pagkatuto. Ang mga gawain ay inquiry-based at sumusunod sa proseso.
Mahalagang gampanin ng mga gawain ang mabigyan ang mga mag-aaral ng
pagkakataong makita ang koneksiyon ng paksa sa iba pang mga disiplina. Dapat
bigyang-konsiderasyon sa pagtatakda ng mga gawain ang pagpapaunlad at

paghahasa sa kognitibong pag-iisip—makatanda, makaunawa, makapagsagawa,
makapagtasa/makapagtaya, makasuri, at makalikha. Malilinang naman
ang metakognitibong kasanayan kapag may varayti ng gawain tulad ng: (1)
pagtukoy sa sanhi at bunga, (2) pagtatala at pagtukoy ng mahahalagang punto,
(3) pagtukoy at pagsasaayos ng mga problema at solusyon, (4) pag-uugnay ng
impormasyon sa mga pangunahing tema at pantulong na idea, (5) pagpapaunlad
ng mga konsepto, (6) pagpapalawak at pagbuo ng bokabularyo, at iba pang mga
estratehiyang kakailanganin ng estudyante upang ganap niyang maunawaan
ang isang paksa.
6. May varayti sa pagtatasa at nakalatag ang pamantayan ng pagtatasa.

Nakasalalay ang tagumpay ng mag-aaral sa pagtatawid ng pangunahing
kahingian ng isang kagamitang panturo sa maliliit o pormatibong mga pagtatasa
(formative assessment). Nararapat na ang lahat ng ito ay may kontribusyon
upang maisakatuparan ang pangunahing pagtatasa (summative assessment).
Pinakamahalaga sa lahat ang pagbibigay ng pamantayan o rubric na susundin
at gagabay sa mag-aaral sa pagsasagawa ng mga kahingian ng kagamitang
panturo. Kailangang maliwanag sa mga mag-aaral ang basehan ng markang
kanilang makukuha.
7. May puwang para sa pagninilay. Layunin ng pagtuturo at pagkatuto na ihanda

ang mag-aaral na harapin ang anumang akademikong hamon nang mag-isa at
maging responsable sa kaniyang sariling pagkatuto. Magaganap lamang ito kung
maliwanag sa kaniya ang mga paraan kung paano siya natututo, kaya nararapat
niyang mapagnilayan ang bawat estratehiyang ginamit para maisagawa ang
kahingian ng bawat kagamitang panturong ipinagamit sa kaniya. Sa ganitong
paraan nahahasa ang metakognitibong kasanayan.
Nirebisa ng mananaliksik ang unang aralin sa Landas sa Pagbasa (Belvez 2011) na

pinamagatang “Mga Tugmang Bayan” (2-6) upang umayon ito sa mga pamantayan ng
hugnayang kognitibo at magkaroon ng mga katangian ng isang mahusay na kagamitang
panturo. May tatlong yugto ang nirebisang aralin: sa unang yugto, magkakasama ang
mga pangkalahatan at espesipikong layuning nakasaad sa kurikulum ng Filipino sa Grade
6 ng DepEd, mga pagtatasa, at ang mahalagang konsepto. Nakahanay ang pagtatasa sa
mga layunin upang matiyak na hindi lilihis ang mga gawain sa nais makamtan ng aralin.
Mahalagang konsepto naman ang pangkalahatang pahayag na magpapagana ng inquiry sa
aralin dahil sinasakop nito ang komprehensibong kaalamang dapat matutuhan hinggil sa
paksa at ito rin ang magsisilbing tulay tungo sa higit pang malalaking idea.
daluyan
Nasa ikalawang yugto naman ang mga estratehiyang magpapaunlad at hahasa sa mga
prosesong kognitibo at metakognitibo ng mag-aaral. Nakalahad ang mga pagtatasang

pormatibong kinakailangan upang matagumpay na maisagawa ang pagtatasang
pangkalahatan. Dito magaganap ang integrasyon at paglalapat ng kaalamang
makatotohanan sa iba pang kaalaman. Nagsimula ang yugtong ito sa pagpapagana ng

nakaraang kaalaman para sukatin ang alam na ng mga estudyante tungkol sa paksa upang
17
18
magabayan ang guro sa magiging direksiyon ng aralin. Unang ibinigay ang listahan ng
bokabularyo bago ang teksto sa halip na sa huli upang makatulong sa pagbasa ng teksto
at hindi lamang gamiting pagtatasa sa pag-unawa ng binasa. Sa bahaging “Pagbasa ng
Teksto,” binigyan ng panuto ang mga estudyanteng dapat muna nilang intindihin ang
mga tanong bago magbasa upang magabayan ang kanilang pagbabasa at siyang lilinang
sa kasanayan sa pagtukoy sa pangunahing idea at pantulong na idea. May hanay ng mga
tanong na ibinigay sa mga estudyante upang hindi lamang literal ang kanilang pag-unawa
sa teksto. Sa paggawa ng habing-semantiko, ginagarantiyang maiuugnay at mailalapat
ng mga estudyante ang kanilang pag-unawa sa teksto sa iba pang mga idea at larang.
Mapapansing may mga graphic organizer para sa bawat gawain upang maibigay sa mag-
aaral ang estratehiyang gagamitin para maisakatuparan ang mga gawain at sa ganitong
paraan din mapauunlad ang kaalamang metakognitibo. Lahat ng gawain ay tungo sa
pagsasagawa ng pangkalahatang pagtatasang tatahi sa mga kasanayan sa pag-iisip ng
mga estudyanteng pinaunlad ng aralin. Nakalatag din dito ang proseso at mga pamantayan
sa pagsasagawa ng pagtatasang pangkalahatan upang matagumpay itong magawa ng
mag-aaral.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
daluyan JOURNAL NG WIKANG FILIPINO
i
Nakatuon ang ikatlong yugto
Aplikasyon/pagpapatatag itosa
ngpagninilay sa aralin.
mga kasanayang Hinihikayat
nagmula nito
sa pagpuno sa ang mga estudyanteng
habing-sementiko.
balikan ang kanilang mga natutuhan at ang proseso ng kanilang pagkatuto. Kung pauli-ulit
itong gagawin sa lahat ng mga aralin sa buong taon ng pag-aaral, malilinang ang aspekto
ng metakognisyong pag-unawa sa kanilang sarili at kakayahan.
19
20
Paglalagom
Mahalaga ang mga teksbuk at mga kagamitang panturo dahil maaari itong maging
ahensiya ng pagbabago. Sa mga pampublikong paaralang may isang titser para sa
tatlumpu’t isa o higit pang estudyanteng nagsisiksikan sa isang masikip na klasrum, ang
teksbuk ang lumilikha ng kaayusan at isang mahalagang paraan para tugunan ang iba’t
ibang pangangailangan ng klase. Malaki ang potensiyal ng mga teksbuk bilang pantulong
sa pagtuturo at pagkatuto kaya nararapat lamang magarantiyang mataas ang kalidad ng
mga ito upang tumugma sa matayog na mithiin ng edukasyon.
Nasa panahon ng transisyon ang sistema ng edukasyon sa bansa dahil sa pagkakaroon ng

programang K-12. Inaasahang marebisa ang mga kagamitang panturo at sumulat ng mga
teksbuk para sa mga bagong kurso kaya isa itong pambihirang pagkakataon upang itama
ang mga pagkakamali at punan ang kakulangan ng mga manunulat ng teksbuk noong
nakaraan. Sa pamamagitan ng paglikha ng mga kagamitang panturong inquiry-based,
masisigurong ang uri ng pagkatuto ay lihis sa tradisyonal kung saan nakasalalay lamang
ang mga mag-aaral sa pakikipag-ugnayan sa teksbuk at sa kanilang titser. Magiging
makabuluhan ang pakikipag-ugnayang ito kung mabibigyan ang mga mag-aaral ng mga
kagamitang panturong pupuwersahin silang usigin ang nilalaman nito. Umaasa ang
mananaliksik na makakaambag ang mga iminungkahi ng sanaysay na ito sa paglikha ng
mga kagamitang panturong hahasa sa kritikal na pag-iisip ng mga mag-aaral.
MGA SANGGUNIAN
Aguinaldo, Camille A. “K to 12 review finds declining Krathwohl, David R. “A revision of bloom’s taxonomy:
test scores, skills mismatch.” an overview.” Theory into practice, Theory into
BusinessWorld. BusinessWorld Publishing 6 Marso practice, 41 (4): 2002. 212-218. JSTOR. Web. 3
2019. Web. 5 Oktubre 2019. Marso 2016.
Belvez, Paz M. Landas sa pagbasa: batayang aklat Liwanag, Lydia B. Landas sa pagbasa: batayang aklat
sa filipino: ikaanim na baitang. Quezon sa filipino: ikaanim na baitang. Quezon
City: EduResources Publishing Inc., 2011. 1-246. City: EduResources Publishing Inc., 2011. 1-240.
Limbag. Limbag.

Bernardo, Allan B.I. “Frameworks and contents of Pintrich, Paul R. “The role of metacognitive knowledge
philippine basic education textbooks: a synthesis in learning, teaching and assessing.” Theory into
and exposition.” The social and human sciences in practice, 41 (4): 2002. 219-225. JSTOR. Web. 3
philippine basic education: a review of elementary Marso 2016.
and high school textbooks, inedit nina Florentino
H. Hornedo, Virginia A. Miralao and Felice P. Sta. Ravina, Maria Clara V. “A review of the social and human
Maria, 1-24. Quezon City: Philippine Social Science sciences a review of the framework and content of
Council, 2000. 1-24. Limbag. elementary and secondary textbooks and teacher’s
manuals in english and filipino.” The social and
Bloom, Benjamin S., et al. Taxonomy of educational human sciences in philippine basic education: a
objectives: the classification of educational review of elementary and high school textbooks,
goals by a committee of college and university inedit nina Florentino H. Hornedo, Virginia A.
examiners: Handbook 1: cognitive domain. New Miralao and Felice P. Sta. Maria, 139-160. Quezon
York: Longman, 1956. 201-207. Limbag. City: Philippine Social Science Council, 2000. 139-
160 Limbag.
Caguicla, Ana Isabel D. “The anatomy of deped-issued
filipino 6 textbooks: mapping out knowledge and Republic of the Philippines Commission on Audit.
cognitive complexity.” M.A. thesis. University of Department of Education Annual Audit Report (6
the Philippines Baguio, 2016. Limbag. Agosto 2019). 27. Web. 5 Oktubre 2019.
Department of Education. “K-12 basic education Tracey, Dianne H. and Lesley Mandell Morrow. Lenses
curriculum: baitang 6.” K to 12 gabay on reading: an introduction to theories and
pangkurikulum: filipino, 2013. Web. 11 Enero 2016. models. New York and London: The Gilford Press,
2006. 47-74. Limbag.
Diaz, Manuel P. “A review of selected textbooks and
other instructional media for sibika at kultura Wilson, Leslie O. “Five Basic Types of Questions.” The
in elementary schools.” The social and human second principle. Leslie Owen Wilson, N.d. Web. 1
sciences in philippine basic education: a review Mayo 2016.
of elementary and high school textbooks. Ed.
Florentino H. Hornedo, Virginia A. Miralao and Wolf, Dennis P. “The art of questioning.” College Board
daluyan
Felice P. Sta. Maria. Quezon City: Philippine Social Summer Institute Educational Equality
Science Council, 2000. 25-46. Limbag. Project. Sta. Cruz, California. 9-13 July 1986.
Lektura. Web. 20 Agosto 2009.
Hornedo, Florentino H., Virginia A. Miralao and Felice
P. Sta. Maria. The social and human sciences in
philippine basic education: a review of elementary
and high school textbooks. Quezon City: Philippine
Social Science Council, 2000. v-viii. Limbag.
21
22
MGA TALA
i
Hugnayang kognitibo ang minarapat kong salin vi
Dapat ibigay ang listahan ng bokabularyo bago
ng cognitive complexity sa halip na kompleksiting magbasa para higit na maintindihan ang teksto. Sa
kognitibo dahil sa palagay ko, higit itong makaaambag halip na bigyang depinisyon ang bawat salita, mas
sa imbentaryo ng mga akademikong konsepto sa mainam kung magpokus na lamang sa isang konsepto
Filipino. Sa balarilang Filipino, hugnayang pangungusap (hal., panitikang bayan) at hayaan ang estudyanteng
ang salin ng complex sentence. mag-brainstorm sa pamamagitan ng pagsulat ng
mga salita o pariralang may koneksiyon sa paksa sa
ii
Ayon kay Aguinaldo ng BusinessWorld, sa isang isang habing- semantiko. Dapat na magmula ang mga
senate committee hearing para sa rebyu ng kurikulum kahulugang ibibigay ng estudyante sa mga alam na
ng K-12 na isinagawa kamakailan lang, lumabas na nila at sa bagong impormasyon mula sa teksto.
bumaba ang National Achievement Test scores noong
2017 (40% para sa Grade 6 at 44.1% naman para sa Babaguhin ko ang teksto dahil hindi ito tugma sa
vii
Grade 10) na siyang indikasyon ng pagbaba ng kalidad depinisyong ibinigay sa unang talata ng teksto subalit
ng primaryang edukasyon sa Pilipinas. Nabanggit din sa pagkakataong ito pinanatili ko muna ang ibinigay sa
ang pagbaba ng kalidad ng mga guro base sa pagbaba aklat ni Belvez.
ng passing rate sa Licensure Exam for Teachers (LET).
Sa bahaging ito, dapat magbigay ng lektura ang
viii
Lumabas sa Commission on Audit Evaluation Report

iii
guro tungkol sa paggawa ng simpleng balangkas at
sa DepEd noong 2018 na kailangang itama ang mga pagsulat ng talata. Maaaring gawing lunsaran at gabay
maling impormasyong natagpuan nila sa mga teksbuk sa paggawa ng balangkas ang habing-semantiko ng
at kagamitang panturong ipinagagamit sa mga mga estudyante.
estudyante at pag-ibayuhin din ang pagrerebyu ng
mga ito bago ilathala at ipamahagi sa mga mag-aaral. Aplikasyon/pagpapatatag ito ng mga kasanayang
ix
nagmula sa pagpuno sa habing-sementiko.

Hindi kabilang ang mga librong ito sa programang
iv
K-12 subalit ito pa rin ang ipinapagamit sa mag-aaral x

May pagsisikap ang DepEd na gawing 1:31 ang
habang hindi pa naisusulat ang mga bagong libro. teacher-student ratio subalit hindi pa ito ganap na
naipatutupad dahil hindi pa rin sapat ang bilang ng
v
Binago ko nang bahagya ang mga ispesipikong mga titser sa mga pampublikong paaralan.
layunin upang tumugma sa pangkalahatang layunin.
Ang Programang Filipino ng mga
Pang-estadong Unibersidad at
Kolehiyo sa Rehiyon III:
Batayang Pag-aaral Tungo sa Isang Akademikong
Modelong Pangwika
DEXTER L. MANZANO
Associate Professor ng Programang Pangkolehiyo sa mga
Wika sa Tarlac State University. Nagtapos siya ng Doktor sa
Edukasyon na dalubhasa sa Edukasyong Pangangasiwa at
Master sa Edukasyon na dalubhasa sa Filipino. Ang kaniyang
artikulo tungkol sa pagbuo ng isang glosaryo ay nailathala sa
3L: Language, Linguistics, Literature, Vol. 24, No. 2 (2018) na
inilimbag ng Universiti Kebangsaan Malaysia. Kabilang sa mga
interes niya sa pananaliksik ang leksikografi, pagpaplanong
pangwika, edukasyong pangwika, at edukasyong pangangasiwa.
ABSTRAK ABSTRACT
Pangunahing layunin ng deskriptibong pag- This descriptive research aimed to develop a
aaral na ito na makabuo ng isang mungkahing proposed academic language model that was
akademikong modelong pangwika batay based on the results of the analysis of the status
sa isinagawang pagsusuri sa kalagayan ng of the Filipino Language Program of the 13 State
programang Filipino sa labintatlong pang- Universities and Colleges in Region III. Using
estadong unibersidad at kolehiyo sa Rehiyon the triangulation method, the data on both
III. Gumamit ng metodong triyangulasyon para curricular and co-curricular areas were analyzed
sa pag-aaral kung kaya’t ang mga nakalap na which were geared towards the development of
datos ay dumaan sa isang masikhay na pag- an academic model in Filipino. It was found out
aaral, paghihimay sa bawat bahagi at pagsusuri that there is no coded or formal document about
sa kabuuang lawak at antas ng paglalarawan na the language policies imposed in each state
siyang nagsilbing landas sa pagbuo ng isang institution in the region. With this premise, an
mungkahing akademikong modelong pangwika. academic language model anchored on the four
daluyan
Natuklasan na walang pormal, malinaw, at tiyak thrusts: instruction, research, extension, and
na patakarang pangwika na ipinatutupad sa production as well as curricular and co-curricular
bawat pang-estadong unibersidad at kolehiyo activities of an institution was developed. The
sa Rehiyon III. Mula rito, nabuo ang isang major phases of the said model include language
mungkahing akademikong modelong pangwika planning, language policy design, consultation,
na magbibigay-linaw sa patakarang pangwika dissemination, implementation, and evaluation.
sa apat na tunguhin at sa iba pang gawain ng Conclusively, there can be no language model
mga pang-estadong unibersidad at kolehiyo at that can terminate scholars’ continuous attempt
maging sa mga gawaing ko-kurikular o ekstra- to realize different language programs.

kurikular. Ang mga pangunahing yugto nito
ay kinapapalooban ng pagpaplano, disenyo Keywords: language planning, language policies,
ng patakarang pangwika, konsultasyon at academic language model, Filipino language

diseminasyon, implementasyon, at ebalwasyon. program, curricular activities, co-curricular
Gayumpaman, masasabing walang mga modelo activities
23
24
at patakaran ang makapagbibigay tuldok sa

patuloy na pag-aaral at pagsasakatuparan ng
mga programang pangwika.
Mga susing salita: Pagpaplanong Pangwika,

Patakarang Pangwika, Akademikong Modelong
Pangwika, Programang Filipino, mga Gawaing
Kurikular at Ko-kurikular
Ang Programang Filipino ng mga Pang-estadong Unibersidad at Kolehiyo sa Rehiyon III: Batayang Pag-aaral Tungo sa Isang Akademikong Modelong Pangwika
PANIMULA
Nagpapamalas ang kapangyarihan ng wika ng kahandaan sa anumang pagpapaunlad nito
upang lalo pang magamit nang may katatasan sa mga taong tumatangkilik nito. Kung
gayon, marapat na bigyang-pansin ang napapaloob na programang pangwika ng isang
akademikong institusyon. Maraming salik ang nakakiling sa mga programang pangwika
na kung minsan ay naisasawalang bahala lalo pa at ito ay wikang Filipino na sa tingin ng
ilan, wikang mas mahina kumpara sa prestihiyosong wikang Ingles. Ang mas mayamang
kaalaman at mas pursigidong pananaliksik, pag-aaral, at pakikipaglaban sa kung anong wika
ang mas nararapat mamayagpag sa bansang Pilipinas ay nagdudulot ng pagpapahalaga ng
ilang mga Pilipino sa Ingles kaysa sa wikang pambansa. Subalit dapat iwaksi at ituon sa
pag-aaral at pagpapalago ng pambansang wika ang walang hanggang pakikipaglaban sa
disposisyong ito.
Sa pagpasok ng mga bagong kurso sa Filipino ayon na rin sa pagbabago at patuloy na

pagpatupad ng K-12 kurikulum, mainam na mabigyan ng paglalarawan ang nakalipas na
programa sa Filipino at gawing basehan sa mga bagong patakarang ipatutupad sa mga
institusyon. Ang nakalipas na kurikulum ay hindi dapat bigyang tuldok bagkus ito ay
marapat balikan at pag-aralan kung ano ang naging kahihinatnan ng programang Filipino at
magsisilbi itong daluyan ng panibagong konsepto sa pagpaplanong pangwika. Sa layuning
mailarawan at masuri ang nakalipas na programang Filipino sa mga pang-estadong
unibersidad at kolehiyo sa Rehiyon III, tinangka ng mananaliksik na mailarawan at masuri
ito ayon sa mga kasalukuyang kaalaman sa programang pangwika (Constantino 2005,
Gonzalez 2002, Richards 2001, Bobbit 1918). Sinikap nitong mailarawan at masuri ang
kurikular at ko-kurikular na programa sa Filipino nang sa gayon ay mabigyan ng masusing
pag-aaral kung ito ba ay nagpapakita ng isang proseso, kalakaran o trend sa lahat ng pang-
estadong unibersidad at kolehiyo ng Rehiyon III. Ang tunguhing ito ay magbibigay ng
diwang aral sa kung saang antas nakatuon ang mga programang ito, kung paano nabubuo
ang mga pang-institusyonal na pagpaplano at pagsasakatuparan, ang kahihinatnan ng
programa sa mga mag-aaral, ang pagsusuri sa kung saan napananatili at napauunlad ang
Filipino sa Programang Pangkolehiyo.
Mahalaga ang paghihimay, pagsusuri, at pagtataya sa mga kaalaman tungkol sa wika batay
sa praktis ng institusyon. Ayon kay Constantino (2005):
Anumang pagbabagong dulot nito ay dapat tanggapin at tangkilikin.
Nangangahulugan ito na pinag-iisipan o may tangkang suriin ang kabuluhan at
pangangailangan ng dati na o ng narito na. Mahalaga ito lalo na sa larangan ng
edukasyon, partikular sa kurikulum, dahil malaki ang epekto nito sa pangkalahatang
kaunlaran hindi lang ng kaisipan kundi ng buong lipunan. Gayunpaman, ang
anumang pagbabago lalo na sa isang demokratikong lipunan, gaya ng Pilipinas, ay
laging nahaharap sa mga pagpuna at pagkilatis, konstruktibo man o hindi, lalo na
kung nangangahulugan ito ng matagalang pagpapatupad at epekto (171).
Ang mga simulaing nabanggit ang siyang naghimok sa mananaliksik na bigyang

deskripsiyon ang programang Filipino ng mga pang-estadong unibersidad at kolehiyo
sa rehiyon. Ang mga kinalabasan ng pagsusuri sa mga impormasyong nakalap ay pinilit
maging daluyan ng isang akademikong modelong pangwika na maaaring makatugon sa
pangangailangan ng mga mag-aaral sa gitnang Luzon.
May mga naisagawa nang pag-aaral sa programang Filipino at pagpaplanong pangwika

(Jocson 2013; Abad, Constantino, Magracia, Rio-Apigo, Talegon, Tarun, Viray 2005; Liwanag
1996; Gonzalez 1996; Pineda 1985) sa bansa subalit wala pang nasumpungang pag-aaral na
naglalarawan sa programang Filipino sa Rehiyon III na tumutumbok sa isang akademikong
modelong pangwika. Kung kaya’t ang mga layunin na hinangad makamit ng pananaliksik
na ito ay upang: (1) mailarawan at masuri ang batayang programa sa Filipino batay sa
kurikulum at mga gawaing ko-kurikular; (2) matukoy ang mga saligan na dapat isaalang-
alang sa pagbalangkas ng isang akademikong modelong pangwika batay sa isinagawang
pagsusuri sa kasalukuyang programa sa Filipino; at (3) makabuo ng isang mungkahing
akademikong modelong pangwika na tutugon sa napapanahong pangangailangan ng mga
mag-aaral ng pang-estadong unibersidad at kolehiyo sa Rehiyon III.
Akademikong Modelong Pangwika

Salig ang akademikong modelong pangwika sa mga simulaing ipinahayag ng mga
dalubhasa sa pagpaplanong pangkurikulum at pangwika. Ayon kay Bell (23), ang modelo
ay isang koleksiyon na nangangailangan ng mga simulain na siyang magsisilbing daluyan
daluyan
at batayan upang ang ibang bahagi nito ay makasunod alinsunod sa disenyo at katuturan
nito.
May panawagan naman si Constantino (24) na palawakin ang Filipino at ang pagpaplanong
pangwika sa dimensiyong pananaliksik. Sa kaniyang pagsulong sa mga gawaing pangwika,
ipinahayag niya ang konsepto ng isang Deskriptibong Pagpaplanong Pangwika na tinatawag
din namang Institusyonal na Pagpaplanong Pangwika na maaaring maipamalas sa mga
modelong maaaring magamit bilang basehan nito. Layunin ng pagpaplanong pangwika

na lutasin ang mga suliranin at ayusin ang mga sitwasyon at kalagayang pangwika sa
pamamagitan ng mga mungkahing solusyon at manipulasyon tungo sa tahasang pagkilala
sa wikang Filipino bilang asignatura at wikang pambansa.
25
26
Ipinamalas naman ni Haugen (80) ang apat na yugto ng pagpaplanong pangwika: (1)
seleksyon, (2) kodipikasyon, (3) elaborasyon, at (4) implementasyon. Sa antas rehiyonal,
ang apat na prosesong nabanggit ay nasa antas na ng pag-unlad bagama’t hindi pa sapat
ayon na rin sa mga nakalap na impormasyon, obserbasyon, at pagsusuring naganap sa
pagsasakatuparan ng pag-aaral na ito.
Sa kabilang dako, isang napakalaking kontribusyon ang inilatag ni Tarun (207) tungkol sa
institusyonal na tunguhin sa pagpaplanong pangwika. Ayon sa kaniya, ang isang modelong

programang pangwika ay marapat na nakapokus sa apat na tunguhin ng institusyon:
instruksiyon, pananaliksik, ekstensiyon, at produksiyon. Ang apat na tunguhing ito
ay nangangailangan ng seleksiyon na magamit ang wikang Filipino bilang wikang
magtataguyod sa institusyonal na programa na angkop sa kakayahan ng bawat isa na
umunawa at magpasiya ayon sa wikang nagpaparating ng mas masikhay na pagkaunawa.
Maliban sa apat na tunguhing nabanggit, at batay na rin sa ginawang pag-aaral, marapat
na isama ang ko-kurikular na programa sa pagbalangkas ng mga patakarang pangwika
upang ganap na mahubog ang iba pang kakayahan at potensiyal ng mga mag-aaral.
Matutunghayan naman sa bahaging ito ang isang linear na proseso ng pagpaplanong

pangwika sa kontekstong akademiko. Makikita sa prosesong ito na ang Komisyon sa
Lalong Mataas na Edukasyon o CHED ang nagpaplano at nag-uutos para sa lalamanin ng
kurikulum. Anumang kinalabasan ng pagpaplano ay ipinatutupad ng mga administrador na
siyang sinusunod ng mga guro at tinatanggap ng mga mag-aaral.
Pigura 1. Linear na Proseso ng Pagpaplanong Pangwika sa Akademikong Konteksto
Ang kasalukuyang sistema ng pagpaplano sa programang Filipino ay nagmumula sa

komisyon at sa mga may katungkulang magsagawa ng pagpaplano ng kurikular na
gawain. Malimit makalimutang maisangkot ang mga guro sa malawakang pagpaplano.
Ang mga guro na siyang unang nakakaalam sa pangangailangan at tunay na kabuluhan
ng mga pagpaplanong pangwika ang saligan sa matagumpay na pagpapatupad ng isang
programang pangwika (Richards 209).
Ang isang programang pangwika ay magiging ideolohikal lamang kung ang proseso
ng pagpapalaganap ay sistematiko. Magiging sistematiko ang proseso ng programa
kung patuloy itong isalang sa mga ebalwasyong maglalatag ng empirikal na batayan sa
pagpapaunlad nito (Brown 217). Ang programang may sistematikong proseso ay laging
handang tumupad at tumanggap sa anumang pagbabago, kung kaya ang cyclical na
paglalarawan ay dapat mailapat sa isang modelong sasapol sa pangangailangan ng isang
sistematikong programang pangwika. Sa mga simulaing nabanggit, pinagsikapan ng
mananaliksik na buuin ang mga konseptong nakalap sampu ng mga resultang nagmula sa
isang masusing pagsusuri sa ginawang deskriptibong paglalarawan sa tunay na kaganapan
ng programa sa Filipino sa rehiyon. Kung gayon, matutunghayan sa pananaliksik na ito ang
isang masusing paghimay, pagtumbok, at paglapat ng mga bahagi ng modelong aangkop
sa pangangailangan ng mga institusyon sa rehiyon.
Disenyo at Metodolohiya
Ginamit ang deskriptibong pamamaraan ng pananaliksik sa pag-aaral na ito. Nagbibigay
ang deskriptibong pag-aaral ng isang malawakang paglalahad ng katotohanan na siyang
magiging basehan ng pagpapasiya (Calmorin 26). Maliban dito, isang pag-aaral at
pagsusuri sa nilalaman ng mga dokumento at sa kabuuang lawak at antas ng paglalarawan
ang isinagawa na siyang nagsilbing landas sa pagbuo ng isang mungkahing akademikong
modelong pangwika.
Mga Kalahok
Makikita sa sumusunod na talahanayan ang bilang ng mga guro at mag-aaral sa bawat
institusyon na naging bahagi sa pag-aaral.
Talahanayan 1
Bilang ng mga Kalahok sa mga Pang-estadong Unibersidad at Kolehiyo sa Rehiyon III
daluyan
27
28
Labintatlong pang-estadong unibersidad at kolehiyo sa Rehiyon III ang mga naging kalahok
sa pag-aaral. Bawat institusyon ay may kinatawang limang guro sa Filipino maliban sa
PhilSCA at PMMA na may tig-isang guro sa Filipino lamang. Gaya ng pagpili sa mga guro,
sa paraang pasumala rin nalikom ang 50 mag-aaral sa bawat institusyon. Sa mahalagang
kadahilanan, may mga ilang kalahok ang hindi nakapagbalik ng mga instrumento datapwa’t
hindi naman ito nakaapekto nang malaki sa kinalabasan ng pag-aaral. Samakatwid, 57 na
guro sa Filipino ang naging kasapi samantalang 645 naman ang kabuuang bilang ng mga
mag-aaral na naging kalahok.
Mga Instrumento
Gamit ang metodong triyangulasyon, tatlong mahalagang instrumento at teknik ang
ginamit sa pagkalap ng mga datos mula sa mga guro at mag-aaral ng mga pang-estadong
unibersidad at kolehiyo sa rehiyon: (1) talatanungan, (2) panayam, at (3) obserbasyon.
Magkaibang talatanungan ang naipamudmod sa mga napiling tagasagot: talatanungan para

sa mga guro at para sa mga mag-aaral. Bawat uri ng talatanungan ay nangangailangan ng
paglalarawan sa kasanayan at impormasyon tungkol sa instruksiyon at ko-kurikular na mga
gawain. Dagdag pa nito, nagsagawa rin ng mga impormal na panayam ang mananaliksik sa
ilang mga administrador, guro, at mag-aaral. Nakapokus ang mga katanungan ng panayam
sa mga isyu tungkol sa patakarang pangwika, suporta ng administrasyon sa Filipino bilang
wikang pang-instruksiyon at pambansa, lawak ng partisipasyon ng mga guro at mag-
aaral sa mga gawaing pangwika, maging ang papel ng Filipino bilang asignatura at wikang
pambansa. Naging kapaki-pakinabang din ang mga likas na obserbasyong nakalap sa
bawat pang-estadong unibersidad at kolehiyo. Maliban dito, naging mahalaga rin ang mga
silabus at mga kagamitang pampagtuturo na nasumpungan sa mga institusyong naging
kalahok sa pag-aaral.
Balangkas ng Pag-aaral
Sa panahong isinagawa ang pag-aaral, ilan sa mga pang-estadong unibersidad at kolehiyo
ay may Departamento ng Filipino (DHVTSU, NEUST, BPSU, CLSU, BulSU, BASC, PMMA,
PAC, PRMSU, at ASCOT) ang ilan naman ay wala nito (TSU, TAU, at PRMSU). Kung kaya,
ang pagkalap ng mga datos at naisagawang panayam ay dumaan sa mga departamento
o kung wala man ito ay sa guro na lang dumiretso. Ang limang guro sa bawat institusyon
ay naatasang kumuha ng tigsasampung mag-aaral sa paraang pasumala sa kanilang mga
klase. Samantala, nagkaroon din naman ng pagkakataon ang mananaliksik na masuri ang
kanilang mga silabus at makita ang kanilang mga kagamitang pampagtuturo at pasilidad
sa Filipino. Sa mga pagkakataong may nasumpungang mga administrador (tagapangulo ng
departamento at/o dekana), iba pang mga guro at mga mag-aaral, sinikap ng mananaliksik
na makapanayam sila kahit sa impormal na paraan lamang upang makakuha pa ng ilang
impormasyon ukol sa patakarang pangwika, suporta ng administrasyon sa Filipino bilang
wikang pang-instruksiyon at pambansa, lawak ng partisipasyon ng mga guro at mag-aaral
sa mga gawaing pangwika, maging ang papel ng Filipino bilang midyum ng instruksiyon.
Pagsusuri ng mga Datos
Dumaan ang mga nakalap na datos sa isang masikhay na pag-aaral, paghihimay sa bawat
bahagi at pagsusuri sa kabuuang lawak at antas ng paglalarawan na siyang nagsilbing landas
sa pagbuo ng isang mungkahing akademikong modelong pangwika. Naisakatuparan ang
pagsusuri sa mga nagamit na dokumentong nakalap sa mga pang-estadong unibersidad
at kolehiyo. Ang lahat ng nakalap na datos ay nilangkapan ng paglalarawan na siyang
naging batayan ng pagpapasiya ng mga tuntunin, gawain, balangkas, pamamahala, saklaw
ng implementasyon, at pagpapabuti ng programa tungo sa pagbuo ng isang akademikong
programang pangwika.
KINALABASAN NG PAG-AARAL
Paglalarawan sa Batayang Programa sa Filipino ng mga Pang-estadong Unibersidad at
Kolehiyo sa Rehiyon III
Lumabas sa pag-aaral na walang pormal, malinaw, at tiyak na patakarang pangwika ang
mga pang-estadong unibersidad at kolehiyo sa Rehiyon III. Ito ay dulot ng kawalan ng lokal
na komite na siyang mangunguna sa pagsulong ng mga gawaing pangwika, magbalangkas
ng tuntunin ng wika ayon sa gamit nito sa pagtuturo at pagkatuto. Isang nakapanlulumong
katotohanan sa kasalukuyan subalit hindi kailanman mapagkakaila na ang pagkalito sa kung
anong mayroon sa programang pangkurikulum at gawaing ko-kurikular ay hindi masabi
ng mga pinagtutuunan kung mayroon nga bang programang pangwika o wala. Ang isang
programang pangwika ay nagangailangan ng mga tuntuning marapat sundin, mga gawaing
konsistent o regular na naisasagawa, may komiteng tagapagsulong sa pagpapanatili at
pagpapabuti nito, may mga gawaing nakadisenyo sa isang taon, may malinaw na gawaing
pangkurikulum at ko-kurikular, may malinaw na diseminasyon sa programa, nalalapatan ng
angkop na ebalwasyon, at higit sa lahat may malinaw na tunguhin na naglalaman ng lahat
ng taong kasangkot sa akademikong komunidad.
Tunghayan ang mga danas ng mga institusyon batay sa limang tunguhin: instruksiyon,
pananaliksik, ekstensiyon, produksiyon, at ko-kurikular.
A. Instruksiyon
daluyan
Hindi magiging maayos ang pagpapatupad sa kurikulum sa antas tersiyarya kung hindi
magiging kaaya-aya ang karanasan ng mga mag-aaral sa pag-aaral sa mga asignatura.
Tandaan na ang kurikulum ay isang malawakang konsepto tungkol sa lahat ng gawain ng
mag-aaral ayon na rin sa layunin ng institusyon. Hindi lamang ito ayon sa kung ano ang
natututuhan ng mag-aaral, subalit kung paano nila ito natutuhan, kung paano nakatutulong
ang mga guro sa kanilang ganap na pagkatuto gamit ang mga angkop na kagamitang
pampagtuturo, estilo, metodolohiya, pagtataya, at sa kung anong uri ng pasilidad mayroon
ang unibersidad o kolehiyo (Rodgers 1989, 27). Ayon naman kay Constantino (2005):
Layunin ng tersiyaryong kurikulum na tulungan ang mag-aaral na makita ang

tao bilang isang integral na nilalang na bahagi hindi lang ng kaniyang bansa
kundi pati ng global na komunidad. Naglalayong umangkop at tumugon ang
29
30
Kurikulum ng Programang Pangkolehiyo sa Filipino sa mga hamon at kahingian

ng bagong milenyum. Pag-unlad at pagbabago, kasabay ng pagpapanatili sa mga
pamanang pagpapahalagang tutulong sa pagpapatatag ng kultura ng inaasahang
matutugunan ng nasabing kurikulum (169).
Ayon sa pagsusuri, naging batayan ng mga pang-estadong unibersidad at kolehiyo ang

ipinalabas na Memorandum Bilang 4, Serye ng 1997 tungkol sa bilang ng yunit sa mga kursong
HUSOKOM (Humanities, Social Sciences, Communication) at di-HUSOKOM (siyentipiko at

teknikal). Naging matapat ang mga administrador at kaguruan sa pagpatupad nito. Anim na
yunit ang ipinapatupad sa mga di-HUSOKOM na kurso samantalang siyam na yunit naman
sa mga HUSOKOM na kurso. Sa Memorandum Bilang 11, Serye ng 1999 naman inilatag ang
bilang ng yunit sa mga institusyong pangguro o Teacher Education Institution. Tingnan ang
nakalipas na balangkas ng yunit sa Filipino sa mga pang-estadong unibersidad at kolehiyo:
Talahanayan 2
Balangkas ng Yunit sa Filipino
Isang hudyat ang pagkakaltas sa bilang ng yunit sa bawat disiplina ng pagpapasikip sa

daluyan ng pagpapalaganap sa wikang Filipino. Kung bubusisiin at hihimayin ang ganitong
tuntunin, isa itong limitasyon sa pagpapayabong ng kasanayan at kamalayang Pilipino.
Totoo na ang wika ay nahahasa at natutuhan sa likas na pakikipagtalastasan, subalit ang
uri at antas ng katatasan sa akademikong konteksto ay kaiba sa nakagisnang uri ng wikang
Filipinong likas na gamit sa pakikipagtalastasan. Dito lumalabas ang kahinaan ng programa,
sapagkat ang simulain na nakatatak sa isipan ay nagdudulot ng higanteng suliranin sa
mga kasanayang malimit masumpungang kahinaan – ang pagsulat sa teknikal na aspekto,
katulad ng pananaliksik, sulat, ulat at dagdag pa rito, ang walang kamatayang isyu sa pag-
uugali ng bawat indibidwal sa wikang Filipino.
Suriing mabuti kung anim na yunit lamang ang ipinatutupad ng mga pang-estadong
institusyon, saan masusumpungan ang katatasan sa pagpapahayag at kung siyam na yunit
naman, hindi rin mahahagilap ang panitikan ng mga Pilipino na kalimitang nagpapaalala
sa nakagisnang kultura at pagpapahalaga. Tandaan na karamihan sa mga mag-aaral ng
mga pang-estadong unibersidad at kolehiyo ay nagmula sa mga kasapi ng lipunang kulang
sa pribilehiyong sosyal kaya malimit Filipino ang gamit sa pakikipagtalastasan sa iba’t
ibang minoryang grupo. Dagdag pa rito, madalang sa mga mag-aaral ang may katatasan sa
Filipino gaya ng ilang mag-aaral sa BulSU, NEUST, CLSU, at DHVTSU sapagkat karamihan
ito ang unang wika nila, subalit karamihan ay gumagamit ng Pampango at Iluko at ang ilan
ay Zambal, Pangasinense, at Visayan. Masasabing madalang ang may unang wika nito kaya
katulad ng Ingles, hindi ito ganoon kadali sa mga mag-aaral.
Samantala, ang mga modelong silabus na dinisenyo ng komite ng Komisyon sa Lalong
Mataas na Edukasyon ay naging batayan ng lahat ng nilalaman ng pagtuturo sa Filipino
at kahit taunan ang ipinahayag na pagrerebisa sa mga silabus, hindi ito naging kapaki-
pakinabang sa kanila dahil sa mga institusyonal na kadahilanan. Tunghayan ang mga
institusyonal na kadahilanan sa pagrerebisa ng silabus:
Talahanayan 3
Institusyonal na Kadahilanan sa Pagrerebisa ng Silabus
Sa mga nabanggit na kadahilanan, masasabing walang kongkreto at regular na panahon at

batayan ng pagrerebisa ng mga silabus. Hindi magkakatugma ang konsepto sa pagrerebisa
at ang pangunahing tunguhin ay naisasantabi. Dagdag pa rito, ang pagkakaniya-kaniya
ng mga guro sa mga silabus na nakatalagang pagyamanin nila sa halip na kolaborasyon
ng departamento kung saan makapagbibigay sana ang bawat guro ng konseptong
magpapayaman sa bawat asignatura. Lalong naging imposible ang konsepto ng
kolaborasyon sa pagrerebisa sa mga institusyong katulad ng PhilSCA at PMMA sapagkat
nag-iisa ang guro sa Filipino. May kahirapan ang pagiging mag-isang guro sa isang pang-
daluyan
estadong unibersidad at kolehiyo sapagkat nakaatang sa balikat ang lahat ng gawaing
pangwika, mula sa kurikulum hanggang ko-kurikular na gawain ay kaniyang bibigyang-
pansin upang matugunan ang tunguhin ng Filipino sa pang-edukasyong konteksto.
Samantala, may kolehiyo namang napagkalooban ng mga guro sa Filipino, katulad ng TAU
at PRMSU, subalit nakatalaga ang bawat isa sa isang partikular na kolehiyo at sa kaniya
nakaatang ang kurikulum at ko-kurikular na gawain nito. Gayumpaman, hindi naman
nagkakaroon ng pagkakataon ang mga gurong ito na magsama-sama upang talakayin
at isaayos ang bawat gawaing pangwika. Sa mga sitwasyong ganito, mahirap pa rin ang
mag-isa sapagkat ang bawat guro ay nangangailangan ng ibang konsepto o kaalaman
na siyang magpapapaunlad sa kaniyang kaalaman at kakayahan sa pagpapalawig ng
programa sa Filipino.
31
32
Samantala, ang mga kagamitang pampagtuturo katulad ng aklat ay napansing naging

batayan ng pagsasaayos ng mga nilalaman at organisasyon ng silabus. Naging sentro
ng kurikulum ang aklat at ang lahat ng guro at mag-aaral ay marapat gumamit ng aklat
na itinakda ng departamento. Sa mga nakapanayam na guro, kanilang nabanggit na sa
kadahilanang may kakulangan ng sanggunian, kalimitan ang aklat na itinakda ng kolehiyo o
departamento ang naging batayan ng nilalaman at organisasyon ng kanilang silabus. Ito ay
naging kapaki-pakinabang sa kanila sapagkat nakapasok na sa iisang aklat ang lahat ng mga
paksang tatalakayin sa isang buong semestre. Hindi na naging sagabal ang paghalungkat o
paghahanap man lamang ng mga reperensiyang magpapalawak sa kanilang paksa.
Maliban sa aklat, may mga kagamitang pampagtuturo naman katulad ng telebisyon,

kompiyuter, LCD projector, at OHP na maaaring gamitin ng mga guro sa pagbibigay
instruksiyon sa Filipino. Gayumpaman, kailangang magpaalam sa mga kinauukulan,
sa dekano ng kolehiyo, upang magamit ang mga ito. Hindi naging kapaki-pakinabang
sa kanila ang mga ganitong kagamitan sapagkat ang mga guro sa Filipino ay sadyang
naging tradisyonal sa kanilang mga kagamitang pampagtuturo, ang aklat, pisara at tisa
ang kanilang naging kaakibat sa pagtuturo. Subalit kung susuriin, hindi matatawaran ang
kahusayan ng tradisyonal na pamamaraan. Hindi pa rin ito kayang pantayan ng anumang
teknolohiyang hatid ng modernisasyon sapagkat ang guro ang susi ng kaalaman at siya ang
pinakamahalagang pangangailangan sa anumang larang ng pagtuturo.
Sa implementasyon ng kurikulum, tipikal pa rin ang silid-aralan bilang pasilidad na

pinagdarausan ng klase sa lahat ng unibersidad at kolehiyo. Sapagkat lektyur at talakayan
ang naging paraan ng kanilang pagtuturo, ang silid-aralan ang naging pinakamahalagang
pasilidad sa instruksiyon. Hindi na ito matatawaran sa ilang mga unibersidad na dahil sa
kakulangan ng silid-aralan, sa ilalim ng puno na lang sila nagkaklase. Maaari din naman
ito kung ang mga tinuturuan ay mangilan-ngilan lamang, minsanan lamang, at kung
panitikan ang pinag-uusapan upang maiba naman ang lugar at kung sa tingin ng guro
ay makatutulong upang maibsan ang pagkasuya sa apat na sulok ng silid-aralan. Subalit,
kung sa isang buong semestre ito nangyayari, hindi na ito nagiging kaaya-aya at hindi na
magiging maganda ang kalalabasan ng programang pangkurikulum.
Samantala, hindi naging kultura ng mga unibersidad at kolehiyo na magsagawa ng

pagtataya sa buong kaganapan ng kurikulum. Walang mga empirikal na batayan ang mga
guro upang kanilang malaman ang kahusayan at kahinaan ng kanilang kurikulum. Naging
kaugalian na nilang magrebisa ng kanilang kurikulum batay sa kanilang mga obserbasyon
at batay na rin sa kung ano ang itinakda ng Komisyon sa Lalong Mataas na Edukasyon.
Walang empirikal na batayan na siyang susuporta sa pamantayan o sa mga patakarang
kanilang isinasagawa. Ang pagtataya ay nakatutulong nang husto sa pagpapayaman
kung hindi man sa pagbabago ng isang kurikulum. Dito nalalaman ang mga nararapat na
hakbang upang lalong maisulong ang epektibong pagpaplano at implementasyon ng isang
programang pangwika.
Kung kaya, ang kurikulum sa Filipino ay marapat pag-aralan pa nang mas malaliman. Ang
tunguhin, lawak o bilang ng yunit sa bawat disiplina, nilalaman, organisasyon, kagamitang
pampagtuturo, pasilidad at ebalwasyon nito ay marapat isaalang-alang upang maging
kapaki-pakinabang ang buong programa. Sa patuloy na pagbuo ng mga bagong kaisipan sa
konteksto ng kurikulum ng may mataas na pagpapahalaga sa wika at kultura, mabibigyang-
saysay ang tunay na kaganapan ng wikang Filipino sa isang akademikong aspekto. Kaya,
ang pag-aaral ng wika ay hindi dapat nakahiwalay sa pagpapahalaga ng kultura at sa
pagsasabuhay ng tunay na gamit ng wika. Samakatwid, nangangailangan ang kurikulum
ng mga gawaing magbibigay-diwa o kaganapan nito – ang ko-kurikular na aspekto ng pag-
aaral ng wika at kultura.
B. Pananaliksik
Hindi naging kultura ng mga guro at mag-aaral ang magsulat ng saliksik gamit ang wikang
Filipino, maliban sa mga gurong nasa erya ng Filipino. Sa mga nakalap na datos, napansin
ang kahinaan ng mga guro at mag-aaral sa teknikal na pagsulat ng mga saliksik, artikulo,
ulat o report, at iba pa (tingnan ang Talahanayan 5) gayundin naman sa mga malikhaing
pagsulat ng kuwento, tula, sanaysay, dula, at awit. May kalakasan sila sa pagsasalita, kahit
sabihing may punto ang bawat salitang binibitawan. Ito ay sa kadahilanang magkaiba ang
anyo ng pagsasalita at pagsulat dagdag pa rito ang magkaibang deskriptibong estruktura
ng Filipino sa nakagawian nang paraan ng pagsulat sa Ingles. Nangangailangan ang pasulat
na anyo ng wika ng pormal na mga salita at termino na kaiba sa mga impormal na anyo nito.
Maliban dito, kakaunti lamang ang mga reperensiyang maaaring magamit upang maging
batayan sa pagsulat ng mga nabanggit na uri ng mga lathalain. Bunga nito, kinakailangan
ng mga pagsasanay sa pagsulat ng wikang Filipino sa pamamagitan ng pagbuo ng mga
organisasyon ng mga manunulat sa Filipino, pagsasanay sa mga manunulat o mag-aaral ng
Filipino sa pamamagitan ng kumperensiya at seminar-worksyap, pagbibigay ng pribilehiyo
sa mga manunulat na magkaroon ng sariling publikasyon sa Filipino, pagpapalimbag ng
mga teknikal na papel sa Filipino gaya ng tesis at disertasyon upang maging basehan
sa aspektong pananaliksik, at pagdadagdag ng mga asignatura sa Filipino na lilinang sa
kakayahan sa pagsulat ng mga malikhain at teknikal na papel. daluyan
Sa ganitong pangangailangan, marapat din namang magtalaga kung ilang bahagdan
ang paggamit ng Filipino sa mga publikasyong pangkampus. Marapat isaalang-alang
ang pagkahati ng mga artikulo o sanaysay na dapat maisulat sa Filipino at Ingles. Dapat
din namang subukan ang pagsulat ng mga liham at ulat sa Filipino upang mas mapadali
ang pag-unawa at mabigyan ng tamang posisyon ang wikang Filipino sa akademikong
konteksto. Sa paraang ito, maipamamalas ang parehong pagsuporta sa dalawang wikang
opisyal ng bansa.
Mapapansin ang kakulangan ng mga reperensiyang tesis at disertasyon ng mga mag-aaral

na nasa batsilyer at gradwadong antas sa mga pang-estadong institusyon. Ingles ang
wikang kinikilala sa pananaliksik at masusumpungan lamang ang Filipino sa mangilan-

ngilang pag-aaral ng mga mag-aaral na nasa erya ng pagpapakadalubhasa sa Filipino, at
33
34
alternatibong wika naman ito sa mga pananaliksik sa Kasaysayan o history at Sikolohiya.

Dahil iilan lang din naman ang mga pang-estadong institusyon sa rehiyon ang nag-aalok
ng Filipino bilang isang disiplina sa batsilyer at gradwadong antas, kakaunti o halos
wala nang mahagilap sa mga silid-aklatan na mga saliksik na nasusulat sa Filipino. Dahil
alternatibong wika lamang din ito sa ibang erya ng pananaliksik, hindi naging malawak at
maigting ang pananaliksik gamit ang wikang Filipino. Hindi rin ito naging kaaya-aya sa
mga mag-aaral sapagkat kulang ang mga reperensiyang aklat, journal, tesis, at disertasyon
na nasusulat sa wikang Filipino kaya sa tingin nila ay sadyang mahirap makakuha ng mga
kaugnay na panitikan at pag-aaral na maaaring magamit sa kanilang papel. Kung pipilitin
man, kailangan nila ng sapat na kaalaman sa pagsasaling-wika upang matugunan ang
kanilang pangangailangan.
Gayundin naman sa mga saliksik na nakalimbag sa mga propesyonal na journal ng

mga unibersidad at kolehiyong kasangkot sa pag-aaral, masuwerte na kapag may isang
kontribyutor o mananaliksik na nakapagpalimbag ng saliksik sa wikang Filipino. Hindi
kaaya-aya at sadyang mahirap para sa mga guro ang magsulat ng saliksik gamit ang
wikang Filipino sapagkat ang ortograpiya, kaugnay na panitikan at pag-aaral na nasusulat
sa Filipino, at kakulangan sa kasanayan sa pagsulat sa Filipino ang naging mga balakid sa
paggamit ng Filipino sa pananaliksik.
C. Ekstensiyon
Wikang Filipino ang ginagamit ng mga institusyon sa pagbibigay ng impormasyon at
pagtulong sa mga mamamayan sa labas ng unibersidad o kolehiyo. Ilan sa mga institusyon
katulad ng TSU ay gumagamit ng mga pormularyong nasusulat sa Filipino, nagsasagawa ng
mga programang pangkomunidad gaya ng seminar-worksyap at pagsasanay sa Filipino, at
gumagamit din ng wikang Filipino o bernakular sa implementasyon ng mga proyekto maging
sa pagpapalaganap ng mga bagong tuklas na karunungan sa siyensiya at teknolohiya.
D. Produksiyon
Sa kaso ng mga pang-estadong unibersidad at kolehiyo sa Rehiyon III, naging mahina
ang produksiyon gamit ang wika. Walang nagsasagawa ng mga iskolarling pag-aaral
at pagpapalimbag ng mga tesawrong maaaring maging gabay sa pag-aaral ng wika.
Nangangailangan ang mga ganitong gawain ng pagkamasinop sa mga salita at terminong
nakalap upang makalikha ng isang tesawrong makatutulong sa mga guro at mag-aaral
lalong-lalo na sa mga hindi Tagalog. Sa mga nakalap na datos, binanggit ng mga mag-aaral
ang kanilang kahinaan sa paggamit ng mga salita. Nangangailangan sila ng mga tesawrong
makatutulong sa kanila upang kanilang malaman ang iba’t ibang gamit ng mga salita.
Sa pagpapalimbag ng mga aklat, ang erya ng Filipino lamang ang gumagamit ng mga aklat
na nakalimbag sa wikang Filipino. Ang ibang araling maaari namang maituro gamit ang
Filipino (Rizal at Kasaysayan) ay gumagamit ng mga aklat na nakalimbag sa Ingles. May
kahinaan ang produksiyon ng mga aklat na nalilimbag sa wikang Filipino sa mga pang-
estadong institusyon sa Rehiyon III.
Maliban dito, isang malaking pangangailangan sa pagpapalawak ng opsiyon ng wika ang
pagsasalin. Batay sa mga nakalap na datos, parehong mga guro at mag-aaral ay walang
pormal na kaalaman at kasanayan sa pagsasalin kaya hindi naging popular at hindi kalugod-
lugod sa kanila ang pagsulat sa Filipino. Hindi maikakaila ang kahalagahan ng pagsasalin
mula Ingles tungong Filipino sapagkat ito ay isang opsiyong pangwika na humihimok sa
intelektuwalisasyon at modernisasyon ng wikang Filipino. Dahil sa intelektuwalisasyon,
ginagamit ang wika bilang midyum ng akademikong diskurso, oral man ito o nakasulat
at sa ganitong paraan lalong napagyayaman, napag-aaralan, napauunlad, at napananatili
ang wika at kultura. Ang modernisasyon naman ay tumutukoy sa intertranslatability o
kakayahang maisalin ang bawat salita sa Ingles patungo sa Filipino (Constantino 5). Kung
nalalaman at nakasanayan na ang pagsasalin, maaaring maging agresibo ang bawat isa
na maisalin ang mga salitang Ingles sa Filipino. Paraan ito upang unti-unting tumimo
sa isipan na ang wikang Filipino ay isang maunlad na wikang maaaring makatugon sa
pangangailangan ng pagsasalin. Ayon kay Tarun (Constantino 215) ng Isabela State
University, makikita ang suporta sa elaborasyon ng wikang Filipino sa pamamagitan ng
pagsasalin sa pangalan ng unibersidad, mga opisina, at departamento nito. Ginagawa ito
sa pamamagitan ng pagsulat ng salin sa anyong maliit na letra sa ibaba ng isinalin. Sa mga
pang-estadong unibersidad at kolehiyo sa Rehiyon III, hindi nakitaan ng mananaliksik ang
pagsasalin sa mga pangalang nabanggit. Kung sakali mang gagamitin ang Filipino, direkta
itong ginagamit, subalit sa mga unibersidad at kolehiyong may sariling Departamento ng
Filipino lamang. Ang ilan naman ay nakasama lamang sa mga opisinang pangwika, kaya
magkasama ang mga guro sa Ingles at Filipino kaya mas nangingibabaw pa rin ang gamit
ng Ingles at ang Filipino ay tila waring natabunan nito.
E. Ko-kurikular
Mga ko-kurikular na gawain ang nagbibigay kaganapan sa kurikulum. Nagbibigay buhay ito
sa kurikulum at nagpapaunlad sa aspektong intelektuwal at sosyo-kultural ng mga mag-
aaral. Ilan sa mga ko-kurikular na gawain ng mga pang-estadong unibersidad at kolehiyo ay
nahahati sa dalawang antas: (1) institusyonal at (2) rehiyonal. Naging kaugalian na sa mga
unibersidad at kolehiyo na magsagawa ng mga institusyonal na programa at patimpalak
na nagiging kapaki-pakinabang upang kanilang maihanda ang kanilang mga kalahok sa
daluyan
mas mataas pang larangan, ang rehiyonal na pakikilahok sa mga gawaing pampanitikan
at pangkultura na sasalamin sa mayamang wika at kultura ng mga Pilipino. Naipapakita
ang mga katutubong kasanayang pangwika at kultura sa mga institusyonal na programa
at paligsahan na kanilang naipamamalas sa mga rehiyonal na patimpalak. Kaya sa antas
rehiyonal, naipamamalas ang kros-kultural na perspektiba ng wika. Ang bawat kalahok
sa iba’t ibang institusyon ay may natatanging kulturang naipamamalas sa kanilang mga
sayaw, talumpati, tula, awit, at pagsulat sa Filipino na naglalarawan sa kung anong wika at
kultura ang dala-dala nila. Narito ang ilang ko-kurikular na gawain ng bawat unibersidad at
kolehiyo sa Rehiyon III.
35
36
Talahanayan 4
Mga Ko-kurikular na Gawaing Pangwika
Hindi matatawaran ang pagiging makabayan ng mga administrador, guro, at mga mag-
aaral sa mga unibersidad at kolehiyo ng Rehiyon III. Nagdaraos ang lahat ng Buwan ng
Wika, simbolo ng hindi pagkalimot sa Filipino bilang wikang pambansa. Sa kadahilanang
ang Sentro ng Wikang Filipino-Rehiyon III ay nakabase sa Tarlac State University, hindi
maiwasang may nasyonalismong epekto ang aktibong pagsulong ng sangay sa pambansang
wika. Ramdam ng buong rehiyon ang epekto kaya walang patid ang pagdiriwang ng buwan
ng wika sa bawat pang-estadong unibersidad at kolehiyo sa rehiyon.
Samantala, mapapansing karamihan sa mga institusyon ang nagsasagawa ng inter-

kampus na paligsahan habang ang ilan naman ay hindi nagsasagawa nito. Ayon sa mga
gurong nakapanayam, ang inter-kampus na paligsahan ay naisasagawa sa kabila ng maliit
na pondong nailalaan sa mga papremyo sa mga nananalong kalahok. Ayon sa kanila, may
mga taon din namang hindi sila nagsasagawa nito dahil wala silang makuhang suportang
pinansiyal sa mga kinauukulan. Sa mga institusyong hindi nagsasagawa nito, hinaing ng
mga guro ang kakulangan sa suporta ng administrasyon sa mga gawaing pangwika. Dahil
kinakailangan nilang makilahok sa rehiyonal na paligsahan ng Development Council of State
Universities and Colleges in Region III at Center for Inter-institutional Research and Policy
Studies (DC-SUC III/CIRPS), ito na lang ang kanilang pinaghahandaan. Kahit walang labanan
sa antas institusyonal, mahalaga na rin sa kanila ang makasali sa rehiyonal na paligsahan
at dito lang sila nakakakuha ng pondo sa institusyon. Mapapansin din naman na halos
magkakapareho ang mga partikular na gawain, kagaya ng pagsulat ng sanaysay, tula, at
maikling kuwento; at ang pakikilahok sa mga talumpati, dula, at sayawit. Naging tradisyon
ang mga ganitong patimpalak kung kaya naging pokus ang pagsasanay sa mga bata sa
mga ganitong gawain. Samantala, ilang partikular na gawain katulad ng Pinoy Henyo sa Fil
100, Fliptop, at Patinikan sa Panitikan ay naipamalas din sa institusyonal na gawain ng CLSU
na maaari din namang gayahin ng ibang institusyon upang lalong mapagyaman ang mga
gawaing pangwika. Kapaki-pakinabang ang pagsilip sa mga gawaing ko-kurikular ng bawat
isang institusyon sapagkat dito nakakakuha ng mga bagong konsepto ng pagpapalawig
sa wika at kultura. Maaaring gayahin ang mga gawaing masusumpungan sa iba at maaari
din namang pagyamanin ang nakagisnan na. Dahil dito, may kros-kultural na pag-aaral na
tiyak namang kapaki-pakinabang sa institusyon upang lalong mapagyaman ang wika at
kulturang Pilipino.
Sa punto ng mga mag-aaral, madalang sa kanila ang nagkukusang sumali sa mga programa
at patimpalak pampanitikan at kultural. Malimit, napipilitan lamang sila dahil nahihiya sa
mga gurong naghihikayat sa kanila. Nangyayari ito sapagkat, ayon sa kanila, mahina ang
suporta ng administrasyon at ibang mga guro sa kanilang mga gawain, kalimitan ay kulang
ang kanilang panahon sa pag-eensayo, at walang partikular na sistema ng pagbibigay ng
gantimpala sa mga kalahok at mga nanalo. Sa ganitong mga sitwasyon, minamabuti na lang
nilang huwag sumali upang hindi rin naman maperhuwisyo ang kanilang pag-aaral. Ang
ilan naman ay natutuwa sa pagsali sa ganitong mga gawain sapagkat maliban sa kanilang
mga personal na kadahilanan, ang mga unibersidad na ito katulad ng TSU ay nagbibigay ng
allowance sa mga kalahok hindi lamang sa mga mag-aaral kundi pati na rin sa mga gurong
daluyan
tagapagsanay. Sapagkat magkakaiba ang pananaw at pagpapahalaga ng mga mag-aaral
sa mga gawaing ko-kurikular, marapat na himukin ang mga ito at tulungang hagilapin sa
kanila ang pagpapahalaga ng kanilang panitikan at kultura sa pamamagitan ng pagbibigay
ng sapat na suporta at sistemang gantimpala na nakadisenyo sa mga kalahok at nananalo.
Sa ganitong paraan, mahihikayat ang mga mag-aaral na makibahagi sa mga patimpalak
pampanitikan na sumasalamin ng kanilang kultura at tunay na pagka-Pilipino.
Sa kabilang dako, makikita sa Talahanayan 5 ang kabuuang antas ng gamit ng wikang

Filipino sa mga pang-estadong unibersidad at kolehiyo sa Rehiyon III:
37
38
Talahanayan 5
Mga Pang-institusyong Gawain at Antas ng Gamit ng Wikang Filipino
Naipamalas sa resulta ng pag-aaral na mas gamitin ang wikang Filipino sa paraang pasalita
kaysa pasulat. Ang mga programang nangangailangan ng komunikasyong pasalita ay
nagtamo ng matataas na bahagdan na malayong-malayo sa mga komunikasyong pasulat.
Marahil sanhi ito ng tipikal na katangian ng isang wika sa Pilipinas na malimit pasalita
ang paraan kaysa pasulat. Pagnilay-nilayan ang ibang wika tulad ng Iluko, Kapampangan,
Pangasinense, Zambal, Visayan, Bikol, Waray, at iba pa na mas ginagamit sa paraang pasalita
kaysa pasulat. Dagdag pa rito ang hindi nila pagkatutong magsulat sa unang wika. Maaari
din namang sanhi ito ng pagiging mas gamitin ang wikang Filipino sa komunikasyong
pasalita kaysa pasulat. Ngunit ang wikang Filipino ay wikang pambansa, wikang opisyal,
isang asignatura at disiplina na dapat pagyamanin, kaya nararapat na magkaroon
ng katanggap-tanggap na antas ng gamit sa paraang pasulat. Kaya sa kasalukuyang
akademikong sitwasyon ng paggamit ng Filipino sa buong rehiyon, masasabing hindi pa
ganap ang elaborasyon ng wikang Filipino sa akademikong konteksto.
Mungkahing Akademikong Modelong Pangwika

Sa kasalukuyang sitwasyon ng wikang Filipino sa rehiyon, iminumungkahi ng mananaliksik
ang isang batayang akademikong modelong pangwika na magsisilbing pitak sa tunay na
kaganapan ng pag-aaral na ito. Sa pamamagitan ng modelong ito, ang bawat pang-estadong
unibersidad at kolehiyo sa rehiyon ay magkakaroon ng isang deskriptibong modelo na
maaari nilang maging batayan sa kanilang mga programa at patakarang pangwika. Upang
makamit ang tunay na kaganapan nito, pokus ng deskriptibong modelong pangwikang
ito ang apat na tunguhin at sa iba pang gawain ng mga pang-estadong unibersidad at
kolehiyo sa Rehiyon III: instruksiyon, pananaliksik, ekstensiyon at produksiyon maging sa
mga gawaing ko-kurikular o ekstra-kurikular. Tunghayan ang eskematikong banghay ng
iminumungkahing akademikong modelong pangwika:
daluyan
Pigura 2. Eskematikong Banghay ng Mungkahing Akademikong Modelong Pangwika
39
40
1. Pagpaplano
Mula sa tipikal na ayos ng pagpaplano, isang alternatibong pagpaplano ang magaganap
–mula sa ibaba pataas–isang pagbabago sa sistema ng pagpaplano. Magsisimula ang
pagpaplano sa pamamagitan ng pagsusuri sa mga pangangailangan ng mga mag-aaral ng
bawat pang-estadong institusyon upang malaman kung ano ang nalalaman at nararanasang
kasanayan nila sa wika at kung ano pa ang kailangan nilang malaman at maranasan pa. Ito ay
malalaman lamang ng mga guro sa pamamagitan ng isang masusing pag-aaral at pagsusuri
sa pangangailangan ng kanilang mga mag-aaral. Magagawa ito sa pamamagitan ng mga

pananaliksik, pagsusuri sa kanilang pangangailangan, at pagtalakay sa mga mag-aaral. Ang
buong kaguruan ng Filipino ay marapat makisangkot sa ganitong gawain upang ang lahat ng
mag-aaral ay makuhanan ng pahayag para sa dokumentasyon ng mga pangangailangan at
pagsusuri nito. Kapag naisagawa na ito sa antas ng mga mag-aaral, marapat na magkaroon ng
pagtalakay sa panig ng mga guro at mag-aaral. Kailangang anyayahan ng mga guro ang mga
piling mag-aaral na makipagtalakayan sa kanila para sa pagdidisenyo ng isang programang
pangwika. Sa pamamagitan nito, mababatid nang husto ang maaari at hindi maaaring isama
sa mga patakaran na hindi naman mapeperhuwisyo ang tunguhin at layunin ng institusyon.
Sa disenyo ng programa, kinakailangang maipakita sa mga eksperto ng wika ang mga

napagkasunduang patakaran at gawain. Dito makakukuha ng mga intelektuwal na
komento upang lalong mapabuti ang disenyo ng programa. Kung ang mga mungkahi ay
makabubuti para sa lahat, mainam na iayos pa ang disenyo bago tuluyang iakyat sa mga
kinauukulan. Mainam na rin kung ang naisagawang disenyo ng programa ay idudulog sa mga
administrador kasama ang mga grupong nakibahagi sa pagpaplano. Kung gayon, sa huling
antas ng pagpaplano, marapat magkaroon ng isang intelektuwal na talakayan ang mga mag-
aaral, guro, eksperto, mga administrador ng SUC at kinatawan ng CHED upang mailatag
ang isang programang pangwika na tutugon sa pangangailangan ng mga mag-aaral. Ang
mga kinauukulang administrador ay marapat makibahagi sa pagpaplano upang makuha at
masiguro ang kanilang suporta at hindi maisasawalang bahala ang anumang tunguhin ng
programa. Samantala, ang kinatawan ng CHED ay kailangang maisama sa pagpaplano upang
masiguro na ang tunguhin at gawain ng programa ay hindi lalabag sa anumang patakaran o
tataliwas sa anumang memorandum na inilabas ng Komisyon. Sa pamamaraang ito, magiging
malakas ang posisyon ng wikang Filipino hindi lamang sa bawat institusyon kundi sa buong
nasyon. Kung ating bibigyang halaga ang kontribusyon ng bawat kasapi sa pagpaplanong
pangwika, hindi basta-basta maisasantabi ang wikang Filipino bilang isang asignatura sa
antas tersiyarya.

Ang paglalarawan ay isang deskriptibo o alternatibong uri ng pagpaplano ng isang programa.
Nag-uumpisa ang pagpaplano sa ibaba patungo sa itaas, isang paraan upang maging aktibo
ang lahat sa pakikibahagi sa pagpaplanong pangwika. Ito ang magpapahina sa nakaugalian
nang pagpaplano mula sa mga administrador o eksperto patungo sa mga tagatanggap na
guro at mag-aaral. Ang pagpaplanong sangkap ay maliwanag na inter-aktibo at kumikilala
sa kakayahan ng mga guro na makabuo ng isang disenyong pangwikang aakma sa mga
mag-aaral na tatanggap nito.
2. Disenyo ng mga Patakarang Pangwika
Ang mga patakaran, ayon kay Abad (190), ay nagsisilbing malawak na pamantayan sa
mga desisyon at kilos na kinakailangan sa pagkamit ng mga layunin ng organisasyon na
nakapaloob sa mga planong nabuo. Ang modelo kung gayon ay naglalarawan ng isang
programang pangwika na kinapapalooban ng mga patakaran nito. May malaking tungkulin
sa pagtataguyod, pagpapayaman, at pagpapanatili ng wikang Filipino ang mga kasangkot
na institusyon sa rehiyon. Upang matunghayan at masuri ang mga gawaing pangwika na
isinagawa at isasagawa pa, inilalahad ng deskriptibong modelo ang programang pangwika
sa apat na tunguhin at iba pang gawain ng institusyong pang-estado:
a. Instruksiyon
Ang antas ng talakayan sa programang ito ay ayon sa mga asignaturang napapaloob sa
Kurikulum ng Programang Pangkolehiyo lamang. Subalit, kahit hindi nakaangkas ang ibang
programang pandisiplina sa Filipino sa batsilyer at gradwadong antas, maaari din namang
gawing basehan ang mga kurikular na gawain sa mga mas mataas pang pag-aaral sa Filipino.
Upang mabigyan ng makabagong instruksiyon ang mga mag-aaral sa iba’t ibang larangan,
narito ang mga panuntunang marapat maisagawa. Ang mga panuntunang hindi
nakapaloob sa bahaging ito ay maaari din namang maisagawa nang may pagsasaalang-
alang sa mga patakarang nauna nang nailatag ng Komisyon sa Lalong Mataas na Edukasyon.
Talahanayan 6
Panuntunan sa Instruksiyon
daluyan
41
42
b. Pananaliksik
Tunguhin ng modelong ito na makilala ang Filipino bilang isang opisyal na wika at paksa
ng pananaliksik sa lahat ng pang-estadong institusyon. Mapapansin ang kakulangan ng
mga reperensiyang artikulo, tesis, at disertasyon para sa mga mag-aaral na nasa batsilyer
at gradwadong antas. Ingles ang wikang kinikilala sa pananaliksik at masusumpungan
lamang ang Filipino sa mangilan-ngilang pag-aaral sa pagpapakadalubhasa sa Filipino, at
alternatibong wika naman ito sa mga pananaliksik sa kasaysayan at sikolohiya. Maaaring
isaalang-alang ang sumusunod upang maging kaaya-aya ang pananaliksik gamit ang
wikang pambansa:
Talahanayan 7
Panuntunan sa Pananaliksik

c. Ekstensiyon
Nakapokus ang mga programa ng ekstensiyon sa pagbibigay impormasyon at pagtulong
sa mga mamamayan sa labas ng unibersidad o kolehiyo. Dapat umiiral ang wikang Filipino
at bernakular sa pagsasagawa ng mga programang pangkomunidad gaya ng seminar-
worksyap at pagsasanay, implementasyon ng mga proyektong ekstensiyon, maging
sa pagpapalaganap ng mga bagong tuklas na karunungan sa siyensiya at teknolohiya,
at resulta ng pag-aaral ssa agham panlipunan at mataas na edukasyon. Dagdag pa rito,
marapat na makagawa ang opisina ng ekstensiyon ng mga brochure, pahayagan, magasin
o journal na nakasulat sa Filipino upang maipamudmod para mas madali at mabisa ang
paghahatid ng impormasyon sa mga mamamayan sa komunidad. Sa pamamagitan nito,
higit na mapaiigting o mapalalaganap ang programang ekstensiyon ng bawat pang-
estadong unibersidad at kolehiyo sa rehiyon.
d. Produksiyon
Naipababatid nang husto ang mga bunga ng pag-aaral at bagong teknolohiya sa
pamamagitan ng wikang Filipino. Sa mga ordinaryong mamamayan, higit itong epektibo
sa pag-aanunsiyo ng mga ibinebentang produktong nalikha ng institusyon. Tulad sa
ekstensiyon, lalong matagumpay ang tunguhin ng programa kung makagagawa ng mga
pamplet, brosyur, pahayagan, magasin, o journal na nakasulat sa wikang Filipino.
Sa mga pang-estadong institusyon, gaya ng Unibersidad ng Pilipinas, isang magandang

panghikayat sa mga guro ang pagbibigay sa kanila ng gantimpala sa anumang lathalaing
magagamit sa pagtuturo at pagkatuto sa wikang Filipino.
e. Ko-kurikular o Ekstra-kurikular
Ang sumusunod na talahanayan ay kinapapalooban ng mga gawaing maaaring isagawa
upang higit na mapaigting ang pagpapahalaga sa wika at kultura. Ilan lamang ang mga
ito sa mga gawaing dapat isaalang-alang upang makomplemento ang kurikulum. Magiging
daan ito upang lalong mahasa ang kasanayang pangwika ng mga mag-aaral at mapaigting
din sa diwa ng bawat isa ang pagpapahalaga sa wika at kultura.
Talahanayan 8
Mga Gawaing Ko-kurikular o Ekstra-kurikular
daluyan
43
44
3. Konsultasyon at Diseminasyon
Pangatlong yugto ng mungkahing modelong pangwika ang konsultasyon at diseminasyon.
Mauuna nga lamang na maisasagawa ang konsultasyon sa mga nabalangkas na programang
pangwika bago ang tuluyang diseminasyon nito. Marapat na magkaroon ng paghihimay sa
mga napapaloob na mga gawaing pangwika at mailahad ito sa mga administrador, eksperto,
guro, at mag-aaral sa antas institusyonal bago ito mailahad sa antas rehiyonal at nasyonal,
kung kinakailangan. Anumang mungkahing maibigay ng mga sangkot sa konsultasyon ay
marapat mapag-aralan, masuri, at kung kapaki-pakinabang ay maisama sa programang

pangwika. Mahalagang salik ito sa pagpaplano sapagkat walang matagumpay na patakarang
hinubog lamang ng isang kamalayan, marapat itong mabuo ng mga taong kasangkot sa
pagpapatupad at pagsasakatuparan nito (Richards 42). Samantala, ang konsultasyon ay
nagdidikta nang bahagya o inisyal na diseminasyon sa balangkas ng programa, subalit ang
ganap na diseminasyon nito ay dapat maisakatuparan upang maging malinaw, tumpak at
buo o kompleto ang impormasyong maipapahayag tungo sa ganap na implementasyon nito.
4. Implementasyon
Isa ring pangunahing gawain ang implementasyon ng mga patakaran. Bigyang-pansin
ang pagpapatupad dahil walang tiyak na kaganapan ng mga plano at programa kung
hindi ito maisasagawa nang maayos. Subalit, hindi lamang dapat implementasyon ang
hangganan nito. Nangangailangan ito ng sapat na pondo upang maisakatuparan ang
lahat ng gawain. Ang pondo ang kalimitang suliranin sa kaganapan ng mga tunguhin at
gawain ng isang programa subalit hindi ito magiging balakid kung lubos ang suporta ng
mga administrador sa programang Filipino. Ang kanilang suporta ay masusumpungan
sa kanilang pag-aproba sa mga gawain at pagbibigay ng pondo. Kapag ang mga guro ay
nagnanais magsagawa ng pananaliksik patungkol sa wika, maglabas ng journal sa Filipino,
magsagawa ng mga paligsahan, magdaos ng mga seminar patungkol sa wikang Filipino
at pagtuturo nito o iba pang gawaing nangangailangan ng pondo, hindi maikakaila na
ang pondo ang nagbibigay kaganapan sa anumang tunguhin at gawain ng mga gurong
tagapagsulong ng wikang Filipino.
Maliban sa pondo, kailangan din ang masusing pagsubaybay o pagmomonitor sa mga

naisagawa nang bahagi ng mga patakaran bilang kalakip ng pamamahalang pangwika. Sa
pamamaraang ito masisiguro ang kaganapan ng mga gawain. Samantala, hinihingi rin ng
programa ang pamamahala rito kaya maliban sa Komisyon sa Wikang Filipino, marapat
makabuo ng isang lupon ng mga eksperto sa Filipino sa Rehiyon III. Isang kinatawan ng
bawat pang-estadong unibersidad o kolehiyo ang dapat kasama sa grupong ito upang
maging katuwang sa implementasyon ng programang pangwika. Hinihimok din ang ilang
administrador sa mga pang-estadong unibersidad at kolehiyo na walang eksklusibong
Departamento ng Filipino na pag-isahin ang lahat ng mga guro sa Filipino sa pamamagitan
ng pagbibigay sa kanila ng isang akademikong tanggapan, opisina, o departamento na
mamamahala at magsusulong sa mga programang pangwika ng bawat institusyon. Ang
pagkilala sa mga ganitong tanggapan ay dapat mabigyan ng sapat na suporta upang
maging masikhay ang implementasyon ng programa.
5. Ebalwasyon
Ang konsepto ng ebalwasyon ang malimit isinasantabi sa alinmang programang pangwika.
Sanhi ito ng mga rasyonal at politikal na dahilan lalo na at may kaugnayan sa malakihang
gastusin. Kung kaya, ang mga programa ay laging nagtatapos sa implementasyon at
nakakalimutan o napapabayaan ang aspektong ebalwasyon. Sa isang akademikong
modelong pangwika, ito ang huling yugto ng proseso subalit hindi ito nangangahulugang
hangganan kundi umpisa na naman ng ibang gawaing siyang maglilinang, magpapaunlad,
magpapalakas at magpapatuloy sa kabuuang proseso ng programang pangwika.
Ang resulta ng ebalwasyon ang siyang magsasabi kung anong uri ng gawain ang dapat
maisagawa sa pagpapatuloy ng programa. Kung naging maganda ang kinalabasan ng
ebalwasyon, marapat na paigtingin, palakasin at lalong pagyamanin. Subalit kung may mga
kahinaan man ang programa, nangangailangan ito ng muling pagpaplano at pagsasaayos
ng mga patakaran at gawain. Tunguhin ng ebalwasyon na alamin ang kahalagahan ng
akademikong programang pangwika. Nagsisilbi itong batayan sa pagdedesisyon at
pagpapaunlad ng programa sa hinaharap.
Kongklusyon at Rekomendasyon
Ang tunay na kaganapan ng kurikulum sa Filipino maging ang mga gawaing ko-kurikular
ay nakasalalay sa bisang taglay ng mga patakarang naipatutupad sa nasyonal, rehiyonal,
at higit sa lahat sa institusyonal na konteksto. Hindi pa ganap na naaabot ang tunay na
tunguhin o lawak ng programa sa Filipino lalo na at walang pormal, tiyak, at malinaw na
pagpaplanong pangwika sa bawat pang-estadong unibersidad at kolehiyo sa rehiyon. Sa
patuloy na pagbuo ng mga bagong kaisipan sa konteksto ng kurikulum nang may mataas
na pagpapahalaga sa wika at kultura, mabibigyang-saysay ang tunay na kaganapan
ng wikang Filipino sa isang akademikong aspekto. Kaya, ang pag-aaral ng wika ay hindi
dapat nakahiwalay sa pagpapahalaga sa kultura at sa paglalalapat sa tunay na gamit ng
wika. Samakatwid, nangangailangan ang kurikulum ng mga gawaing magbibigay-diwa o
kaganapan nito – ang ko-kurikular na aspekto ng pag-aaral ng wika at kultura.
Upang magkaroon ng koneksiyon ang bawat punto ng layunin, ang isang mungkahing
daluyan
akademikong modelong pangwika ay marapat na nakaangkla sa mga simulaing gumagabay
o nakapokus sa pagkakabuo nito. Mula sa deskriptibong pagpaplano at pagbuo ng
mga patakarang pangwika sa apat na tunguhin at iba pang programa ng mga pang-
estadong institusyon hanggang sa isang masikhay na diseminasyon, implementasyon, at
ebalwasyon nito, mapagtitibay ang malaking pagpapahalaga sa pagpapaunlad ng wikang
Filipino. Walang mga modelo at patakaran ang makapagtutuldok sa patuloy na pag-aaral at
pagsasakatuparan ng mga programang pangwika.
Sapagkat ang programang Filipino ay patungo sa bagong disenyo ng kurikulum, mga

panibagong kurso na naglalayong hubugin ang bawat mag-aaral sa kanilang katatasan sa
wika, marapat na isaalang-alang ang kinalabasan ng pag-aaral na ito. Ito ang magiging
basehan sa patuloy na paglinang at pagsasaayos ng mga nasumpungang kakulangan
45
46
ng programang Filipino. Dahil ang pag-aaral ay limitado lamang sa Rehiyon III, maaaring
magsagawa ng masusing pag-aaral sa programang Filipino sa iba’t ibang rehiyon ng
bansa upang mapagtagpi-tagpi ang resulta at magkaroon ng kabuuang paglalarawan
sa programang Filipino. Sa paraang ito, magkakaroon ng isang malawakang pagsusuri,
pagsasaayos, at pagpapaigting sa wika at kultura.
MGA SANGGUNIAN
Abad, Melania L. “Panimulang Pagsusuri sa Patakarang Gonzalez, Andrew B. “Evaluating Bilingual Education in
Pangwika ng Unibersidad ng Pilipinas.” Filipino at the Philippines: Towards a Multidimensional Model
Pagpaplanong Pangwika: Ikalawang Sourcebook of Evaluation in Language Planning.” Readings in
ng SangFil. Ed. Pamela C. Constantino. Lungsod Philippine Sociolinguistics, Pangalawang Edisyon.
Quezon: Sentro ng Wikang Filipino – UP Diliman Ed. Ma. Lourdes S. Bautista Manila: De La Salle
at Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga University Press, 1996. 327-340. Limbag.
Sining, 2005 189-196. Limbag.
--- “Pagpaplanong Pangwika at Intelektuwalisasyon.”
Bell, Roger T. Translation and Translating: Theory and Filipino at Pagpaplanong Pangwika: Ikalawang
Practice. UK: Longman Group, 1991. 23-5. Limbag. Sourcebook ng SangFil. Isinalin ni Dr. Pamela C.
Constantino (Ed.) Lungsod Quezon: Sentro ng
Bobbit, John Franklin. The Curriculum. Boston, USA: Wikang Filipino – UP Diliman at Pambansang
Allyn & Bacon, Inc., 1918. Limbag. Komisyon para sa Kultura at mga Sining, 2005.
232-243. Limbag.
Brown, James Dean. Elements of Language Curriculum:
A Systemic Approach to Program Development. Jocson, Schedar D. “Ang Kahalagahan ng Palisi’t
Boston: Heinle and Heinle Publishers, 1995. Institusyon sa Pagpapayaman ng Wikang Filipino
Limbag. Bilang Wika ng Pananaliksik: Panayam kay Dr.
Sergio S. Cao.” Daluyan: Journal ng Wikang
Calmorin, Laurentina P. Educational Research Filipino, Vol. 19 No. 1, 2013. 73-95.108-18. http://
Measurement and Evaluation, Second Edition. www.journals.upd.edu.ph/index.php/djwf/
Manila: National Book Store, 1994. 26. Limbag. article/view/3677/3385. Web. Inakses noong 15
September 2018.
Constantino, Pamela C. “Riserts at Iskolarship sa
Pagpaplanong Pangwika: Adyenda sa Bagong Liwanag, Lydia B. “Pagpaplanong Pangwika sa
Milenyum.” Sa Filipino at Pagpaplanong Pangwika: Edukasyon: Karanasan ng Filipinas, Singapore, at
Ikalawang Sourcebook ng SangFil. Lungsod Hong Kong.” Filipino at Pagpaplanong Pangwika:
Quezon: Sentro ng Wikang Filipino – UP Diliman Ikalawang Sourcebook ng SangFil. Ed. Pamela C.
at Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga Constantino. Lungsod Quezon: Sentro ng Wikang
Sining, 2005. 23-29. Limbag. Filipino – UP Diliman at Pambansang Komisyon
para sa Kultura at mga Sining, 2005. 42-51.
--- “Ang Filipino sa Binagong Kurikulum sa Sekundarya Limbag.
at Tersiyarya at ang Tunguhin ng Edukasyong
Filipino” Filipino at Pagpaplanong Pangwika: Magracia, Emma B. “Pamamahala at Patakaran sa
Ikalawang Sourcebook ng SangFil. Ed. Constantino, Filipino ng Mindanao State University: Filipino
Pamela C. Lungsod Quezon: Sentro ng Wikang bilang Kurikular na Pangangailangan.” Filipino at
Filipino – UP Diliman at Pambansang Komisyon Pagpaplanong Pangwika: Ikalawang Sourcebook
para sa Kultura at mga Sining, 2005. 168-173. ng SangFil. Ed. Pamela C. Constantino. Lungsod
Limbag. Quezon: Sentro ng Wikang Filipino – UP Diliman
at Pambansang Komisyon para sa Kultura at mga
Fishman, Joshua A. Advances in Language Planning. Sining, 2005. 175-178. Limbag.
The Netherlands: Mouton & Co. N. V., The Hague,
1974. 80-81. Limbag.
Pineda, Ponciano B. P. “Pagpaplano ng Wika Ukol sa Talegon, Vivencio Jr. M. “Tungo sa Pagbuo ng Patakaran
Pambansang Pagsulong.” Readings in Philippine at Programa sa Wika para sa University of Asia and
Sociolinguistics, Pangalawang Edisyon. Ed. Ma. the Pacific.” Filipino at Pagpaplanong Pangwika:
Lourdes S. Bautista. Manila: De La Salle University Ikalawang Sourcebook ng SangFil. Ed. Pamela C.
Press, 1996. 254-268. Limbag. Constantino. Lungsod Quezon: Sentro ng Wikang
Filipino – UP Diliman at Pambansang Komisyon
Richards, Jack C. Curriculum Development in Language para sa Kultura at mga Sining, 2005. 197-206.
Teaching. Cambridge: Cambridge University Press, Limbag.
2001. Limbag.
Tarun, Jaine Z. (2005). “Pagpaplanong Pangwika
Rio-Apigo, Ma. Victoria. “Ang Politeknikong Unibersidad para sa Pambanasang Wika ng Isabela State
ng Pilipinas Bilang Aktibong Tagapagsulong University.” Filipino at Pagpaplanong Pangwika:
ng Wikang Filipino.” Filipino at Pagpaplanong Ikalawang Sourcebook ng SangFil. Ed. Pamela C.
Pangwika: Ikalawang Sourcebook ng SangFil. Ed. Constantino. Lungsod Quezon: Sentro ng Wikang
Pamela C. Constantino. Lungsod Quezon: Sentro Filipino – UP Diliman at Pambansang Komisyon
ng Wikang Filipino – UP Diliman at Pambansang para sa Kultura at mga Sining, 2005. 207-218.
Komisyon para sa Kultura at mga Sining, 2005. Limbag.
179-188. Limbag.
Viray, Eunice T. “Pagpaplanong Pangwika sa Palawan
Rodgers, Theodore S. From Syllabus Design to State University.” Filipino at Pagpaplanong
Curriculum Design. USA: University of Hawaii, Pangwika: Ikalawang Sourcebook ng SangFil. Ed.
Oahu, Hawaii, 1989. Limbag. Pamela C. Constantino. Lungsod Quezon: Sentro
ng Wikang Filipino – UP Diliman at Pambansang
Komisyon para sa Kultura at mga Sining, 2005.
219-223. Limbag.
daluyan
47
48
Saysay ng Kasanayan:
Pagbuo ng identidad sa arnis o eskrima
REGINALDO D. CRUZ
Nagtuturo sa Departamento ng Antropolohiya, Kolehiyo ng
Agham Panlipunan at Pilosopiya, Unibersidad ng Pilipinas-
Diliman. Pangunahing interes ay biswal na wika, tradisyonal
na sining at musika.
ABSTRAK ABSTRACT
Ang akdang ito ay magbibigay ng maiksing This article will give a brief description of the art
paglalarawan sa sining ng arnis o eskrima na of arnis or eskrima, also known as Filipino Martial
kilala rin sa tawag na Filipino Martial Arts o Arts or FMA which is currently being practiced in
FMA na kasalukuyang ineensayo na rin sa iba’t different parts of the world like the United States
ibang bahagi ng mundo tulad sa Estados Unidos of America and Europe. Arnis practitioners learn
at Europa. Nauunang natututunan ng isang how to use weapons first, such as an arnis
arnisador ang paggamit ng baston o sandata stick before being taught how to use those
bago maturuan kung paano gamitin ang mga movements for the “empty hands techniques” or
natutuhang galaw sa tinatawag na “empty hands the way to defending one’s self without the use
techniques” o ang pamamaraan ng pagtatanggol of weapon such as an arnis stick.
sa sarili kung saan hindi gagamit ng anumang
sandata tulad ng baston. Based from the author’s experience in learning
arnis, the paper will show the concepts that
Saysay ng Kasanayan: Pagbuo ng identidad sa arnis o eskrima
Hango sa karanasan ng may-akda sa sistema mold the movements of the body and the
ng arnis o eskrimang natutuhan, ipapakita sa manipulation of the weapons. Emphasis will be
papel na ito ang mga pangunahing konseptong given on an arnis or eskrima system that is based
humuhubog sa galaw ng katawan at sa on bladed weapons such as an itak, also known as
pagmanipula sa sandata na siyang pangunahing “blade-based” or “blade art.”
nagbibigay-saysay sa kasanayan, o identidad
bilang arnisador. Bibigyang-diin sa papel ang In particular, the article will discuss the (a)
sistema ng eskrima o arnis na nakabatay sa classificaton of arnis, (b) story of how the author
sandatang may talim tulad ng itak na tinatawag learned to use the itak or sword (c) angles of
ding “blade-based” o “blade art.” striking and footwork, (d) quality and description
of the itak or sword and the “proper” way to use
Partikular na tatalakayin sa akda ang (a) it, (e) how to use the art of arnis even if you don’t
klasipikasyon ng arnis, (b) salaysay ng have sticks or sword, and (f) conceptualizing
pagsasanay sa paggamit ng itak, (c) anggulo ng about identity as an arnisador in a specific system
pagtaga at paghakbang o footwork, (d) katangian using the topics that was mentioned above.
ng itak at ang pamamaraan ng paggamit nito,
(e) pamamaraan kung walang baston, at (f) ang Keywords: arnis, eskrima, Filipino Martial Arts
pagdadalumat sa mga nabanggit upang ipakita (FMA), identity, skills
ang pagbibigay saysay sa kasanayan ng pagiging
arnisador, o pagbuo ng identidad, batay sa isang
espesipikong estilo o sistema ng arnis.
Susing salita: arnis, eskrima, Filipino Martial Arts

(FMA), identidad, kasanayan
PANIMULA
Arnis, eskrima, o kali
Ang arnis, eskrima, o kaya naman ay ang katagang kali na madalas na ring gamitin sa ating
bansa, ay ang masasabing pinakakilala sa tinatawag na Filipino Martial Arts (FMA) na
nakikitang gumagamit ng baston, yantok o tinatawag din mismong arnis na kadalasan ay
may habang nasa humigit kumulang na dalawampu’t walong (28”) pulgada. Kilala rin ang
arnis sa paggamit ng dalawang mahabang baston (tinatawag ding doble baston at kung
minsan ay sinawali) bagamat maaari din namang gumamit ng isang mahaba at maiksing
sandata (tinawag ding espada y’ daga) na makikita sa larawan sa ibaba.
daluyan
Larawan 1. Ilan sa iba’t ibang posibleng sandatang gamit sa ensayo ng arnis. Mula sa itaas ang mga pares ng sandata ay ang
sumusunod: (a) doble baston (b) mahaba at maiksing baston, kapalit ng itak at maiksing patalim o mas kilala sa espada y daga
(c) tulad ng kombinasyon ng espada y daga bagamat matigas na kahoy na kamagong ang gamit at kapwa palapad ang mga hu-
gis na mas nahahawig sa itak at patalim na may malapad at manipis na bahagi (d) ang nasa itaas ay tunay na itak na may talim
samantalang ang pinakailalim ay gawa sa aluminum na hugis ng barong na kilalang gamit sa arkipelago ng Sulu at Basilan
Bagamat mas kilala sa paggamit ng sandata tulad ng baston at iba pang sandatang may
talim tulad ng itak, marami ring sistema ng arnis ang may pamamaraan ng pakikipaglaban
na hindi gumagamit ng sandata tulad ng paggamit ng kamay lamang kung walang baston,
pagsipa, pag-itsa sa kalaban, at maging pa-ipit sa leeg o choking. Kadalasang itinuturo ito
kapag ang manlalaro ay may sapat nang kasanayan sa paggamit ng sandata (Jocano 15).
49
50
Sa katawan ng akda ay makikita ang ilan naman sa mga posibleng paraan ng pagkaklasipika
ng arnis gayundin ang ilan sa sinasabing pagkakaiba ng pagpapangalan. Samantala,
sa akdang ito ay tinitingnan ang arnis, eskrima, at kali bilang iba’t ibang katawagan sa
masasabing iisang sining lamang na maraming baryasyong makikita sa iba’t ibang sistema
at estilo ng arnis. Kaya naman para sa akdang ito ay gagamitin ang katagang arnis, para sa
ating pambansang laro at martial art (RP), upang mapadali ang pagsusulat gayundin para
sa pagbabasa ng akda.
Para talakayin kung ano ang pagtutuunan ng pansin ng akda tungkol sa arnis, tingnan ang
layunin ng kasalukuyang pag-aaral at balangkas na gagamitin upang matahi ang piniling
aspektong ilarawan sa sining ng pakikipaglaban at pananandata ng ating mga ninuno.
Layunin at balangkas ng pag-aaral

Layon ng papel na ito na ipakita ang saysay ng kasanayan sa pagbuo sa identidad gamit
ang mga gumagabay na mga salita o konseptong sumasalamin mula sa pagsasanay sa
mas pinapaborang galaw ng katawan at sandata sa arnis na nakabase sa paggamit ng itak,
“blade-based” o “blade art” din kung tawagin. Pagtutuunan ng pansin ang isang sistemang
nakabatay sa itak na natutuhan ng may-akda, at gagamitin ang pinagdaanang pagsasanay
bilang inspirasyon sa ginawang balangkas sa pagpapalawig sa tinatalakay na paksa.
Partikular na tatalakayin sa akda ang (a) klasipikasyon ng arnis, (b) salaysay na pagsasanay
sa paggamit ng itak, (c) mga anggulo ng pagtaga at paghakbang (footwork) sa arnis, (d)
katangian ng itak at ang pamamaraan ng paggamit nito, (e) paggamit sa sining ng arnis
kung walang baston o itak, at (f) pagdadalumat sa mga nabanggit upang ipakita ang
pagbibigay saysay sa kasanayan ng pagiging arnisador, o pagbuo ng identidad, base sa
isang espesipikong estilo o sistema ng arnis. Bilang eksploratoryong pagdadalumat ay
gagamitin ang balangkas mula sa larawan 2:
Larawan 2. Balangkas sa pag-aaral upang ipakita ang saysay ng pagiging isang arnisador (base sa espesipikong estilo o siste-
mang) mula sa pagkakaroon ng kasanayan.
Makikita mula sa balangkas sa itaas na bukod sa pisikal na aspekto ng pagsasanay,

halimbawa ang mga pamamaraan ng galaw ng kamay, braso, katawan at sandata, ay
mahalagang ipaalala na may iba pang bagay na natutuhan habang nagsasanay sa paggalaw
ng katawan na mahalaga rin sa pagbuo ng identidad bilang bahagi ng isang grupo o
sistema ng mga arnisador, na siyang makikita naman sa ibaba ng balangkas. Binanggit
ni Jennings sa unang talata ng kaniyang isinulat na mahalaga ang mga nahahawakan
at di-nahahawakang (intangible) bahagi sa pagbuo ng identidad sa larangan ng martial
arts. Maaari nating banggitin na ang kasalukuyang pag-aaral ay pangunahing naganap
sa isang payak na gym (para lang malinaw na hindi ito ang mga mamahaling gym kung
saan makaaapekto ang komersiyo sa pamamaraan ng pagsasanay) kung saan makikita
ang mga larawan ng mga nakatatandang kasapi at mga haligi ng sistema, punching bag,
body armor, gulong na maaaring paluin, barbel at mga dambel, iba-ibang haba at klase ng
pamalo at itak na pang-ensayo, at mga guhit sa sahig at pader sa labas para sa pagsasanay
sa anggulo ng mga hakbang at palo. Bukod sa pakiramdam na dulot ng mga nakikita at
nadarama kapag pumupunta at nagsasanay sa nasabing lugar, sa pook ding ito nagaganap
ang pakikisalamuha, sosyalisasyon o enkulturasyon, na siyang tuon ng ibabang bahagi ng
balangkas sa pag-aaral.
Hindi lamang isang pisikal na aktibidad ang pagsasanay, bagkus ito ay panahon din ng
pakikisalamuha, pakikipagkuwentuhan, pakikiramdaman sa pagkatao ng bawat isa.
Mapatitibay dito halimbawa ang mga nabubuong relasyon tulad ng relasyon bilang mag-
aaral at guro o ang tumatanggap ng kaalaman at tagapagbigay ng kaalaman. Ito rin ang
pagkakataon para ibahagi ang masasabing tila mga kuwentong-bayan ng grupo, mga
kuwentong nagpapatibay sa mga simbolong pinangangalagaan at pinahahalagahan. Sa
mga pagkakataong ito naibabahagi ang mga kuwento ng kagalingan at tagumpay, mga
paboritong galaw o teknik, ng kinikilalang tagapagtatag at maaari ding ng kasalukuyang
maestro. Napagtitibay din ng mga sandaling ito ang posibleng pagbabahagi ng mga
kuwentong hindi para sa lahat kundi para lamang sa mga kasapi ng grupo. Samakatuwid
ang pagsasanay ay hindi lamang para sa pisikal na galaw ng katawan bagkus ito ay ang
panahon o pagkakataon upang matutunan o makasanayan ang pagbibigay halaga sa mga
pinahahalagahan ng isang grupo ng estilo ng arnis.
Limitasyon ng pag-aaral
Magandang banggitin sa simula pa lamang na ang balangkas ay tumutugon sa pag-aaral
daluyan
ng isang sistema lamang. Paano gayon kung may ibang estilo o sistema ng arnis ang
kinabibilangan din ang isang nagsasanay? Dahil ito ay panimulang pagdadalumat pa lamang
gamit ang mga lokal na katagang “saysay” at “sanay” upang mas mailapit ang pagdadalumat
sa paksa ng kasanayan at identidad nating mga Filipino, hindi pa nito tutugunan ang
detalyadong pagpapaliwag ng interaksiyon ng sabay-sabay na magkakaibang identidad.
Ngunit, bilang panimulang tugon ay maaaring ihambing ito sa pagkatuto ng wika. Sa Pilipinas
halimbawa, marami ang may taglay na kaalaman o kakayahan sa iba’t ibang wika ng bansa,
subalit kapag ikaw ay nasa lugar na sinasalita ang naturang wika inaasahang mabigkas mo
ito ayon sa nakasanayan ng mga tagapagsalita. At tulad din ng wika, may masasabi pa ring
pagkakaiba-iba ng mga tagapagsalita ng iba’t ibang wika bagamat may pagkakaintindihan,
kahit papaano, sa kung tila nagiging tunog dayuhan na ba ang isang kababayan. Gayundin
sa galaw sa arnis, may mga katanggap-tanggap na pagkakaiba sa paraan ng paggalaw at
51
52
may tila ibang estilo (o wala pang kasanayan) ang isang gumagawa ng teknik. Binabanggit
ito upang hindi isipin ng mga mambabasa na may iisang magkamukhang-magkamukhang
mga galaw, tila mga robot, ng bawat kasaping may kasanayan sa isang sistema ng arnis.
Maaaring magkaroon din ng kaunting pagkakaiba dahil sa pagkakaiba-iba sa taas, laki ng
katawan, bilis ng kakayanang gumalaw at iba pang pagkakaiba-iba ng bawat manlalaro.
Samantala, bagama’t ang mas pagtutuunan ng pansin ay ang pisikal na bahagi ng

pagsasanay, hindi hangad ng papel na ito na magturo ng teknik sa arnis kaya’t kung ang
nais ng mambabasa ay matuto ng arnis ay mahalagang magpaturo sa mga kalipikadong
guro o maestro ng arnis. Maaaring sumangguni rin sa ilang mga nailimbag na mga aklat
kung nais makita ang ginagawa ng iba’t ibang espesipikong sistema (Diego at Ricketts,
Lema, Presas, Somera, Wiley) at tumingin ng mga video sa internet kung nais gumawa ng
panimulang paghahambing.
Sa usapin ng mga sandatang tinutukoy sa pag-aaral, pinasimple at tinawag lamang na

itak ang anumang uri ng sandatang may talim na nalalapit ang haba ng baston tulad ng
pinuti, sansibar, talibong, barong, dahong-palay, bolo at iba pa. Samantala, bagama’t may
maiksing baston na tumatayong kutsilyo, o daga kung tawagin, sa mga sistema ng arnis
ay hindi na ito pagtutuunan ng pansin at sa halip ay mas tututukan lamang ang bastong
tinatawag ding arnis na itinuturing ngang itak ng ilang sistema ng eskrima, tulad ng
sistemang tinutukoy sa akdang ito.
DATOS
Pinagbatayan ng datos
Ang pinagbatayan ng datos ay nanggaling sa pagsasanay sa isang sistema ng arnis o
eskrimang pinag-aralan ng may-akda. Hindi man sinimulan bilang pag-aaral na may layong
ianalisa o isulat para sa isang akademikong sulatin, masasabing base ito sa pakikiugaling
pagmamasid o participant-observation. Mas pagbabalik-tanaw at pagrerebyu sa ilang
personal videos (na maituturing na ring bahagi ng mga tala sa field o field notes sa
etnograpiya kapag binabalikan ang mga naging karanasan sa field) ng mga ensayo gayon
din sa mga aklat na nailimbag tungkol sa nasabing sistema ang ginamit upang ianalisa ang
dati nang nakikita at naranasang pagbuo ng identidad mula sa pagsasanay sa arnis.
Iba’t ibang klasipikasyon ng arnis

Maraming sistema ng arnis, malamang ay hindi bababa sa isang daan ang bilang lalo pa
kung isasama ang mga sistema ng arnis na nasa ibang bansa bukod pa sa mga sinaunang
sistema na walang pormal na pangalan at tinatawag lamang halimbawa na eskrima. Ilan sa
mga nakilalang sistema ng arnis ay ang sumusunod:
• Arnis Lanada • Lameco Eskrima
• Garimot Arnis • San Miguel Eskrima
• Lapunti Arnis de Abanico • Pekiti Tirsia Kali
• Lightning Scientific Arnis • Lema Scientific Kali Arnis System
• Modern Arnis • De Campo Uno-Dos-Tres Orihinal
• Balintawak Eskrima • Kalis Ilustrisimo
• Doce Pares Eskrima • Kombatan
Mapapansin mula sa iba-ibang pangalan ng sistema na maaaring nakakabit ang salitang

eskrima, arnis, kali, kombinasyon ng mga ito o maaari din namang hindi kasama sa
pangalan ng mga grupo o sistema ng FMA. Samantala sa mga sistema naman na nahubog
sa Estados Unidos ng mga Filipinong doon na nanirahan at karamihan sa mga naging
pangunahing estudyante ay mga Filipino-American, mapapansing mas ginagamit ang
“c” sa halip na “k” sa pagbaybay ng eskrima. Halimbawa nito ay ang Bahala Na Escrima at
ang Cabales Serrada Escrima. Sa dinami-dami ng estilo at sistema ng arnis, maaari bang
sabihing magkakapareho lamang ang mga ito? Paano kaya kung gayon makaklasipika
ang iba’t ibang sistema o estilo? Ayon sa ilang awtor at eskrimador ay may iba-ibang
klasipikasyon ng arnis. Nabanggit halimbawa ng isang grupo ng eskrimador na aking
nakasalamuha sa Estados Unidos na maaaring mahati ang sining ng baston sa tatlo; ang
mula sa Luzon (arnis), Visayas (escrima), at Mindanao (kali) na matatagpuang binanggit
din ng kilala at maimpluwensiyang Filipino-American na eskrimador sa Estados Unidos na
si Dan Inosanto (northern, central and southern styles of the Philippines) sa kaniyang aklat
na The Filipino Martial Arts (14). Kailangang maging maingat sa ganitong klasipikasyon
sapagkat kung titingnan halimbawa ang mga sistema ng arnis na nabanggit sa itaas, hindi
naman masasabing makikita kung saan galing ang mga ito base sa paggamit ng arnis,
eskrima o kali sa pangalan ng kanilang estilo o grupo (maaaring basahin ang sinulat nina
Nepangue at Macachor para sa karagdagang pagtalakay, partikular sa mga pahina 49-56).
Dagdag pa rito ang katagang kali, ay unang lumabas lamang sa aklat ni Yambao (9) sa
sinulat na introduksiyon ni Mirafuente, at wala ring sining na kali sa mga grupo ng Muslim
sa katimugan ng ating bayan sa halip ang matatagpuang sining ng pakikipaglaban ay ang
tinatawag na silat (Nepangue at Macachor 60-63). Tinalakay din ni Jocano (16) ang usaping
daluyan
ito at binanggit ang suliranin sa batayang ginagamit sa pagpapatunay sa pinagmulan ng
kali. Mahirap kung gayong gamitin ang paggamit ng arnis, eskrima o kali bilang batayan
ng klasipikasyon. Sapat na munang masabing gamit ang tatlong katawagan, arnis at
eskrima bilang pinakalaganap sa buong kapuluan at kali bilang pinakabago (Nepanggue at
Macachor), para tumukoy sa ating kasalukuyang sining ng pakikipaglaban o martial arts na
pangunahing gumagamit ng sandata, bagama’t maaari din namang walang sandata.
Nagmungkahi naman ng paghahati base sa pagiging “ancient,” “classical” at “modern” systems

si Wiley (309-241) para sa pagklasipika ng iba’t ibang sistema ng arnis, na masasabing
ayon sa hinihinuhang pinagmulan o panahon kung kailan nalinang ang mga teknik ng isang
sistema. Samantala, para kina Nepangge at Macachor (80-81) ay may tatlong uri na base
naman sa pagturing sa ginagamit na baston: (1) una ay sistema kung saan itinuturing ang
53
54
arnis bilang “blade art,” ibig sabihin ay nirerepresenta ng baston ang sandatang may talim
tulad ng itak, (2) pangalawa, ang pagturing sa baston bilang sandatang pamalo na walang
talim o bilang “impact weapon,” (3) pangatlo, ang mataas na pagpapahalaga sa paggamit
ng kamay lamang na walang sandalata o “empty hands” na mahalaga para sa militar at
mga pulis. Ang klasipikasyon ng sistema ng arnis o eskrimang tatalakayin sa papel na ito
ay maihahalintulad sa unang binanggit nina Nepangue kung saan itinuturing ang baston
bilang sandatang may talim tulad ng itak.
Salaysay sa pagsasanay sa paggamit ng itak

Nagkaroon ang may-akda ng pagkakataong matuto sa sining ng paggamit ng itak sa
pamamagitan ng pagpapakilala at paggagarantiya ng isang guro at kapatid sa pag-aaral
ng martial art, sa isang maestro ng arnis na nakabatay sa itak. Noong unang araw kung
kailan ang may-akda ay ipinagpaalam na dalhin sa lugar ng pinagsasanayan at ipakilala
sa maestro, naupo lamang ang may-akda sa isang sulok para mapanood ang kanilang
sesyon. Hindi pa niya alam noon kung ano ang aasahan bagamat sa totoo lang ay nais
din sanang humawak ng baston at maturuan ng maestro. Natapos ang sesyon na nanood
at inobserbahan lamang ang kanilang ensayo nang hindi pinahawak ng baston o itak o
pinagaya man lamang ang mga tindig. Lingid sa kaalaman ng awtor, na napagtanto
lamang kalaunan, inobserbahan din lamang ng maestro ang bagong salta. Malamang ay
pinapakiramdaman at minamasdan ang kilos, reaksiyon, o posibleng pagkatao, kung maaari
bang pagkatiwalaan na pagpasahan ng kaniyang taglay na kaalaman sa sining ng pagtaga.
Sa pangalawang pagdalaw sa maestro, na masasabing unang bahagi ng “ritwal” sa pag-

aaral ng pagtaga, ay tinuruan ng pagsukat ng distansiya, ang paghawak ng sandata at ang
tindig ng katawan. Ang tumayong sandata ay ang kahoy na hugis itak, na kung sa ibang
sistema ng arnis ay baston o ratan (pabilog - hindi palapad - walang gilid na “may talim”)
ang ipagagamit. Sinisigurado ng prosesong ito na masimulan nang tama ang pagtaga o
pagpalo gamit ang may talim na parte ng sandata. Mas madaling masasanay ang kamay
at mata upang makita na ang talim, at hindi gilid ng itak, ang tatama sa pagtaga. “Huwag
mong ibangga sa talim… gamitin mo ang gilid ng itak,” madalas na paalala ng maestro sa
oryentasyon ng sandata. Mapapansin ding mas madalas na gamitin ang salitang “taga” sa
halip na “palo,” dagdag na rin ang mga katagang “saksak” at “tusok” na mas akma sa sandata
tulad ng itak. “’Pag taga mo sa taas… ‘pag taga mo sa ilalim…’pag taga sa iyo…,” ang madalas
na kasabay na sabi ng maestro habang nagpapalitan ng atake at depensa gamit ang
pang-ensayong itak (kahoy man o bakal). Ang regular na baston o ratan sa pag-eensayo
ay ginagamit din namang muli matapos makitang natutuhan na ang tamang paghawak
sa itak. May isang pagkakataon ngang napansin kong lumabas ang salitang “palo” nang
minsang baston ang aming gamit sa ensayo, “binigyan ka ng palo rito” bagamat bumalik ulit
sa taga, “tignan mo posisyon ng baston. Pag tinaga ka…,” siguro dahil nakasanayan na o kaya
naman ay dahil itak nga ang turing kahit baston pa ang gamitin.
Kasunod namang itinuturo sa pagtaga ang paggalaw ng paa o footwork kasabay ng

pagtaga hanggang sa matutuhan ang simpleng depensa laban sa mga atake. Mahalagang
matutuhan ang pag-atake o pagtaga dahil kung sakaling “kailanganin ‘pag labas (ng gym),”
ayon kay maestro ay magandang may magagamit na agad, kaya’t mahalaga rin na tama ang
paraan ng pagtaga. Kalaunan ay maiintindihan na rin ng estudyante kung paano maiwasang
salubungin ang lakas ng taga-base sa anggulo ng mga atake at posisyon ng katawan. Kung
sa simula ay may bilang (koryograpiya) ng pagtaga at pagdepensa, sa mas mataas na antas
ay hindi na sasabihin kung saan manggagaling ang mga taga at kailangang gumalaw na
ang bawat manlalaro upang makaatake o makadepensa.
Makikita sa larawan 3 ang mga anggulo ng atake/depensa na siya ring anggulo naman ng
mga galaw ng paa o paghakbang kung ang mga ito ay ilalapat sa sahig. Mas malaki ang
padahilis na linya dahil sa karamihan ng sistema ng arnis ay ito ang pangunahing anggulo
ng palo at galaw ng paa. Katunayan, madalas na makikita ang padahilis na anggulo sa mga
logo ng mga grupo ng arnis.
Ang dayagram sa Larawan 3 ay mahalagang simbolo sa sistemang nakabatay sa itak na

aking inilalarawan. Sa katunayan, makikita itong nakapinta sa sahig para sa galaw ng paa
o paghakbang (walong apak) at maging sa isang bahagi ng pader para sa anggulo naman
ng taga.
Samantala, sa ibang sistema naman ng arnis ay mas madalas gamitin ang tatsulok
sa Larawan 4 bilang batayan ng paggalaw ng paa o footwork, na isa rin sa ginagamit sa
sistemang base sa itak at tinatawag na “tatlong bao” (isiping may tatlong baong nakabaon
sa lupa na nakapormang tatsulok na maaari lamang galawan at tapakan ng paa).
MGA ANGGULO NG TAGA AT PAGHAKBANG SA ARNIS
PATAAS (pagtaga)
ABANTE (paghakbang)
PADAHILIS / DIAGONAL PADAHILIS / DIAGONAL

daluyan
PAKALIWA GITNA PAKANAN
PADAHILIS / DIAGONAL PADAHILIS / DIAGONAL

PABABA (pagtaga)
PAATRAS (paghakbang)
Larawan 3. Mga anggulo ng pagtaga, gayundin sa paghakbang Larawan 4. Tatlong bao o tatsulok na tapakan
55
56
Katangian ng itak at pamamaraan ng paggamit nito

Matapos maipakita sa naunang bahagi ang maiksing introduksiyon sa arnis ay ilalarawan
naman ang katangian ng itak at ang maaaring maging implikasyon sa paraan ng pagtaga
na isinasaalang-alang kahit na baston ang gamit sa pagsasanay.
Mga halimbawa ng dapat isaalang-alang sa pagsasanay kapag itinuring na itak (o may

talim at tulis tulad ng taga, pinuti, barong, talibong, atbp) ang baston
Mabigat ang itak

• hindi madaling paikot-ikutin, mas nakakapagod kaysa sa baston, maaaring
makasira ng pulso (wrist) kung papaikot-ikutin
Nababaliko (malleable) ang itak
• kumakagat at nababaliko kapag nagtama ang mga talim
May tulis ang itak
• epektibo ang paggamit ng pagtusok/saksak, kaya laging nakatutok, kaunting
galaw at lakas lamang ang kailangan ay maaaring makamatay kung tunay na
itak ang gamit
Palapad at hindi bilog ang itak
• hindi pantay-pantay ang bawat gilid, may malapad at may manipis
May talim ang itak
• hindi pantay ang epekto ng tama sa magkaibang gilid
• hindi nakakahiwa ang gilid, parteng walang talas o talim
• kailangang piliin ang hahawakang parte para hindi masugatan ang sarili
May hawakan ang itak
• may hawakan talaga ang itak, kaya’t maski baston ang gamit ay sinasanay na
dulo na ang hawak sa baston tulad ng paghawak sa itak.
• isang dulo lamang ng itak ang hawakan, hindi maaaring pagpalitin ang hawak
sa magkabilang dulo
Hindi magandang ipalo sa semento ang itak
• masisira ang tusok at talim ng itak kapag tumama sa semento
Para sa sistemang itak ang gamit o pinagbatayan ng galaw, ipinaalala ng maestro na

“huwag mo (nang) ilayo!” ang sandata at ang “siko mo, ‘wag (mong) ibuka” upang maging
“eskwalado” ang galaw. Ang ibig sabihin nito ay hindi dapat lumalayo sa sentro ang mga
palo at hangga’t maaari ay nagtatapos sa posisyon kung saan nakatutok ang sandata sa
kalaban. Inaakala ng iba na walang taglay na lakas ang “gipit” na palo (bagay lamang daw
sa itak) dahil tila walang pinagkukunan ng buwelo o lakas, subalit sa totoo ay may sapat na
lakas itong nanggagaling sa pagpihit ng baywang, tamang posisyon ng katawan at baston/
itak sa oras ng pagpalo o pagtaga. Maingat ang sistemang base sa itak sa bawat posisyon
at galaw sa kadahilanang hindi maaaring iwang bukas na bukas ang katawan sa mabilis na
atake ng itak, maaaring simpleng hiwa o tusok ay maaaring makamatay, kung depensa ang
pag-uusapan. Sa posisyong hinintuan din ay mabilis na makakahiwa o makakatusok naman
kung pag-atake ang pag-uusapan. “Doon ka na eh…”, madalas na paalala ni maestro kapag
inililipat namin ng posisyon ang baston o itak para kumuha ng buwelo. Laging binibigyang-
diing huwag nang ilipat ng posisyon ang sandata at umatake na mula sa huling posisyong
hinintuan, walang dapat na sayanging oras lalo’t kapag itak na ang hawak. Kaugnay nito
ay pinaiiwasan din ang sobrang pagpapaikot-ikot ng baston sa sistemang itak ang gamit
sapagkat bukod sa mabigat ang itak para paikot-ikutin ay mas epektibo ito kung talim
ang tatama bukod sa mas madalas na mawawala sa sentro ang itak kung saan madaling
makapagsagawa ng atake tulad ng simpleng pagtusok ng matulis na bahagi ng itak.
Sa pagdepensa naman, halimbawa ay pagsalag, sa sistemang batay sa itak ay dapat na

padulasin lamang gamit ang gilid (blunt side) ng itak sa halip na ang bahagi kung saan
may talim ang dapat na tumama sa sandata ng kalaban upang hindi masira ang talim
at maiwasang kumagat o kumapit ang itak sa kapwa itak ng kalaban at hindi masira
ang tiyempo ng iyong galaw. Kahit pa baston ang gamit sa pag-eensayo ay maaari ding
malaman kung tama ba ang pamamaraang ginamit sa “pagsangga” (hindi kasi talaga
sinasangga), kung ito ba ay pinadulas talaga o kung ito ba ay sinasalubong na kung itak
ang gamit ay magtatama ang mga talim. “Narinig mo (ang pagkakaiba)?” tanong ni maestro,
samantalang hinahanap pa ng may-akda ang pagkakaiba ng tunog ng pagpapadulas
kumpara sa diretsong pagbangga ng mga baston o itak. Hindi dapat magkaroon ng malakas
na tunog ang pagtama ng dalawang sandata, dahil dapat ay parang dumausdos lamang at
hindi talaga nagbabanggaan ang armas o yung tinatawag na “force-to-force” na pagsalag.
Kaya’t ang kasunod na tanong ni maestro ay “Alin mas magaan?,” patungkol sa kagaanang
dapat na madama pagtama ng dalawang sandata, sa halip na banggain o salubungin ang
lakas ng atake ng sandata ng kalaban.
Tulad ng nabanggit, ang paggalaw sa sistemang base sa itak ay makitid (o matipid) at

hindi-lawag (maluwag o wide) o “nakabuka” upang laging handa ang katawan at sandata
sa atake at depensang gamit ang itak o blade na kapirasong mali mo lamang ay maaaring
buhay ang maging kapalit. Ayon na rin sa panayam ni Sulite (175) sa naging tagapagmana
ng kilalang sistema ng eskrimang nakabatay sa pagtaga:
…In terms of fighting philosophy and strategy,.. does not condone “Lawhag” (wide)
daluyan
movements… stresses economy of movement, strategic positioning and use of the
weapon and centerline awareness…
Nagagawa ang pagposisyong ito gamit ang pagpihit ng katawan, sa halip na gamit lamang ang
braso, at detalyadong pag-anggulo at galaw ng mga paa sa halip na ang madalas na paggalaw
ng mga paa sa ibang sistema na base sa tatsulok (Diego and Ricketts 42). Pinatunayan ito ng
mismong tagapagtaguyod ng sistema sa kaniyang sinabing (Sulite 165):
Our attacks or defense have minimal angles or lead time. I always keep my weapon
in front of me with the tip always directed towards the opponent. A simple push or
forward movement will change my ready position into an offensive action. This is
economy of movement and practical strategy.
57
58
Ang mga nabanggit ay napansin din mula sa mga itinuro ng maestro. Dahil ang tuon ng
pansin ng akdang ito ay sa mga pangunahing galaw lamang, marapat lamang na ipaalala
na hindi lamang ang mga galaw o maging mismong mga teknik ang mahalaga para at
masabing naging bihasa ka, paalala ng isang maestro:
It must be noted, however, that the techniques themselves are not the secret to
mastering the art.... Rather, it is the combination of training methods, and fighting
concepts of enganyo (feinting maneuvers), prakcion (off-beat timing), cadena real
(linking the principal techniques), reloj de arena (hourglass shape concept), and
dakip-diwa (spontaneous action without conscious thought), which distinguish
the application of this art from others. (Galang 83- 84)
Bilang karagdagan, ang mga nabanggit kayang galaw ng katawan at mga teknik ay maaari
pang magamit kung sakaling walang baston o itak na hawak ang arnisador?
Paggamit sa sining ng arnis

kung walang baston o itak
Maging anuman ang gamit na pangalan ng
isang grupo sa ating tinatalakay na sining
ng arnis, maging ito ay base sa baston o
itak ay nauunang matutuhan ang paggamit
ng sandata na kadalasan nga ay baston.
Kabaligtaran ito sa karamihan ng ibang sikat
na martial arts tulad ng karate, aikido at iba
pa kung saan sa mas mataas na lebel pa
ituturo ang paggamit ng sandata. Bukod pa
sa kakaibang katangian ng ating sining ay
lingid sa kaalaman ng karamihan na kapag
nasanay na ang katawan ng manlalaro ng
arnis sa paghawak o manipula ng baston ay

maaari ding magamit ang mga natutuhang
galaw kahit wala na ang baston o sandata
upang maipagtanggol ang sarili. Maaari ding
halimbawang iangkop ang mga natutuhang
galaw sa pang-araw-araw na gamit tulad Larawan 5. Ilan sa pang-araw-araw na gamit na maaaring
ng bolpen, nakabilot na diyaryo, flashlight, magamit kapalit ng mahaba o maigsing bastong gamit sa
pag-eensayo sa arnis o eskrima
aklat at iba pa na makikita sa Larawan 5,
sa halip na baston ang gamitin. Hindi man
batid ng karamihan, maging ng karamihan
sa karaniwang Filipino, ang arnis ay higit
pa sa pagwasiwas lamang ng baston at
may taglay na kagandahang hinahangaan
maging sa labas ng ating bansa.
KONGKLUSYON
Nais muling ipaalala na hindi layon ng akdang ito na sabihing ang sistemang nakabatay sa
itak ang pinakamagandang uri ng arnis, kung pagbabatayan ang pagkakaiba-iba halimbawa
sa mga binanggit nina Nepange at Macachor. Inilalarawan lamang nito ang inaasahang
kasanayan upang masabing natutuhan na nga ng isang manlalaro ang espesipikong
sistemang tinalakay.

Pangunahing nanggaling sa sariling karanasan ng mananaliksik ang mga obserbasyon
gayundin sa mga komento ng guro na binanggit niya na natutuhan ng mananaliksik at
mga nakasabayan nito sa pagsasanay ang paraan ng pagtaga. Ang akmang pagkilos ng
katawan, pagwasiwas ng armas kasama ang tamang posisyon kung saan dapat tumigil, pati
na rin ang tamang paggamit ng gilid ng itak, talim, at tusok ay nagpapakita ng kaalaman
sa pagtaga ayon sa espesipikong sistemang pinag-aralan. Matapos ang ilang taong
pagsasanay ay tila natutuhan na rin nga ng katawan ang sining sa paggamit ng itak, at
nasabihan na rin ng maestro na “ok na,” nakuha na raw ng mananaliksik ang wastong galaw
para sa sining ng arnis o eskrimang nakabase sa itak. Hindi man bihasa pa, masasabing
may sapat na kaalaman na para gumalaw nang may kasanayan. Sapat na para masabing
ang saysay ng kasanayan at pagkakaroon ng identidad bilang isang arnisador ay mula sa
kakayanang gumalaw ayon sa sistemang pinagsanayan, mula na rin sa pahayag ng maestro.
Tulad ng nabanggit sa limitasyon ng pag-aaral, hindi na tinalakay at pinalawig ang

bahaging ginagampanan ng pakikisalamuha, sosyalisasyon at enkulturasyon sa akdang
ito bagama’t naipaliwanag nang kagyat gamit ang ilang halimbawang binanggit. Sapat na
munang sabihing ang pagsasanay sa pisikal na bahagi sa pag-aaral ng arnis ay nagbibigay
din ng panahon para sa pakikisalamuha, sosyalisasyon at enkulturasyon na mahalagang
pagkakataon din upang maibahagi ang mga simbolo at kuwentong binibigyang halaga ng
mga kasapi ng grupo o estilo ng arnis.
REKOMENDASYON
Isa sa hindi nabibigyang-pansin sa akademikong pagsusulat sa ating bansa ang Filipino
Martial Arts o FMA. Sa katunayan, mahirap pa ngang bigyan ng salin ang “martial arts” sa
daluyan
Filipino. Isa lamang itong simpleng ambag sa akdang tumatalakay sa ating pambansang
laro na arnis o eskrima.
Marami pang maaaring pag-aralan sa ating napakagandang sining. Sa larangan ng

antropolohiya halimbawa ay magandang suyurin ang iba’t ibang sistema ng arnis upang
tingnan ang relasyon ng manlalaro nang mas maintindihan ang kinalaman ng kinship, na
isa sa mga klasikong paksa ng pag-aaral sa nasabing disiplina, sa larangan ng pag-eensayo
ng martial arts.
Marami na ring pagbabago ang naganap at nagaganap sa sining ng arnis kaya’t maganda
ring idokumento at pag-aralan ang mga salik na nakaaapekto sa nakikitang pagbabago.

Makikita ang mga pagbabagong ito mula sa mga sandatang ginagamit, sa paraan ng
59
60
pagtuturo at pagpapalaganap, katawagan sa mga namumuno at nagtuturo, hanggang sa

relasyong pinapanday ng bawat grupo ng eskrima o arnis.
Isa rin sa hindi naisama sa pag-aaral na ito na magandang pag-aralan ay ang pag-aanalisa
sa mga logo ng mga sistema ng eskrima. Mula sa mga salitang ginagamit hanggang sa mga
simbolong inilalagay at ang pagkakaayos ng mga simbolong napili ay interesanteng tingnan.
MGA SANGGUNIAN
Diego, Antonio at Christopher Ricketts. The secrets of Nepangue, Ned R. at Celestino C. Macachor. Cebuano
Kalis Ilustrisimo: The Filipino fighting art explained. eskrima: Beyond the Myth. Xlibris Corporation:
Boston Massachusetts: Tuttle Publishing, 1999. United States of America, 2007. Limbag.
Limbag.
Presas, Remy A. The practical art of eskrima. Quezon
Galang. Reynaldo S. Warrior arts of the Philippines. City: New Galaxie Lithographic Arts & Printing
Roseland, New Jersey: Arjee Enterprises, 2005. Press, 1994. Limbag.
Limbag.
Presas, Ernesto A. Arnis: Presas style and balisong.
Inosanto, Dan, Gilbert L. Johnson at George Foon. The Manila: E. A. Presas, 1996. Limbag.
Filipino Martial Arts as taught by Dan Inosanto.
Los Angeles, CA: Know Now Publishing Company, Republic of the Philippines (RP). Republic Act No.
1980. Limbag. 9850: An Act Declaring Arnis as National Martial
Art and Sport of the Philippines. 2009. https://
Jennings, George. Out of the labyrinth: The new Mexican www.officialgazette.gov.ph/2009 /12/11/republic-
martial arts riding the wave of Mexicanidad. act-no-9850/. 22 Setyembre, 2019.
Paper presented at the 3rd Martial Arts Studies
International Conference, Cardiff University, UK, Somera, Antonio E. The Secrets of Giron Arnis Escrima.
12 July 2017. https://chinesemartialstudies. Charles E. Tuttle Publishing. Rutland, Vermont and
com/2017/08/14/ seeking-identity-through- Tokyo, Japan, 1998. Limbag.
the-martial-arts-the-case-of-mexicanidad/. 30
Setyembre 2019. Sulite, Edgar. Masters of Arnis, Kali & Eskrima. Manila:
Socorro Publications, 1993. Nakalimbag.
Jocano, Felipe, Jr. Arnis: A Question of origins. Rapid
Journal 2 (1997): 15-17. Limbag.
Wiley, Mark. Filipino Martial Arts: Cabales Serrada
Escrima. Charles E. Tuttle Publishing. Rutland,

Lema, Benjamin, Jr. Arnis: Filipino art of self defense.
Vermont and Tokyo, Japan, 1994. Limbag.
Pasig: Integrated Publishing House, 1989. Limbag.
Mirafuente, Buenaventura. Maikling kasaysayan ng

arnis. Nasa Mga karunungan sa larong arnis, awt. MGA TALA
Placido Yambao, ed. Buenaventura Mirafuente,
1
Unang isinumite kay Prop. Hermel Pama, O.P., PhD.
1957, pah. 9-14. Quezon City: University of the para sa klase ng Antropolohiya 293 (Seminar in
Philippines Press. Limbag. Structural Anthropology), Unibersidad ng Pilipinas
Diliman, Ikalawang Semestre, Akademikong Taon
2017-2018. Nirebisa para sa publikasyong ito.
Ang Pulis at Pushang
sa Ilalim ng Tulay:
Komparatibong Pagbasa sa Dalawang Popular na Awit
JOHN LEIHMAR C. TOLEDO
Kasalukuyang Katuwang na Propesor sa Unibersidad ng
Pilipinas Los Baños, Departamento ng Humanidades kung
saan siya’y nagtuturo ng mga klase sa Sining, Malikhaing
Pagsulat, at Panitikan. Siya rin ang kasalukuyang
koordineytor ng Kataga, Samahan ng mga Manunulat sa
Pilipinas, Inc. sa sangay ng Lungsod Quezon. Naging fellow
siya ng Lamiraw Writers Workshop (2015), Ateneo National
Writers Workshop (2016), at Nueva Ecija Personal Essay
Writing Workshop (2018).
ABSTRAK ABSTRACT
Kinokompara sa akda ang dalawang bersiyon ng This study compares two versions of the
novelty song na “May Pulis sa Ilalim ng Tulay” novelty song “May Pulis sa Ilalim ng Tulay”
mula sa unang bersiyon nito na inawit ng grupong (“There’s a Policeman Under the Bridge”) from
D’Big 3 Sullivans noong dekada ‘70 tungo sa its first version which have been sung by D’Big 3
ikalawang bersiyon nito na inawit ng People’s Sullivans, a novelty song group popular from the
Chorale noong Martial Law commemoration 1970s, to its second version sung by the People’s
2018 sa Luneta Park. Ang parehong awit ay Chorale last Martial Law commemoration 2018
binasa batay sa tatlong bahagi: ang tunog, at Luneta Park. Both songs were approached
ang lyrics at kahulugan, at ang ideolohiya. through three parts: the music/sound, the lyrics
Mula dito, natagpuan na ang unang bersiyon and its meaning, and the ideologies found in
daluyan
ay nagpapatuloy sa mahabang tradisyon ng the text. From here, the first song revealed that
mga popular na awit ng protesta noong dekada it harks back to the long tradition of resistance
‘70 na lumalaban sa isang pigura ng awtoridad to corrupt authorities from the popular songs
samantala, ang ikalawang bersiyon ay may of 1970s while the second version revealed
potensiyal na makapag-udyok sa tagapakinig potential in arousing the listener to move and
na lumikha ng aksiyon at magsulong ng advance social transformation. The study also
pagbabagong panlipunan. Tinutukoy din dito ang deals with the potential of popular music to be
potensiyal ng mga popular na awitin na maging nationalist in the process of transmogrification
makabayan sa proseso ng transmogrifikasyon and/or adaptation.

at/o adaptasyon.
Keywords: folk song, popular song, ideology,
Mga Susing Salita: awiting-bayan, awiting nationalist, novelty song, policeman

popular, ideolohiya, makabayan, novelty song,
pulis
61
62
Bilang paggunita sa Batas Militar noong Setyembre 21, 2018, inawit ng grupong People’s
Chorale ang kantang “Pusha Wag Tularan” (2018), isang adaptasyon ng novelty song na
“May Pulis, May Pulis sa Ilalim ng Tulay” ng D’Big 3 Sullivans (nasa vinyl album na May Puno,
dekada 70).
Ani Roman Marcial Gallego, isang guro sa kolehiyo na nanonood noong hapong iyon, “Di
ko gaanong marinig ang pagkanta dahil nasa dulo kami ng mga kasama ko, pero nang
pakinggan at unawain kong mabuti ang inaawit nila, natawa ako” (Gallego). Napansin
din niya na natawa ang mga kasama niya at ang mga tao sa paligid niya dahil may mga
nakabarikadang pulis sa paligid. Ang iba raw ay nagalit dahil “nag-alab ang galit sa di-
makataong gawa ng mga nasa kapangyarihan na pagsugpo ng ilegal na droga” (Gallego).
Makikita sa retratong kuha mula sa bidyo ni Gabriel P. Lalu sa Facebook na inaawit ng

People’s Chorale ang pagtatanim ng pulis ng bala, shabu at baril sa isang bata sa ilalim
ng tulay (tingnan ang Fig. 1). Bahagi ang People’s Choral ng inisyatibang magsama-sama
ang mas malawak na organisasyong Lets Organize for Democracy and Integrity o LODI na
nagsusulong ng accountability at paglilitis sa mga instigador ng extra-judicial killings sa
drug war ni Pangulong Rodrigo Duterte.
Ang Pulis at Pushang sa Ilalim ng Tulay: Komparatibong Pagbasa sa Dalawang Popular na Awit
Fig. 1. Screenshot ng bidyo ni Gabriel P. Lalu, multimedia reporter ng Inquirer.net (Lalu).
Sa bidyo ng “Pusha Wag Tularan,” ang daming taong naghihiyawan at nagsisipagtawanan

sa paligid habang nakikisabay sa koro doon sa entablado ng Luneta. Ang siste, hindi pa raw
sa loob ng Luneta mismo pinayagan ang mga nasa mobilisasyon kundi sa labas ng Luneta.
Ang nasa Facebook ay bersiyon ng People’s Chorale, isang korong binuo ng mga nanay
ng mga biktima ng drug war mula sa alyansang Rise Up at mga miyembro ng Concerned
Artists of the Philippines. Maliban sa mga sumali sa mobilisasyon, nanonood at nawiwili din
makipagtawanan sa kanila ang mga pulis na nasa barikada. Subalit sa kabila ng kasiyahang
ito, hindi malilimutan ni Roman Marcial Gallego ang awit “dahil ang tono ng awit ay pamilyar
mula sa D’Big 3 Sullivans na pinalitan ang lyrics na tumutukoy naman sa nangyayaring
tokhang ng mga pulis” (Gallego). Hindi malilimutan ang sudlungan na dumadami ang mga
pahiwatig at idea upang makaabot sa rurok ng awit,
Nanlaban ang bayan
laban sa panunukhang
ng pulis na inutos ng adik
sa loob ng Malacañang. (Lalu)
Bago ang pagtatanghal ng awiting ito sa Luneta, pinost ng LODI ang unang rekording ng
“Pusha Wag Tularan” sa kanilang Facebook page (fb.com/MagingLODI) noong 1 Setyembre
2018 na umani ng humigit-kumulang 4,300 views, 211 shares, at 124 likes. Ani isang nag-
share noong 12 Setyembre 2018, “Dumagundong sa tenga ko ang mensahe” (Jovel Tablate
Bulan). Samantala, ani Jimmie Jaz, isang user na nag-share sa kaniyang public account
noong 18 Setyembre 2018, ikinuwento niya na noong dekada 70, inawit ang orihinal na
lyrics ng kanta upang pagtawanan ang mga pulis. Dagdag niya, “Even before policemen
were not respected. Now they are feared and hated as well” (Jimmie Jaz). May tatlong
nag-share sa kanilang public account (Pistong Melliza, 8 Setyembre 2018; Nieky Quitain,
3 Setyembre 2018; at Pamúghaton, 20 Setyembre 2018) na sinisipi o referens ang huling
linya ng awit: “Nanlaban ang bayan laban sa panunukhang ng pulis na inutos ng adik sa
loob ng Malacañang.”
Nilikha ang awitin bilang suporta sa mga pamilyang nabiktima ng tokhang na magsasampa
ng reklamo sa International Criminal Court. Sa kasalukuyang estado ng rehimen ni Pangulong
Duterte, pinapaslang ang maraming tinedyer at binata sa gana ng kaniyang kampanyang “war
on drugs.” Ayon sa tala ng Philippine Drug Enforcement Agency, 5,050 na ang napaslang mula
Hulyo 2016 hanggang Nobyembre 2018 sa loob ng 115,453 drug operations samantalang
164,265 naman ang nahuli dahil sa ipinagbabawal na droga (Tomacruz). Taliwas naman ito sa
tala ng human rights groups na mayroon umanong 20,000 tao ang napaslang sa rehimeng
Duterte kung isasama ang mga vigilante killing (Tomacruz).
Naging popular ang pangalan ng mga pinaslang na binata sa kasagsagan ng drug

war operations mula 2017-2018. Isa si Kian Loyd D. delos Santos, 17 taong gulang, na
pinaghinalaang drug runner, kinaladkad, piniringan ang mga mata, pinilit ng mga pulis na
humawak ng baril, at binaril sa ulo (“Shootings of Kian…”). Ayon sa mga eksperto ng forensics
daluyan
at sa mga nakuhang CCTV footage, extrajudicial ang pagkakapatay kay delos Santos
(“Philippines 2017/2018”). Si Carl Arnaiz, 19 taong gulang, ay nadawit sa pagnanakaw,
natagpuang may marijuana at shabu sa kaniyang backpack, nagmamay-ari umano ng baril
batay sa nagpositibong pulbura sa kaniyang palad, at namatay nang makipag-engkuwentro
sa mga pulis (“Shootings of Kian…”). Si Reynaldo “Kulot” de Guzman, 14 taong gulang, ay
nagtamo ng 31 saksak sa buong katawan at natagpuang naka-packing tape ang ulo na
lumulutang sa isang sapa sa Nueva Ecija (GMA News). Si Joshua Laxamana, 17 taong gulang
at kilalang eksperto sa larong Defense of the Ancients 2, ay binaril umano ng mga pulis
sa isang engkuwentro, marunong sumakay sa motorsiklo kahit pinabulaanan ng kaniyang
nanay, nagmamay-ari umano ng .45 kalibreng pistol at narkotiko, at napagkamalang isang
magnanakaw dahil sa tattoo ng “Queen of Pain” sa kaniyang mga bisig (Maglinong). Apat
lamang sila sa mas mahaba pang listahan ng mga pinaslang sa loob ng tatlong taong
63
64
panunungkulan ni Pangulong Duterte. Lumalabas sa mga tala ng mga dokumento ng

Philippine National Police (PNP) na kinalap ng Rappler na humigit-kumulang 33 tao ang
pinapaslang araw-araw mula 1 Hulyo 2016 hanggang 11 Hunyo 2018 sa loob ng naitalang
23,518 Homicide Cases Under Investigation ng PNP (Talabong). Sa paglalagom noong
2016 ng grupong Amnesty International, isang human rights organization, lumalabas na
tuwing may raid sa bahay ng isang suspek o may buy-bust operation kung saan bumibili ng
droga ang mga undercover police, laging may naratibo ng “nanlaban” o pumalag at nakipag-
engkuwentro sa mga pulis at karamihan daw sa mga napapatay o nadadawit ay may baril
(“If You Are Poor, You Are Killed”).
Habang nadaragdagan ang listahan ng mga pinapaslang sa rehimen ni Pangulong Duterte,

pinupulis na rin ang larangan ng kultura. Noong Nobyembre 2018 lamang, dumaan sa
sensura ng Department of Interior and Local Government at ni PNP Chief Director General
Oscar Albayalde ang seryeng “Ang Probinsyano” dahil sa umanong di makatwiran nitong
representasyon ng mga pulis sa banghay ng kuwento at sa paggamit ng mga opisyal
na uniporme ng PNP (ABS-CBN News). Nakipagnegosasyon ang ABS-CBN at PNP sa
isang memorandum of understanding noong buwan ding iyon upang di makansela ang
programa (Andrade).
Sa isa pang pagkakataon, pinulis muli ni PNP Chief Albayalde ang rap artist na si Shanti
Dope sa kaniyang awit na “Amatz” dahil pinapalaganap daw nito ang paggamit ng marijuana
(ABS-CBN News). Kinukuwestiyon at pinupuna ni PDEA Director General Aaron Aquino ang
linya ng kanta ni Shanti Dope: “Lakas ng amats ko, sobrang natural, walang halong kemikal”
(ABS-CBN News). Ngunit pinabulaanan ito ng Concerned Artists of the Philippines, na
mas lumalala pa ang problema sa droga dahil sa giyerang sinimulan ni Duterte. Anila, “As
long as the chief purveyors of illegal drugs remain, so will the culture of drug use and the
social illness of addiction—and cultural expressions like music are mere reflections of this”
(ABS-CBN News). Palasak ngayon ang pagiging kritiko ng PNP o PDEA sa mga kultural na
artefak ng kasalukuyang panahon. Subalit hindi natutugunan ng mga ganitong sensura
ang namamayaning problema sa ilegal na droga sa ating bayan. Kung papansinin ang mga
pahayag ng Dangerous Drugs Board at ni Pangulong Duterte makikita na halos 334% ang
itinaas sa bilang ng mga gumagamit ng ipinagbabawal na gamot mula 2015 hanggang
2018 (Punongbayan).
Ipinapakita sa mga nakalap na datos na ang pamumuno ni Rodrigo Duterte ay nakaakibat

sa pagpapalakas ng mga represibong aparato ng estado, tulad ng kapulisan. Ang mga
represibong aparato ng estado, tulad ng militar at kapulisan, ay pangunahing gumagana
sa pamamagitan ng kapangyarihan at karahasan, ibig sabihi’y may praktika ng pisikal na
represyon, at ikalawa’y kumokontrol din sa estado bilang ideolohiya (Althusser). Sapagkat
ang namamayaning ideolohiya sa ating lipunan ay nakaangkla sa mga pahayag, proyekto,
at batas na isinusulong ng nasa itaas ng kapangyarihan, tulad ng isinusulong na mga
represibo at nakamamatay na palisiya sa giyera laban sa droga, umuusbong ang mga labis
na karahasan at ang pagmamalabis na ito’y naidadala sa kultural na larangan.
Maitutulad ang namamayaning kaayusan sa kasalukuyan noong panahon ng Batas Militar,
kung saan napagtanto ng kabuuang kilusang makabayan na may pangangailangan sa
malikhaing pakikibaka laban sa diktadurya. “Because overtly political action was no longer
possible, more creative means of exposing dissent and of exposing social ills had to be
explored… The song became the alternative press for raising issues glossed over or suppressed
by government-controlled media, the forum for dissent and counter-consciousness, and
significantly, the historical document of the times” (Gimenez-Maceda 29).
Ang mga awit ay isang lunan ng malikhaing pakikibaka noong dekada 70. Ipinakikita na
sa mga awit, naipapahayag ang saloobin at damdamin ng mga uring naaapi sa lipunan.
May pahiwatig na sa pagsesensura ng kasalukuyang administrasyon sa mga awit o palabas
ay nagiging problematiko para sa mga nasa kapangyarihan ang malayang pamamahayag.
Nakaugat dito ang awtoritaryong pangongontrol ng mga kalagayan ng lipunan sa mga awit
at panulat na inilalabas ng mga artista. Nagiging lunan ang iba’t ibang uri ng awit upang
maipahayag ang nangyayari sa realidad ng lipunan. Ang mga awit ng protesta ang mga
umuusbong na uri ng pamamahayag na hindi ikinukulong ang nakikinig sa pagsasawalang-
bahala ng mga problema ng lipunan. Sa panahon ng Bagong Lipunan, ang defamiliarisasyon
ng mga awit ng protesta sa mga nakasanayang uri ng awitin noon na inisponsor ng estado
ay pagsagka sa mga “katotohanang” ipinalalaganap ng administrasyong Marcos (Gimenez-
Maceda 34). Naipapasok ang politika sa loob ng mga awit ng protesta at naipapahayag dito
ang mas tunay na pangangailangan ng mga nakikinig dito upang maitawid ang mensahe
ng pagbabagong-lipunan (Gimenez-Maceda 35).
Sa kasalukuyan, umusbong ang mga awiting kinakausap ang taumbayan upang

magtanong, mag-isip, magkritik, at makibaka. Mayroong mga adaptasyon ng novelty song
na pinapalitan ang liriko at inaawit sa mga kilos-protesta upang maalala ng mga tao na
hindi maging tapat sa namamayaning kaayusan at bagkus, sumaligka ito sa pamamagitan
ng pagpapataas ng diskurso at pagpapamulat ng mga Filipino. Ani Gimenez-Maceda (34),
noong diktaduryang Marcos, ginagamit ang mga awitin ng protesta bilang defamiliarisasyon
sa nakasanayang uri ng mga awitin sa popular na midya at higit pa rito’y buksan ang diskurso,
basagin, at bakahin ang rebisyonismong pinamamahayag ng namamayaning midya ng
daluyan
gobyerno. Mahalaga ang papel ng mga awit ng protesta sa pagbaka sa rebisyonismong
nadidinig o kumakalat sa social media tulad ng kahusayan ng panahon ni Marcos, isa ring
diktador, sa mga insensitibong hirit, banat, mura, at pagpapatawa na ginagawa ng Pangulo,
sa pagbebenta ng ating soberanya sa US at Tsina, sa pagpapakalat ng takot sa mahabang
listahan ng mga pinaslang nang walang hustisya sa rehimeng ito, sa pagpapahiya sa mga
kababaihan, sa pagtanggal sa wikang Filipino at Panitikan sa antas tersiyaryo, at sa walang
katapusang pagtataas ng presyo ng mga bilihin sa panahon ng krisis.
Ipinakikita ng mga penomena sa kasaysayan ng Pilipinas na hindi na hiwalay ang tekstong

kultural sa ideolohiyang nakapaloob sa isang akda. Ang mga nakasanayang ito, ang mga
paniniwalang ito, at ang pakikibakang ito na nakapaloob sa anyo ng awit ay isa mismong
mapagpalaya at alternatibong praktika ng pag-impluwensiya sa kaisipan ng mga nakikinig
65
66
nito. Kung tutuusin, mula sa likod, doon sa mga tagong bagay na hindi naririnig, iniharap o
inilalagay sa harapan ang mga boses na dapat madinig muli.
Ibig ng sining na bumalikwas sa mabibilis na pagbabago at pagpapalimot ng mahahalagang

isyu lalo na sa namamayaning midyang biswal at birtuwal. Maski man sa musika, malay ang
artista na lumikha ng awit na siya’y gumagalaw sa loob ng kaniyang lipunan. Siya’y nag-iisip
batay sa kaniyang iniiralang kapaligiran, humuhugot ng mga materyal mula sa karanasan,
lumikha ng reaksiyon sa nangyayari sa lipunan, bumabalikwas sa nakasanayan at mga
tinanggap na uri ng nosyon, at lumilikha ng ugnay sa pagitan ng personal na tunguhin at
ng mga karanasan sa lipunan (Mirano, 141).
Laging may nalilikhang panibagong kahulugan ang mga awit at sa ganang ito, maaaring
maglunsad ng transpormasyon/improbisasyon o estandardisasyon (Mirano 153). Sa
konteksto ng awit, may kumbensiyon ang musika na dapat ay sinusunod ang isang piyesa
batay sa kung ano ang nasa mga pahina nito at mayroon din namang naniniwala na dapat
ay makalikha ng improbisasyon ang umaawit batay sa kalayaan niyang magparamdam at
maglahad ng kung ano ang kaniyang natagpuan sa proseso ng paglikha, maaaring isang
idea, isang mensahe, isang pakiwari, isang pakiramdam, o isang adbokasi. Pangunahin din
sa mga awitin ang “persona” na tulad ng sa tula ay siyang pangunahing “nagpapakilos sa
naratibo ng liriks” (Umil). Sa pagbasa ni Abet Umil, isang iskolar ng awiting bayan, ukol sa
apat na himnong musikang pop at awit sa kilos-protesta, iginiit niya ang kahalagahan ng
persona na,
Sa pamamagitan ng pampanitikang sangkap na ito, nalalahad ang ideolohiyang

salalayang gabay ng may-akda sa inaakdang persona at iba pang karakter na
karelasyon nito, sa loob ng isang liriks, tula, maikling kuwento, nobela, iskrip ng
dula at pelikula. (Umil)
Mahalagang isaalang-alang sa pagsusuri ng panlipunan at kultural na produksiyon ang mga

awit, pati ang distribusyon, at pagkonsumo ng mga “nota, salita, interval at pagtatahimik
ng mga instrumento at tinig” (Rojek, 18; pagbasa ni Umil). Binibigyang halaga ng ganitong
pagsusuri ang relasyong sistemiko o institusyonal, na dumadaan ang awitin sa iba’t ibang
nilalang sa industriya ng musika tulad ng prodyuser, kompositor, singer/banda, merkado,
marketer, sponsor, sound engineer, teknolohiyang daluyan, at iba pa (Umil). Mahalaga
na makita ang resepsiyon ng mga tagapakinig sa kasaysayan ng awiting ito kung kaya’t
bibigyan din ng historikal na pananaliksik ang awit sa kung paano ito umusbong bilang
isang popular na awit ng protesta.
Tatangkain ng papel na ito na pagkomparahin sa isang masinop na pagbasa ng anyo,

nilalaman, konteksto, at ideolohiya sa dalawang popular na awitin, at pagpapakasaysayan sa
naging resepsiyon sa mga tagapakinig ng dalawang awit: ang “May Pulis sa Ilalim ng Tulay” ng
D’Big 3 Sullivans at ang adaptasyon nitong “Pusha Wag Tularan” ng People’s Chorale.
Bayan, bayan, bayan ko!
Ani Alice Guillermo, ang isang sining ay pambansa kung ito’y nagsusulong ng interes,
pangangailangan, at aspirasyon ng mga uring anakpawis, obrero, pesante, marhinalisado,
at api (7).
Sa kaniyang paglalatag ng relasyon ng sining sa lipunan, may ilang mga bagay ang dapat
isaalang-alang tulad ng pagpapadinig sa mga hindi nasasabi (unsaid) sa ibabaw ng isang
teksto, pagboboses sa mga ikinukubli (hidden) ng namamayaning kaayusan o komposisyon
ng isang akda o obra, at pagtukoy sa mga butas (gaps) o bitak (fissure) sa hibla ng kahulugan
(Guillermo 2). Sapagkat ang mga teksto’y umiiral maski sa kung ano ang hindi naririnig, ang
nasa di-malay (unconscious) ay nagluluwal ng mga kontradiksiyon ng mga imahinaryong
relasyon ng mga pahiwatig at mga bagay na nabubuo sa loob ng isang likhang-sining
(Guillermo 2).
Ang sining ay isang daluyan at lunan ng nagtutunggaliang relasyon ng kahulugan o

pahiwatig. Ang pagturing sa sining bilang isang teksto ay isang paraan upang matagpuan at
maintindihan ang mga kontradiksiyon sa mundo ng bawat likhang-sining na hindi nakukuha
sa unang pagsipat o pagtingin sa kaanyuan, kahulugan, o komposisyon. Dumarating man o
hindi ang kahulugan sa mga kumokonsumo ng teksto, nakalilikha ang mga mambabasa o
kritiko nito ng pagbasa na sumasanga sa iba’t ibang diskurso.
Ganito ko nais simulan ang pagbasa sa musika. Ang awit bilang isang anyo ay nakaugat
na mismo sa ating kultura. Nariyan ang Florante at Laura ni Balagtas na sa kumbensiyon
ay hindi lamang binabasa kundi itinatanghal sa isang entablado, ginagamit sa talumpati,
o inaawit ang mga linya sa tradisyong kumintang. Ang awit ay nasa ating kultura na mula
pa noong bago tayo sakupin ng mga Kastila tulad ng matatagpuan sa mga ambahan, sa
mga oyayi, at sa mga kundiman. May makabayan na itong karakter sapagkat inaawit ang
mga karanasan mula sa isang panahon at lugar. Ang pagdating ng anyong Kanluranin tulad
ng awit na may impluwensiya ng metrical romance ay isang halimbawa ng pag-angkop ng
isang dayuhang anyo sa kultura, idyoma, tunggalian, at karanasan ng mga katutubo. daluyan
Nariyan din ang tradisyon ng mga awiting-bayan at kundiman na naging popular sa
panahon ng pananakop ng mga Amerikano. Hindi namatay ang awit. Sa bawat lungsod
at bayan-bayanan, sa loob at labas ng mga sentro, hanggang sa mga bundok, sa iraya
at ilawod, naririnig natin ang awit. Kilala sa global na estado ang mga Pilipino bilang
mahuhusay na mang-aawit, mga biritero’t biritera, magaganda ang mga boses at kung
papalarin pa’y mananalo sa isang kompetisyon laban sa mga dayuhan. Sa kasalukuyang
panahon, naghalo-halo na ang mga tradisyon, kumbensiyon, at inobasyon sa pag-awit.
Naimpluwensiyahan man tayo ng mga estilong internasyonal, nariyan at nabubuhay pa

rin ang mga tradisyonal na awit. Mula kundiman na naging K-pop love song o OPM song,
hindi pa rin nabura ang mga harana na siyang bakas ng ating kulturang Filipino. Nandiyan
pa rin ang mga mang-aawit ng epiko na kinakanta ng mga binukot at ang mga awiting-
bayan na nagmumula sa mga kilos protesta. Maski man ang pagsigaw ng chant sa isang
67
68
mobilisasyon ay may nag-uugnay na tunog at tila kumakanta rin.
Ang awit ay maituturing na bukal o sinapupunan ng karanasan ng mga taong-bayan.

Inaarok tulad ng isang banga, ang lalim ng pinagmumulang ideya, pahiwatig, o pahayag.
Ang pakiramdam ng ating pakikinig ay naroon din sa pakiramdam ng pagpapahayag ng
isang komposer at mang-aawit.
Sa mga aralin ng sining, sinasabi na ang musika ay maiuugnay sa teorya ng pagpapahayag

o expression. Ayon kay R. G. Collingwood, ang pagpapahayag o pagpaparamdam ng
damdamin o emosyon ay hindi pilit ngunit nagmumula sa loob ng isipan ng isang artista,
doon sa imahinaryong tono na kaniyang nililikha (133). Samantala, ayon kay John Dewey,
ang paglikha ng isang sining ay nagmumula hindi lamang sa imahinasyon kundi lalo na sa
mga materyal na nakapaligid sa tao at kung paano siya malay na inuunawa ang karanasang
ito sa pamamagitan ng sining (142). Batayang kondisyon ang imahinasyon at mga materyal
ng karanasan upang mabuo ang isang likhang-sining. Nakalilikha ang tao ng mga bagay
na magaganda o may estetika sapagkat nararanasan nila ito. Gayundin sa paglikha ng
awitin. Bilang mang-aawit, ako rin mismo ay lumilikha ng mga tunog mula sa aking boses.
Nararanasan ko ang mahabang pagtatalaban ng sarili sa mundo na aking inaawitan. Para sa
akin, ang awit ay isang tunog na tumatagos hanggang sa laman loob. Mula sa balat tungo
sa noo at sa loob ng aking buto, nararamdaman ko ang mga taginting, yanig, at pagsikdo ng
aking boses. At minsan pa nga’y dahil sa mga tunog na ito, tumatagos hanggang sa loob ng
aking isipan at aking nararamdaman. Kaya pala may mga taong umiiyak, napapasayaw, o
tumatawa kapag umaawit. Sapagkat ang awit mismo’y nag-uugnay ng mga kalooban. Mula
sa loob ng mang-aawit tungo sa loob ng nakikinig, naririnig ang kahulugan ng tono.
Subalit hindi lahat ng awit ay magkaugnay ang emosyon at nilalaman ng mga salita. May
mga awit na nagmumula sa iba’t ibang karanasan na sa paglikha ng isang artista ng mga
awiting ito, nagiging hayag ang mga pagkakaiba-iba.
Sapagkat ang mga awit ay nilikha mula sa karanasan maituturing na ito’y isang praktikang
panlipunan at maaaring basahin bilang isang teksto. May mga awit na sa pagdaan ng
panahon ay muling hinahamon na mabuhay muli. Hinihiram ko kay Raymond Williams
ang paghahanay sa tatlong uri ng kultura, ang namamayani (dominant) o yung kultura ng
namamayaning kaayusan at nasa taas o nasa sentro ng lipunan, ang umuusbong (emergent)
o yung kultura na nagmumula sa ibaba o sa laylayan at minsa’y bago o makabago, at ang
natitira (residual) o yung kultura mula sa isang lumang kaayusan na maaaring tumutukoy
sa piyudal at konserbatibong uri ng pananaw (121-127).
Ang awiting-bayan bilang isang anyong pansining ay hindi hiwalay sa dalumat

ng nagbabagong anyo. Maaaring ang awit na nagmumula sa natitirang kultura ay
nagpapahiwatig ng mga sinaunang paniniwala mula sa lumang kaayusan. Maaari din
naman itong maging bago muli kung iaangkop sa kasalukuyang panahon. Sa pagdaan ng
panahon, umuusbong din ang isang bagong anyo ng awit na siya namang nagmumula sa
laylayan ng namamayaning kaayusan. Ang mga ganitong awit ay panaka-nakang maririnig
sa maliliit na bar sa lungsod, sa mga concert na hindi naaabot ng marami, mga awit na
pinalalabas sa YouTube ng mga independent artist, o maaari ding mga awit ng protesta
sa iba’t ibang bayan na ipinapahiwatig ang pagtindig sa panahon ng paninikil at malalang
krisis sa lipunan. Nariyan din ang mga awit sa namamayaning kaayusan na sa kasalukuyan
ay tinatawag na popular sa kontekstong sila ang mga awit na ibinebenta ng malalaking
korporasyon ng musika sa lokal at internasyonal na larang. Nariyan ang pamamayani sa
kasalukuyan ng Spotify, YouTube, iTunes, Vimeo, Soundcloud, at iba pang uri ng mga lunan
ng pakikinig na inaanak ng kulturang nakakawing sa apps ng mga smartphone at iphone.
Sa kasalukuyang kaayusan, laging nakakabit sa tenga ang mga earphone bilang pahiwatig
na nais ng nakikinig na isara ang sariling tenga sa mundo ng ingay at gulo. Ngunit hindi
makatatakas ang tagapakinig sa nangyayari sa labas. Sapagkat, nakapapasok din sa loob,
sa lunan ng kanilang kawalan ng pakialam sa mundo ang mga bagay na nangyayari sa labas
ng kanilang mga aparato.
Ayon kay Althusser, may mga aparato ang estado upang maipalaganap ang namamayaning
kapangyarihan nito. Tinawag niyang Ideological State Apparatus (ISA) ang simbahan,
paaralan, batas, at pamilya na siyang nagpapanatili sa ideolohiya na ginagahum ang mga
taong-bayan na sumunod at maging sabjek ng mga naghaharing-uri sa isang lipunan
(Belsey 47). Sa tingin ko’y kabahagi na rin ng pagpapalaganap ng kapangyarihan ng
estado ang mga lumilikha at nagpapalaganap ng kulturang global, mula sa mga artista
na nagpapalaganap ng sining na hiwalay sa totoong nangyayari sa ating lipunan. Sa
namamayaning kaayusan ng Billboard Charts at OPM, ang mga awiting nililikha’y isang
eskapistang uri ng sining na siyang nagpapalaganap ng pagtanggap at paglimot sa mga
nangyayaring karahasan sa ating lipunan. Ito ang nais bakahin ni Alice Guillermo sa
kaniyang pagbabalangkas at pagdadalumat ng sining at lipunan. Nais niyang isulong ang
interes, pangangailangan, at aspirasyon ng mga uring tinapakan ang karapatan, ng mga
uring laging nakikibaka dahil sa namamayaning kultura ng impunidad, at ng mga uring sa
kasalukuyan ay hindi pa rin umuunlad ang buhay dahil na rin sa pagtaas ng presyo ng mga
bilihin at pagbagsak ng ekonomiya, ang mga pesante, magsasaka, mangingisda, maralitang
tagalunsod, manggagawa sa pabrika, kababaihan, bakla, tomboy, lesbyana, transgender,
daluyan
queer, intersex, kabataan, human rights workers, migrante, at marami pang nasa laylayan ng
lipunan. Sa sining na nagmumula sa kanilang karanasan, pangangailangan, at aspirasyon
uusbong ang isang mapagpalayang uri ng pagpapahiwatig sapagkat binabasag nila ang
mga tradisyonal, nakasanayan at tinatanggap na nosyon ng paglikha ng sining sa proseso
ng demystification at defamiliarization (Guillermo 3). Isang halimbawa na rito ang mga
awit na maski popular ang anyo ay naiangkop ang nilalaman tungo sa isang pambansa at
makabayang potensiyal nito.
Sa ganitong gana, nais kong buksan ang diskurso sa hangganan at kakayanan ng sining
na makalikha ng mapagpalayang diskursong panlipunan. Maaari kasing ulitin lamang ng
sining ang nangyayari sa labas o kaya nama’y maaari din namang magbukas ito ng mga
pagbasa na hindi naririnig sa mainstream media. Ang mga anyong sining, tulad ng awiting-
69
70
bayan, ay hindi hiwalay sa karanasan. May katangiang temporal ang awiting-bayan sapagkat
nagmumula ito sa espesipikong espasyo at panahon. Maski ang produksiyon ng awit ay
may iba’t ibang pagbasa ayon na rin sa kung paano lumalapit ang nakikinig o tumitingin,
maaaring sa anyo o teknik at imahinasyon ng lumikha, sa kahulugan/konteksto/pahiwatig
o ang wika ng sining at interpretasyon nito, at sa politikal na ekonomiya nito o produksiyon
ng sining at ang ideolohiya o imahinaryong relasyon na nagbibigkis sa prosesong ito (de la
Paz at Flores, xvi-xix).
Sa susunod na bahagi, tutuntunin sa isang masinop na pagbasa ang mga bitak, hindi
nasasabi, transpormasyon/transmogripikasyon, radikal na posibilidad, at resepsiyon ng
mga tagapakinig ng awiting “May Pulis May Pulis sa Ilalim ng Tulay” at “Pusha Wag Tularan”
ng People’s Chorale. Babasahin ang mga awit ayon sa: (1) mga elemento ng tunog, keys,
at komposisyon upang makita ang pinagkaiba ng kasalukuyang adaptasyon sa naunang
awit, (2) ang liriks, ang kahulugan, at ang mga representasyon ng mga hulagway at karakter
sa loob ng awit, at ang (3) resolusyon o ideolohiyang ipinahihiwatig sa pagtatapos ng
dalawang awit.
Awitin ang Sudlungan, Ikaw ang mauna!

Aakalain na sa unang dinig, magkatulad ang tunog ng dalawang awit. Subalit kapag
pinakinggang muli sa ikalawang beses, madidinig na mas mababa ang pitch ng “Pusha Wag
Tularan” kaysa sa unang bersiyon na “May Pulis sa Ilalim ng Tulay.” Sa kantang ito na hango
sa isang laro ng sudlungan, ang mga umaawit ay magsisimula sa isang parirala o linya ng
awit na umuulit-ulit sa unang stanza nito at patuloy na dadagdagan ng susunod na kalaro
ng isa pang bagong linya hanggang makabuo ng isang buong kanta.
Kinompara ko ang chords sa unang pasok ng mga linyang umuulit, “May pulis, may pulis sa
ilalim ng tulay. /May pulis, may pulis sa ilalim ng tulay. /May pulis, may pulis, may pulis, may
pulis, may pulis sa ilalim ng tulay.”
Nagsisimula ang “May Pulis sa Ilalim ng Tulay” ng D’Big 3 Sullivans sa C-G7-C-F-C-G-C-G

bago ulitin ito sa parehas na chordal progression sa panibagong linya. Madidinig na mas
masaya at buhay ang tunog nito dahil na rin nasa major chord. May emosyon na nakakapit
sa tunog na nasa ganitong chord sapagkat mas masaya o buhay ang naririnig na tunog.
Habang inaawit ito ay mataas ang boses ng persona. Isang boses batang manipis at parang
kenkoy ang karakter ng kaniyang pagkabeybi.
Samantala, sa parehas na linya ng “Pusha Wag Tularan” ang chords ay naglalaro sa E-B-E-
A-E-B-E-E at mas mababa kaysa sa pitch ng pinaghalawang adaptasyon nito. Inaawit ito ng
isang buong grupo nang sabay-sabay o in unison kaya naman malinaw ang lirikal na tempo,
ibig sabihin mas mahalaga ang pagbigkas ng mga salita na ipinahihiwatig ng unang berso.
May lalim ang tekstura ng boses ng mga umaawit at nagpapahiwatig na mas malungkot
ang emosyon nito.
Kapag pinakinggan ang buong awit, maski man umuulit ang mga chord upang maglatag
muli ng bagong berso, hindi naman magkatulad ang dalawang awit sa kung paano
nagsama-sama ang mga elemento nito. Sa “May Pulis” ng D’Big 3 Sullivans, laging sa unang
nota o turn, nagsasalita ang persona ng parirala o linya na kaniyang aawitin kaya naman
bago awitin ang mga berso laging may marka ng kung ano ang aawitin, isang katangian ng
sudlungan. Maliban pa diyan, naging mapaglaro din ang mga umawit nitong kanta dahil
nagsama pa sila ng nagsasalitang pulis na siyang nagpupulis sa inaawit nung beybi na
boses. Kaya may maririnig din na mga pito ng pulis. Dito’y inilalatag na ang katangian ng
pulis bilang isang awtoridad na siyang nagpapatakbo ng batas sa kalsada. Pinupulis niya
ang beybi na boses na ituloy ang pag-awit ng kanta at tila ba nagpopostura rin siyang guro
sa beybi na boses.
Hindi pansin sa una ngunit kapag pinakinggang muli, ang orihinal na bersiyon ng “May
Pulis” ay katunog ng isang nursery rhyme sa Ingles, ang “If You’re Happy and You Know It,
Clap Your Hands.” Katangian ng awiting ito ang maging isang cumulative tale. Sa esensiya
at kasaysayan ng anyong ito, matatagpuan ang cumulative tale sa mga bersong pokloriko
dahil ito ay mga kuwentong may umuulit na linya, subalit sa bawat pag-uulit nadadagdagan
ang mga kuwento na parang mga ikinakabit na kadena ng mga detalye hanggang sa
kung saan kakayanin ng pasensya nitong nagkukuwento at nakikinig (Ashliman 245). Sa
pagpapahaba, minsan nawawalan na ng kahulugan ang buong kuwento tulad ng isang non-
sense rhyme.
Sa kasaysayan, ang mga nursery at non-sense rhyme ay naging kasangkapan ng mga

Amerikanong guro upang maituro ang wikang Ingles bilang bahagi ng kanilang proyektong
pampublikong edukasyon at benevolent assimilation. Ayon sa pag-aaral ni Raul Navarro,
ipinamahagi ng mga gurong Amerikano ang mga songbook sa mga pampublikong paaralan
tulad ng Progressive Music Series, Modern Music Series at Baldwin Primer (145-156). Walang
nakatitiyak kung kailan unang inawit ang “If You’re Happy and You Know It” subalit natukoy
ng mga mananaliksik na ito’y nagmula sa instrumental na bersiyon ng isang Latvian folk
song noong 1900s at tinugtog din sa isang pelikulang Soviet noong 1930, ang “Volga-
Volga” (“Everything you want to know…”).
daluyan
Ang “If You’re Happy and You Know It” ay tumutunog sa chords na C-G-C-F-C-D-G-C at
hindi malayo sa “May Pulis sa Ilalim ng Tulay” ng D’Big 3 Sullivans na nasa C-G7-C-F-C-
G-C-G. Kung gayon, ipinahihiwatig ng bersiyon ng D’Big 3 Sullivans na ang katangian ng
popular ay isang praktika ng pag-angkop o pagsasakatutubo. Kumbaga, ang adaptasyon ay
hindi lamang ng paghahawig ng anyo kundi paggamit ng mga anyo at pagsasakonteksto
nito sa isang espesipikong kultura, karanasan, at kapaligiran. Kung papansinin, mula sa
masasayang chord na nasa major keys ng nursery rhyme at ng novelty song, ang recording
ng People’s Chorale o bersiyong tokhang ay nasa mas malalim at mas mababa na register.
Hindi ko sinasabing ang kolonyal na karakter nito noong una’y siyang nagpapababa sa
kalidad nito. Nakikita at hayag na may impluwensiya mismo ang mga popular na awit
ng mga naunang awit na idinala rin dito ng mga Amerikano noong panahon ng kanilang
71
72
pananakop. Global man ang importasyon ng kultura, nagamit itong popularidad ng awit
dahil sa kaniyang matataas at nakakapukaw na tunog upang iangkop sa pangangailangan
at interes ng mga pamilyang nabiktima ng penomena ng tokhang. Marahil malay ang mga
lumikha ng “Pusha Wag Tularan” na may gamit ang pagpapababa ng tono kaakibat na din
ng mas seryosong emosyon upang maiparamdam sa nakikinig ang nilalaman nito—ang
pakikibaka at pagtuligsa sa namamayaning kultura ng impunidad.
May pulis, may aso, may baril, may shabu sa ilalim ng tulay
Ang ikalawang nibel ng pagbasa ay nakabatay sa kahulugan at pagbabagong-kahulugan o
transpormasyon o transmogripikasyon mula sa hulagway ng “May Pulis sa Ilalim ng Tulay”
tungo sa hulagway ng “Pusha Wag Tularan.” Sa antas ng pagbasang ito, sinisipat ang mga
butas sa bawat pahiwatig at kung mayroon bang posibilidad na bumubuo ang mga awiting
ito ng mito ng isang pulis. Narito ang liriko ng mga awit:
Maoobserbahan sa mga awit na malay ang mga lumikha na isa itong sudlungan at sa bawat
pagdagdag ng linya ay mas umiigting o nagiging buo dapat ang pagtingin sa nilalaman o
ipinaparating ng mga hiwatig. Sa unang linya ng “May Pulis,” nilalatag ang kumbensiyon
ng folksong o awiting-bayan. Komunal ang pagtawag ng mga makikinig at masayang
magkakasama habang sama-samang nilalaro ang sudlungan sa isang awit. Inilatag ng
“May Pulis” ang kumbensiyon lalo na sa pagdagdag ng mga parirala o salita na siyang
bumubuo sa pangungusap o linya ng awit. Sa adaptasyong “Pusha Wag Tularan,” nabura na
ang kumbensiyon ng paghikayat sa mga makikinig. May palagay ako na dahil ito ay inaawit
na sa isang madla, sa isang pagkilos kumbaga tulad ng Martial Law commemoration sa
Luneta, ay hindi na kailangan pang tumawag ng mga tao na magsama-sama sa iisang lugar
at umawit nang sabay-sabay dahil alam na agad ng madla na ito’y pagtatanghal bilang
isang protesta.
Parehong pinapaksa ang pag-iral ng pulis sa ilalim ng tulay. Sa kasalukuyang panahon,

ang ilalim ng tulay ang isa sa mga pinakamasukal at hindi kumportableng uri ng
pamamahay. Dito sa larangan o espasyo ng ilalim nagmumula ang mga sinasabi ni Alice
Guillermo na uring anakpawis, manggagawa, magsasaka, at maralita. Ang kanilang mga
interes, pangangailangan, at aspirasyon ang siya umanong dapat isinusulong sa isang
likhang-sining sa isang makabayang perspektiba (Guillermo 6-7). Sila ang nakararanas ng
pandarahas, korapsyon, paninikil, o pang-aabuso ng mga aparato ng estado. Nasa hanay rin
nila ang mapapanganib na uri ng tao na napipilitang pumatay, magnakaw, manggahasa,
daluyan
magpakamatay, at marami pang ibang uri ng kalabisan na iniudyok ng kanilang sitwasyon
at kondisyon ng kanilang pamumuhay. Sila ang bumubuo at nagpapairal na may mundo
sa itaas ng tulay. Maaaring magmula sa kanilang lakas paggawa ang yaman ng mga nasa
itaas ng tulay.
Ang ilalim ng tulay sa awit ng D’Big 3 Sullivans ay nakakatawa kung hindi man, may karakter
ng pangungulit o pamumusong sapagkat napakakenkoy, tuso, at matalino ang personang
umaawit. Kaya niyang manloko sa larangan ng wika. Sa mga unang berso’y masunurin pa
ang personang ito subalit habang nadadagdagan ang mga linya, mas nagiging laro ng salita
ang buong pagkanta. Pinatunayan nito na ang wika mismo ay mga arbitraryong relasyon
ng pagpapahiwatig at mula sa katangian nitong magpapalit-palit at umulit-ulit, nagiging

walang katapusan ang paglalaro sa wika.
73
74
Bilang halimbawa, nais kong ilatag ang kuwentong nabuo sa pagkakabit-kabit ng mga salita.
Simple lang ang linyang naratibo. May pulis na may bitbit na bayong at nasa loob nito ang
pansit. Marahil pauwi na siguro ang pulis o baka nama’y papunta pa lang sa trabaho ngunit
ang malinaw ay dala-dala niya ang pansit na ito. Ang pansit na ito’y naging mahalaga sa
pagpapaigting ng kuwento dahil sa isang maliit na kamalian, ang kaniyang di-sinasadyang
pagkatapon ng pansit ay naging hudyat para kainin ito ng aso na nandoon din at naghihintay
sa ilalim ng tulay. Anong ipinahihiwatig nito? Marahil noong panahon ng Batas Militar kung
saan nagmumula ang konteksto ng awit na ito, umiigting ang kahirapan. Ang mga aparato ng
estado, tulad ng pulis, ang siyang may akses sa pagkain samantalang ang nakararami tulad
ng isang aso’y kailangan maghintay ng biyayang mahuhulog o di kaya nama’y maambunan
ng pagkain na nagmumula sa pagkakamali ng isang makapangyarihang tao. Sa pagbasang
ito, nais kong malinaw na hindi sinadya ang paglalagay ng aso at pulis at pansit na nahulog sa
sahig sa ilalim ng tulay. Lahat ito’y nasa kamalayan ng umaawit na persona. Pinili ito upang
mapatingkad marahil ang kahirapan o ang krisis na nararanasan mismo ng mga taong nasa
laylayan ng lipunan. Naging mayabong ang posisyon ng laylayan na ito sapagkat umawit
ang persona ng isang nakakatawang kuwento ng katangahan ng isang aparato ng estado.
Sapagkat sila umano ang nagpapanatili ng kaayusan at katahimikan sa isang lipunan, may
dating ang naratibo ng awiting ito na sila rin ay may kahinaan. Hindi lahat ng nasa itaas
ay laging nasa itaas. Sa kaso ng umaawit, ang pansit ay mismong naging talinghaga din
at proseso ng kaniyang pagganti sa nagtuturong awtoridad na kasama niya habang siya’y
umaawit. Isa siyang mas matanda sa tono at tigas ng pananalita. Sa kuwento, nakatakas
ang asong kumain ng pansit nitong mamang pulis. At ang buong kanta’y nagmistulang
paghahabol din sa kahulugan tulad nitong palitan sa dulo na :
Awtoridad: Huy, huy... s’an ka pupunta! Bumalik ka rito, sige kanta!

Bata: Tumakbo ang pansit ng pulis
na bitbit sa tulay sa ilalim ng aso
Awtoridad: E baliktad ‘yang ginagawa mo e!
Bata: Tumakbo ang tulay na bitbit ng pansit
sa bayong ng aso sa ilalim ng walis
Awtoridad: Anong walis?!
Bata: Tumakbo ang walis,
tumakbo ang walis (natawa)
Awtoridad: Anak ng ina? Natawa ka pa!
Bata: Tumakbo ang walis ng pulis na bitbit ng aso sa ilalim ng tulay...
(limva123; aking transkripsyon)
Sa pagbabaligtad ng personang bata, mas umiigting ang paglalaro ng mga salita. Tila ang
mga linya ng awit ay nagiging pansit at sa pagpapansit na ito’y natatawa tayo. Naging
absurdo o surreal ang mga bagay na hindi naman kapani-paniwala ngunit nakakatawa lang
isipin tulad ng tulay na ngayon ay nasa ilalim ng aso o ang asong may-ari ng bayong na nasa
ilalim ng walis! At maski ang walis ay naging tulad ng tao, marunong tumakbo at maglinis!
Sa huli’y matatawa ka dahil kahit anong pilit mong gawan ng intelektuwal o lohikal na
ugnayan, ang pulis ay bitbit ng aso at ang walis ay tumatakbo at lahat ng kaabsurdohang
ito ay nagaganap sa ilalim ng tulay, malayong-malayo o hindi man lang mararamdaman
ng mga taong nasa ibabaw ng tulay. Sapagkat hindi ba ganito ang katangian ng mga
nagmumula sa ibaba, na sila sa kahit sa kasalatan ng wika, na tanging ang mga materyal
lang na mayroon sila ay ang kanilang wika, nakabubuo sila ng estetikang tanggap at
ikinasisiya nila.
Maraming bagay ang nabura sa unang awit nang ito’y gawing bagong bersiyon ng People’s
Chorale. May pakiwari pa rin ng kasiyahan sa tono nito ngunit nabahiran na ng karahasan
ang pagbisita ng pulis sa mga espasyo ng krisis at kahirapan. Ang ilalim ng tulay ay naging
alegorya o simbolismo ng mga espasyong pinangyayarihan ng tokhang: estero, kalsada,
highway, tagong ilog, at madidilim na lugar.
Madilim na nga ang tono dahil mababa ito, madilim din ang pinapahiwatig pang mga
hulagway. Pagkatapos ilatag ang sitwasyon “May pulis may pulis sa ilalim ng tulay” ng
dalawang ulit na berso, agad na itong dumiretso sa ikalawang linya upang burahin na ang
misteryo ng sisidlan o bayong na nagkukubli ng pansit at ngayon diretso na itong shabu at
baril, mga bagay na itinatanim sa sinumang manlalaban sa mga pulis, elemento ng estado,
o dili naman kaya’y mga riding-in-tandem, yung mga vigilanteng nakatago ang mukha.
Sa bahaging ito ng awit, marahil hindi na ngumingiti ang nakikinig. Nakikinig na lang siya
o kung may lyrics sa screen, sasabayan ng pagbasa ang lyrics. Kalaunan, ito pala ang bitbit
ng pulis na siyang kaniyang itatanim sa isang bata! Ngayong 2018, ang pagtatanim ng
bala ay hindi na lamang para sa mga magsasaka tulad noong panahon ni dating Pangulong
Noynoy Aquino o yung pagtatanim ng bala sa mga bagahe ng airport. Itinatanim ang bala
marahil sa maling kamay na hindi ginagamit ng bata. Marahil ipapasok din ng pulis ang
shabu sa bulsa nitong bata upang maipakita na siya’y gumagamit ng droga. Ipahahawak sa
bata ang baril upang lumabas na hindi niya pinilit ito kundi nanlaban ang bata at nakipag-
engkuwentro. Maliban pa diyan, baka sakay pa ang bata ng isang motorsiklo at nagkaroon
pa ng habulan kasama ang mga pulis. Hindi na ito ang habulang aso sa bersiyon ng D’Big
3 Sullivans. Walang saksi sa kung ano talaga ang totoo. Ang katotohanan ay mismong
daluyan
binabaliko ng pulis na persona ng pandarahas at kasamaan sa mito ng awit na ito.
Nabubura ang totoo dahil sa kapangyarihan ng mga pulis na makalikha ng report, ang
kanilang mga sinumpaang salaysay ang siyang magiging nilalaman ng katotohanan o
ng balita sa susunod na araw. Burado na ang tensiyon na namagitan sa batang pinatay
at sa pulis. Burado marahil maski ang pagmamakaawa ng bata na bigyan pa siya ng
pagkakataong mabuhay. Burado marahil ang katotohanang baka dinukot siya habang
bumibiyahe pauwi dahil wala siyang kasamang magulang. Sa palagay ko, patay na ang bata
bago pa matagpuan ang katawan nito. Ganito ang tokhang o ang estado ng panonokhang
sa mga maralita at uring anakpawis. Sapagkat wala silang armas ni kalaban-laban sa mga
pulis na armado, sila ang mga uri na pinapatay. Kung tutuusin, may pahiwatig na kontra-
mamamayan at anti-mahirap ang ganitong uri ng giyera laban sa droga.
75
76
Ang pagtokhang sa bata ay hindi nagtatapos sa bata dahil nadadamay ang sinumang
mapagdiskitahan ng pulis o mapagkamalang adik o pushang dahil lang sa tattoo na
nakaukit sa balat ng kanilang mga bisig. At damay lahat ng mga kamag-anak at kapitbahay
sa buong estado ng tokhang. Sa unang dinig, mapapatawa at hihiyaw ang manonood sa
sunod-sunod na paglilista ng mga pinapatay,
ang ate, ang kuya,

ang tatay, ang nanay,
ang tiyo, ang tiya,
ang lolo, ang lola,
ang pinsan, ang biyenan,
ang bilas, ang hipag,
ang bayaw, ang tomboy,
ang bakla, ang jowa,
ang aso, at pushang
tinamnan ng shabu at baril
na bitbit ng pulis
sa ilalim ng tulay
Ang taong-bayan na mismo sa persona ng maraming boses ang nagsasabi na lahat ay

damay sa konteksto ng tokhang mula sa pamilya tungo sa bayan. Maski nga ang hayop
na tulad ng aso, bilang karakter din ng kahirapan sa “May Pulis” ay naging biktima rin ng
panonokhang sa “Pusha Wag Tularan.” Hindi makakatakas sa hagupit ng isang diktadurya
ang mga nilalang. Kung ganito nga ang batas militar noon, marahil ay ganito rin ang
pakiwari at pakiramdam ngayon.
Kay lakas ng hulagway nitong shabu at baril bilang mga kasangkapan na nagpapalaganap
ng diskurso ng tokhang sa katawan ng estado. Ano marahil ang sinasabi ng pagtatanim?
Hindi lamang ito simpleng paglalagay. Ito rin ay pagsusuksok, paglilibing, pagpapalalim,
pagpapatahimik, at pagpapakalat tulad ng isang virus o cancer cell na maaaring kumalat
at lumago tulad ng mga tanim. Ang shabu at baril ang mga punlay nagmumula sa phallus
ng sentro, ang utak ng lahat ng mga pangyayaring ito na hindi sana mangyayari kung hindi
lamang nagtiwala ang mga tao sa isang diktador ng kalsada. Habang siya’y nagpapalaganap
ng maling mga impormasyon sa itaas, sa ilalim ng tulay gumagalaw ang kaniyang mga
galamay, ang kaniyang mga sanga at baging na unti-unting gumagapang sa kabahayan at
mga bayan-bayanan.
Nanlaban ang bayan, nanlaban ang bayan

Ani Anthony Easthope ukol sa posisyong ideolohikal ng isang teksto, marapat na sinasagot
umano ang tanong na “Who does this text think you are?” (77). Ipinahihiwatig kung ano ba
talaga ang pinagmumulang posisyon ng isang lumilikha ng akda. Sa kaso ng dalawang awit,
makikita na hindi sila naihihiwalay sa kasalukuyang estado ng lipunang Filipino. Hindi lingid
sa kaalaman na parehong pumapaksa ito sa kahirapan at krisis panlipunan. Gayumpaman,
hindi magkatulad ang politika ng dalawang awit.
Sa “May Pulis sa Ilalim ng Tulay,” nagamit ang aparato ng estado bilang hitsura ng kahinaan
ng mga pulis. Ang pagkalalaki niya’y tulad ng nahulog na pansit, maaaring paglaruan at
pagtawanan. Maaari siyang takasan at takbuhan sa panahon ng tunggalian. May pahiwatig
na ang unang hulagway ng isang pulis ay ang kaniyang pangongotong dahil kaya niyang
pasunurin ang mga tao sa kaniyang salita tulad ng awtoridad na pinasusunod ang personang
boses beybi sa awit. Ang kaniyang pakikipaglaro sa larangan ng salita ay isa lamang laro ng
imahinasyon. Ang mga taong gutom na tulad ng aso ay maaaring makatakas sa baston o
hagupit ng sinturon ng isang pulis.
Mapapatunayan na naging popular ang awit na “May Pulis sa Ilalim ng Tulay” lalo noong
dekada bilang isang “non-sense rhyme” ayon kay Gilda Cordero-Fernando sa The Filipino
Heritage,
A “progressive” song that accumulates lines as you go along, like The House that
Jack Built, became popular not so long ago… There are nonsense rhymes about
long hair, curfew, martial law and jumbo jets. There will always be nonsense rhymes
as long as there are children. (2268)
Ang siping ito’y inilathala noong 1977, kasagsagan ng diktaduryang Marcos. May ilan
pang tala mula sa iba’t ibang manunulat na naging popular umano ang awiting ito lalo
na sa kilusang pambansang demokratiko sa mga unibersidad, sa mga unyon ng mga
manggagawa’t pesante, at sa lumalawak na kilusang mapagpalaya sa mga kanayunan.
Patunay rito ang isa pang sipi tungkol sa naganap na demonstrasyon ng SDK-MDP at
KM (MAKIBAKA-KABATAANG KALOOKAN) noong 19 Agosto 1971 mula sa Ang Hanging
Di-Namamatay: Nobelang Pangkasaysayan ni Zafrullah M. Alonto at Edna F. Magdaong-
Mangisay noong 1992,
Kapag nakakakita sila ng pulis trapiko o militar, iinsultuhin nila ito, ‘May pulis sa
daluyan
ilalim ng tulay!’ ang kanilang isisigaw. (69)
Palasak ang mga pulis noon bilang kurakot, korap, at nambibiktima ng mga kaawa-awang
drayber ng dyipni. Inaawit sa kilos protesta ang sipi ng kantang ito at binabago ang liriko
tulad ng ginawa ni Paul Galang sa awiting “Pira-pirasong Balita,”
Pag may pulis sa ilalim ng tulay

Mag-ingat ka baka hulihin ka

Kahit ikaw’y drayber na walang sala
Kung wala kang panlagay ay titiketan ka. (Gimenez-Maceda 34)
77
78
Samantala, sa biografi ni Rolando Olalia na isinulat ni Jun Cruz Reyes, naitala ang
nangyayaring klima ng pakikibaka at kasama na rito ang tungkol sa mga awit sa protesta,
Kahit ang mga kantahing makabayan na ginagamit sa mga rali at demonstrasyon

ay hindi pa gaanong masinop… Paborito pa rin ang “May pulis sa ilalim ng tulay”
na ang karugtong ay pansit, aso at kung anu-ano pa hanggang magkabuhol-buhol
ang dila ng mga kumakanta. (64-65)
Maski man ang bata pa noong si Manuel Quezon III, isa ring kilalang kolumnista sa dekada
90, ay naaalalang inaawit ang “May Pulis sa Ilalim ng Tulay.” Kalaunan na lang niya nalaman
na kontra-pamahalaan pala ang totoong intensiyon ng awitin (248).
Ang mandudula sa Sebuwano na si Karl Gaspar ay isinalin ang “May Pulis sa Ilalim ng Tulay”
noong 1978 sa isang musical morality play at tinawag na “May Bangag sa Ilawon sa Dagat”
(Castrillo 186). Naging device din sa mga kuwento nina Tony Perez ang awit at naisama
sa koleksiyong Cubao-Kalaw, Kalaw-Cubao: Mga Premyadong Katha noong 1995 (92-94) at
ginamit din ni Nick Joaquin sa kaniyang nobelang Cave and Shadows na inaawit ng isang
babaeng karakter bilang device ng memorya ng Batas Militar (95). Pahiwatig din ng lawak
ng resepsiyon at popularidad ng awiting ito nang isapelikula ang buhay ng isang matinong
pulis, si Pitong Dimasuhulan, sa pelikulang “May pulis, may pulis sa ilalim ng tulay” (1989)
na pinagbidahan ni Dolphy, Joey Albert, at Nova Villa (IMDb). Ipinakita sa pelikula kung
ano ang turing sa mga pulis noon, silang mga nakakatawang elemento ng ating lipunan na
nanghuhuli ng mga manininda sa sidewalk at ikinukulong ang mga magnanakaw. Subalit,
pinakita rin sa pelikula ang katauhan ng mga pulis bilang mababait na nilalang, na may
puso at kayang umampon ng mga batang lansangan.
Sa haibun ni Reuel Aguila, ang “Timbog,” pinalitan niya ang liriko ng popular na awit upang
ikuwento ang nilalaman ng kaniyang cabinet na sa kuwento niya’y kamuntikan nang
halughugin ng mga militar noong ginagawa ang Arrest, Search, and Seizure Order sa kaniya
noong Batas Militar:
May damit sa loob ng cabinet…

May ilalim ang damit sa loob ng cabinet…
May plastic sa ilalim ng damit sa loob ng cabinet…
May papeles sa plastic sa ilalim ng damit sa loob ng cabinet…
May slogan sa papeles sa plastic sa ilalim ng damit sa loob ng cabinet…
May lagom at slogan sa papeles sa plastic sa ilalim ng damit sa loob ng cabinet…
May IPO, lagom at slogan sa papeles sa plastic sa ilalim ng damit sa loob ng
cabinet…
May rebolusyon sa IPO, lagom, slogan, sa papeles sa plastic sa ilalim ng damit sa
loob ng cabinet…
May sabit ang rebolusyon sa IPO, lagom, slogan sa papeles sa plastic sa ilalim ng
damit sa loob ng cabinet…
May sabit, may sabit, may sabit, may sabit
May sabit pag sumilip ang ahente sa loob ng cabinet (15-16)
Pinatutunayan ng kasalukuyang panahon na hindi nalalaos ang “May Pulis sa Ilalim ng

Tulay” sa pagtuligsa sa namamayaning uri ng karahasan sa ating lipunan. Nilalabanan ng
mga artista at mang-aawit ng ating bayan ang panahon ng diktaduryang Marcos at ang
karupukan ng mga aparato ng estado sa pagmamalabis at pananamantala.
Kapansin-pansin na ang mga novelty song ay patuloy na inaawit hindi lamang dahil sa
orihinalidad nito kundi kinokonsumo, binibili ang vinyl record, nire-replay sa mga radyo,
inaawit sa alaala, at ginagamit na sandatang epistemolohikal sa mga truncheon, baril,
at posas ng mga pulis. Hindi ko sinasabing pagbebenta lamang ang nais gawin ng awit.
Marahil, mas hayag pa ang pagpapatawa at pakikibaka sa mas mataas na gamit ng awiting
ito. Higit pa rito, kayang pagtawanan ng isang lipunan at gumanti ng lipunan sa mga
elemento na nagpapalaganap ng krisis at labis.
Kung tutuusin, mas malay pa ang paglaban ng bayan sa awtoridad dito sa bersiyong
tokhang ng awitin lalo na sa huling linya,
Nanlaban ang bayan

laban sa panunukhang
ng pulis na inutos ng adik
sa loob ng Malacañang.
Maaari pa rin matawa ang nakikinig dahil kahit ang huling dalawang linya ay may sipa ng
pangungutiya sa estado ng kamalayan nitong nasa loob ng Malacañang. Sapagkat pinost
ito sa Facebook at kalauna’y inawit din ng People’s Chorale sa Luneta, makikita na hindi para
makabenta ang tunguhin ng awitin. Narito ang maraming boses upang awitin ang pag-
asa na bumalikwas o basagin ang namamayaning sentro ng kapangyarihan, ang aparato
ng kapulisan na siyang nagmamalabis sa kanilang pagiging mga tagapamahala ng giyera
laban sa droga ni Pangulong Duterte.
daluyan
Ang punlay ng karahasan, pisikal at kamalayan, na itinanim ng adik sa loob ng Malacañang

ay dapat puksain. Ipinahihiwatig ng paglaban ng bayan na sa sama-samang pagkilos ito
maitatawid. Hindi na ito ang asong tumatakbo palayo sa awtordidad. Nakarating ang
imahinasyon ng mga umawit nito sa mga nanay, pamilya, aktibista, at alagad ng midya
na sumisigaw ng hustisya sa mahabang listahan ng inhustisya sa rehimen ni Rodrigo
Duterte. Nagkakatotoo ang mga nilalang o persona na hindi na lamang nakaangkop sa
imahinasyon ng orihinal na awitin. Lumabas na ang maraming nakatira sa loob at labas, sa

itaas at ilalim ng tulay, upang makibaka ayon sa awit. Marahil sama-sama silang nanlaban
sa panonokhang. Malay din ang mga persona na ginagamit ng estado ang aparato nito para
utusang dahasin ang mga taong-bayan.
79
80
Nais iparating ng ikalawang awit na makabayan ang kaniyang oryentasyon. Nais nitong
isulong ang interes at aspirasyon ng mga taong-bayan. Sa sining mismo, nababasa ang
boses ng maraming tao. Kung babalikan nga ang pagkilos sa labas ng Luneta noong 21
Setyembre 2018, makikita sa bidyo ni Lalu na masaya ang mga tao habang inaawit ang
kantang ito.
Ang awiting “Pusha Wag Tularan” ay mas malapit pa sa kung ano ang dapat ginagawa ng mga
taong-bayan. Sa nakikinig nito, hindi lang ito awitin ng pagsuporta. Maaaring magbago ang
gamit nito. Maaaring maging awit ng mga nagmamartsa at nagluluksa. Maaaring maging
awit na pupukaw sa mga piniling ipasak ang earphones sa kanilang Spotify o Soundcloud
playlist. Sa diskurso nito ng paglaya, ipinahihiwatig na ang mga manlilikha, artista, at
manunulat ng bayan ay dapat pumulot ng aral mula sa awiting ito. “Ang awit ay himig
satiriko dahil sa pagtuligsa sa “tokhang” ng rehimeng Duterte, (gayong marami ring pulis na
nakapaligid sa programa) sa patuloy nitong pagpatay nang walang isinasagawang paglilitis
sa mga taong napagbibintangan at tinatakan bilang mga ‘nanlaban’,” ani Roman Marcial
Gallego, guro ng Social Studies sa Colegio de San Juan Letran at isa sa mga nakapanood
noong pagtatanghal sa Luneta (Gallego).
Mahusay ang awit sa pagboboses ng pang-aapi sa mga nabiktima ng tokhang, silang

kasama na sa mahabang linya ng katawan na namatay sa engkuwentro/nanlaban umano
sa pulis o nadamay sa giyera laban sa droga. Dagdag pa rito, pahiwatig din ang awitin ng
malayang pamamahayag sa ating bayan sapagkat hindi sinensura ng estado ang awiting
ito maski pa man tumuligsa ito noong 2018 sa pangulo at sa kapulisan (Lalu).
“Isa itong matibay na pahayag ng [mga kritiko ni Duterte] na hindi matitinag ng anumang
polisiya ng gobyerno ang kanilang pagsasalita laban sa mga patakaran na pakiramdam nila
ay nakakasama sa bayan,” paliwanag ni Lalu. Higit pang pinalalakas ng awit ang pagbubuhay
ng isang makabayang tradisyon ng mga awiting-bayan na unti-unting sinisikil ng sensura
ngunit hayan at patuloy na nakikibaka.
Nanlaban sa tokhang na iniutos ng adik sa loob ng Malakanyang!

Ipinakita sa masinop na pagbasang ito ang kakayanan ng awit na maging lunan ng
makabayan at radikal na politika. Ikinumpara ang dalawang bersiyon ng “May Pulis sa Ilalim
ng Tulay” mula sa awit ng D’Big 3 Sullivans at sa bersiyong “Pusha Wag Tularan” ng People’s
Chorale. Natagpuan na nasa mas malungkot ang kulay ng pag-awit ng bersiyong People’s
Chorale kaysa sa bersiyon ng D’Big 3 Sullivans. Nadiskubre rin na transmogripikasyon o
pagpapalala ang naging nilalaman ng mga hulagway lalo na ang pagbabago ng kasangkapan
ng estado mula sa pansit noong 1970s tungo sa shabu at baril ngayong 2018. Napagnilayan
na ang unang bersiyon ay halaw rin sa isa pang nursery rhyme. Nadiskubre sa pag-aaral na
ito na may mahabang tradisyon ang “May Pulis sa Ilalim ng Tulay” sa pagtuligsa sa mga
pulis at sa estado mula pa noong dekada 70. Samantala, inangat at inangkop ng ikalawang
bersiyon, ang “Pusha Wag Tularan” ang pagtuligsa sa estado tungo sa nangyayaring Batas
Militar sa kasalukuyan at ang walang habas na pagtotokhang sa mga nanlalaban. Binago
ang idea sa dulo ng bersiyon ng tokhang bilang awit ng pakikibaka, inuudyok ang mga
nakikinig nito na huwag umatras sa laban ang taong-bayan at magsama-samang kumilos.
Ang paglikha at pagtatanghal ng mga awit sa protesta ay isang manipestasyon ng

defamiliarisasyon, na ayon kay Gimenez-Maceda, upang buhayin at pag-isipin ang mga
nakikinig nito at mahinuha ang karahasang dinudulot ng kasalukuyang mala-pasistang
rehimen. Naipakita rin na kahit ang mga nakikinig sa awitin ay nagugustuhan ang ikalawang
bersiyong dahil naibubunyag ang kasalukuyang estado ng pamamaslang sa mga mahihirap
na mamamayan ng ating bayan. Ani nga ni Gabriel Lalu na isa sa mga nanonood, “Nakikanta
rin sila, natuwa dahil sa sinasabing creativity, bagama’t kaakibat nito ang pagkamuhi sa
mga patakaran ng administrasyon” (Lalu).
Ang mismong resolusyon ng tunggalian laban sa estado ay ang pagsasama-sama ng mga

nabubuhay pa’t kayang umawit at lumaban. Panahon na lang ang makapagsasabi, kung
kailan ba aalis sa ilalim ng tulay itong mga aparato ng estado at titindig sa taong-bayan.
Ang awit na mismo ang nagsasabi na kahit man may pulis sa ilalim ng tulay, may pulis na
nagtanim ng shabu, at may pulis na binaril ang bata, patuloy na lalaban ang taong-bayan
hangga’t may musika at malayang pamamahayag. Sa kasalukuyang estado ng sensura at
paninikil sa alternatibong midya, higit pang pinaaalab ng mga awitin ang imahinasyon ng
isang lipunang mapagpalaya. Binibigyan ng pagkakataon ang mga nakikinig na magtanong
at mag-isip kahit man lang sa mga awit na pilit binabasag ang kanilang katahimikan.
Pasubali kay Easthope at Shati Dope, ngunit pagkatapos madinig ang lahat ng bersiyong
ito, marapat na sagutin ang tanong na ito: Sino ba talaga ang mga amatz? Ang estado o
ang tao?
daluyan
81
82
MGA SANGGUNIAN
ABS-CBN News. “’Hands off our music’: Pinoy artists Castrillo, Pamela del Rosario. “The Theater of Karl
furious over move to ban Shanti Dope’s Gaspar: The Social Plays.” Philippine Studies,
volume 45, 2nd Quarter 1997, pp. 174-196.
‘Amatz’.” 25 Mayo 2019. ABS-CBN News. https://news. Nakalimbag.
abs-cbn.com/entertainment/05/25/19/hands-
off-our-music-pinoy-artists-furious-over-move-to- Collingwood, R.G. “Art as Expression.” Nature of Art: An
ban-shanti-dopes-amatz. Web. Inakses noong 05 Anthology. Ed. Thomas E. Wartenberg. on
afrC
:ial
Mayo 2019. Thomson Wadsworth, 2007. Nakalimbag.
---. “PNP, DILG chiefs urged to look in the mirror, not Cordero-Fernando, Gilda. “A Folio of Nonsense Rhymes
‘Ang Probinsyano’.” 18 Nobyembre 2018. and Songs.” Filipino Heritage: The Making of
a Nation. Ed. Alfredo R. Roces. Manila: Lahing
ABS-CBN News. https://news.abs-cbn.com/ Pilipino Publishing, 1978. Nakalimbag.
news/11/18/18/pnp-dilg-chiefs-urged-to-look-in-
the-mirror-not-ang-probinsyano. Web. Inakses Dewey, John. “Art as Experience.” Nature of Art: An
noong 05 Mayo 2019. Anthology. Ed. Thomas E. Wartenberg. California:
Thomson Wadsworth, 2007. Nakalimbag.
Aguila, Reuel. “Timbog.” Lagom: Mga Piling Akda.
Quezon City: Kataga Samahan ng Manunulat sa Easthope, Anthony. British Post-Structuralism Since
Pilipinas, Inc., 2018. Nakalimbag. 1968. London: Routledge, 1988. Nakalimbag.
Alonto, Zafrullah M. at Edna G. Magdaong-Manginsay. “Everything you want to know about ‘If You’re Happy
Ang Hanging Di-Namamatay: Nobelang and You Know It’.” N.d. Kidsongs. https://kidsongs.
Pangkasaysayan. Manila: New Day Publishers, com/page/IfYoureHappyandYouKnowIt/. Web.
1992. Nakalimbag. Inakses noong 06 Mayo 2019.
Althusser, Louis. “Ideology and Ideological State Gallego, Roman Marcial. Personal na panayam. 28
Apparatuses.” Lenin and Philosophy and Other Mayo 2019.
Essays, Monthly Review Press. 1971. N.d. Marxists. Gimenez-Maceda, Teresita. “The Culture of Resistance:
org. https://www.marxists.org/reference/archive/ A Study of Protest Songs from 1972-1980.”
althusser/1970/ideology.htm. Web. Inakses noong Kasarinlan: A Philippine Quarterly of Third World
05 Mayo 2019. Studies, volume 1, 3rd Quarter 1985, pp. 29-35.
Nakalimbag.
Andrade, Jeannette L. “PNP, ABS-CBN reach deal on
‘Ang Probinsyano’.” 23 Nobyembre 2018. GMA News. “30 Stab Wounds: Carl Angelo Arnaiz’s
Inquirer.net. https://newsinfo.inquirer.net/1056372/ companion found dead in Nueva Ecija.” 6
pnp-abs-cbn-reach-deal-on-ang-probinsyano.
Web. Inakses noong 05 Mayo 2019. GMA News Online. https://www.gmanetwork.com/
news/news/nation/624762/carl-angelo-arnaiz-
Ashliman, D.L. “Cumulative Tale.” The Greenwood s-companion-found-dead-in-nueva-ecija/story/.
Encyclopedia of Folktales and Fairy Tales Volume Setyembre 2017. Web. Inakses noong 05 Mayo
1: A-F. Ed. Donald Hasse. Westport, CT: Greenwood 2019.
Press, 2008. Nakalimbag.
Guillermo, Alice. “Preface.” Art and Society. Diliman,
Belsey, Catherine. “Constructing the subject: Quezon City: University of the Philippines,
deconstructing the text.” Feminist Criticism and 1997. Nakalimbag.
Social Change: Sex, Class, and Race
in Literature and Culture. Ed. Judith Newton and “’If You Are Poor, You Are Killed’: Extrajudicial
Deborah Coll Rosenfelt. New York: Methuen, Executions in the Philippines’ ‘War on Drugs’.”
1985. Nakalimbag. Amnesty International. London, England:
Amnesty International Publications, 2017.
https://www.amnesty.org/download/Documents/
ASA3555172017ENGLISH.PDF. Web. Inakses
noong 03 Mayo 2019.
IMDb. “May pulis, may pulis sa ilalim ng tulay (1989).” Mirano, Elena R. “Music in Culture.” Art and Society.
N.d. IMDb.com. https://www.imdb.com/title/ Diliman, Quezon City: University of the Philippines,
tt0420099/?ref_=nm_flmg_dr_24. Web. Inakses 1997. Nakalimbag.
noong 05 Mayo 2019.
Navarro, Raul Casantusan. Kolonyal na Patakaran at
Jimmie Jaz. As kids on the street of Quiapo during ang Nagbabagong Kamalayang Filipino: Musika
martial law… Facebook, 2 Setyembre 2018, 8:01 sa Pampublikong Paaralan sa Pilipinas 1898-1935.
a.m. https://www.facebook.com/jimmie.jaz.75/ Quezon City: Ateneo de Manila University Press,
posts/254674785377932. Web. Inakses noong 05 2007. Nakalimbag.
Mayo 2019.
Nieky Quitain. Nanlaban ang bayan laban sa
Joaquin, Nick. Cave and shadows. Metro Manila, panunukhang na inutos ng adik sa loob ng
Philippines: National Book Store, 1983. malacañang. Facebook, 3 Setyembre 2018,
Nakalimbag. 11:15 a.m. https://www.facebook.com/nkyqtn/
posts/2134009660002411. Web. Inakses noong
Jovel Tablate Bulan. Dumagundong sa tenga ko ang 05 Mayo 2019.
mensahe. Facebook, 12 Setyembre 2018, 2:02
a.m. https://www.facebook.com/bulan.jobel/ Pamúghaton. ‘Nanlaban ang bayan…’ Facebook, 20
posts/239811886705834. Web. Inakses noong 05 Setyembre 2018, 7:45 p.m. https://www.facebook.
Mayo 2019. com/permalink.php?story_fbid=1972112672852
048&id=925912827472043&__tn__=-R. Web.
Lalu, Gabriel. Bidyo ng “May Pulis sa Ilalim ng Tulay” Inakses noong 05 Mayo 2019.
na kinanta ng People’s Chorale sa Luneta
Park. Facebook, 21 Setyembre 2018, 5:23 p.m., “Philippines 2017/2018.” N.d. Amnesty International.
https://www.facebook.com/gabrielpabicolalu/ https://www.amnesty.org/en/countries/asia-and-
videos/2083866954958419/. Web. Inakses the-pacific/philippines/report-philippines/. Web.
noong 21 Setyembre 2018. Inakses noong 05 Mayo 2019.
---. Personal na Panayam. 06 Hunyo 2019. Perez, Tony. Cubao-Kalaw, Kalaw-Cubao: Mga
premyadong katha. Mandaluyong: Cacho
Let’s Organize for Democracy and Integrity-LODI. Bidyo Publishing House, 1995. Nakalimbag.
ng “Pusha Wag Tularan.” Facebook, 1 Setyembre
2018, 10:18 p.m., https://www.facebook.com/ Pistong Melliza. Adik nga taga-Malakanyang. This
MagingLODI/videos/ 528256247595967/. song. Facebook, 2 Setyembre 2018, 3:47 a.m.
Web. Inakses noong 21 Setyembre 2018. https://www.facebook.com/pistong.melliza/
posts/2120126034686171. Web. Inakses noong
limva123. “MAY PULIS SA ILALIM NG TULAY - D’ Big 3 05 Mayo 2019.
Sullivans (w/ Itik-itik).” YouTube, 28 Agosto 2011,
www.youtube.com/watch?v=Bqn9fV7FWoU. Web. Punongbayan, JC. “[ANALYSIS] How Duterte’s
Inakses noong 23 Setyembre 2018. exaggerations worsened the Philippines’ drug
daluyan
problem.” 28 Pebrero 2019. Rappler. https://www.
“Lyrics: May Pulis sa Ilalim ng Tulay.” N.d. Musixmatch. rappler.com/thought-leaders/224583-analysis-
https://www.musixmatch.com/lyrics/D-Big-3- how-duterte-exaggerations-worsened-drug-
Sullivans/May-Pulis-Sa-Ilalim-Ng-Tulay. Web. problem-philippines. Web. Inakses noong 05 Mayo
Inakses noong 05 Mayo 2019. 2019.
Maglinong, Dan. “Killing of DOTA player Joshua Quezon III, Manuel L. Then and now. Pasig: Anvil
Laxamana in ‘police shootout’ sparks Publishing, 1996. Nakalimbag.
outcry.” 05 Setyembre 2018. interaksyon.

h t t p : / / w w w. i n t e r a k s y o n . c o m / b r e a k i n g - Reyes, Jun Cruz. Mga daluyong, mga unos sa panahon
news/2018/09/05/133370/killing-of-dota-player- ni Rolando Olalia. Manila: Kalikasan Press, 1989.
joshua-laxamana-in-police-shootout-sparks- Nakalimbag.
outcry/. Web. Inakses noong 05 Mayo 2019.
83
84
Rojek, Chris. Pop music, pop culture. Cambridge: Polity

Press. 2011. Nakalimbag.
“Shooting of Kian delos Santos, Carl Arnaiz, and

Reynaldo de Guzman.” Wikipedia: The Free
Encyclopedia, Wikimedia Foundation, Inc., 8 Mayo
2019, 12:12 am, https://en.wikipedia.org/wiki/
Shootings_of_Kian_delos_Santos,_Carl_Arnaiz_
and_Reynaldo_de_Guzman. Web. Inakses noong
05 Mayo 2019.
Talabong, Rambo. “At least 33 killed daily in the

Philippines since Duterte assumed office.” 17
Disyembre 2018. Rappler. https://www.rappler.
com/newsbreak/in-depth/204949-pnp-number-
deaths-daily-duterte-administration. Web.
Inakses noong 06 Mayo 2019.
---. “PNP’s drug war death toll tops 4,500 before SONA
2018.” Rappler, 23 Hulyo 2018. https://www.
rappler.com/nation/207947-pnp-report-death-
toll-war-on-drugs-july-sona-2018-philippines.
Web. Inakses noong 27 Setyembre 2018.
Tomacruz, Sofia. “Duterte gov’t tally: ‘Drug war’ deaths

breach 5,000-mark before 2019.” 31 Disyembre
2018. Rappler. https://www.rappler.com/
nation/220013-duterte-government-tally-killed-
war-on-drugs-november-2018. Web. Inakses
noong 05 Mayo 2019.
Umil, Abet. “Pilî na mga Persona sa Himno ng People

Power at Awit-protesta.” 25 Pebrero 2017. Bulatlat.
com. https://www.bulatlat.com/2017/02/25/
pili-na-mga-persona-sa-himno-ng-people-power-
awit-protesta/. Web. Inakses noong 05 Mayo
2019.
Williams, Raymond R. “Dominant, Residual, and

Emergent.” Marxism and Literature. Oxford
and New York: Oxford University Press, 1977.
Nakalimbag.
PASASALAMAT
Nagpapasalamat ang may-akda kay G. Gabriel P.
Lalu sa pagpapahintulot na ma-screenshot ang
kaniyang bidyo ng People’s Chorale sa Luneta.
Salamat din sa mga estudyante niya ng ARTS 1,
Unang Semestre A.T. 2018-2019 sa Unibersidad
ng Pilipinas Los Baños, Laguna. Mahalaga ang
kanilang mga ibinigay na opinyon tungkol sa
dalawang awit.
Si Kenkoy Bilang Kuwelang
Ingles sa Komiks:
Isang Pagdalumat sa Karabaw English Bilang Instrumento
ng Pagsulong ng Makabayang Diwa sa Panahon ng
Kolonyalismong Amerikano; 1929-1934
MARIA MARGARITA MERCADO BAGUISI

Nakapagtapos ng kursong AB History sa De La Salle University,
Manila. Siya ay kasalukuyang mag-aaral ng kursong
Kasaysayan sa gradwadong antas sa parehong institusyon at
nasa proseso ng pagsulat ng kaniyang tesis masterado. Ilan
sa kaniyang interes sa pananaliksik ay ang mga panlipunang
kilusan, cultural history, at postcolonial studies.
ABSTRAK ABSTRACT
Ang tinaguriang “Carabao English” ay inilalarawan “Carabao English” is portrayed as a farcical and
bilang isang katawa-tawa at hindi kanais-nais na an unfavorable means of communication. It was
paraan ng komunikasyon. Kinikilala ito bilang known to caused by an enforced adherence to
paraan ng pilit na paglakip sa dayuhang wika the use of a foreign language wherein it formed
kung saan nagkaroon ng korupsiyon (sariling a ‘corrupted version’ (based on the Philippine
maka-Pilipinong pagbabaybay) ang wikang enumeration) of the English language due to its
Ingles dahil sa naging paghahalo nito sa wikang contact and mixing with the Filipino language.
Filipino. Tatangkain ng papel na ito na matunton This paper aims to trace the usage of “Carabao
ang naging paggamit sa “Carabao English” na English” based on the dialogues in Tony Velasquez’
mababakas sa mga diyalogo na inilarawan ni Kenkoy Komiks. The main character, Kenkoy,
daluyan
Tony Velasquez sa kaniyang likhang-sining na embodies the use of “Humourous English” which
Kenkoy Komiks. Si Kenkoy ang kumatawan at first glance may seem laughable however
sa ‘kuwelang Ingles’ na sa unang pagtingin ay under thorough analysis implies patriotic values
katawa-tawa ngunit kung bibigyan ng malalim and underscores the struggles of Filipinos under
na pagsusuri ay nagpapahiwatig ng mga a colonial society. The purpose of this study is to
makabayang aral at mga tunggalian sa isang highlight and contextualize the use of “Carabao
kolonyal na lipunan. Layunin ng pag-aaral na English” under the American colonial period
mabigyan ng masusing pagtalakay at masuri in the Philippines and its use by the author in
ang mga simbolismong pumapaloob sa Kenkoy order to achieve nationhood. The dynamics of
Komiks na makikita sa ilustrasyon at mga linya response and conflict within the Filipino society
nito. Bukod pa rito, layunin ding mabigyang- under a period of cultural change brought about
linaw at maisakonteksto ang nilalaman ng by a new colonial era based on the comics, can
sining ng pagguhit at wikang “Carabao English” be seen from the study. The study proposes that
sa ilalim ng pamamahala ng Estados Unidos language underwent a process of acculturation
85
86
sa Pilipinas at ang papel at paggamit ng where it reflects a gradual acceptance of foreign

Si Kenkoy Bilang Kuwelang Ingles sa Komiks: Isang Pagdalumat sa Karabaw English Bilang Instrumento ng Pagsulong ng Makabayang Diwa sa Panahon ng Kolonyalismong Amerikano; 1929-1934
nasabing wika sa layunin ng may-akda upang cultural elements within the Filipino society but
maisulong ang kaniyang mithiing pagkabansa. nevertheless, became instrumental in promoting
Matutunghayan mula sa pag-aaral ang pagtugon patriotism by serving as an alternative
at ang pakikipagtunggali ng lipunang Pilipino sa expression of continued resistance to American
panahon ng mga kultural na pagbabago sa dagok colonial rule.
ng kolonisasyon mula sa komiks. Iminumungkahi
ng pag-aaral na nagkaroon ng proseso ng Keywords: comics, Carabao English, Kenkoy,
akulturasyon sa wika kung saan sinasalamin patriotism, language
nito ang pag-angkin ng lipunang Pilipino sa
mga dayuhang elemento, ngunit nagkaroon ng
pagtatakip upang maipagpatuloy ang diwang
makabayan sa kabila ng kaayusang kolonyal na
pinatatakbo ng Estados Unidos sa bansa.
Mga Susing Salita: komiks, Carabao English,

Kenkoy, patriotismo, wika
Komiks at wika bilang mga lente ng pagsusuri sa ginagalawang lipunan

Ang pagsusuri ng komiks ay isang makabagong pag-aaral sa pang-akademikong larangan.
Sa Linguistics, marami nang mga pagsusuri ang naisagawa hinggil sa uri ng wika na
ginagamit sa komiks sa pamamagitan ng iba’t ibang sangay ng nasabing larangan. Isa na
rito ang “Structuralism” (D’Angelo & Cantoni 627 - 635) kung saan sinusuri ang komiks
bilang isang ‘wika’ na naglalaman ng iba’t ibang kultural na salik na maaaring masuri sa
pamamagitan ng paghahati nito sa maliliit na mga yunit. Ginagamit din ang balangkas ng
“Semiotics” (Pierce 13) kung saan nakapokus ang pagsusuri ng komiks batay sa ginagamit
na ekspresyon at pagpapakahulugan gamit ang iba’t ibang punto ng perspektiba at
simbolismo na maaaring matagpuan sa komiks. Marami ding mga pag-aaral ng komiks ang
gumagamit ng “Cognitive Linguistics” (Croft 1-4) upang maiugnay ang mga nilalamang
pagpapakahulugan sa ibinabahaging estruktura ng wika sa komiks. Upang maging
epektibong “wika” ang komiks mayroon itong sistematikong estruktura ng grapikong
representasyon o pagsasalarawan na nakaporma sa isang sunod-sunod (sequential) na
paraan. Mula sa puntong ito, itinuturing na “Visual Language” (Cohn 3) ang Kenkoy Komiks
dahil pumapaloob ito sa porma o estruktura sa sining ng komiks.
Wala pang naging sistematikong pag-aaral hinggil sa Kenkoy Komiks bilang daluyan ng
nasyonalismo at ang pakikipagtunggali nito gamit ang ‘Carabao English’ sa kaayusang
kolonyal na inilapat ng Estados Unidos. Nais ng pag-aaral na ito na matunton ang proseso
ng pag-angkin at pag-angkop ng mga Pilipino sa wika sa dagok ng pananakop ng Estados
Unidos at matunghayan ang kahalagahan ng Kenkoy Komiks na sumasalamin sa “Carabao
English” na ang nasabing wika ay akulturasyon ng wikang Ingles at Tagalog. Sa mga
paraang ito, maisasakonteksto ang mga naging hakbang sa paggamit sa dayuhang wika
sa loob ng kolonyal na lipunan sa Pilipinas at samakatuwid ay matutukoy ang mga realidad
at mga suliraning pangwika batay sa Kenkoy Komiks at naging implikasyon ng mga ito
sa kabuuang pag-unawa sa wika. Sa gayon, matutukoy sa pamamagitan ng pananaliksik
ang natatanging kahalagahan ng “Carabao English” sa akdang Kenkoy Komiks sa pagsulong
ng diwang makabayan sa panahon ng Kolonyalismong Amerikano sa Pilipinas. Kasama rin
dito ang pagsusuri ng konteksto sa paggamit ng tinaguriang “Carabao English” sa Kenkoy
Komiks bilang salamin sa pang-araw-araw na ginagalawang lipunan sa panahon ng ika-20
siglo sa Pilipinas.
Ginamit sa pag-aaral na ito ang balangkas ng ‘Sociolinguistics’ (Hudson 4) kung saan

maaaring masuri ang ugnayan sa pagitan ng paggamit ng wika at ang estrukturang
panlipunan. Isinasaad ng nasabing teorya ang paggamit ng wika bilang isang salik sa
pagbubuo ng lipunan at kung paano hinuhubog ng lipunan ang kanilang wika batay sa
paggamit nito. Itinatawid na kaisipan batay sa ‘Sociolinguistics’ ang kahalagahan sa
pagsusuri ng mga paraan sa paggamit ng wika sa lipunan, kung kaya’t maaaring madatnan
ang iba’t ibang panlipunang salik tulad ng antas ng edukasyon, etnisidad, kasarian, at edad
upang maunawaan ang kinabibilangang antas ng isang indibidwal sa lipunan. Sa paraang
ito, maaaring maunawaan si Kenkoy bilang kumakatawan sa pangkaraniwang Pilipino at
ang pagsasalarawan ng mga karanasan sa ilalim ng kolonyal na administrasyon ng Estados
Unidos kasama ang mga panibagong institusyong ipinapataw nito sa lipunan.
Nakatuon ang pag-aaral sa pagsusuri sa naging paggamit ng wika (Carabao English) at ang
karagdagang mga pahayag sa Kenkoy Komiks – ang kauna-unahang komiks na inilimbag
sa Pilipinas; 1929 – 1934. Pumapaloob ang paglimbag nito sa kolonyal na lipunan sa ilalim
ng pamamalakad ng Estados Unidos kung kaya’t sinasalamin nito ang mga panlipunang
kondisyon at mga kaganapan sa mga Pilipino noon. Tinatangkang matunton ng pananaliksik
ang naging pagpapatuloy ng diwang makabayan ng lipunang Pilipino sa konteksto ng wika
sa unang bahagi ng ika-20 siglo upang matugunan ang mga pagbabagong ipinataw ng
mga kolonyal na pamantayan at mga institusyon. Bahagi ng pag-aaral ang pagtalakay sa
pag-angkop, pag-angkin, at pagtatakip ng kultura at wikang Pilipino na tumuon sa proseso
ng akulturasyon kung saan nagsilbing tagapagpatuloy ito ng kalinangang Pilipino sa kabila
ng mga pagbabago bunga ng pananakop. daluyan
Sa pananaliksik na ito matutunghayan ang kahalagahan sa pagsusuri ng wika at panitikan
sa pag-aaral ng kultura at kasaysayan. Magkatuwang ang tatlong ito, dahil mula sa wika
at panitikan, nagagawang maipahayag at maibahagi ang diwa at kultura ng isang bansa
at sa daloy ng panahon ay hinuhubog ito ng kasaysayan. Samakatwid, ang bakas ng mga
naging karanasan ng bansa sa konteksto ng kasaysayan ay maaaring matanaw mula sa
larangan ng wika at panitikan. Dumadaloy at sinasalamin din ang kolonyal na karanasan
ng mga bansang ‘Third World’ sa panitikan kung kaya’t nagsisilbi itong mayamang batis
sa pangkalahatang pagwawasto at pananaliksik sa naging proseso ng akulturasyon ng

wika at kultura sa dagok ng pananakop. Isa itong pag-aaral ng ginagalawang lipunan sa
pamamagitan ng pagtingin sa mga paraan sa paggamit ng wika. Nais matugunan ng
pag-aaral na ito ang sistematikong pagsusuri ng “Carabao English” bilang salamin ng

pakikipagtunggalian nito sa kolonyal na kaayusan ng Estados Unidos gamit ang wika bilang
87
88
lente ng pagsusuri. Mauunawaan ito sa pamamagitan ng Linguistics at ang karagdagang

sub-field nito, ang Sociolinguistics, upang matanaw ang pagsusuri sa sumusunod: ang
porma ng wika, ang pagpapakahulugan sa wika, at ang konteksto sa paggamit ng wika.
Samakatwid, nakatuon ang artikulo sa pagsusuri ng “Linguistic Imperialism” (Phillipson 1-7)
ng wikang Ingles kung saan isinasaad nito ang pangunahing tungkulin bilang sistematikong
pamamaraan ng kultural na imperyalismo. Ayon kay Phillipson, “English is employed as a
product, process, and project that maintains the neoliberal order” (39) kung kaya’t ang pag-
aaral nito ay maaaring maging gabay upang maunawaan at matuklasan ang mga pangyayari
sa lipunang Pilipino sa ika-20 siglo gamit ang nasabing wika. Sa pag-aaral ni Maldonado-
Torres (240-270) isinaad ang umiiral na kolonyal na kamalayan sa kasalukuyang lipunan
sa pamamagitan ng pagsusuri ng wika at panitikan, “[Coloniality] is maintained alive in
books, in the criteria for academic performance, in cultural patterns, in common sense, in
the self-image of peoples, in aspirations of self, and so many other aspects of our modern
experience (243). Kasama rin sa pananaliksik ang layuning maunawaan ang sistematikong
pamamaraan ng kultural na pananakop gamit ang wika at ang naging tugon ng sinasakop
na lipunan. Malalim ang pangangailangan upang masuri ang pag-aaral hinggil sa wika,
kultura, lipunan, at ang ugnayan nito sa mga pagbabago dulot ng pananakop gamit ang
Kenkoy Komiks na nais masuri ng artikulo.
Usaping “Amerikanisasyon”: Simula ng Pakikipag-ugnayan

Matapos ang digmaan sa pagitan ng Espanya at Estados Unidos noong 1898, nakuha
bilang kolonya ng Estados Unidos ang Pilipinas sa pamamagitan ng Treaty of Paris.
Bilang panibagong teritoryo ng Estados Unidos, sumailalim ang Pilipinas sa kolonyal na
administrasyon ng Estados Unidos at mabilisang isinagawa ang mga pagbabago sa sistema
ng edukasyon at iba’t iba pang mga panlipunang institusyon. Nadatnan na ang pagturo ng
wikang Ingles ay naging paraan upang matamo ang imperyalismong layunin ng Estados
Unidos. Katuwang sa adhikain ng “Benevolent Assimilation,” opisyal na naging sentral na wika
ng pagtuturo ang wikang Ingles sa sektor ng edukasyon nang pinahintulutan ang Philippine
Public Law Act 74 o Organic School Act (Philippine Commission, 1901). Sa pamamagitan nito,
ipinadala ng Estados Unidos ang mga guro ng wikang Ingles sa Pilipinas at nakilala ang mga
ito bilang “Thomasites.” Sila ang naging pangunahing guro ng wikang Ingles sa Pilipinas. Mula
rito, nagsimulang magkaroon ng malawakang pangwika at pangkulturang kolonisasyon kung
saan ang batayan ay ang pagpataw ng wikang Ingles sa lipunang Pilipino.
Itinuturing bilang “the greatest contribution of American Colonialism in the Philippines” ang
tinaguriang “Americanization” ng edukasyon sa ilalim ng pamamahala ng Estados Unidos
mula 1899 hanggang 1946. Hindi lamang wikang Ingles ang itinuro kundi ang kulturang
kolonyal at mga makakanluraning asal. Sa panig ng mga Amerikano, ito ang simbolo ng
kanilang pag-unlad at mga pagsisikap upang maging sibilisado ang mga Pilipino. Subalit,
hinamon din ito ng makabayang iskolar tulad ni Constantino at iginiit na isang mekanismo
ng opresyon ang wikang Ingles at ang pagpataw ng mga makakanluraning asal kung
saan nagbunga ito ng malalim na hidwaan sa antas ng mayayaman at mahihirap. Ayon
kay Constantino, “English has become a status symbol, while the native tongues are
looked down upon” (19). Isinasaad naman sa pag-aaral ni Hsu (39-62) na ang ipinataw na
polisiya sa paggamit ng wikang Ingles ay isang paraan upang ikubli ang imperyalismo ng
Estados Unidos sa katagang “benevolence” at “democratic Americanization.” Sa artikulong
ito, naunawaan na ang wikang Ingles ay naging isang “hegemonic device” upang ipataw
ang ideolohiyang kolonyal. Sa pagsusuri ng Kenkoy Komiks at ang karagdagang wikang
ginamit ng pangunahing tauhan (Carabao English), maaari itong tingnan bilang daluyan
ng kamalayang Pilipino sa panahon ng kultural na pananakop ng Estados Unidos. Kung
satirikal ang Kenkoy Komiks, marahil ang tunguhin ng may-akdang si Tony Velasquez ay
ipahayag ang pagmamahal sa sariling wika at kultura.
Nakaangkla rin ang pagbabalangkas ng papel sa konsepto ng “akulturasyon,” upang

maunawaan ang naging tugon ng mga Pilipino sa wikang Ingles na batay sa Kenkoy Komiks.
Sa pamamagitan nito, mabibigyang-linaw at konteksto ang naging proseso at pagdaloy ng
pakikipag-ugnayan ng kulturang kalinangan at ng mundong kanluran upang magsilbing
batayan sa diskurso hinggil sa panitikan at wikang kolonyal sa panahon ng pananakop
ng Estados Unidos sa Pilipinas. Para sa pananaliksik na ito, gagamitin ang katagang,
“amerikanisasyon” na mayroon ding parehong pakahulugan sa akulturasyon. Nakatuon
ang papel sa pagsusuri sa pagpasok ng dayuhang wika, ang pagpataw ng dayuhang
pamantayan sa ibabaw ng kultura at wikang kalinangan. Ang akulturasyon ay isang proseso
ng pakikibagay sa mga pagbabago ng lipunan (Teske 351). Bahagi rin nito ang proseso ng
sadyang pagbabago bunga sa pakikipag-ugnayan sa iba’t ibang kultura o wika. Maaari itong
maranasan ng isang indibidwal o grupo, at para sa pananaliksik na ito ay gagawing batayan
ang mga pagkilos ni Kenkoy na kumakatawan sa “Pilipino” at susuriin ito sa loob ng kolonyal
na lipunan sa unang bahagi ng ika-20 siglo. Matutunghayan mula sa paglalahad ng mga
“kabalbalan” ni Kenkoy ang nasabing proseso sa pamamagitan ng paggamit ng wika na
sumasalamin sa ginagalawang lipunan.
Makikita sa Dayagram 1 ang naging daloy ng Kenkoy Komiks na salamin sa naging

pakikitungo ng mga Pilipino sa dayuhang kultura at wika. Masasabing hindi humantong
sa lubos na pagbabago ng wika at kulturang Pilipino na pumapaloob sa konsepto ng
“asimilisasyon” (Teske 351) o ang tuluyang pagbabago ng katutubong kalooban at
daluyan
kamalayan, dahil sinasagisag ng ‘Carabao English’ sa Kenkoy Komiks ang hindi lubusang
pagkilala at pagtanggap ng mga Pilipino sa dayuhang wika at kultura ng mga Amerikano.
Ang asimilisasyon ay nagsasaad ng lubos na pagbabago sa aspekto ng “kamalayan”
(pagbabagong-loob), at ang lubos na pagtanggap sa isang punong-abalang kultura
(Amerikano) sa kultura o lipunang umaangkop (Pilipino). Mula rito, nililinaw na hindi naging
lubos ang pagtanggap ng Estados Unidos sa pagpasok ng Pilipino sa kanilang kultura,
kung kaya’t mayroong limitasyon ang naging ugnayan. Kumbaga, hindi nawala sa Pilipino
ang pagkilala sa sarili. Samakatwid, sadya naman ang paggamit sa “Carabao English” o
sa kaso ng Kenkoy Komiks, ang “kuwelang Ingles” bilang tunguhin sa pagbabalik-loob at
pagpapatuloy ng diwang makabayan. Bagama’t kinatawan ng Kenkoy Komiks ang inisyal na
bunga ng akulturasyon ng Pilipino sa Amerikano, tinataglay at isinusulong pa rin nito ang

pag-uugat sa kasaysayan at kalinangang Pilipino sa lahat ng pagkakataon.
89
90
Wika at Kulturang Kanluranin

(Ingles; Amerikano)
Akulturasyon
KENKOY KOMIKS
“Carabao English”
Pagtanggap,
Pag-angkop,
at
Pakikibagay
Wika at Kulturang Kalinangan

(Filipino)
Dayagram 1. Ang Kenkoy Komiks Bilang Tagapamagitan sa Akulturasyon ng Wika at

Kultura sa Loob ng Kolonyal na Lipunan ng mga Amerikano
Kenkoy Komiks 1929 - 1934

Nagsimula noong taong 1926 ang kasaysayan ng industriya ng komiks, kung saan nakita
ni Antonio “Tony” Velasquez ang silbi ng komiks bilang makabagong uri ng sining. Mula
rito, nabuo ang Kenkoy Komiks at nagsilbing kauna-unahang komiks sa Pilipinas. Inilimbag
ito sa ilalim ng Liwayway Magazine simula taong 1929 hanggang 1934. Si Romualdo
Ramos ang naging may-akda at Antonio S. Velasquez, ang naging tagaguhit ng kartun at
kinilalang “Ama ng Industriya ng Komiks.” Nagsilbing makabagong uri at plataporma ng
pagbabasa ang Kenkoy Komiks kung saan ang mga dibuho ang suporta upang masundan
ng mambabasa ang naratibo. Nagsasaad ng reaksiyon sa pagpataw ng Ingles sa mga
Pilipino ang nilalaman ng mga naratibo mula sa serye. Ayon kay Reyes, “specifically, the
series indicated the way in which the locals were reacting to the imposition of English on
the populace” (Teske 351).
Si Francisco “Kenkoy” Harabas ang pangunahing tauhan ng komiks. Inilalarawan si Kenkoy
bilang isang taong mapagsamantala, isang tuso, isang Pilipinong sadyang nagsusuot ng
mga banyagang pananamit, at pilit na nagsasalita ng wikang Ingles (“Carabao English”)
(Teske 351). Mula sa pagsusuri ni Reyes, si Kenkoy ay isang mapanlinlang na indibidwal na
nakaangkla pa sa mga tradisyonal na tauhan mula sa mga kuwentong-bayan. Nagsasaad
ito ng panunuya sa konteksto ng pakikitungo ng karaniwang tao (masa o bayan) sa mga
naghaharing-uri (kolonyal na pamamalakad at mga elit) (Reyes 396). Dagdag pa ni Reyes na,
Kenkoy himself must have struck the readers of Liwayway as a true ‘colonial’ who
donned tuxedos [versus the native clothes constantly worn by other Velasquez
characters, Rosing and her parents, for example], wore colorful Hawaiian shirts,
played the ukulele, sang English pop songs…(Ancheta 35–60)
Si Kenkoy ay kumakatawan sa kamalayan ng taong-bayan hinggil sa mga hindi

magkakapantay na katayuan ng mga tao sa kolonyal na lipunan. Dinadaan man sa
pagpapatawa, panlilibang, at pang-aaliw ni Kenkoy sa sarili, lalo na sa paggamit ng
“Kuwelang Ingles,” malalim ang sinasaad na mga kritisismo sa katauhan ni Kenkoy. Suriin
ito nang mas malalim at may pagpapahalaga dahil ipinapakita nito ang kolonyal na mga
pamantayan sa lipunang Pilipino.
Kritikal upang maunawaan ang konteksto ng panahon kung kailan inilimbag ang Kenkoy
Komiks. Noong 1930’s, inihahanda ng Estados Unidos ang Pilipinas tungo sa pagkabansa
nito sa pamamagitan ng Hare-Hawes Cutting Act. Naging daan naman ang Tydings-
McDuffie Act upang opisyal na maging malaya ang Pilipinas mula sa kolonyalismong
Amerikano sa pamamagitan ng pamahalaang Commonwealth. Mauunawaan mula rito ang
pagiging bukas ng mga Amerikano sa pagbibigay ng kalayaan sa mga Pilipino. Pumasok
ang Kenkoy Komiks sa kontekstong ito at itinuturing bilang katalisis ng pagbabagong anyo
ng kabataan na harapin ang nagbabagong Pilipinas sa nasabing panahon na mayroong diin
sa wika, kultura, at pambansang identidad. Ipinararating ni Velasquez sa tulong ng Kenkoy
Komiks ang pangangailangan upang harapin ng kabataan ang pagmamahal sa sariling
wika at kabihasnan dahil ang kabataan na itinuturing na kinabukasan ng bayan ay saligan
ng isang bagong lipunang malaya sa mga Amerikano.
daluyan
Carabao English, ang “Kuwelang Ingles”

Tinaguriang pambansang hayop ng Pilipinas ang “kalabaw” (carabao). Tunay itong
nagsisilbing mahalagang bahagi sa pamumuhay ng mga Pilipino dahil nakatutulong
ito sa mga sakahan at bukid. Bilang isang agrikultural na bansa, malaki ang tulong ng
kalabaw sa pang-araw-araw na pamumuhay ng mga karaniwang Pilipinong magsasaka,
tagabukid, o ang masa kung kaya’t ito ang nagsisilbing akmang representasyon ng isang
Pilipino. Ngunit nagiging negatibo naman ang simbolismo kung gagamitin ang “kalabaw”
sa isang wika tulad ng “Carabao English” dahil nagsasaad ito ng panlipunang pagkakahati
ng tao sa pagitan ng mga Pilipinong elite at mga Pilipinong masa. Tumutukoy at nagiging
representasyon sa kakayahan ng Pilipinong masa sa pagsasalita ng wikang Ingles ang
tinaguriang “Carabao English.”
91
92
Isang uri ng “pidgin” ang “Carabao English,” hindi ito maaaring matanggap bilang Ingles
o Tagalog (Ancheta 35–60). Ito rin ay isang katagang nilikha ng mga edukadong elite,
upang mailarawan ang katawa-tawang paggamit ng wikang Ingles ng mga karaniwang tao
o ng masa (Ancheta 35–60). Sumisimbolo ang “Carabao English” sa isang mababang uri
ng wika, ang wika ng masa na sadyang pinipilit makibagay sa isang kolonyal na lipunang
pinamumunuan ng mga elit at dayuhan. Ang sadyang pakikibagay ng masa sa pamamagitan
ng paggamit ng wikang Ingles ay isang katawa-tawang pagsasaayos ng mga karaniwang
tao sa perspektiba ng elite, mga naghaharing-uri, o mga dayuhan. Ayon kay Ancheta, ang
Carabao English ay isang “bastardized English, in which orthography is changed almost
to incomprehensibility, in which we find the interspersion and insertion of Americanized
phrases with very Filipino (Tagalog) expressions” (Ancheta 35–60).
Isang kakaibang paghahalo ng Tagalog at Ingles ang wika ni Kenkoy, na kinikilala

bilang “kuwelang Ingles,” “bastardong Ingles,” o “Carabao English.” Naglalaman ito ng
mga paghahalo ng mga idyoma at pariralang karaniwang pananalita sa wikang Ingles
upang ipahayag ang mga kaisipang Pilipino. Matutunghayan sa Talahanayan 1 ang mga
ekspresyong dayuhan at mga pariralang ginagamit ni Kenkoy.
Talahanayan 1
Koleksiyon ng mga Idyoma Mula sa Kenkoy Komiks at mga Karagdagang Salin at Kahulugan
Mga Idyoma mula sa Salin sa Ingles Kahulugang-Salin sa

Kenkoy Komiks Filipino*
Is dat so? Is that so? Talaga?
Oki-Dok Okay Pagtanggap o Pagsang-
ayon
Siarap Shut-up Manahimik; Itigil ang
pagsasalita
Monidaun Money down Mag-ambag ng pera
Weitaminit Wait a minute Sandali lamang
Magblo-aut To blow-out Manlibre
Yu Bet You bet Pusta?
Wat-Sa-Mara What’s the matter Anong problema?
Gad-Demit ?????? God, damn it! Diyos ko!
Yu-wil-si You will see Makikita mo
Bay-Gad My God! Diyos ko!
Laik Dat…O… Yu-Si Like that, you see? Ganoon, oh! Nakita mo?
Beri-Gud Very Good Mahusay
Luk-aut Look out Mag-ingat; Magmasid
Ol-rait Alright Ayos
Gud Moning Good Morning Magandang Umaga
Tenk-Yu Thank you Salamat
Dats Oret That’s alright Ayos lang
Hoy! Huat is dis? Hey! What is this? Hoy! Ano ito?
Istik Em Ap! Stick them up! Itaas ang kamay!
Luk Hier Look here Tignan mo rito
Yu Gad Dem Hel Oras mo You God Damn Hell, it’s your time Oras mo na!
Hevens Seik! Heaven’s sake! Alang-alang sa langit!
*Batay sa sariling pagsasalin at paglikha ng may-akda.
Sumasalamin ang mga nabanggit at natukoy na idyoma mula sa Kenkoy Komiks sa mga
katagang ginamit din sa pang-araw-araw na pakikipagtalastasan sa panahon ng Amerikano sa
Pilipinas noong mga panahong 1920’s hanggang 1930’s o mga unang bahagi ng ika-20 siglo.
Mayroong kamalayan si Kenkoy sa mga “usong” idyoma sa wikang Ingles kung saan nagsasaad
ito ng sadyang pakikibagay at “akulturasyon” ng dayuhang kultura at katutubong wika.
Inilahad sa Talahanayan 2 na naging malikhain ang pamamaraan ng mga Pilipino upang

matamo ang kaginhawaan sa loob ng isang kolonyal na lipunang pilit na sinusugpo ang
malayang pagpapahayag ng saloobin at mga damdamin ng bayan. Pumapaloob ang
Kenkoy Komiks sa teorya ng pagpapatawa (humor) na nagsisilbing pagtatakip sa anumang
ipinagbabawal na mga kaisipan at damdamin (Ancheta 54). Malaki rin ang silbi ng
paggamit ng ‘satire’ o pangungutya na sadyang ipinalilitaw ng may-akdang si Velasquez
hinggil sa paggamit ng kolonyal na wika, kung kaya’t naging pokus ng karamihan sa
naratibo sa Kenkoy Komiks ang paggamit ng ‘kuwelang’ Ingles ni Kenkoy. Sa pamamagitan
ng komiks, nagagawang maipahayag ang tunay na saloobin at hangarin sa kaginhawaan
ng bayan. Mula sa komiks na Kenkoy, nailalarawan ang pang-araw-araw na buhay sa
kolonyal na lipunan ng mga Pilipino. Mahalaga ang paggamit ng “bastardong Ingles” para
maitago ni Tony Velasquez sa mga Amerikano ang tunay na layunin ng pagpapahayag ng
saloobing bayan na alay ng may akda sa kabataang Pilipino na pangunahing mambabasa
ng komiks. Bilang tuntunin, ginamit ang Ingles, iniangkop batay sa motibong makabansa
at pangangailangan ng mga Pilipino sa paglaban sa kolonyalismo.
Talahanayan 2
daluyan
Mga Parirala: Pag-aangkop at Pag-aangkin ng wikang Ingles
93
94
*Batay sa sariling salin at likha ng may-akda

Nadatnan mula sa Talahayanan 1 at Talahayanan 2 ang malawak na paggamit ni Kenkoy
sa mga idyoma at pariralang Ingles o maka-kanluranin. Ito ang nagsasaad sa paggamit
ng tinaguriang “General American English” (Green 20). Halimbawa ay ang “huat-sa-mara”
(What’s the matter) kung saan nagsasaad ito ng mga pangkaraniwang contractions
mula sa “what is” na naging “what’s.” Ang paggamit ng “dats” mula sa “that is” ay naging
“that’s,” at ang “don’t” mula sa “do not” o ang “em” mula sa “them.” Mula sa mga nabanggit
na halimbawa nakuha at nakibagay si Kenkoy sa mga contractions na matatagpuan sa
Amerikanong-Ingles. Maliban pa rito, mahilig gumamit si Kenkoy ng tinaguriang “bilingual
code-switching” (Woolford 520-536) kung saan pinaghahalo nito ang wikang Ingles at
Tagalog upang maitawid ang kaniyang mga idea, nararamdaman, at mga punto. Tulad na
lang ng sumusunod: “hey! Weit ay wil magpapaliwanag….”, o ang, “halo doktor siguro ako’y sik
na sik… tignan nga ninyo ako!”
Sa pag-aaral nina Bucholtz at Hall (2005), isinasaad nito na ang identidad ay kaugnay
sa antas ng isang indibidwal sa lipunan batay sa paggamit ng wika. Lumilitaw mula sa
paggamit ng Carabao English ang kalidad ng edukasyon ni Kenkoy. Pilit ang kaniyang
paggamit ng Ingles sa gayon maraming pagkakataon ay puno ito ng kamalian sa gramatika.
Sumisimbolo ang mga pagkakamaling ito sa kaniyang kawalan ng kakayahan upang
makipagtalastasan nang mabuti sa iba. Nakahon si Kenkoy sa identidad ng hindi edukado
o mayroong malaking kakulangan sa edukasyon. Nilalaro mula rito ang kaisipan hinggil sa
pag-unlad ng isang indibidwal at ang kamalayang kolonyal na iginigiit na ang susi sa pag-
unlad o kaginhawaan ng buhay ay matuto ng wikang Ingles. Kung tutuusin, ang mismong
kawalan ng abilidad ni Kenkoy na makiangkop at makibagay sa mga dayuhan tulad ng
kaniyang pananamit, ang kaniyang Asyanong mukha, at lalo na ang kaniyang Carabao
English ang nagsasaad sa inilalayon ng mga may-akda; huwag tularan si Kenkoy.
Sa pananaw ng mga mambabasa, lumilitaw na hindi itinuturing na ‘seryoso’ at hindi dapat

seryosohin ang mga taong katulad ni Kenkoy. Sino ang nais matuto o makinig sa isang
katulad niya? May katunayan ba ang isang pagpapahayag ni Kenkoy hinggil sa paggamit
ng Ingles at ang karagdagang payo sa iba upang gamitin ang simbolo ng isang sibilisadong
tao? Ito ang mga paraan ng kritisismo na ipinapakita ni Velasquez sa Kenkoy Komiks:
daluyan
“Olweys tok Inglis…. Bikos wi ar sibilais pipol” - Kenkoy

[Laging magsalita ng Ingles… dahil tayo ay sibilisadong tao]
Nilalabanan ng Kenkoy Komiks ang kolonyal na pamantayan at sa sining ng komiks ito

ipinahayag. Ayon kay Hsu (2015), ang mekanismo ng pang-araw-araw na wikang [Ingles]
ginagamit ay isang salamin upang matanaw ang sistematikong pagpapanatili ng kolonyal
na kamalayan [‘whiteness’] at ang karagdagang proseso upang labanan ito. Sa artikulong

ito, naging paraan ang Carabao English upang isalarawan ang pagiging subersibo ng
pangkaraniwang Pilipino [Kenkoy] sa pamamagitan ng sadyang pangungutya ng wikang

Ingles habang ginagamit ito sa pang-araw-araw na buhay ni Kenkoy. Samakatwid, mahalaga
ang konsepto ng satire upang maunawaan ang mga ibinahaging idyoma at parirala na
95
96
ginamit ni Kenkoy. Naglalaan ang naging paggamit ng satire ng mga alternatibong

ekspresyon upang maitawid ang mga pangkasalukuyang pangyayari na nagaganap sa

pang-araw-araw na buhay sa lipunan kung kaya’t isinasaad nito ang pagiging “kuwela” o
“katawa-tawa” o ang sadyang paggamit ng “bastardong Ingles” upang ibahagi ang punto ng
mga may-akda hinggil sa pagmamahal sa sariling wika.
Nagsasaad ang sadyang paggamit ng “bastardong” Ingles sa Kenkoy Komiks na sa lahat

ng pagkakataon ay nagbubunga ito ng mga suliranin dahil sa naging paraan ng paggamit
nito. Hinubog ang identidad ni Kenkoy bilang isang katawa-tawang indibidwal dahil
sa pilit na pakikibagay nito sa kolonyal na wika. Kung tutuusin, mababa ang pagtingin
kay Kenkoy dahil ang kaniyang paggamit ng wikang Ingles ay nagsasaad ng kaniyang
mababang kalidad ng edukasyon. Kung ang wikang Ingles ay wika ng mga sibilisado batay
sa ideolohiyang kolonyal, ibig sabihin ay hindi sibilisado si Kenkoy at ang mga tao na hindi
makaunawa o kayang magsalita sa wikang ito. Nadatnan dito ang pananaw ng elit at ng
mga kolonyal, ang sinasabing dambuhalang hidwaan sa pagitan ng masa at elit/dayuhan.
Maraming pagkakataon ay hindi siya mismo maunawaan ng kaniyang mga kasamahan
o ang kabaligtaran ay hindi niya maunawaan ang wika ng kaniyang mga nakakausap. Sa
kabila ng paggamit ng satire o pangungutya ng wikang Ingles, taglay din ng Kenkoy Komiks
ang mekanismong pedagohikal kung masusing susuriin ang nilalamang mga kuwento at
pahayag ng nasabing komiks.
Krisis Pangwika
Naglalaman ang Kenkoy Komiks ng iba’t ibang “kabalbalan” ni Kenkoy sa loob ng kolonyal
na lipunan. Hindi lamang limitado ang naratibo sa pagpapatawa ng mga mambabasa, kung
hindi tumatalakay rin ito sa iba’t ibang panlipunan at politikal na mga suliraning nadatnan
sa tunggalian ng magkaibang wika at kultura sa pagitan ng Pilipinas at Estados Unidos.
Ang kuwento ni Kenkoy ay ang salaysay ng mga Pilipino sa konteksto ng mapanghamong
karanasan sa panahon ng administrasyong kolonyal ng Estados Unidos.
Nakatuon ang pananaliksik sa pagsusuri at pagtalakay ng suliranin ng wika sa Kenkoy

Komiks. Sa konteksto ng pakikibagay ni Kenkoy, napipilitan siyang gumamit ng wikang
dayuhan, o ang Ingles upang lumitaw ang kaniyang larawan bilang isang modernong
indibidwal na nagsasaad ng pagkakaroon ng mataas na antas ng kabihasnan sa konteksto
ng Kanluraning pamantayan. Bunga ito ng malawakang propaganda ng Estados Unidos, ang
programang “Benevolent Assimilation” na inilunsad ni William McKinley noong 21 Disyembre
1898 nang mapasakamay ng Estados Unidos ang Pilipinas (Miller 1982). Malaking bahagi
ng programang ito ang paglulunsad ng isang komprehensibong programa sa edukasyon.
Ang pangunahing adyenda nito ay ang pagtaguyod ng mga pampublikong paaralan, ang
pagkakaloob ng libreng pag-aaral at pagtuturo ng wikang Ingles sa mga Pilipino. Dahil sa
aktibong pagtanggi at pagtutol ng mga Pilipino laban sa pananakop ng Estados Unidos
ipinataw ang batas na Sedition Law, kung saan ipinagbabawal ang anumang propaganda na
anti-kolonyal o laban sa Estados Unidos (Cullinane 49–76). Kaalinsabay nito ang paglunsad
ng Pacification Campaign upang mawaksi and digmaang Pilipino-Amerikano mula 1899
hanggang 1902 (Linn, 2000). Kaakibat nito ang mga layunin at interes ng kolonyalismo
kung saan mapakikinabangan ng mga Amerikano ang inilunsad na sistema ng edukasyon.
Sa katunayan, naging matindi ang paghihigpit ng Estados Unidos sa mga Pilipino na
tinatangkilik ang sariling wika. Si Teodoro Asedillo ay kinasuhan ng mga Amerikano noong
1923 dahil ginamit niya ang wikang Filipino sa pagtuturo, sa kabila ng pagbabawal nito ng
mga Amerikano (Simbulan 405–409). Lumipas na ang 26 na taon mula sa paglunsad ng
Benevolent Assimilation at ang iba pang kolonyal na batas na ipinataw ng Estados Unidos
nang ilimbag ang Kenkoy Komiks noong 1924.
Ipinamalas ni Kenkoy ang diwa ng pagiging makabayan nang tinangka nitong sumali sa
politikal na programa ni Roxas, “Ang Bagong Katipunan” (Larawan 1). Ipinapahayag ni Kenkoy
ang pagiging handa nitong mamatay para sa bayan at nabayaran na siya ng ‘wan piso’ [piso],
subalit pinuna ito ni Roxas. Bihis-rebolusyonaryo si Kenkoy at pilit na gumagamit ng wikang
Ingles habang kausap si Roxas, subalit payo ni Roxas na hindi tunay na rebolusyonaryo ang
pagiging bayaran, ang pagsusuot ng magarbong kasuotang pangsundalo, o ang gumamit ng
wikang Ingles (Velasquez 3).
daluyan
Larawan 1. ‘Bagong Katipunan’. Pinagkunan: Album ng Kabalbalan ni Kenkoy (Velasquez 3)
Inimumungkahi ni Velasquez ang pangangailangan na tangkilikin ang paggamit ng wikang

Filipino sa kabila ng pagpataw ng sapilitang pag-aaral ng wikang Ingles dahil sa sariling wika
mapapahayag nang mabuti ang sarili. Mahalaga ang paggamit ng sariling wika sa pakikipag-
usap sa kapuwa Pilipino upang maunawaan ang nais ipahayag at hindi dapat gamitin ang
dayuhang wika sa lahat ng pagkakataon. Makikita si Kenkoy sa isang mapanganib na sitwasyon
nang matagpo nito ang sunog, bilang pagsaklolo isinisigaw nito ang “sunog… pa-ir, pa-ir…
sunog! (Velasquez 9),” subalit sumakto ang pagsigaw nito ng “FIRE!” sa harap ng mga pulis na
nag-eensayo ng pagbabaril, kung kaya’t hindi sadyang nabaril si Kenkoy ng pulis (Larawan 2).
Nagtapos ito sa pagbibigay-payo ng pulis kay Kenkoy, “Ikaw kasi, iningles mo pa ang sunog,
iyan ang mapapala ng ayaw gumamit ng sariling wika… kaya madala ka na…” (Velasquez 9)
97
98
Larawan 2. FIRE! Pinagmulan: Album ng Kabalbalan ni Kenkoy (Velasquez 9)
Sa isang comic strip, natagpuan ni Kenkoy na karamihan ng kaniyang mga kausap ay

gumagamit ng wikang Ingles, ngunit pumapaloob sa “Carabao English.” Nang makausap si
Aling Upeng Kikay sa Filipino, sinagot nito si Kenkoy na hindi niya maunawaan ang wikang
Filipino/Tagalog [“istap… ay du nat ispik Tagalog…”] (Velasquez 34). Dagdag pa nito na dapat
laging gamitin ang wikang Ingles, dahil ang mga Pilipino ay mga sibilisadong tao (Velasquez
34). Nakatuon ang mga pagsisikap ng mga Pilipino sa pagkatuto at paggamit ng dayuhang
wika (Ingles) upang mapatunayan sa kolonyal na lipunan na mayroong karunungan at
kakayahan ang mga Pilipino na makiangkop sa mga kolonyal na pamantayan. Dahil sa
pagtangkilik ni Aling Upeng Kikay sa wikang Ingles (Larawan 3), nadatnan ni Kenkoy ang
nagaganap na krisis sa lipunan sa konteksto ng wika [“Masama ang nangyayari, panibagong
krisis naman ito.”] (Velasquez 34) Ayon naman sa magulang ni Kenkoy, kinakailangang
matuto ang mga Pilipino na gumamit ng wikang Ingles upang mabigyang kalayaan ang
Pilipinas. [“kailangan daw tayong matuto ng Ingles upang bigyan ng Independensia nang
mga Amerikano…”] (Velasquez 34). Kagulat-gulat na mga pangyayaring ito para kay
Kenkoy dahil sa pagtanggap ng kaniyang mga kababayan sa dayuhang wika. Samakatwid,
naimpluwensiyahan na rin si Kenkoy na gumamit ng wikang Ingles subalit lumilitaw pa rin
ang hangarin ng bayan upang matamo ang kasarinlan na ipinangako ng Estados Unidos:
Importan notis from dis dey Kenkoy wil ispik Inglis olweys no mor Tagalog bkos
Inglis is di moda an ebribadi ispik dis language of civiliansacion… very respekfooly…
Ken…(Velasquez, 34).
[Important notice, from this day Kenkoy will speak English always, no more Tagalog
because English is the mode and everybody speaks this language of civilization….
Very respectfully…. Ken]
Larawan 3. “Ay Du Nat Ispik Tagalog”. Pinagmulan: Album ng Kabalbalan ni Kenkoy (Velasquez, 34)
Dahil sa mga makadayuhang ekspresyon na ginagamit ni Kenkoy, tulad ng “Hu! Wat-Sa-

Mara?” [Huh? What’s the matter?] (Velasquez 35) at iba pa, hindi siya maunawaan ng kapuwa
Pilipino (“Ano ba ang ibig sabihin noon?”) (Velasquez 35) kung kaya’t maaaring dagdag ito
sa pagiging katawa-tawa ni Kenkoy sa pananaw at perspektiba ng kapuwa Pilipino. Lohikal
naman na dapat gamitin ang sariling wika bilang pangunahing moda ng pakikipag-usap
sa kapuwa, at hindi ang dayuhang wika na wala namang kontribusyon sa pagkakaisa ng
bayan. Ipinapakita sa Kenkoy Komiks ang pangangailangan sa pagpapahalaga sa sariling
wika at itinuturo na sa mga pagkakataong gagamitin ang ibang wika ay nagkakaroon ng
mga negatibong epekto ito sa konteksto ng pakikitungo sa sariling lipunan.
Pinapairal sa kolonyal na lipunan ang rasismong pananaw sa sariling wika at kultura, at

ipinapataw ang kaisipan na ang Kanluraning wika at kultura ang mataas na kabihasnan,
sa pamamagitan nito magpapatuloy ang kolonyal na isip sa mga sinakop na bansa.
Tinatangkang iwaksi ng Kenkoy Komiks ang kaisipang ito sa pamamagitan ng
daluyan
mapangutyang pamamaraan tulad ng pagtingin dito bilang isang katawa-tawang
sitwasyon, na hindi dapat tularan ng bayan.
PANGWAKAS
Isang direkta at simpleng plataporma o moda ng pagpapahayag ang komiks kung saan
iniuugnay ang biswal at tekstong elemento kung kaya’t nagsisilbing madaliang paraan
ito ng komunikasyon. Kung babalikan ang pambungad ni Velasquez sa aklat, tanging
inaasahan nito na mapaliwanag at matuklasan ang mga kabalbalan ni Kenkoy na dapat

hindi tularan at “iwaksi ang hindi wastong kilos at pag-uugali” (Velasquez 2004) ng mga
kabataang Pilipino. Higit pa rito, binigyang pagpapahalaga ni Tony Velasquez sa sumusunod
na pananalita:
99
100
Tunay nga’t ang “bayani” ng kasaysayang ito’y naglalarawan sa ilang kabataan

nating nagpapakalulong sa pagsunod sa masasagwang lakad nang “moda,” subali’t

inaasahan naming sa kanilang pagtunghay sa mga kabalbalang pinaggagawa ni
Kenkoy, ay unti-unti naman nilang huhubarin ang pangit na pananamit nila, at
iwawaksi ang hindi wastong kilos at pag-uugali.
Iyan, tanging iyan lamang ang tunay na hangarin sa paglalathala ng “Album ni

Kenkoy,” at mga minamahal na kaibigan, pinasasalamatan ko kayo nang marami
sa pagtangkilik sa aklat na ito; kung nadudulutan ko ang iyong puso ng libangan at
katatawanan ay mangyari sanang bumili pa kayo ng isa pang sipi bilang handog sa
inyong matalik na kaibigan.(Velasquez 2004)
Natunton mula sa pagsusuri ng Kenkoy Komiks ang naging proseso ng pag-angkin at pag-
angkop ng mga Pilipino sa wika at sa dagok ng pananakop ng Estados Unidos, kung saan
nagsilbing tagapamagitan si Kenkoy sa dalawang magkaibang wika at kultura. Dahil sa
sapilitang pagpataw ng mga kolonyal na pamantayan at institusiyon naging limitado ang
malayang pagpapahayag sa konteksto ng pagtutol sa pananakop sa bahagi ng mga Pilipino.
Natunghayan ang kahalagahan ng Kenkoy Komiks bilang isang paraan upang maipakita
ang pagbatikos at protesta mula sa paghihigpit ng kolonyal na lipunan. Samakatwid,
nagkaroon ng malikhaing paraan ng pagpapahayag ang mga Pilipino laban sa mga hindi
kanais-nais na mga pagbabagong nararanasan dulot ng pananakop at kolonisasyon.
Nadatnan din mula sa pananaliksik ang mga naging hakbang sa paggamit sa dayuhang
wika sa loob ng kolonyal na lipunan sa Pilipinas, dahil sa pilit na paggamit, pakikibagay,
at pag-angkop ng mga Pilipino sa kanluraning mga pamantayan, nabuo ang isang uri ng
“Pidgin English” na tinaguriang “Carabao English” ng mga elit. Matutunghayan din ang
pagkakahati ng lipunan sa konteksto ng bayan at elit. Mayroong taglay na pangungutya,
pagpuna, at pagbatikos ng bayan ang Kenkoy Komiks hinggil sa mga pagbubura ng sariling
kabihasnan na nakikipagtunggali sa punong-abalang bansang mananakop.
Natukoy ang naging pag-angkin ng mga Pilipino sa dayuhang wika at ang pilit na paggamit
nito sa pang-araw-araw na buhay. Natunghayan ang naging suliranin hinggil sa paggamit
ng wikang Ingles ng mga Pilipino sa mga bahagi ng pagbabaybay, pagbigkas, at pang-
unawa ng mga parirala at idyomang ginamit sa Kenkoy Komiks. Bunga ng suliraning ito,
nagkakaroon ng matinding krisis pangwika at panlipunan. Ang katagang “Carabao English”
na mismong terminong ginamit ng elit upang malarawan ang uri ng Ingles (makuwela at
katawa-tawa) ng bayan ay isang pagpapatuloy ng kamalayang kolonyal sa pamamagitan
ng pagpapairal ng rasismo sa sariling bayan.
Nagsilbing pedagohikal na paraan ng pagsulong ng makabayang diwa ang Kenkoy Komiks.

Higit pa rito ang panandaliang pagbibigay kaginhawaan sa pamamagitan ng pagpapatawa
sa mga mambabasa ang mga kabalbalan ni Kenkoy. Kabalbalan at pagpapatawa na
nagbibigay ng seryosong mensahe ng paglaban at diwang makabansa ng mga Pilipino sa
ilalim ng pananakop ng Amerikano sa bansa.
MGA SANGGUNIAN
Alzona, E. A history of education in the Philippines: Constantino, Renato. The miseducation of the Filipino.
1565-1930. Manila, Philippines: University of the Manila, Philippines: Foundation for Nationalist
Philippines Press, 1932. Limbag. Studies, 1966. Limbag.
Ancheta, Maria Rhodora G. “Halakhak: Defining the Croft, William, and D. Alan Cruse. Cognitive linguistics.
“National” in the Humor of Philippine Popular Cambridge University Press, 2004.
Culture.” Thammasat Review 14, no. 1 (2010): 35-
60. Limbag. ---. Neocolonial identity and counter-consciousness:
Essays on cultural decolonization. Routledge, 2017.
Barrows, D. P. A history of the Philippines. Manila, Limbag.
Philippines: American Book Company, 1905.
Limbag. ---. The Philippines: A past revisited. Tala Pub. Services,
1975. Limbag.
Black, Art. “Monsters, Midgets, Politicians and
Superheroes: The Philippines on Film.” Asian D’Angelo, M., and L. Cantoni. “Comics: semiotic
Cinema 17, no. 2 (2006): 78-83. Limbag. approaches.” (2006): 627-635. Encyclopedia of
Language & Linguistics (Second Edition). Boston
Boyd, Brian. “Laughter and literature: A play theory of Elsevier, 2006. 627-635. Limbag.
humor.” Philosophy and literature 28, no. 1 (2004):
1-22. Limbag. Fondevilla, Herbeth. “Contemplating the Identity of
Manga in the Philippines” International Journal of
Bramlett, F. Linguistic Codes and Character Identity Comic Art 9, no. 2 (2007) Limbag.
in Afro Samurai. In F. Bramlett (Ed.), Linguistics
and the study of comics. New York, NY: Palgrave Green, Lisa J. African American English: a linguistic
Macmillan, 2012. introduction. Cambridge University Press, 2002.
Limbag.
Bucholtz, M. (2003) Sociolinguistic nostalgia
and the authentication of identity. Journal of Grindstaff, Beverly K. “Creating identity: exhibiting
Sociolinguistics 7.3: 398–416. Limbag. the Philippines at the 1904 Louisiana Purchase
Exposition.” National Identities 1, no. 3 (1999):
Bucholtz, M. and Hall, K. Identity and interaction: 245-263. Limbag.
a sociocultural linguistic approach. Discourse &
Society (2005) 7.4–5: 585–614. Limbag. Hall Jr, Robert A. “The life cycle of pidgin
languages.” Lingua11 (1962): 151-156. Limbag.
Chua, Karl Ian U. Cheng. “The Stories They Tell:”
Komiks” during the Japanese Occupation, 1942- Hsu, F. Colonial lessons: Racial politics of comparison
1944.” Philippine studies (2005): 59-90. Limbag. and the development of American education policy
in the Philippines. In D. C. Maramba & R. Bonus
---. “Educational Komiks: Shifting Perspectives.” Kyoto (Eds.), The “other” students: Filipino Americans,
Review of Southeast Asia 16, (2014). https://
daluyan
education, and power (2013): 39-62. Charlotte, NC:
kyotoreview.org/issue-16/educational-komiks- Information Age Publishing, Inc. Limbag.
shifting-perspectives/. Web. Inakses noong 5
Agosto 2019. Hsu, Funie. “The coloniality of neoliberal English: The
enduring structures of American colonial English
Chua, Karl Ian Uy Cheng, and Kristine Michelle Santos. instruction in the Philippines and Puerto Rico.” L2
“Pinoy Manga in Philippine Komiks.” Global Manga. Journal7.3 (2015).
Routledge, 2016. 201-216. Limbag.
Hudson, Richard Anthony. Sociolinguistics. Cambridge
Cohn, Neil. “Comics, linguistics, and visual language: University Press, 1996. Limbag.
The past and future of a field.” Linguistics and
the Study of Comics. Palgrave Macmillan, London, Ileto, Reynaldo Clemena. “Philippine wars and the
2012. 92-118. Limbag. politics of memory.” positions: east asia cultures

critique 13, no. 1 (2005): 215-235. Limbag.
101
102
---. “The ‘unfinished revolution’in Philippine political Oxford University Press. Phillipson, R. (2008). The
discourse.” Japanese Journal of Southeast Asian linguistic imperialism of neoliberal empire. Critical
Studies 31, no. 1 (1993): 62-82. Limbag. Inquiry in Language Studies, 5(1), 1- 43. Limbag.
Lent, John A. “Comic art in the Philippines.” Philippine ---. “Linguistic imperialism.” The Encyclopedia of Applied
studies46, no. 2 (1998): 236-248. Limbag. Linguistics (1992): 1-7. Limbag.
Linn, Brian McAllister. Guardians of Empire: The US Pierce, Charles Sanders, and J. Hoopes. “Pierce on
Army and the Pacific, 1902-1940. University of Signs: Writings on Semiotic.” Edited by James
North Carolina Press, 1997. Limbag. Hooper. Chapel (1991). Limbag.
---. The Philippine War, 1899-1902. University Press of Rafael, Vicente L. “Reorientations Notes on the Study
Kansas, 2000. Limbag. of the Philippines in the United States.” Philippine
Studies (2008): 475-492. Limbag.
---. The US Army and Counterinsurgency in the Philippine
War, 1899-1902. UNC Press Books, 2000. Limbag. Reyes, Soledad S. “The Philippine” Komiks”: Text as
Containment.” Southeast Asian Journal of Social
Maldonado-Torres, Nelson. “On the Coloniality of Science (1997): 79-91. Limbag.
Being: Contributions to the Development of a
Concept.” Cultural studies 21.2-3 (2007): 240-270. Roxas, Cynthia, and Joaquin Arevalo. History of Comics
Limbag. of the Philippines and Other Countries. Islas
Filipinas Publishing Company, 1985. Limbag.
Martin, Isabel Peﬁanco. “Periphery ELT: The politics and
practice of teaching English in the Philippines.” Shurcliff, Arthur. “Judged humor, arousal, and the
In The Routledge handbook of world Englishes, pp. relief theory.” Journal of personality and social
269-286. Routledge, 2010. Limbag. psychology 8, no. 4p1 (1968): 360. Limbag.
---. How, How the Carabao: Tales of Teaching English Teske Jr, Raymond HC, and Bardin H. Nelson.
in the Philippines. Ateneo de Manila University, “Acculturation and assimilation: A
Loyola Schools, 2009. Limbag. clarification.” American Ethnologist 1.2 (1974): 351-
367. Limbag.
McKinley, William. “Benevolent Assimilation
Proclamation.” Speech, Washington, DC (1898). Tsakona, Villy. “Language and image interaction
Limbag. in cartoons: Towards a multimodal theory of
humor.” Journal of Pragmatics 41, no. 6 (2009):
Miller, Stuart Creighton. Benevolent assimilation: The 1171-1188. Limbag.
American conquest of the Philippines, 1899-1903.
Yale University Press, 1982. Limbag. Veatch, Thomas C. “A theory of humor.” (1998): 161-
216. Limbag.
Morreall, John. “Philosophy of humor.” (2012). Limbag.
Pefianco Martin, Isabel. “Fearing English in the Velasquez, Tony. “Album ng Kabalbalan ni Kenkoy. np:
Philippines.” Asian Englishes 11, no. 2 (2008): 76- Rarekomiks.” (2004). Limbag.
79. Limbag.
Woolford, Ellen. “Bilingual code-switching and syntactic
Philippine Commission. Public laws passed during the theory.” Linguistic inquiry 14.3 (1983): 520-536.
period from September 1, 1900, to August 31, 1902: Limbag.
Acts nos. 1 to 449, inclusive. Manila, Philippines:
Bureau of Public Printing, 1903. Limbag.
Philippine Commission. Public session minutes of the

United States Philippine Commission. Manila,
Philippines: Philippine Commission, 1901. Limbag.
Phillipson, Robert. Linguistic imperialism. London, UK:

Pagtukoy at Pagpapakahulugan
sa mga Akdang Maritimo
sa Pilipinas:
Mga Makabuluhang Katangian at Kaugnay na Usapin
JOANNE VISAYA MANZANO

Katuwang na Propesor sa Departamento ng Filipino at
Panitikan ng Pilipinas, Kolehiyo ng Arte at Literatura, sa
Unibersidad ng Pilipinas-Diliman. Kabilang sa mga interes
sa pananaliksik ang panitikang maritimo sa Pilipinas,
panitikang seaman, kilusang pesante sa Lambak ng Cagayan,
at Araling Amianan. Awtor ng aklat na Ang Pilipinong
Seaman sa Globalisasyon: Mga Naratibo ng Pagsubok at
Pakikibaka (2018) at nakapaglathala ng mga artikulo sa
journal kaugnay ng mga nasabing paksa. Miyembro si Prop.
Manzano ng Taripnong Cagayan Valley at All UP Academic
Employees Union.
ABSTRAK ABSTRACT
Sa artikulo, isinusulong na sa pagturing sa The article argues that by categorizing
Panitikang Maritimo bilang nagsasariling the oceanic texts as a separate literary
domeyn sa Panitikan, mas mapalilitaw domain, the maritime Filipino character
ang mga katangian at kakanyahang and significance can effectively come
makabuluhan sa Pilipinong kultura at forth. In this context, there is a need
pagkakakilanlan. Sa ganitong konteksto, to formulate frameworks and modes of
mahalagang magkaroon ng lente sa knowing that are designed for the purpose
panunuring pampanitikan na idinisenyo of understanding the sea. However, in the
daluyan
at iniangkop sa mga gawaing kaugnay ng process of developing the research, two
dagat. Gayunman, kinaharap sa proseso ng major difficulties were encountered: (1)
pananaliksik ang dalawang matitingkad na The lack of systematic and comprehensive
suliranin: (1) May kakulangan sa sistematiko documentation of maritime texts and (2)
at komprehensibong dokumentasyon the absence of clear and explicit definition
ng mga akdang maritimo at (2) walang of Maritime Literature in the Philippines. In
malinaw at eksplisit na pagpapakahulugan order to effectively develop the maritime as
sa Panitikang Maritimo ng Pilipinas. Upang a literary domain, it is essential to identify

makabuluhang masuri ang maritimo bilang the creative works first. Contrary to my initial
domeyn, isinagawa muna ang pagtukoy sa belief, it appears that the mere presence of
mga akdang maaaring kumatawan dito. the sea in the text will not suffice for it to be
Ang papel na ito ay pagbabahagi ng mga considered “maritime.” The paper shares the
103
104
naranasang kompleksiti sa seleksiyon at complexity of selection and categorization

kategorisasyon ng mga malikhaing teksto. encountered in analyzing selected novels
Taliwas sa inisyal na pananaw, hindi and short stories. It explains some of the
makasasapat ang simpleng paglahok sa important features found in the texts and
dagat upang maituring na “maritimo” ang related concerns that may contribute to
isang akda. Kaugnay nito, ibinabahagi ang a more relevant definition of Maritime
importanteng mga katangian at usaping Literature in the Philippines.
lumabas sa panunuri ng mga piling nobela
at maikling kuwento. Inaasahang makapag- Keywords: Maritime Literature, Literary
aambag ang pagsasaalang-alang sa mga Genre, Literary Domain, Thalassography,
ito sa makabuluhang pagpapakahulugan sa Maritime Text
Panitikang Maritimo sa Pilipinas.
Mga Susing Salita: Panitikang Maritimo,

Anyong Pampanitikan, Pampanitikang
Pagtukoy at Pagpapakahulugan sa mga Akdang Maritimo sa Pilipinas: Mga Makabuluhang Katangian at Kaugnay na Usapin
Domeyn, Talasograpiya, Dagat, Tekstong

Maritimo
Kinakalong ang mga iniingatang lihim

ng iba’t ibang lunan
ng hindi masukat na dagat
gayong ako ang tanging may-ari
na akin din namang ibabahagi.
-Mula sa “Anina ng mga Alon” (Evasco 77)
PANIMULA
“May kahinaan ang tradisyong maritimo sa panitikan ng Pilipinas” - isa ito sa mga inilitaw
na suliranin ni Resil Mojares (“The Imaginary Body of the Nation” 218) sa lektura sa UP
Diliman bilang bahagi ng pagdiriwang sa sentenaryo ng kasarinlan ng bansa noong 1998.
Ayon sa kaniya, mahalagang suriin ang pag-akda sa dagat sa mga nobelang Pilipino sa
pagbibigay-kahulugan sa nasyon. Dalawang dekada makalipas ang pag-uusisa ni Mojares,
inasahan kong natugunan na ang nasabing suliranin upang maging tungtungan sana ng
planong saliksik tungkol sa kasaysayang pampanitikan ng mga akdang tumatalakay sa
karagatan (at mga kaugnay na konsepto). Taong 2016 nang balangkasin ang pag-aaral na
may panimulang layunin na maitala ang produksiyong literari ng maritimong akda upang
mamalas ang diyakronikong pag-unlad nito. Sentral sa ganitong uri ng pananaliksik ang
pagtitipon at pagbibilang ng mga teksto. Gayunman, wala akong natagpuang malinaw
o eksplisit na depinisyon ng “Panitikang Maritimo” sa Pilipinas. Kaugnay nito, walang
komprehensibong pagtukoy at pagkategorya sa mga “akdang maritimo.” Maaaring may
“intuitive” na pagpapakahulugan ang mga iskolar subalit mahalaga pa ring matugunan ito
sa empirikal na pamamaraan.
Sa kabila nito, dahil integral sa kasaysayan at kultura ng Pilipinas ang karagatan dahil sa
katangiang pulo-pulo, hindi kapani-paniwalang dahop ang malikhaing pagpaksa sa dagat
at mga gawaing kaugnay nito. Sa inisyal na hinuha, hindi pa lamang masinop na natitipon
at akademikong nasusuri ang mga tekstong maaaring kumatawan sa panitikang maritimo.
Bukod dito, marahil ay hindi rin masiglang nailalahok sa kritisismong pampanitikan ang mga
akda kung saan sentral ang karagatan kaya may kahinaan sa pagpapaunlad sa pagteteorya.
Maituturing ang mga ito na pansamantalang sagwil na mahalagang matawid upang mas
maitampok ang katangiang arkipelahiko ng ating kultura.
Dahil hindi pa makapagtukoy ng mga akdang maritimo, naiba ang direksiyon ng saliksik
at isinagawa muna ang pagkalap ng mga akda. Ang papel na ito ay pagbabahagi ng mga
naranasang kompleksiti sa seleksiyon at kategorisasyon ng mga malikhaing teksto. Taliwas
sa inisyal na pananaw, hindi sapat ang simpleng paglahok sa dagat upang maituring
na “maritimo.” Upang makapaghain ng gabay sa mga nasa parehong larang ng interes,
ibabahagi ang mga katangiang lumitaw mula sa mga sinuring nobela at maikling kuwento.
Mahalagang maisaalang-alang ito at ang kaugnay na mga usapin upang mas maging
makabuluhan ang pagtukoy at pagpapakahulugan sa Panitikang Maritimo sa Pilipinas.
INISYAL NA PAGPAPAKAHULUGAN SA “PANITIKANG MARITIMO”

Katulad ng ibang eksploratoring pag-aaral, kailangang harapin ng mananaliksik ang
paglilinaw ng mga susing konsepto. Importante ito upang makausad sa paglalatag ng
mga pamantayan para sa seleksiyon ng mga akdang susuriin. Sa inisyal na pagbibigay-
kahulugan sa mga konsepto at proseso, hindi maiiwasang masaklaw ang mga dayuhang
saliksik dahil sa kakulangan ng mga lokal na materyales. Walang intensiyong gawing modelo
at pamantayan ang karanasan ng Kanluran subalit sumangguni sa umiiral nang pag-aaral
dahil sa relatibong maunlad na pagteteorya tungkol sa literaturang maritimo. Inilangkap
ang mga ito sa saliksik nang may pag-iingat at isinailalim sa interogasyon kung naaangkop
sa paksang tinatalakay. Sa huli, pangunahing layunin pa rin na masusing mapag-aralan ang
mga tekstong pampanitikan upang mapalitaw ang mga katangiang maritimo sa Pilipinas.
Malugod namang inilahok ang mga Pilipinong manunulat na pumaksa sa kasaysayan,
kultura, at panitikang dagat.
daluyan
Sa mga literatura, binibigyang-kahulugan ang Panitikang Maritimo bilang mayaman

at buhaghag na katawan ng mga akda tungkol sa dagat at paglalakbay sa dagat (Foulke
xi). Tinutukoy nito ang kalipunan ng mga akda kung saan kritikal ang dagat sa kuwento.
Matatagpuan ito kung saan esensiyal sa mga katha ang karagatan bilang sabjek at ang
mga pook kung saan malaganap ang tunog at ‘amoy’ ng dagat (Mack 13). Gayundin,
pangunahin ang maritimong representasyon (Mathieson 3) at matingkad ang maritimong
danas sa naratibo (Gidmark x). Masasabing heneriko ang ganitong pagpapakahulugan dahil
sa saklaw at kompleks na katangian ng dagat kaya mahirap itong bigyan ng depinidong
kahulugan. Paliwanag ni Windmüller, halos imposibleng maikategorya ang panitikang dagat
dahil sa yaman ng mga tekstong umiiral mula sa mga naratibo ng paglalakbay hanggang
talambuhay ng mga kapitan (23). Kapag pinag-uusapan ang literaturang maritimo, malimit
105
106
na nauugnay ito sa pangingisda, paglubog ng barko, migrasyon, at paglalakbay sa layuning

komersiyal at militar (Yamashiro 13). Sa pagdaan ng panahon, nadagdagan o nabawasan
ang mga gawaing kaugnay ng dagat subalit nananatili itong lunan para sa haraya ng
malikhaing manunulat.
Sinasaklaw ng terminong “maritimo” ang malawak na sakop ng pakikipag-ugnayan sa

karagatan (Baker 5). Nangangahulugan din itong “mula, kaugnay, o katabi ng dagat” o
dagat na “naglalarawan ng kalagayan” at “nagmumungkahi o nakapupukaw ng partikular na
disposisyon o estruktura ng emosyon o kultura” (Baker 5-6). Inuunawa rin ang konsepto ng
“dagat” bilang espasyong bumubuo hindi lamang sa mismong katubigan kundi sa kalapit na
mga espasyo at kalagayan na mapanuring inuunawa bilang sona ng pagtatagpo (contact
zone) (Windmüller 48). Sa panitikan, ang nabanggit na mga sona ay nagsisilbing lunan
ng aksiyong nakapagluluwal ng mga maritimong gawain katulad ng isla; dalampasigan; at
bangka, barko, o sakayan. Gagamitin naman sa papel na ito ang simplistikong paglalarawan
sa dagat bilang (1) pangkalahatang pagtitipon ng mga tubig at (2) hindi lupa (Sobecki
5). Sa unang kahulugan, ibinubukod ang ilog at mga anyong hindi kasama sa katipunan
ng katubigan; samantalang pinatitingkad naman ng ikalawa ang katangiang solido ng
kalupaan (terra firma).
REBYU NG KAUGNAY NA LITERATURA

Mga malikhaing akda ang naging tuon dahil hitik na lunan ang panitikan upang pag-
aralan ang haraya sa pook. Mabisa ang imahinasyon ng manunulat upang masalamin
ang pagpapahalaga at pag-unawa sa kalagayang pulo-pulo ng Pilipinas. May pagkakaiba
ito sa mga produksiyon sa Agham Panlipunan dahil eksplisit sa mga naratibo ang pagtahi
sa materyal at metaporikal upang maging nauunawaang kabuuan. May progresibong
potensiyal ang malikhain upang tuligsain ang mga kapuna-punang kondisyong panlipunan
at maghain ng mga bagong tunguhin. Mayamang bukal ang panitikan upang halawan ng
mga historikal at kultural na pag-iral at posibilidad.
Sa mga anyong pampanitikan, ipinasyang pagtuunan ang nobela at maikling kuwento sa

Filipino at Ingles ng mga Pilipinong manunulat. Itinabi muna ang tula at dula na naghatid ng
maraming kompleks na usapin dahil sa malaganap na paggamit ng simboliko o metaporikal
na dagat. Gayunman, mahalagang mailahok ang iba pang mga anyo sa hinaharap na mga
saliksik para sa komprehensibong pagtatala ng mga akdang maritimo sa Pilipinas.
Sa layuning makapaglinaw, mahalaga ring balikan ang inihaing pamamalagay na walang

eksplisit na depinisyon ang Panitikang Maritimo sa Pilipinas. Posibleng umiiral ito at hindi
ko lamang nahanap dahil sa bulto ng literaturang kailangang suriin. Isasalaysay ko ang
proseso ng paggalugad sa mga saliksik sa mga silid-aklatan kaya nalikha ang nasabing
asumpsiyon. Una kong hinanap ang mga susing salita “literatura/ panitikang dagat,”
“literatura/ panitikan tungkol sa dagat,” “literatura/ panitikang pumapaksa sa karagatan,”
“literatura/ panitikang maritimo,” at ang katumbas ng mga ito sa Ingles sa OPAC at sa
internet. Nagresulta ang paghahanap ng maraming Kanluraning pag-aaral subalit sa
kasamaang palad, walang lumabas sa Filipino. Mas nagbunga naman ang mga salitang
“dagat,” “karagatan,” “maritimo,” “mangingisda” at mga kaugnay na bokabularyong maritimo
(at muli, katumbas na mga termino sa Ingles). Gayunman, karamihan sa mga akda ay nasa
disiplina ng Agham Panlipunan at hindi lahat ng nasa Humanidades ay akdang maritimo.
Maaaring gamitin ng mga manunulat ang “dagat,” “alon,” o “bangka” bilang metapora
kahit walang kinalaman sa literal na dagat, alon, o bangka. Sa kabilang banda, maaaring
wala sa pamagat ang “karagatan” (at kaugnay na mga konsepto) subalit karagatan ang
pangunahing paksa ng malikhaing teksto.
Sunod namang sinangguni ang mga ensayklopedya at antolohiya ng mga malikhaing

akda. Itatala bilang mga batayan ng paghahambing, subalit hindi modelo, ang hitik na
produksiyong Kanluranin na nakasalamuha sa paghahanap ng mga datos.1 Ilan lamang
sa mga ito ang The Oxford Book of the Sea (1993) at Encyclopedia of American Literature
of the Sea and Great Lakes (2001). Makikita rin ang pag-unlad ng teorya, kasaysayan, at
kritisismong pampanitikan sa James Fenimore Cooper and the Development of American
Sea Fiction (1961), The Sea and Medieval English Literature (2008), Maritime Fiction: Sailors
and the Sea in British and American Novels 1719-1917 (2001), The Novel and the Sea (2010),
Rushing Into Floods: Staging the Sea in Restoration and Early Eighteenth-Century English
Drama (2012), American Sea Literature: Seascapes, Beach Narratives, and Underwater
Explorations (2014), at Fictions of the Sea: Critical Perspectives in British Literature (2016).
Hindi nakapagtataka, kung gayon, na kahit sa internet, madaling mamalas ang kasaysayan
ng produksiyong literari na makikita sa graf mula sa Google Books Ngram Viewer.2 Biswal na
represenstasyon ito ng dalas ng pagpaksa sa dagat, lupa, at hangin sa English Fiction mula
1600 hanggang 2008:
daluyan
Graf 1. Dalas ng pagpaksa sa hangin, lupa, at dagat sa mga fiksiyong Ingles
107
108
Hindi lamang natipon kundi na-digitize na ang 400 taong mga maritimong tekstong Ingles.
Dahil dito, mabilis na itong magkareresulta sa mga paghihinuha at mas malalim na pag-
aaral tungkol sa paghupa ng pagpaksa sa dagat sa kalagitnaan ng 1700.
Sa kabilang banda, nang sangguniin ang mga akda sa Pilpinas sa Filipino at Ingles,
walang natagpuang ensayklopedya na espesipikong pumapaksa sa maritimo. Dahil dito,
pangunahing naging gabay ang CCP Encyclopedia of Philippine Art (Literature) (1994) ng
Cultural Center of the Philippines, Origins and Rise of the Filipino Novel: A Generic Study of
the Novel Until the 1940 (1983, 1998) ni Resil Mojares, at Bibliography of Filipino Novels,
1901-2000 (2008) ni Patricia May Jurilla. Makabuluhan ang CCP Encyclopedia dahil
nasasaklaw nito ang produksiyong literari ng buong Pilipinas. Mga antolohiya naman ang
pangunahing sinangguni upang mapili ang mga maikling kuwentong ilalahok sa sampol.
Kung ihahambing sa nobela, mas mayaman ang balon ng anyong ito at mas partikular
ang pagpaksa sa dagat at kaugnay na mga gawain. Sinuri din ang panitikang seaman na
kinalap sa mga antolohiya at mga magasing popular (limbag at online) na naglalathala
ng mga malikhaing akda ng mga Pilipinong seaman. Naging kapaki-pakinabang ang Ani:
CCP Literary Journal (2008) at nakapagtipon at nakapagsuri na rin ng mga akdang seaman
sa sariling artikulo na “Panimulang Pag-aaral sa Hulagway ng Pilipinong Seaman sa mga
Maikling Kuwento at Tula (1990 – 2010)” (2015).
Para sa layunin ng papel na ito na palitawin ang mga usaping kinaharap sa pagtukoy sa
mga akdang maritimo, ginamit ang mga nobelang Aginaldo ng Dagat (1945) ni Narciso S.
Asistio, Margosatubig (1946/ 2012) ni Ramon Muzones, Shri Bishaya (1969/ 2015) ni Ramon
Muzones, Shifting Sands (1997) ni Irah Borinaga, Anina ng mga Alon (2002) ni Eugene
Evasco, at Samboangan: The Cult of War (2006) ni A.R. Enriquez. Sa mga maikling kuwento,
pinagtuunan lamang ang mga akda ni Gremer Chan Reyes na tinukoy bilang maritimong
manunulat: “Reyes is more rooted to the sea than any other Cebuano writer and it is through
this combination of experiences that he has become one of Cebu’s most respected writers of
fiction” (Sabanpan-Yu 2009, 15. Aking diin). Si Reyes lang din ang may subtansiyal na mga
akdang malinaw na nagtataglay ng katangiang maritimo. Ilan sa mga ito ang “Tinagoan sa
Dagat” (1967) at mga koleksiyon sa Man at Sea and Other Stories (2009) gaya ng “Ang Bata,
Ang Langgam, Ang Tawo” (The Child, The Bird, The Man), “Mga Binuhat sa Lawod” (Men at
Sea), “Ang Isda sa Bulak sa Talikod” (The Fish of the Flower of Talikod), “Ang Bata ug ang
Kasag nga Balinggiitan” (The Child and the Fearsome Crab), “Ang Tawo nga Nanamin sa
Adlaw sa Tinagong Dagat” (A Day in the Life of a Man at Tinagong Dagat), at “Mga Baybayon
ang Pikas Bahin sa Lawod” (A Shore on the Other Side of the Sea).
Mas marami nang akda ang aktuwal na natipon subalit makasasapat na ang mga nabanggit
bilang kinatawan. Nais linawing hindi malalim ang pagsusuri sa nasabing mga teksto dahil
ang pangunahing layunin ay mailitaw ang mga pagsubok na kinaharap sa pagtukoy at
pagpapakahulugan. Ipinook ang mga halimbawang nobela at maikling kuwento sa mas
malawak na pagtalakay sa kompleksiti ng pagpapakahulugan.
MGA USAPIN SA PAGPAKSA O DI-PAGPAKSA SA DAGAT
Napakadali para sa mga mananaliksik ng kasalukuyang panahon na ikubli ang dagat sa
gunita dahil sa pag-unlad ng transportasyong panlupa at panghimpapawid gayundin ng
telekomunikasyon. Pinaniniwalaang kahit / dahil lubhang integral ng maritimong karakter sa
kasaysayan at kultura ng mga lipunang pulo-pulo, mabilis itong mawaglit sa postmodernong
perspektiba (Baker x). Kaugnay nito, makabuluhang siyasatin ang mga batayan ng mga
sinasabing pagsasaisantabi sa dagat, lalo na sa arkipelahikong bansa katulad ng Pilipinas.
Inuugnay ang konstant na paggalaw ng tubig bilang pangunahing dahilan kung bakit
itinuturing na antitetikal ang dagat sa lupa. Bilang resulta, mas napagtutuunan sa
akademiya ang Geography/ Heograpiya o “pagsulat tungkol sa daigdig” dahil mas nagagagap
at naipaliliwanag ito samantalang napag-iiwanan ang Thalassography/ Talasograpiya
o “pagsulat tungkol sa dagat” (Steinberg, “Foreword: On Thalassography” xv). Malimit ding
pinagsisilbi ang karagatan bilang bakgrawnd habang sa kalupaan nangyayari ang tunay
na aksiyon (Mack 19). Kaugnay nito, mahalagang suriin ang mga kategorya ng panunuring
panlipunan (at pampanitikan) na pangunahing dinebelop upang unawain ang mga
pamayanang terestriyal o nasa lupa (Bentley, Bridenthal, at Wigen 17). Paliwanag nina
Anderson at Peters:
Due to the radical difference in physicality between the terrestrial and the oceanic,
these perspectives serve to not only marginalize the marine world from scholarly
study, but also preclude theoretical innovations that may help to conceptualize
this world more properly. We have seen how geography has always been a ‘land’
discipline, but in this way is also became a ‘locked’ discipline, fixated on the
sedentary, static and terrestrially rooted rather than processes of flow, hybridity
and mobile routes. (11)
Dahil sa makilos na katangian ng dagat, karaniwan sa mga akdang maritimo na pagsilbihing

bakgrawnd at hindi nasasapul ang ontolohikal na katangian. Nagresulta ito sa pagkakaiwan
sa laylayan ng akademikong diskurso ang karagatan dahil sinasabing nagsisimula at
nagtatapos ang kasaysayan sa hangganan ng mga kontinente at nananahan sa mga
daluyan
kalupaan. Lahat ng istoryang lumampas sa dalampasigan ay pambungad o katulong
lamang ng dakilang naratibong kontinental (Gillis, “Islands in the Making” 22).
Sa kabila nito, nagkakasundo ang mga iskolar sa Talasograpiya na relatibong mayaman ang
pagpaksa sa dagat sa malikhaing pagsulat at panitikan. Sa katunayan, itinuturing itong
isa sa mga pinaka-unibersal na simbolismo sa literatura (Raban 3). Karagatan ang nasa
haraya ng makata sa pag-arok ng kailaliman at kaibuturan dahil dumadalas at sumisidhi
ang pagpaksa sa “ilog ng daigdig” kapag pinagninilayan ang tungkol sa imensiti ng buhay at
kabilang-buhay (Baker 24). Kahit sa teatro, malaganap ang metapora ng misteryoso at hindi
maarok na dagat (Windmüller 23). Marahil ang likidong katangian na palagiang varyasyon
at pagbabago ang sanhi kung bakit ito naging angkop sa mga mito ng hindi maipaliwanag
(Sobecki 6. Aking diin). Kinikilala ang biyaya at buhay na hatid nito subalit itinuturing pa
109
110
ring kakatwa dahil sa kawalan ng estabilidad ng terra firma (Mathieson 146. Aking diin).
Makabuluhan, kung gayon, na sipatin ang ganitong mga paglalarawan dahil napananatili
at naipapalaganap nito ang partikular na imahen at kaisipan. Kailangang bantayan ang
representasyon sa karagatan bilang Iba at baka magresulta ito sa pagtinging hindi bahagi
ng lipunan ang dagat o “marine othering” (Steinberg, The Social Construction of the Ocean
37). Paliwanag ni Niel Smith, may tendensiya ang mga metapora sa espasyo na ituring ang
mga aktuwal na espasyo bilang sisidlang patay o walang laman kung saan inilalagay ang
mga bagay o pangyayari (Tally, The Routledge Handbook of Literature 34).
Sinikap na punan ng Heograpiya, Literatura, at iba pang larang ang sinasabing puwang sa
pagitan ng materyal at metaporikal na dagat sa Spatial Humanities, Spatial Literary Studies,
Geocriticism, o Geopoetics. Ekstensibong sisipiin si Robert Tally, Jr. sa pagpapakahulugan sa
nasabing mga disiplina:
[G]eocriticism and spatial literary studies have also developed interdisciplinary or

transdisciplinary methods and practices, frequently making productive connections

to architecture, art history, geography, history, philosophy, politics, social theory,
and urban studies, to name but a few. Spatial criticism is not limited to the spaces
of the so-called real world, and it sometimes calls into question any too facile
distinction between real and imaginary place, as it frequently investigates what
Edward Soja has referred to as the “real-and-imagined” places we experience in
literature as in life. […] spatial critics have also explored the otherwordly spaces of
literature, such as those to be found in myth, fantasy, science fiction, video games,
and cyberspace. (Literary Cartographies x)
Sa kabilang banda, pinabubulaanan namang magkabukod ang malikhain at materyal dahil

nararanasan ang realidad sa pamamagitan ng mga salaysay. Sa patuloy na pag-igpaw
sa lantay na positibismo at obhetibismo, kinikilalang hindi lamang palamuti ang mga
elementong retorikal kundi sentral sa pagpapaunawa sa mga “di pamilyar” (Barnes at Duncan
3 at 6). Sa bisa ng mga metapora, naitatawid ang mga paglalarawan at pagpapakahulugan.
At dahil likas sa tao ang komunikasyon, nabubuhay tayo sa walang katapusang daigdig ng
mga naratibo (Bodenhamer, “Narrating Space and Place” 14). Sa katunayan, nagtataglay ng
mayamang elementong etnograpiko ang mga batis pampanitikan (Mack 26).
Mas mahigpit ang kaugnayan ng karagatan sa malikhain at materyal na realidad ng mga

bayang pulo-pulo. Dahil dito, mahalagang mapag-aralan ang Panitikang Maritimo bilang
hiwalay at tumitindig na domeyn sa mga naratibong literari.
TUNGO SA NAGSASARILING DOMEYN PAMPANITIKAN

Sa panahong itinuturing na postmoderno, sinasabing lumampas na ang Araling
Pampanitikan sa pagtatakda ng mga kategorya. Bumaling na ang mga saliksik sa mga
konseptong makilos gaya ng haybrid, liminal, bakas, bingit, lampas, pagitan, at tulay bilang
reaksiyon sa mga pagkakahon at pagtatatak (Bassnet 85). Kabilang ang pagtatakda ng
pagkakapareho o pagkakategorya sa mga pinupuna ng mga kritiko bilang pagbaklas sa mga
permanenteng kayarian. Reaksiyon ito sa kahulugan o layunin ng genre (o domeyn) bilang
pagpapangkat sa mga akda (maaaring sa panitikan, sining biswal, pelikula at iba pa) batay
sa pinagsasaluhang parehong katangian3 (Chamberlain at Thompson 1; Chandler 1; Cohen
203; at Devitt 6). Totoong maraming pundamental na kahinaan ang tradisyonal, makaluma
at konserbatibong konseptuwalisasyon sa anyo. Para sa mga masugid na kritiko, hindi
katanggap-tanggap ang mga superpisyal at eksternal na pagpapangkat sa mga akdang
pampanitikan.
Sa kabilang banda, para sa ibang kontemporaneong iskolar, hindi nakatuon sa estruktura o

nilalaman ang genre (o domeyn) kundi kung ano ang layon nitong isakatuparan (Chandler 3
at Miller 151). Nangyayari ito kung mas nakatutulong sa pagpapaunawa ang kategorisasyon.
Hindi rin ito estatiko at permanente kundi proseso at dinamikong hinuhubog ng at
humuhubog sa parehong manunulat at mambabasa; at sa kultura, kasaysayan, politika, at
ekonomiya. Umunlad at patuloy na umuunlad ang diskurso sa genre hindi lamang bilang
tipo kundi balangkas at ideolohiya. Naniniwala si Miller na hindi kailangang tuligsain
ang lahat ng uri ng pagpapangkat dahil may katawagan man o wala, pundamental ang
klasipikasyon sa wika at pagkatuto (151).
Kaugnay nito, isinusulong ng saliksik ang pagpapakahulugan at pagturing sa Panitikang

Maritimo sa Pilipinas bilang domeyn sa panitikan. Batay sa depinisyon ni Mojares,
pinakaangkop ang “domeyn” sa layunin ng pag-aaral dahil tumatawid sa iba’t ibang genre
ang maritimong topos (espasyo) dahil sa makilos nitong katangian. Nangangahulugan
itong masaklaw ang pagkakaugnay ng dagat sa varayti ng kompigurasyong literari (Sobecki
24). Gayunman, mahalagang maituring ang “maritimo” bilang nagsasariling domeyn sa
ilalim ng iba’t ibang genre. Sa ganitong pagpapangkat, mapagsisilbing bukal ang mga
akdang pumapaksa sa dagat at mga kaugnay na gawain para sa pagpapaunlad ng teorya
at kritisismo. Makapaghahain din ito ng tentatibong iskema ng pagpapaunawa sa tekstong
maritimo dahil pahiwatig ang parehong mga katangian para sa paghubog ng ekspektasyon.
Dahil may inaasahan na ang mga mambabasa, maaari itong makapagresulta sa mas
mabisang komunikasyon at pagpapahatid ng mensahe. Sa isang banda, maaari itong
daluyan
makahikayat na mas pahalagahan ang tradisyong maritimo na lumitaw sa mga nabasa. At
sa kabilang banda, maaari itong makapagdulot ng pagkakataon para masuri ang motibo at
layunin ng mga maritimong manunulat. Sa interaksiyon ng awtor at mambabasa, posibleng
mabakas ang diwa ng nakaraan at ang transmisyon ng mga kultural na paniniwala sa
karagatan.
Sa pagsipat sa Panitikang Maritimo sa Pilipinas bilang hiwalay o nagsasariling domeyn,

umaasang mas sistematikong masusuri ang angking kakanyahan ng nasabing topos. May
potensiyal itong makapagpalitaw ng mahahalagang usapin sa produksiyong literari at
kulturang maritimo sa Pilipinas.
111
112
TALAKAY SA MGA MUNGKAHING KATANGIAN AT KAUGNAY NA USAPIN PARA SA

PAGTUKOY AT PAGPAPAKAHULUGAN SA MARITIMO
Kung hindi nakasasapat ang simpleng paglahok sa dagat sa teksto upang maituring na
“maritimo,” ano-ano pang mga katangian ang mahalagang pagtuunan ng pansin? Sasagutin
ang tanong sa bahaging ito.
Itatala ang nalagom na mga obserbasyon na mahalagang maisaalang-alang sa

pagpapakahulugan. Batay sa sariling karanasan, masasabing hindi madali ang pagtukoy
sa mga akdang maritimo na taliwas sa naunang ekspektasyon. Konserbatibo nga marahil
ang panimulang hinuha na sapat na ang paglahok sa dagat sa teksto upang maging bahagi
ng Panitikang Maritimo. Kaya ipaliliwanag ang mungkahing mga katangiang mahalagang
taglayin ng mga akda upang maituring na maritimo: (1) Kritikal ang dagat at hindi lamang
palamuti o bakgrawnd; (2) Pumapaksa sa kaugnay na mga gawain katulad ng pangingisda,
paglalayag, pagbabarko, at iba pa na hindi nakapagpapalaho o nakapagpapabalewala sa
dagat; (3) Nakapagpapalitaw ng kabuluhan ng dagat sa naratibo; at (4) Tumatalakay sa
mga usapin ng pag-iral, paghahanap ng kahulugan, o emosyon na nagmumula sa danas ng

kariktan, bagsik, at natatanging kapangyarihan ng dagat.
Nais linawing hindi inaangking pinal at kompleto ang itinalang mga katangian (at mga
halimbawang teksto). Sa halip, inilalatag ang mga ito bilang mga panimulang punto at maaaring
panatilihin, palawigin, o hamunin ng mga iskolar na nasa parehong interes mula sa Panitikan
at iba pang larang. Kinikilalang ginagabayan ang bawat paunang pagtatangka ng pahayag na:
“[N]o human mind will have the final vision, and no human voice will speak the final word about
the sea. This […] is but one attempt to gather together the most meaningful of what […] has
thought, sensed, and imagined about this fluid and potent element” (Gidmark xxiii).
(1) Kritikal ang dagat sa naratibo

Nalilikha at muling naipakikilala ng mga manunulat ang daigdig sa pamamagitan ng haraya
at wika kaya nagkakahugis ang kabuluhan ng tagpuan sa panitikan. Sinusuri sa literatura
kung paano inaakda at inilalarawan ang espasyo o pook at kung ano ang epekto nito sa
aspektong sosyal, kultural, at politikal (Moslund 10). Nagiging mas makabuluhan ang
interaksiyon ng awtor at mambabasa sa representasyon ng lugar dahil dito naipauunawa
ang konteksto at pagkakakilanlan sa naratibo. Sa pamamagitan nito, nabubuksan ang
imahinasyon at nagiging posible ang kongkretong pagkilos (van den Heever, “Spatializing
Practices at the Intersections” 77). Sa kabila nito, malaon nang pinagsilbing bakgrawnd ang
tagpuan, katulad ng dagat, dahil mas matimbang para sa mga manunulat (at bilang resulta,
para sa mga mambabasa) ang paglalahad ng aksiyon sa iba’t ibang panahon. Kinakatawan
ng panahon (time) ang pag-usad ng naratibo at pagbabago samantalang tinitingnan
naman ang espasyo bilang sisidlang hungkag kung saan naisisiwalat ang mga pangyayari
(Tally, The Routledge Handbook of Literature 2).
Doble ang negatibong epekto nito sa maritimong pag-aaral dahil (a) itinuturing na
pasibo at palamuti ang tagpuan kaya naisasantabi at (b) bilang tagpuan, natulak din ang
dagat sa laylayan dahil itinuturing itong antitetikal sa kalupaan. Naimpluwensiyahan ng
ganitong pananaw ang mga Pilipino dahil sa epekto ng kolonyalismo na nakapagpabago
sa maritimong paraan ng pamumuhay. Ipinataw ng mga mananakop ang kamalayang
kontinental sa mga katutubo at kinasangkapan ang karagatan upang magsilbi sa kolonyal
na layuning militar, politikal, at ekonomiko (Villan 11). Dito nanggagaling ang obserbasyon
ni Olivia Swift (2007) na nagkaroon ng pagbibiyak ang lupa at dagat sa konsepto ng mga
Pilipino. Naging mas komplikado ang nasabing usapin dahil sa pag-unlad ng transportasyong
panlupa at panghimpapawid na nakapagpahina sa katubigan bilang pangunahing moda ng
paglalakbay. Hindi na rin kailangang pisikal na magtagpo ang mga tao upang makapag-
usap dahil sa nakamamanghang pag-abante ng telekomunikasyon. Naging sanhi ito ng
unti-unting pag-urong ng dagat patungo sa laylayan ng kaisipan, kultura, at literatura.
Paliwanag ni Steinberg, nag-iiwan ng puwang sa pag-unawa ang parsiyal na katangian ng
pakikipagtagpo sa dagat kaya naging sentro ng mga akademikong disiplina ang kalupaan
(Anderson at Peters 4. Aking diin). Sa katunayan, pinaniniwalaang ang kakulangan
ng maritimong danas ng manunulat ang isa sa mga dahilan kung bakit pinagsilbing
dekorasyon ang dagat sa mga naratibo (Edwards 219). Bilang resulta, naging ekstensiyon o
kaligiran na lamang ng lipunang nakabase sa lupa ang karagatan. Kahit sa mga panahong
pinaniniwalaang may pagsigla sa talasograpiya, lumilitaw na nakapagdaragdag nga ang
dagat sa detalye subalit hindi talaga sentro o sabjek (Miller 3). Mabigat din ang implikasyon
ng pananaliksik ni Steinberg kung saan natuklasang umiiral ang diskurso ng karagatan sa
labas ng rasyonal na kaayusan ng daigdig (The Social Construction of the Ocean 35. Aking
diin) dahil malayo sa terestriyal na moda ng pag-unawa.
Paano matataya kung gayon na kritikal ang karagatan sa naratibo? Hahalawin ang pahayag
ni Foulke (2002) sa pagpapaliwanag ng punto: Hindi maituturing na “space literature” ang
isang kuwento kung nabanggit lamang na nasa kalawakan ang astronaut subalit lahat ng
aksiyon at pangyayari sa spaceship ay para lang ding nasa lupa. Sa parehong konteksto,
hindi masasabing “panitikang maritimo” ang akdang mangingisda ang pangunahing tauhan
at tabing-dagat ang tagpuan pero uminog ang kabuuan ng salaysay sa panliligaw ng bida
sa mayamang kababata. Para sa layunin ng pag-aaral, isa itong halimbawa ng hindi kritikal
ang dagat sa naratibo dahil sa dalampasigan lamang naganap ang mga pangyayari subalit
daluyan
hindi ang tagpuan ang nakapagpaunlad sa kuwento. Bilang kongkretong halimbawa, isa si
Gremer Chan Reyes sa mga natukoy nang maritimong manunulat dahil sa katawan ng mga
sulating pumapaksa sa dagat at mga kaugnay na gawain. Gayunpaman, sa Men at Sea and
Other Stories (2009), koleksiyon ng maiikling kuwento sa Sebwano ni Reyes at isinalin ni
Hope Sabanpan-Yu sa Ingles, hindi maituturing na “kritikal” ang dagat sa “Sa Utlanan sa
Kahayag ug Kangitngit” (At the Edge of Light and Dark) kahit naganap ito sa pamayanang
kostal ng Luyong Baybay. Tungkol ito sa mabuting relasyon ni Bb. Dalinas sa estudyante
nitong si Daniel na nagkaroon ng lamat nang malaman ng bata na sundalo ang kasintahan
ng guro. Kung babasahin ang subteksto, pinatay ng mga militar ang mga magulang ni
Daniel kaya ito pumisan sa lugar ng lolo at lola kung saan malapit ang pinasukang paaralan
sa elementarya. May paglalarawan sa kariktan ng dagat at gawain ng mga mangingisda

subalit nagsilbi lamang ang mga itong pasibong bakgrawnd sa tensiyon sa pagitan ng
113
114
titser at mag-aaral. Samakatwid, hindi sapat na sa karagatan, dalampasigan, isla, o barko

ang tagpuan upang mapabilang sa panitikang maritimo ang isang akda. Sa kabilang banda,
naging makabuluhan naman ang aspektong maritimo ng ibang mga kuwento sa antolohiya
katulad ng “Ang Bata, Ang Langgam, Ang Tawo” (The Child, The Bird, The Man), “Mga Binuhat
sa Lawod” (Men at Sea), “Ang Isda sa Bulak sa Talikod” (The Fish of the Flower of Talikod),
“Ang Bata ug ang Kasag nga Balinggiitan” (The Child and the Fearsome Crab), at “Ang Tawo
nga Nanamin sa Adlaw sa Tinagong Dagat” (A Day in the Life of a Man at Tinagong Dagat).
Bilang paglalagom, ang ibig sabihin ng “kritikal” sa pamantayan ay nakapagdudulot ang

direktang danas sa dagat o mga kaugnay na gawain ng makabuluhang aksiyon at reaksiyon ng
pangunahing mga tauhan; nahuhubog o naiimpluwensiyahan ng dagat ang mahahalagang
pangyayari; at nakapagpapayaman ang representasyon ng dagat sa pagpapakahulugan ng
maritimong lipunan sa iba’t ibang aspekto.
(2) Pumapaksa sa mga kaugnay na gawaing maritimo na hindi nakapagpapabalewala o

nakapagpapalaho sa dagat
Hindi lamang ang mismong pisikal/heograpikal na dagat ang tinutukoy ng konseptong
“maritimo” kundi pati na rin ang politikal, sosyal, ekonomiko, at kultural na pakikipag-ugnayan
dito. Sa pakahulugan ni Windmüller, nasasaklaw nito ang mga sona ng pagtatagpo at pag-
uugnayan (48) katulad ng pulo, baybayin, at sasakyang-pandagat. Makabuluhan ang nasabing
mga tagpuan sa panitikan upang mapalutang ang iba’t ibang gawaing pangkaragatan.
Bilang mga espasyong maritimo, kinakatawan ng isla at dalampasigan ang

nagsasalimbayang konsepto ng hangganan at ugnayan. Sa isang banda, naglilimita ng
pagkilos ang nakapalibot na dagat na kailangang tawirin upang marating ang ibayo pero
nagsisilbi rin ang pulo at baybayin bilang entrada para sa mga darating mula sa dagat.
Dahil sa ganitong katangian, inilalarawan ang mga ito bilang espasyong liminal ng
paghihiwalay at pagtatagpo (Windmüller 57). Sa mga akdang pampanitikan, lumitaw sa
mga salaysay ng eksplorasyon at kolonisasyon ang ugnayan ng mga tao o bagay kung saan
namamagitan ang tubig (Miller 15). Mula sa perspektibo ng malawak at walang-hanggang
karagatan, nagsisilbi ang mga isla bilang espasyo ng pagnanasa - natatakdaan subalit puno
ng potensiyal (Windmüller 58). Matingkad din ang impluwensiya ng aplaya sa mga tao.
Dito inilulunsad ang bangka ng mga mangingisda, namumulot ng mga kabibe o nanghuhuli
ng mga talangka, o nagpipiknik ang mga pamilya o barkada. Gayundin, sa dalampasigan
napupukaw ang imahinasyon ng mga manunulat o pilosopo upang pagmunian ang walang
humpay na paghampas ng alon sa buhangin:
Despite revealing how both sides of the oceanic edge become transient and
interactive, the discourse suggests that neither side loses its inherent essence.
As the terrestrial and the oceanic continually change form, the complexity of the
“edge” accelerates in step with contemplations of the by-the-sea narrators. This
endlessly vacillating, oscillating quality is characteristic of the essence of what
literature “by the sea” represents. (Yamashiro 6)
Instrumento naman ang sakayan/bangka/barko upang marating ang ibang lupain sa
pamamagitan ng dagat. Sa kapuluan ng Pilipinas, masusing pinag-aralan ng mga katutubo
ang katangian ng karagatan, galaw ng mga alon, at pagbabago ng panahon. Sa pamamagitan
nito, mabisang naiangkop ang disenyo ng mga sakayang-dagat depende sa gamit (Abrera
2002). Sa katunayan, itinuturing ng mga Austronesyano ang karagatan bilang ekstensiyon
ng kalupaan at makabuluhang nailangkap ang hulagway ng tubig-alat sa oral na tradisyon
katulad ng alamat, epiko, awit, bugtong, at iba pa. Sumasalamin ito sa maritimong kultura
ng sinaunang mga pamayanan kung saan napakahalaga ng papel ng sakayan. Sa mga
malikhaing akda, madalas na inilalarawan ang karagatan mula sa pananaw ng mga karakter
na nasa sasakyang-pandagat pero may mga pagkakataon ding nagsasariling pinapaksa
ang bangka/barko bilang esensiyal na bahagi ng naratibo o bilang katuparan ng kabuluhan
ng nobela (Philbrick 258). Mabisang nailarawan ni Ramon Muzones sa Margosatubig
(1946) ang makukulay na biniday, pangku, kumpit, at binta na nagpapaligsahan sa rikit
at ringal gayundin ang makilos at maasahang mga sakayang ginagamit sa paglalakbay,
pakikipagkalakalan, at pakikidigma. Sa paglipas ng panahon, nanatili ang imahen ng
bangka/barko sa mga naratibo bilang piraso ng terra firma na naglululan at nagtatawid ng
mga tao, produkto, at kaisipan.
Kaiba sa lupa, “three-dimensional” ang karagatan na maaaring maglarawan sa mga aktibidad

sa ibabaw, ilalim, o gilid nito (dalampasigan) (Earle xvi). Sa kasamaang palad, madalas na
hindi komprehensibong nahahagip ang nasabing katangian ng dagat, lalo na ang ilalim
nito. Upang matukoy ang mga kaugnay na gawain, ipinanunukalang huwag limitahan ang
“maritimo” sa ibabaw ng karagatan bagkus mahalaga ring paksain ang mga submarinong
aktibidad (Yamashiro 81). Maituturing na halimbawa ang Pulot-gata sa Ilalim ng Dagat
(1946) ni Pedro Reyes Villanueva ng kuwentong pumaksa rito. Tinalakay sa akda ang
tungkol sa pagkasabik ng ikakasal na magsing-irog dahil kabilang sa kanilang honeymoon
ang pagsisid at pagtagal sa ilalim ng dagat gamit ang diving suit. Bagaman maaari pang
palalimin ang pagsusuri sa estilo at sining ng awtor, masasabing bago at nakamamangha
ang scuba diving sa panahon ng pagkakalathala. Sa kasalukuyan kung kailan maunlad na
ang teknolohiya para sa mga gawaing submarino (para sa layuning siyentipiko, isports, o
libangan), mas madali nang mailalangkap ng mga manunulat ang katangian at kalagayan
daluyan
sa ilalim ng karagatan. Sa ibang halimbawa, nais namang hikayatin ni Tatang na tuklasin
ng apong si Dodong ang hiwaga ng guhitang isda na nangangalaga sa isang uri ng bulaklak
sa ilalim ng dagat (sa “The Fish of the Flower of Talikod” ni Reyes). Ipinahihiwatig nito ang
isang uri ng kaalamang matatalos lamang sa matalik na pakikipag-ugnayan sa tubig-alat.
Kaugnay ng lahat ng nabanggit, ano-ano nga ba ang mga halimbawa ng gawaing maritimo?
Inaasahan ang pagkakaiba-iba ng pagpapakahulugan dito sa bawat lipunan at panahon.
Kung sa Pilipinas (o maritimong Timog Silangang Asya), nasa dulo ng ispektrum ang
mga taong-dagat katulad ng mga Badjao na nananahan at namumuhay sa karagatan at
nasa ibang punto ang mga mangingisda, maninisid ng perlas, mangangalakal, at pirata
(Boomgaard 5-6). Masigla rin ang mga Pilipinong seaman sa paglalayag sa kapuluan at sa
ibang bansa. Sa kabilang dulo naman mailulugar ang mga aktibidad ng mga pamayanang
115
116
nakatira malapit sa katubigan at mga dumayo sa dalampasigan sa iba’t ibang kadahilanan.

Kabilang din sa mga gawain ang paglalakbay ng mga tao at produkto mula at patungo sa
ibang lupain sa pamamagitan ng dagat. Paliwanag ni Shin Yamashiro: “Pinagtutuunan ng
panitikang maritimo ang paglalayag, pangingisda, ekspedisyon, migrasyon, o mga kaugnay
na usapin gaya ng bagyo, pirata, mutiny, at digmaang nabal […]; mga kuwento tungkol sa
barko at marino; at mga gawain sa dalampasigan, pagsisid, at eksplorasyong submarino”
(14). Naisisiwalat naman ang punto de bista ng mayayaman sa mga libangan katulad ng
“luxurious cruise, sport fishing, and yacht racing” (Yamashiro 13).
Sa panahon ng globalisasyon, naging mas kompleks at problematiko ang diwa ng

maritimong espasyo at pook. Matingkad ang ganitong kalagayan sa kalakalang pandaigdig
kung saan mahigit 90% ng mga komoditi ang tinatransport sa pamamagitan ng dagat
(UNCTAD 2016). Nananatili itong pinaka-episyenteng paraan ng bultuhang paglipat
ng mga produkto sa buong mundo dala ng mga dambuhalang barko at espesyalisadong
sisidlan ng kargo (Yamashiro 13). Dahil sa pag-abante ng teknolohiya sa nabigasyon at
telekomunikasyon, naging matulin ang sirkulasyon ng kalakal na importante para sa mga

kapitalista upang mabilis na mabenta ang produkto sa pamilihan.
Mahalaga ring suriin ang mga pantalan bilang pook sa kalupaan na unang nararating ng
mga biyahero, produkto, at kaisipan. Walang dudang naging lunan ang sektor-maritimo ng
mga bago at ibang idea dahil sa potensiyal ng pag-abot sa maraming pook at mamamayan
(Peck 2). Barko ang unang nagtulay kay Jose Rizal upang makasalamuha ang iba’t ibang
lahi at mabatid ang liberalismo ng Europa. Lumawak ang perspektibo ng komunistang
lider na si Ho Chi Minh habang naglilingkod sa kusina ng barkong Pranses noong 1911
(Fink 132). Kabilang ang mga marino at manggagawa sa pantalan sa unang nagbandila
ng pakikipagkaisa sa radikalismo at internasyonalismo sa kilusang paggawa (Lillie 2006).
Inaasahang makapagpapalitaw ng mga makabuluhang representasyon ang mga aktibidad
sa barko mula sa panitikang seaman sa Pilipinas (Kaugnay nito, maaaring tingnan ang
“Panimulang Pag-aaral sa Hulagway ng mga Pilipinong Seaman sa mga Maikling Kuwento
at Tula, 1990-2010” [2015] ni Joanne Manzano).
Bilang pagtatapos sa pamantayang ito, masasabing “gawaing maritimo” ang aksiyon o pangyayari
na nagaganap sa isla; dalampasigan; sakayan, bangka, o barko; at ibabaw, ilalim, at gilid ng
dagat. At sa naratibo, hindi dapat naisasantabi o naglalaho ang kahalagahan ng karagatan.
(3) Nakapagsisiwalat ng kabuluhan ng dagat

Malimit makaligtaan ng mamamayan ang katotohanang ang mundo ay mundo ng
katubigan (Langewiesche 3). Maaaring mamuhay ang mga tao sa dagat o lumipad sa
ibabaw nito lulan ng eroplano subalit nananatili ang karagatan bilang pinakamalaking
pagkakapareho ng sangkatauhan (Baker ix). Dahil 70% ng mundo ay tubig, malaki ang
pakinabang ng buong daigdig dito. Nagsisilbi itong pinagkukunang-yaman at daluyan
ng transportasyon para sa paglalakbay ng mga tao at produkto. Ayon kay Ove Hoegh-
Guldberg, nasa US$2.5 trilyon ang Gross Marine Product (GMP) noong 2015 at tinataya
namang US$24 trilyon ang kabuuang yamang naibibigay ng karagatan. Nakuha ang
ganitong halaga mula sa direktang awtput (pangingisda at aqua-kultura); serbisyo (turismo
at edukasyon); kalakalan at transportasyon (pagbabarko); at kaugnay na mga benepisyo
(bio-teknolohiya) (Hoegh-Guldberg 7). Sinasabing kung bansa ang karagatan, maituturing
itong pampito sa pinakamalalaking ekonomiya sa daigdig. Kabilang ang mga baybayin ng
Pilipinas sa mga pinakaproduktibo at pinakamayaman sa buong mundo. Nagresulta ito sa
sektor ng pangingisda at iba pang gawaing nakasalig sa katubigan (White at Cruz-Trinidad
1). Mahigpit din ang pagkakaugnay ng kasaysayan ng bansa sa dagat dahil sa katangian
nitong pulo-pulo. Kaya kung tutuusin, hitik ang maihahandog nitong maritimong tema,
talinghaga, at banghay sa manunulat.
Sa pagtukoy sa kabuluhan ng dagat, mahalaga ring isaalang-alang ang matalik na

ugnayan ng materyal at metaporikal. Magdudulot ng kahinaan para sa komprehensibong
pag-unawa ang pagdambana sa pawang haraya. Importanteng maiwaksi ang pagtingin
sa dagat bilang “ahistorical metaphoric entity” upang maituring itong teritoryong
aktibo sa kasaysayan (Wondrich, “Shores of History” 142). Upang magawa ito, hindi
sapat na hinaharaya lamang ng tao ang mundo ng mga tubig - esensiyal na direktang
maranasan ito. Nagbubunga ang pakikisangkot sa dagat ng mga bagong teknik at
representasyon sa malikhaing pagsulat na imposibleng makamit kung hinuhugot ang
inspirasyon sa terestriyal na danas (Anderson at Peters 9). Kailangang nakapaloob sa
organisasyon at manipulasyon ng materyal na daigdig ang imahinasyon dahil sa mutwal
na relasyon ng mga ito. Kung nakapaghuhubog ng pag-unawa sa mundo ang harayang
kultural, nakakaimpluwensiya rin sa hugis ng haraya ang pagdanas sa mundo (Smith 2).
Mahigpit ang pangangailangan para sa pagpaksa sa kinapapaloobang kultural, politikal,
at ekonomikong konteksto ng dagat. Kailangang ilangkap ang iba’t ibang aspektong
panlipunan sa pag-intindi sa kahalagahang maritimo ng mga malikhaing akda. Kaugnay
nito, napakamakabuluhan ng Anina ng mga Alon (2002) ni Evasco na masining na
naglarawan sa mga karanasan at pagsubok na kinaharap ni Anina, isang batang Badjao,
at ng kaniyang pamilya. Naipamalas ang kultura ng mga taong tinaguriang mga anak
ng tubig na sinasabing may “magandang kasaysayan na iginuhit ng dambuhalang page
sa bughaw na rabaw ng dagat” (Evasco 10). Gayunman, kinaharap ng mga katutubo ang
daluyan
pagbabanta ng karagatan ng siyudad na iba at kadalasa’y marahas sa paniniwala at
pamumuhay ng mga Badjao. Masasabing ang paghahabi ng saysay sa mga talinghaga
at kongkretong detalye ay makakamit lamang sa pakikipag-ugnayan, pakikipamuhay, at
pakikiisa sa mga mamamayan ng tubig (nanatili man o nilisan ang karagatan).
Gayundin, komon na kaalamang naganap ang kolonyalismo at imperyalismong

Kanluranin noong ika-15 siglo sa pamamagitan ng dagat. Sa layuning maghanap ng
ginhawa, itinuturing ang karagatan bilang makapangyarihang puwersang nagtulak sa

mga sinaunang tao upang tuklasin ang mas malawak na mundo. Sa pagpapalawak ng
kapangyarihan ng mga dayuhan, nailimbag din ang maraming mga pormal na ulat, sulatin
tungkol sa paglalakbay, at malikhaing akda na may maritimong tema. Sa panahon ng

Romantisismo sa Europa, umunlad ang kritisismong pampanitikan tungkol sa patakarang
117
118
ekspansiyonismo at kalikasan ng sistemang kapitalismo. Dito, napagtantong hindi nyutral

ang pag-akda sa mga kaganapang panlipunan dahil naisisiwalat ng manunulat ang
karahasang kaakibat ng pagtupad ng layuning ekonomiko ng kapitalistang lipunan (Peck
6). Dahil sa masaklaw na implikasyon ng nabigasyon, niyakap ng mga maritimong nasyon
ang naratibo ng karagatan bilang integral na bahagi ng pag-iral at pagkakakilanlan (Peck
27). Susog ni Wondrich, nagsisilbi ang mga tekstong literari bilang semantikong imbakan
ng pambansang kasaysayan at alaalang kultural na nagtatampok sa paglalayag bilang
paralel sa produksiyong pampanitikan (Mathieson 12). Sa kabilang panig, mamamalas
naman sa kasaysayan ng mga nakolonyang isla sa Pasipiko ang negatibong epekto ng
materyal at simbolikong karahasan ng kolonyalismo. Sa mga panulat ni Antonio Pigafetta,
inilarawan niya ang mga kababalaghan at kakatwa sa mga katutubong pamayanan upang
patingkarin ang pagiging “di-sibilisado” o “eksotiko” ng mga ito (sa Mojares 2006). Makikita
ang parehong kiling sa mga akda ng mga Amerikano tungkol sa Pilipinas katulad ng
“Brownies in the Philippines” (1904) ni Cox Palmer, “Wanderings Among South Sea Savages
and in Borneo and the Philippines” (1909/ 1910) ni Wilfrid H. Walker, “The Isles of Fear: The
Truth about the Philippines” (1925) ni Katherine Mayo, at “Sailing the Sulu Sea: Belles and
Bandits in the Philippines” (1940) ni David Potter. Patunay ang mga ito sa pagkasangkapan
ng mga imperyalista sa representasyon at moda ng persepsiyon upang wasakin ang
katutubong kultura (Keown 18). Kaya mahalagang paunlarin ang kritikal na postkolonyal
na panulat at panunuring pampanitikan upang mabunyag ang ideolohikal na motibo ng
mga mananakop. Sa pamamagitan nito, maibabalik sa mga katutubo ang kapangyarihang
bigyang-kahulugan ang sariling pagkakakilanlan.
Bilang paglalagom, masasabing makabuluhan ang dagat sa kuwento kung napaglalangkap

ang fiksiyonal at materyal at naiuugnay ito sa ibang aspektong panlipunan at pangkasaysayan.
Gayundin, kailangang isalang sa interogasyon ang paraan ng representasyon upang
maibunyag ang konteksto at subteksto ng akda. Mahalaga ito dahil hindi tumatayong mag-isa
ang tagpuan sa naratibo at parati itong hinuhulma ng perspektiba ng parehong manunulat
at mambabasa.
(4) Tumatalakay sa mga usapin ng pag-iral, paghahanap ng kahulugan, o damdaming

nagmumula sa danas ng kariktan, biyaya, bagsik, at natatanging kapangyarihan ng dagat
Karaniwan sa mga sinaunang kultura ang paggamit ng naratibo upang makontrol at
maunawaan ang kompleksiti ng nagsasalimbayang mga kaganapan (Bodenhamer,
“Narrating Space and Place” 11). Sa parehong paraan kinasangkapan ng mga sinaunang
Pilipino ang salaysay upang maunawaan ang kapaligiran katulad ng karagatan. Lumitaw
halimbawa sa alamat ng mga Bisaya ang dualistikong katangian ng diyosang si Magwayen
na may dominyon sa mga katubigan ng daigdig. Tagapaghandog siya ng biyaya sa
mga pamayanan subalit tagapaghatid din ng malalakas na ulan, baha, dambuhalang
alon, at alimpuyo kapag nagngangalit. Maituturing itong mabisang repleksiyon kung
paano hinaraya ng mga katutubo ang mga puwersa ng kalikasan at nagpapahiwatig ng
mga pagpapakahulugan sa bayang pulo-pulo. Patunay itong lumalampas sa antas ng
abstraksiyon ang mga simboliko at produkto ng imahinasyon patungo sa pagbibigay-linaw
sa mga aspektong historikal, politikal, at ekonomiko. Nagpapatuloy ang pagrehistro sa
maritimong impresyon sa mga ekspresyong artistiko at literari na makabuluhang pamana
sa maraming kultura (Isham xix).
Sa mga salaysay nagkakahugis ang pagkakakilanlan ng mga mamamayan at sa mga

naratibo rin napananatili, naipalalaganap, at nagpapatuloy ang mga ito. Dahil nakapagsilang
ang karagatan ng mga radikal na pagbabago sa buhay ng tao at mga pambansang
kasaysayan, patuloy rin nitong sinasaklaw ang mga mito, simbolismo, at awit sa kultura at
kaisipan (Ambrosio 226-227). Integral ang ganitong mga katangian sa mga tauhan sa Shri-
Bishaya (1969) ni Ramon Muzones. Sa malikhaing adaptasyon ng kuwento ni Maragtas,
naghahandog ng iba’t ibang yaman ang karagatan kabilang ang ekonomikong ginhawa at
kapangyarihang politikal. Kaya masasabing may diyalektikal at dayalohikal na ugnayan ang
dagat sa malikhaing akda at ang dagat sa materyal na mundo.
Sa ganitong kalagayan, nagsisilbing simbolikong lunan ang karagatan upang taimtim na

galugarin ang kalikasan at kahulugan ng pagiging tao (Philbrick vii). Nag-uumapaw ang
pagpuri at pagtangis ng mga manunulat tuwing pinagninilayan ang mahiwagang kilos ng
mga alon (Gidmark xv). Nagkaanyo ang kaparehong eksistensiyal na mga usapin sa Shifting
Sands (1997) ni Irah Borinaga. Sentral ang dagat sa paglilimi ng mga pangunahing karakter
sa nakaraan at kasalukuyang danas sa isla. Nagsasalimbayan ang pag-alaala ni Mariel sa
epekto ng pagkalunod ng kasintahang doktor at ang paninimbang ng kaibigang si Jaylou sa
mga gagawing pasya. Sa gitna ito ng panganib sa kostal na pamayanan na nagbabadyang
masira ang payak na pamumuhay dahil sa plano ng may-ari ng isla na gawin itong “world
class resort.”
Ilan pa sa mga halimbawa ng simbolikong manipestasyon ng pisikal at materyal na

karagatan ang pagturing sa eksplorasyon bilang hulagway ng malaya o walang sagkang
pagkilos (Remmington, “Through Dustless Tracks” 106); pagkakatuklas ng mga bagong
lupain bilang tunggalian ng katutubong kultura at indibidwal na kalayaan ng mga dayuhan
(Isham 31); kolonisasyon bilang pagkapukaw ng politikal na kamalayan (Duché, “A Sea of
Stories” 24); at dagat bilang oportunidad, pagbabago, at kasaysayan (Miller 13). Mamamalas
daluyan
ang representasyon ng nasabing mga layunin ng mga kolonisador sa Samboangan: The Cult
of War (2006) ni A.R. Enriquez. Sa nasabing fiksiyong historikal, naging lunan ang karagatan
ng kulturang maritimo ng mga katutubong pamayanan at kung paano nila ipinagtanggol
ang mga ito laban sa mga mananakop. Anopa’t masasabing ang kontemporaneong
naratibong dagat ay espasyo kung saan nagtatagpo ang kasaysayan at kasalukuyan.
Bilang panghuli, mahalagang suriin ang epekto ng karagatan sa mga pilosopikal at metaporikal
na usapin ng pag-iral, pagpapakahulugan, at pagbabago. Bahagi ito ng kamalayang pandagat

na maaaring makapagpalabas sa alternatibong pagbasa. Sa pamamagitan lamang ng pagsuri
sa parehong pisikal at simboliko malulubos ang pag-unawa sa akdang maritimo.
119
120
PANGWAKAS
Nang ibahagi ko sa isang akademiko ang tungkol sa saliksik, naitanong niya kung kailangan
pa bang gawin ito. Marahil magkaiba lamang kami ng interes o maaari ding matapat ang
kaniyang paniniwalang hindi na kailangang tukuyin ang mga akdang maritimo sa Pilipinas.
Maituturing na pareho ito sa pagtingin ni Ted Underwood, propesor sa University of
Illinois na nagpahayag na may mga paksa o anyo sa literatura, katulad ng dagat, na kahit
hindi malalimang suriin ay magreresulta sa inaasahan (predictable o madaling hulaan).
Gayunman, batay sa sariling danas, maaari ding masorpresa ang ibang mananaliksik sa
pagdalumat sa malikhaing akdang maritimo. Mas malaki ang posibilidad ng pagkakatuklas
sa mga larang na naisasantabi dahil sa pagturing na “gasgas” o “karaniwan.” Sa halip
na pasibong ipawalang-saysay ang dagat, isinusulong ang ibayong paglalahok sa mga
akdang nasusulat sa mga wikang rehiyonal. Isang hakbang ito upang makabuo ng
mas komprehensibong pagpapakahulugan sa Panitikang Maritimo sa Pilipinas. Bukod
dito, inaasahang makapagluluwal ng mga bago, alternatibo, o radikal na pagpaksa ang
mga pagbabagong hatid ng globalisasyon ng industriyang maritimo. Lalong nagiging
makabuluhan ang kahalintulad na saliksik dahil ang bansa ang pinakamalaking suplayer ng
mga seaman sa buong mundo.
Kaya nananatili ang pangangailangan para sa masinop, komprehensibo, at empirikal na

pamamaraan ng pagtitipon upang makatungo sa mas malalim na pagpapakahulugan at
pagteteorya sa Panitikang Maritimo sa Pilipinas. Inaakong kabilang sa mga kahinaan ng
papel na ito ang paggamit ng mga dayuhang teksto bilang inisyal na mga sanggunian.
Malulutas lamang ito kapag mabubukal sa mga tekstong Filipino ang haraya at
pagpapahalagang maritimo na hinubog ng kinapopookang kasaysayan, kultura, politika,
at ekonomiya.
MGA SANGGUNIAN
Abrera, Ma. Bernadette. “Bangka: Isang Paglalakbay ---. “The Chronotopes of the Sea.” The Novel Volume 2
tungo sa Kasaysayan at Kalinangang Bayan,” Diss. Forms and Themes. Ed. Franco Moretti, New Jersey:
Unibersidad ng Pilipinas-Diliman, 2002. Limbag. Princeton University Press, 2006. 647-666.
Limbag.
Ambrosio, Dante L. Balatik: Etnoastronomiya:
Kalangitan sa Kabihasnang Pilipino. Lungsod Cohen, Margaret. The Novel and the Sea. New Jersey:
Quezon: UP Press, 2010. Limbag. Princeton University Press, 2010. Limbag.
Anderson, Jon at Kimberley Peters. Water Worlds: Cohen, Ralph. “History and Genre.” New Literary History
Human Geographies of the Ocean. England at USA: 17.2 (1986): 203-218. Limbag.
Ashgate, 2014. Limbag.
Devitt, Amy J. Writing Genres. USA: Southern Illinois
Baker, Samuel. Written on the Water: British University Press, 2004. Limbag.
Romanticism and the Maritime Empire of Culture.
USA: University of Virginia Press, 2010. Limbag. Duché, Elodie. “’A Sea of Stories’: Maritime Imagery
and Imagination in Napoleonic Narratives of War
Barnes, Trevor J. at James S. Duncan, mga ed. Writing Captivity.” Sea Narratives: Cultural Responses to
Worlds: Discourse, Text, and Metaphor in the the Sea, 1600-Present. Ed. Charlotte Mathieson.
Representation of Landscape. London: Routledge, Palgrave Macmillan, 2016. 47-80. Ebook. Inakses
1992. Limbag. noong 1 Hulyo 2017.
Bassnet, Susan. “Translating Genres.” Sa Genre Matters: Earle, Sylvia A. Sea Change: A Message of the Oceans.
Essays in Theory and Criticism. Mga ed. Garin Dowd, New York: Ballantine Books, 1995. Limbag.
Lesley Stevenson, at Jeremy Strong. Bristol UK:
Intellect Books, 2008. 85-95. Limbag. Edwards, Philip. The Story of the Voyage: Sea-Narratives
in Eighteenth Century England. Cambridge:
Bentley, Jerry H., Renate Bridenthal, at Kären Wigen, Cambridge University Press, 1994. Limbag.
mga ed. Seascapes Maritime Histories, Littoral
Cultures, and Transoceanic Exchanges. Honolulu: Evasco, Eugene Y. Anina ng mga Alon. Lungsod Quezon:
University of Hawai’i Press, 2007. Limbag. Adarna House, 2002. Limbag.
Bodenhamer, David J., John Corrigan, at Trevor M. Fink, Leon. Sweatshops at Sea: Merchant Seamen in
Harris, mga ed. Deep Maps and Spatial Narratives. the World’s First Globalized Industry from 1812 to
Bloomington, Indiana: Indiana University Press, the Present. USA: The University of North Carolina
2015. Limbag. Press, 2011. Limbag.
Bodenhamer, David J. “Narrating Space and Place.” Sa Foulke, Robert. The Sea Voyage Narrative. New York:
Deep Maps and Spatial Narratives. Mga ed. David Routledge, 2002. Limbag.
J. Bodenhamer, John Corrigan, at Trevor M. Harris.
Bloomington, Indiana: Indiana University Press, Gidmark, Jill B., Ed. Encyclopedia of American Literature
daluyan
2015. 7-27. Limbag. of the Sea and Great Lakes. Connecticut: Greenwood
Press, 2001. Limbag.
Boomgaard, Peter, ed. A World of Water: Rain, Rivers,
and Seas in Southeast Asian Histories. Leiden: Gillis, John R. “Islands in the Making of an Atlantic
KITLV Press, 2007. Limbag. Oceania, 1500-1800.” Sa Seascapes Maritime
Histories, Littoral Cultures, and Transoceanic
Chamberlain, Mary at Paul Thompson, mga ed. Narrative Exchanges. Mga ed. Jerry H. Bentley, Renate
and Genre. London: Routledge, 1998. Limbag. Bridenthal, at Kären Wigen. Honolulu: University
of Hawai’i Press, 2007. 21-37. Limbag.

Chandler, Daniel. 1997. “An Introduction to Genre
Theory.” http://www.aber.ac.uk/media/Documents/ Hoegh-Guldberg, Ove. Reviving the Ocean Economy:
The Case for Action 2015. Switzerland: World Wide
intgenre/intgenre.html. Web. Inakses noong 8

Mayo 2019. Fund for Nature, 2015. Web. 11 Mayo 2016.
121
122
Isham, Howard. Image of the Sea: Oceanic Consciousness Moslund, Sten Pultz. Literature’s Sensuous Geographies:
in the Romantic Century. New York: Peter Lang, Postcolonial Matters of Place. New York: Palgrave
2004. Limbag. Macmillan, 2015. Limbag.
Keown, Michelle. Pacific Islands Writing: The Peck, John. Maritime Fiction: Sailors and the Sea in
Postcolonial Literatures of Aotearoa/ New Zealand British and American Novels, 1719-1917. Hampshire
and Ocean. Oxford at New York: Oxford University at New York: Palgrave, 2001. Limbag.
Press, 2007. Limbag.
Philbrick, Thomas. James Fenimore Cooper and
Klein, Bernhard at Gesa Mackenthun, mga ed. Sea the Development of American Sea Fiction.
Changes: Historicizing the Ocean. New York at Massachusetts: Harvard University Press, 1961.
London: Routledge, 2004. Limbag. Limbag.
Langewiesche, William. The Outlaw Sea: A World of Remmington, Janet. “’Through Dustless Tracks’ for
Freedom, Chaos, and Crime. London: Granta Books, African Rights: Narrative Currents and Political
2004. Limbag. Imaginaries of Solomon Plaatje’s 1914 Sea
Voyage.” Sea Narratives: Cultural Responses to
Lillie, Nathan. A Global Union for Global Workers: the Sea, 1600-Present. Ed. Charlotte Mathieson.
Collective Bargaining and Regulatory Politics in Palgrave Macmillan, 2016. 81-110. Ebook. Inakses
Maritime Shipping. New York at London: Routledge, noong 1 Hulyo 2017.
2006. Limbag.
Reyes, Gremer Chan. Men at Sea and Other Stories.
Mack, John. The Sea: A Cultural History. UK: Reaktion Salin Hope Sabanpan-Yu. Manila: NCCA, 2009.
Books, Ltd., 2011. Limbag. Limbag.
Manzano, Joanne Visaya. “Panimulang Pag-aaral sa Sobecki, Sebastian I. The Sea and Medieval English
Hulagway ng Pilipinong Seaman sa mga Maikling Literature. Cambridge: D.S. Brewer, 2008. Limbag.
Kuwento at Tula (1990-2010).” Lagda: Journal
ng UP Departamento ng Filipino at Panitikan ng Steinberg, Philip E. The Social Construction of the Ocean.
Pilipinas 10.1 (2015): 169-204. Limbag. UK: Cambridge University Press, 2001. Limbag.
Mathieson, Charlotte, ed. Sea Narratives: Cultural Steinberg, Philip. “Foreword: On Thalassography”. Water
Responses to the Sea, 1600-Present. Palgrave Worlds: Human Geographies of the Ocean. Mga ed.
Macmillan, 2016. Ebook. 1 Hulyo 2017. Jon Anderson at Kimberley Peters. England at
USA: Ashgate, 2014. xiii-xvii. Limbag.
Miller, Carolyn R. “Genre as Social Action.” Quarterly
Journal of Speech 70 (1984): 151-167. Limbag. Swift, Olivia. “‘Natural Born’ Sailors? Reconsidering
Stereotypes of Filipino Global Seafarers.” Agham
Miller, Peter N., ed. The Sea: Thalassography and Tao 16 (2007): 1-28. Web. Inakses noong 10 Hulyo
Historiography. USA: University of Michigan Press, 2017.
2013. Limbag.
Tally, Robert T., Jr., Ed. Literary Cartographies: Spatiality,
Mojares, Resil. “The Imaginary Body of the Nation”. Representation, and Narrative. New York: Palgrave
Binasang papel sa UP Centennial Lecture Series, Macmillan, 2014. Limbag.
UP Diliman, Quezon City, Setyembre 22, 1998.
Limbag. Tally, Robert T., Jr., Ed. The Routledge Handbook of
Literature and Space. Oxon at New York: Routledge,
Mojares, Resil. Origins and Rise of the Filipino Novel: A 2017. Limbag.
Generic Study of the Novel Until 1940. Quezon City:
UP Press, 1998. Limbag. UNCTAD (United Nations Conference on Trade and
Development). Review of Maritime Transport 2016.
Mojares, Resil. Waiting for Mariang Makiling. Essays in Geneva: United Nations Publication, 2016. unctad.
Philippine Cultural History. Quezon City: Ateneo De org. Web. Inakses noong 12 Mayo 2017.
Manila University Press, 2006. Limbag.
MGA TALA
Van den Heever, Gerhard. “Spatializing Practices at the Lampas sa pormalistang lapit, masasabing naitulak
1
Intersections: Representations and Productions of ng pagiging imperyalistang bansa ng Amerika

Spaces.” The Routledge Handbook of Literature and at Britanya ang interes ng mga manunulat sa
Space. Ed. Robert T. Tally, Jr. Oxon at New York: karagatan. Nagsilbing tulay at daluyan ang
Routledge, 2017. 70-82. Limbag. mga malikhaing akda sa pagpaparating sa mga
mamamayan ng tungkol sa pakikipagsapalaran
Villan, Vicente. “Sakayan, Sining at Wika: Pagpopook ng mga marino (at iba pang lulan ng barko) sa
sa Ugnayang Panlipunan at Pangkalinangan paglalayag at paglalarawan ng mga bagong
ng Pilipinas sa Harap ng Pangkaayusang tuklas na lupain. Gayunman, mas mahalagang
Pagbabanyuhay sa Daigdig Noong Ika-17 at Ika-18 tandaan na kaakibat ng produksiyong literari ang
Siglo.” SALIKSIK E-Journal 2 (2013): 1-29. Web. pagpapatampok sa imperyalistang layunin ng mga
Inakses noong 7 Hulyo 2018. kolonisador.
White, Alan T. at Annabelle Cruz-Trinidad. The Values 2

Malay ang mananaliksik sa mga limitasyon ng Google
of Philippine Coastal Resources: Why Protection Ngram katulad ng pagkakamaling hatid ng OCR
and Management are Critical. Cebu City: Coastal (Optical Character Recognition) sa digital na
Resource Management Project, 1998. Web. datos lalo na sa matatandang aklat; pag-iisa ng
Inakses noong 7 Mayo 2017. mga akda mula sa iba’t ibang disiplina (nagiging
monolitiko ang tingin sa mga hangganan at
Windmüller, Gunda. Rushing Into Floods: Staging the hugpungan, pagpapakahulugan, o kompleksiti);
Sea in Restoration and Early Eighteenth-Century paglahok sa iilang wika lamang; at pagsasama-
English Drama. Germany: V & R Unipress at Bonn sama ng akademiko at di-akademikong katha.
University Press, 2012. Web. Inakses noong 1 Gayunman, mabisa itong lunsaran para mabilis
Hulyo 2017. na makita ang dalas (frequency) ng pagpaksa na
maaaring maging lunsaran sa mas malalim na
Wondrich, Roberta Gefter. “Shores of History, pagsusuri.
Islands of Ireland: Chronotopes of the Sea in the
Contemporary Irish Novel.” Sea Narratives: Cultural 3
Bagaman nananatiling usapin kung ano ang mga
Responses to the Sea, 1600-Present. Ed. Charlotte katangian at kung sino ang nagtatakda ng mga
Mathieson. Palgrave Macmillan, 2016. 139-170. pamantayan para sa pagkakapareho.
Ebook. Inakses noong 1 Hulyo 2017.
Yamashiro, Shin. American Sea Literature: Seascapes,

Beach Narratives, and Underwater Explorations.
New York: Palgrave Macmillan, 2014. Limbag.
daluyan
123
124
Salapi, Dangal, Paniniwala:

Ang Komodipikasyon ng Kaluluwa sa Kathambuhay,
Sa Ngalan ng Diyos ni Faustino Aguilar
E. SAN JUAN, JR.

Professor Emeritus ng English, Comparative Literature &
Ethnic Studies, University of Connecticut at Bowling Green
State University; awtor ng Bakas Alingawngaw (Ateneo
University Press) at Kontra-Modernidad (UP Press); at
kamakailan lamang ay naglingkod siya bilang Visiting
Professor ng English and Comparative Literature sa UP
Diliman, at lektyurer sa Holy Angel University, Angeles,
Pampanga.
Salapi, Dangal, Paniniwala: Ang Komodipikasyon ng Kaluluwa sa Kathambuhay, Sa Ngalan ng Diyos ni Faustino Aguilar
[Ang mga fraile] ang nagsulong ng pagkastigo kina Burgos, Gomez at Zamora….
Subalit ang ganitong hayag na kawalang-katarungan ay hindi nagpunla ng takot
kundi magkamuhi sa mga fraile…at pakikiramay at pagdaramdam para sa mga
biktima…Pinag-isip ng mga Filipino, sa unang pagkakataon, hinggil sa kanilang
kalagayan. Sa pagdaramdam, naramdaman nilang nabubuhay sila. Kaya itinanong
nila kung paano sila nabubuhay….
—APOLINARIO MABINI,
Ang Rebolusyong Filipino (1931)
He who desires something, desires because of the common good, because it is his
own good, since it is the good of the entire universe…It is impossible for someone
to realize their good if their project is not convergent with the common good.
—SAINT THOMAS AQUINAS,

Summa Theologiae, I, 2, Qu.92

Religious suffering is, at one and the same time, the expression of real suffering
and a protest against real suffering. Religion is the sigh of the oppressed creature,
the heart of a heartless world, and the soul of soulless conditions. It is the opium of
the people. The abolition of religion as the illusory happiness of the people is the
demand for their real happiness. To call on them to give up their illusions about
their condition is to call on them to give up a condition that requires illusions. The
criticism of religion is, therefore, in embryo, the criticism of that vale of tears of
which religion is the halo.
—KARL MARX, Contribution to the Critique

of Hegel’s Philosophy of Right (1844)
Isang makasaysayang insidente ang pagkakalimbag muli ng nobelang Sa Ngalan ng
Diyos (pinaikli Sa Ngalan; natapos noong Disyembre 1910) nitong 2004, sa kasagsagan
ng neoliberalismong pangungulimbat ng kapitalismong global sa Piipinas at atrasadong
lupalop ng daigdig. Matagal ding nakalimutan itong pangatlong kathambuhay ni Faustino
Aguilar, nailathala apat na taon pagkalabas ng obra maestrang Pinaglahuan (1907) na
sinundan ng Busabos ng Palad (1909); itinalang lumabas ito kasabay ng Nangalunod sa
Katihan (1911). Sa simula pa lamang, nais kong ihain ang kuro-kurong ipotesis na ang akdang
Sa Ngalan ng Diyos (tumutunton sa yapak ng dalawang nobela ni Rizal) ang pinakamatalisik
at mapanghamong likhang-sining na nagtatanghal ng ulirang pagsisiyasat sa sikolohiya ng
mga uring panlipunan, kakabit sa kongkretong panahon/espasyo, sa yugtong transisyonal
(mula 1898 hanggang 1910) ng ating kasaysayan.
Naituring si Aguilar na “Alejandro Dumas ng Panitikang Tagalog” dahil sa Busabos ng

Palad (Regalado 1670). Naisadula ang pansikolohiyang analisis doon sa sumunod na
nobela. Kumpara sa Banaag at Sikat (1906) ni Lope K. Santos at Madaling-Araw (1909) ni
Iñigo Ed. Regalado, na kapwa nakatutok sa kumbersasyon at pagpapalitang-kuro ng mga
tauhang kinatawan ng iba’t ibang perspektiba (Medina 269; Panganiban at Panganiban
206), nakapokus naman ang Sa Ngalan ni Aguilar sa pagtistis sa kamalayan ng mga
protagonistang gumaganap, lalo na sa damdamin at saloobin ni Eladio at mga maniobrang
proyekto ng mga Heswita.
Kung ihahambing ang akda ni Aguilar sa mga kapanahon, mapapansin na ang klasikong
Nena at Neneng (1903) ni Valeriano Hernandez Pena ay siksik ng moralistikong aralin
at pasumalang sirkunstansiya (Mojares 198). Tipikalidad ng karakter ang mahalaga.
Nilagom mula sa siniyasat na kaisipan at udyok ng mga tauhan ang tipikal na katangiang
makauri na kongkretong inilarawan sa alegorikang iskemang ipinaliwanag nina Lukacs
(1972) at Jameson (1971). Bakit paraang mala-parabula o alegorya? Upang bigyan ng
higing o himatong pang-unibersal ang mga katangiang partikular o aktuwal na nangyari o
puwedeng mangyari (Scholes & Kellogg 151-52). Sa anatomiya ng mga karakter naikintal ni
Aguilar ang makauring pananaw at paninindigang nagbubungguan sa diyalektika ng lugar
at panahon sa nobela na ibinadyang “primary semiotic agent of intelligibility” (Culler 189).
daluyan
Sabwatan ng Etika at Ekonomiya

Sa pambungad, ang unang layunin sa kritisismong ito ay ipakita ang ugnayan ng panahon at
espasyo sa suliranin ng sino ang magwawagi sa kompetensiya sa isip/damdamin ni Carmen.
Tinutukoy dito ang paglalangkap ng salapi at kalooban ni Carmen, ang may-ari, at lugar
(tirahan, asyenda) at panahon (pagpapalit ng damdamin/saloobin ni Eladio). Simboliko ng
bayang inagaw ng Amerika mula sa Espanya ang katawan/kaluluwa ni Carmen. Isinalin sa
salapi/pag-aari ang istatus o identidad niya. Sa kompromiso ng simbahan at Amerikanong

administrasyon, nalutas ang problema ng “friar lands” (Taylor 82-83).
Magkaugnay ang empirikal na sitwasyon at ang matalinghagang representasyon nito sa

naratibo. Sinikap ding malutas ang problema kung paano maghuhunos ang kolonisadong
125
126
sabjek mula sa dogmatikong superbisyon ng aparato ng Simbahan tungo sa abstraktong

batas ng sosyedad sibil at kapitalistang komersiyo—ang proseso ng komodipikasyong
susuriin dito. Resulta nito: ang indibidwalistikong akto ni Eladio at subordinasyon niya
sa kapangyarihan ng Estado (korte, bilangguan). Maselang paksaing-diwa rin kaugnay ng
disposisyon ng ari-arian ang tunggalian ng ideolohiyang “frailocracia” (bansag ni Marcelo
del Pilar) at dangal ng lahing anak-pawis. Isang malaman at makabuluhang kontribusyon
ito sa palihan ng makabaya’t progresibong diwa ng Pilipinas.
Mahigpit na magkakawing ang etika/moralidad at ekonomiyang pampolitika sa

paglalarawan ng tauhan at banghay ng naratibo. Nais kong idiin na ang nobela ay isang
matapang at mapangahas na kritika ng mapanggayuma’t dogmatikong relihiyon na umiral
sa teokratikong orden ng kolonyalismong Espanyol. At hanggang ngayon, ang institusyong
ito ay malaking balakid sa pagsulong ng demokrasya’t pagkakapantay sa buong sambayanan.
Sisipatin ang moda ng produksiyon ng akda bilang ideolohikal na porma ng paglutas sa
mga kontradiksiyong nakalatay sa dalumat at karanasan ng madla. Susubuking linangin
ang mga proposisyong ito sa diskursong sumusunod mula sa historiko-materyalistikong
perspektiba (hinggil dito, konsultahin San Juan 2015; 2019).
Umusad ang pamayanang piyudal ng kolonya tungo sa komersiyo’t mala-industriyalisadong

palapag. Mapapansin agad na kakaiba nga ang tema ng Sa Ngalan: hindi tuwirang dinukal
dito ang pag-iimbot ng komprador-negosyante laban sa aristokratang angkan o suliranin
ng makamundong pagnanais at politikang seksuwal na pinaksa sa Pinaglahuan (1907).
Ngayon, hinarap ni Aguilar ang suliranin ng paniniwala o doktrinang ortodoksiya ng
Kristiyanidad, sa malawakang pormulasyon, ang usapin ng ideolohiya’t praktika. Ano ang
koneksiyon ng kamalayan/budhi sa praktika ng paghahanapbuhay o pagmimili ng lakas-
paggawa? Ano ang tiyak na pagkakasangkot ng paniwala at gawi, isip at kilos ng tao, sa
pag-inog ng mga pangyayari sa kasaysayan?
Pasakalyeng Panuntunan sa Imbestigasyon

Sa kasaysayan ng nobela sa Kanluran, ang usapin ng ideolohiya kaakibat sa praktikang
senswal ay pinakabuod na problemang sumulpot pagkagunaw ng hegemonya ng
Simbahan. Nangyari iyon sa pagitan ng taong 1453 hanggang 1789. Kaalinsabay nito
ang pagsibol ng burgesyang mentalidad at naturalistikong indibidwalismong lumaganap
pagkatapos ng rebolusyong burgis sa Pransiya at lubusang industriyalisasyon sa Europa
at Norte Amerika. Tinutukoy dito ang isang pinakamalubhang krisis ng sibilisasyon sa
Kanluran: ang tadhana ng indibidwal sa daigdig na natuklasang walang diyos, walang
nagbubuklod na iisang pangitain-sa-mundo—liban na sa salapi/kalakalan sa pamilihan/
palitan ng produkto na kailangang matyagan, subaybayan, irekord sa imbentaryo. Simula
ito ng paghahari ng salapi at palitan-ng-produkto sa pamilihan.
Isang sulyap sandali sa banghay ng nobela: Pinaikot ito sa pithaya ng ordeng Heswita na
makuha ang yaman ni Carmen, isang ulilang dalaga, kung makumbinsi siyang pumasok sa
monasteryo. Nang dumulog ang Amerikanong Mister Roland, inutusan ng mga Heswita
ang alagang Eladio Resurrecion na magmanman at magmasid. Di nagtagal, nagmongha
si Carmen. Ipinatapon si Eladio sa lalawigan, nagkaroon ng kasintahan at malaguyong
pangarap. Nang pauwiin siya upang maging alipin muli, umalpas at tinangkang maghiganti
ngunit nabigo’t nabilanggo. Isang parikalang wakas: ang matapat na katulong ay ipinasok
sa bilibid habang si Carmen ay ikinulong sa kumbento.
Trinato ng sistemang umiiral sina Carmen, Eladio, Mister Roland bilang mga bagay na
maipagpapalitan. Naghari ang “commodity-fetishism,” pagsuob sa produkto/salapi, nang
lumaganap ang pamilihan at pangangalakal. Ikinubli ng salapi/komoditi (halimbawa:
lakas o talino ni Eladio) ang katangian ng makalipunang laman ng trabahong pampersonal
(Marx 326-28; Ollman 198-204). Sa isang matalinghagang ironya, naisakatuparan ang
komodipikasyon ng mga kaluluwa: nasugpo ang anarkistang pagbabangon ng dangal
ng anakpawis, nanaig ang maka-negosyanteng pita ng mga prayleng umunlad ang
makamundong kakayahan at kasaklawan nila, sampu ng materyal na katawan at kabuhayan,
sa ngalan ng Diyos, kahit ipagwalang-bahala ang moralidad nito, kung makabubuti sa
kaunting pribilehiyadong nilalang at makapipinsala sa mayorya.
Tungkol sa komodipikasyon ng kaluluwa, naipaliliwanag ni Marx ang transpormasyong ito

sa unang bahagi ng librong Capital. Maingat na timbangin ang obserbasyon ni Marx:
The religious world is but the reflex of the real world. And for a society based
upon the production of commodities, in which the producers in general enter
into social relations with one another by treating their products as commodities
and values, whereby they reduce their individual private labour to the standard
of homogeneous human labour—for such a society, Christianity with its cultus
of abstract man, more especially in its bourgeois developments, Protestantism,
Deism, etc., is the most fitting form of religion….The religious reflex of the real
world can, in any case, only then finally vanish, when the practical relations
of every-day life offer to man none but perfectly intelligible and reasonable
relations with regard to his fellowmen and to Nature.” (326-27) daluyan
Nakasasabik sundan ang pag-inog ng mga pangyayaring naibuod sa umpisa. Gayunman,
hindi napigilan ni Soledad Reyes na punahin ang sa wari niya’y kakulangan ni Aguilar.
Maputla ang nobela dahil “ang mga tauha’y nagmistulang sagisag ng mga abstraktong
puwersa,” sapagkat hindi napag-ukulan ng pansin ang paglikha ng “mga kapani-
paniwalang tauhan at sitwasyon” (46). Sa palagay ko, mababaw at tagilid ang hatol ni
Reyes. Sukat nang babalaan ang mambabasa na hindi payak na salamin ng buhay o
simpleng repleksiyon ang nobela, kundi alegorikong analisis at ebalwasyon ng mga
motibasyon, simbuyo’t prinsipyong umuugit sa aksiyon, kaisipan at damdamin ng mga

tipong tumuturol sa mga uri o sektor sa lipunan. Masalimuot ang sapin-saping dimensiyon
ng kahulugang isinamong tarukin ng mambabasa.
127
128
Aspektong Mimetiko & Didaktiko

Sa pangkalahatan, realistiko ang estilo ni Aguilar, ayon kay Reyes, dulot ng impluwensiyang
Kanluranin. Sa pakiwari ko, ang realismo o mimetikong paglalarawan ay hindi pagkopya
o paggagad sa karanasan kundi pagdiyagrama ng mga tendensiya o lakas etikal-politikal
na nagpapagalaw sa buhay. Nakasalig ito sa “demokratikong atitudo sa lipunan, saloobing
eksperimental hinggil sa kalikasan” (Levin 221). Masasalat na makinis at maingat
ang pagbabalangkas ng mga pangyayaring inihanay sa nobela, sampu ng katugmang
protagonistang gaganap ng papel na tumutugon sa mga puwersang nagbibigay-katuturan
sa ugnayan ng tao’t kapaligirang panlipunan sa isang determinadong yugto ng kasaysayan.
Mahalaga ang mga prinsipyong unibersal na nagtatagisan sa loob ng mga detalyeng
isinalansan sa pag-aayos ng mga pangyayaring isinalaysay.
Ilatag natin ang parametro ng mga kalakarang umiinog sa likod ng mga pangyayaring
pinaghugpong sa nobela. Naipaliwanag sa atin ni Benilda Santos ang personal na
katayuan ni Aguilar noong panahong isinusulat ang nobela. Sa halalan noong 1907, na
ibinunsod ng Cooper “Organic” Act ng 1902, naitatag ang Asamblea o Unang Kapulungang
Pilipino noong Oktubre 1907 kung saan nakamayani ang Partido Nacionalista laban sa
mga Federalista. Binuhay nina Quezon at mga kapanalig ang dating rebolusyonaryong
digmaan sa pagkamit ng kalayaan mula sa Amerika. Samantala, habang kawani sa
adwana at kahero sa Bazar La Union, patuloy na masugid naglingkod ang nobelista sa
pahayagang La Patria at Muling Pagsilang.
Ulat ni Santos: “Nang matalo, noong 1910, ang pahayagang Muling Pagsilang sa kaso nito
sa korte dahil sa pangulong-tudling na “Aves de Rapina” na bumatikos sa pagmamalabis
ng mga Amerikano, naging Taliba ito. At si Aguilar ang hinirang na maging patnugot
nito hanggang noong 1913, nang himukin siya ni Quezon at Osmeña na manungkulan
sa pamahalaan” (xi; tingnan rin ang tala ni Agoncillo 292-93). Nakakaabala ito. Lubos
bang sumanib si Aguilar sa oligarkong pangkat o nanatiling tapat sa uring manggagawa’t
magbubukid ng Katipunan na kaniyang pinaglingkuran noong kabataan niya? Sa palagay
ko’y hindi.
Sa isang anggulo ng pag-unawa, ang nobelang ito ay alegorya ng pagtatagisan ng

nasyonalistikong Filipino sa Asamblea (isang aspektong piyudal ay kinakatawan ng mga
Heswita) at Amerikanong Commission (Mister Roland/komersiyo). Sa malalim na dalumat,
isiniwalat ni Aguilar ang predikamento ng umuusbong na katutubong petiburgis (sa
personaheng Eladio), mula sa pesanteng uring ipinagkakapuri ang sariling dangal. Siya ay
naghangad umakyat sa mataas na saray ngunit, sa huli, hinadlangan ng mapanlupig na
estrukturang piyudal at awtokratiko (Simbahan) at mapaniil na gobyernong tagapagtanggol
ng status quo.
Sa nobela, hindi awtomatiko ang pagtatambal ng karakter at tipo ng uri sa lipunan.

Gumanap si Carmen sa papel ng mariwasang Filipinong angkan (labi ng kolonyalismong
Espanyol) na hindi makahulagpos sa minanang kostumbre, bagama’t nahumaling sa
Amerikano at usong modernidad. Sagisag din siya ng bayang sinakop, hinahati, at
ginagahasa. Namayani ang poder ng salapi at kalakalang pampinansiyal, kaya ipinagbili
agad ng mga Heswita ang lupain ni Carmen na pinangangasiwaan ni Eladio upang
magamit ito sa ibang pagtutubuan. Komodipikasyon ng lupain at katawan ni Carmen ang
sumaksi. Samantala, tinanggihan ni Eladio na magbalik sa pagkaalila o alipin bilang espiya
o tiktik ng kaluluwa (mala-kumpisor). Pinili ng dating katiwala sa asyenda ang maging
biktima/kriminal ng batas ng pamilihang kapitalista batay sa salapi at naipagbibiling pag-
aari. Ayaw na niyang matukso ng katawang nagmimistulang idolo/mahiwagang bulto o
imahen. Kongkretong sitwasyon ng bayan ang pinagmulan ng mga sangkap na bumuo sa
temang sikolohikal at etikal na isinadula sa nobela.
Samakatwid, hindi didaktiko o moralistikong payak ang paraan ng paghahabi ng mga

pangyayari sa teatro ng naratibo. Laging kalakip ang idea o kategoryang etikal at pampolitika
sa kilos, salita at damdamin ng mga tauhang kinatawan nito. Sa madulang paghahanay
ng mga insidente, pinatutunayan ang determinasyon ng bawat antas ng kasaysayan. Sa
madaling salita, ang historya ang siyang nakasasakit, siyang tumatanggi sa pagnanasa
at kagustuhan ninuman. Hindi maiiwasan ang pagsalin ng produkto sa salapi o bagay
na maibebenta. Hindi madaling igpawan ang nesesidad na nakapaloob sa ekonomiyang
pampolitika ng bansa.
Ang pangkahalatang problema sa nobela ay kung paano naibunyag ang lihim ng mga tauhan,
ang katotohanan at kabulaanan, batay sa historyang hindi matatakasan, lalo na ang guhit-
tagpuan ng produksiyon at reproduksiyon ng buhay: Carmen=propriedad, Eladio=serbisyong
ginamit upang maangkin ang pag-aari. Ibinaling ang lente ng isip sa diyalektika ng
intensiyon ng tao at nakapamayaning orden ng ekonomiya at relasyong sosyal ng mga uring
nagpapaligsahan. Sa pangyayaring partikular nakaugat ang kahulugang unibersal.
Konteksong Pangkasaysayan at Panlipunan

Bumalik tayo sa empirikal na batayan ng simbolikong representasyon. Mabagsik ang
pagtatagisan ng mga Filipino sa Asamblea laban sa Philippine Commission ng Amerika.
Sinupil ng mga Amerikano ang susog ng mga Nasyonalista na ipawalang-bisa ang Sedition
daluyan
Law, Flag Law, at Bigandage Act; ang mga lumang batas tungkol sa pag-aari ng lupaing
publiko at pribado; ang pagpapabuti ng awtonomiya ng mga lokal na pamahalaan; at ang
pagsupil sa parusang kamatayan. Hindi humupa itong hidwaan hanggang sa Jones law ng
1916 nang palitan ng Senado ang Commission bilang mataas na palapag ng Lehislatura
(Agoncillo 336). Ang mas maigting na banggaan ng mga uri ay kasangkot sa pagbebenta
ng mga lupain ng mga prayle (Constantino 297-99). Inutusan ni President Roosevelt si
Taft na bilhin ang mga lupain bagamat tutol ang Papa sa Vatican. Nakipagkasunduan si
Taft sa mga korporasyong relihiyoso na bilhin ang 166,000 ektarya sa halagang pitong
milyong dolyares. Ngunit nang ialok ito sa mga pesante, napakataas ng halagang ipinataw
dahil sa mga buwis, interes, atbp. Kaya sa halip na makinabang ang mga ingkilino, ang mga
korporasyon ng mayayaman ang sumunggab sa San Jose Estate at lumala ang krisis ng
kabukiran. Hindi ito maiwawaksi sa matagalang programa ng mga prayle.
129
130
Ang mainit na balitaktakan hinggil sa paghahati’t pag-aari ng lupain, sampu ng mga

empresang kakabit nito, ay sintomas ng matinding tunggalian ng mga uri. Sintomas ito
ng pagsasalungatan ng atitudo sa pananakop ng imperyong Amerika sa buong arkipelago.
Pahiwatig din ito ng napipintong rebelyon ng mga Colorum at iba pang sektaryang kilusan.
Sa imbestigasyon ni Renato Constantino, lumalantad ang korupsiyon ng administrasyong
dayuhan. Ang mga kamag-anak nina President Taft at Kalihim Root ang kasangkot sa
anomalyang transaksiyon ng San Jose Estate. Sinusugan ni Gobernador Forbes ang Friar
Lands Act upang alisin ang limitasyon sa pag-aari ng lupaing itinakda ng Organic Act ng
1902. Halimbawa ng tiwaling upahan: ang Isabela Estate na asyenda ng mga prayle ay
nahawakan ng mga Amerikano. Isang pamangkin ni Dean Worcester, sekretaryo ng Interior,
ay nakaupa ng 977 ektarya sa Nueva Ecija, samantalang si Frank Carpenter, isang kalihim
ng Philippine Commission, ay nakaupa ng 13,000 ektarya ng Tala Estate. Yumaman ang
mga kolonyalista at kasabwat na mga katutubong komprador at burokrata-kapitalista, pati
na ang mga pangkating pribado tulad ni Mister Roland.
Humantong ito sa pagpasa ng batas sa Asamblea na ipagbawal ang paggawad ng

lupaing higit sa 16 ektarya sa isang tao at higit sa 1,024 ektarya sa korporasyon. Subalit
walang bisa ito upang mabago ang San Jose Estate transaksiyon (Constantino 298-99).
Sa patakarang ito, pinalusog ang sistemang asyendang mana sa panahon ng Kastila at
sinuportahan ng mga Amerikanong namumuno ang elitistang pangkat ng oligarkong
katutubo na maiging kaalyado ng kolonyalismo. Lumala ang kalagayan ng mga ingkilino
at magsasakang walang lupa.
Alyenasyon at Pagtawid sa Krisis

Sa gitna ng magulong sitwasyon, madaling ibinenta ng Heswita ang mga lupain ni Carmen,
kaya tuloy nawalan ng trabaho at nagsausok ang mga pangarap ni Eladio. Sumalangit
ang makamundong nais ni Eladiong magkapamilya habang hinikayat siya ng gunita ng
nakaraang pagsasamantala na itindig ang kaniyang dangal bilang taong may kasarinlan—
kalayaan bilang determinasyong pansarili. Ito ay tatak ng burgesyang Kaliwanagan na
ipinangalandakan nina Marcelo del Pilar, Rizal, Bonifacio, Jacinto, Mabini, Isabelo de los
Reyes, atbp. Lamang, nasanay si Eladio sa pag-iisa at mapag-isa, tatak ng tendensiyang
makasaloobin na hango sa pedagohiya ni San Ignacio at sa teolohiya ni San Agustin
taglay ang hidwaan ng makahayop na libog at pagsakrispisyo sa kapwa (Taylor 1989, 128).
Masalimuot ang predikamento ni Eladio bilang aliping pumipiglas, mistulang halimbawa ng
“Unhappy Consciousness” ni Hegel na siniyasat sa The Phenomenology of Spirit (130-38).
Ang pag-aari ng lupain at iba pang kasangkapan na maipagpapalitan ay naging dahilan

sa masidhing kabuktutang sumalot sa mga prayleng misyonaryo, kabilang ang mga
Dominikano, Agustiniano, Heswita, Rekoletos, atbp. Sa maraming dahilan, nakumbinsi ni
Bishop Domingo Salazar si Gobernador Dasmariñas noong Marso 1591 na pahintulutang
makapag-ari ang mga prayle ng lupain (Constantino 67-67). Hinalinhan nila ang mga
panginoon ng enkomyenda. Noong 1888, pinalayas ng mga Dominikano ang mga nagsasaka
sa kanilang lupain sa Calamba, kabilang na ang pamilya ni Rizal. Sapagkat walang paring
sekular na mangangasiwa sa parokya, pumayag ang Papa na ipagpaliban ng mga prayle ang
panuntunang umiiral sa monasteryo—karukhaan, kalinisan, abtp.—upang mapamahalaan
ang parokya. Sa kakulangan ng administratibong opisyal ng gobyernong kolonyal, gumanap
ng tungkuling sibil at sekular ang mga prayle, na nagdulot ng pagkakataong magkamal
ng kayamanan at kapangyarihan. Batid ng monarkiya na ginagamit ng mga prayle ang
katungkulan nila upang mapabuti ang sariling kapakanan, kaya ipinagbawal ng Hari na
magmana sila ng anuman mula sa kanilang kinukumpisal o inaalagaang miyembro ng
parokya. Tandisang nilabag ito ng mga Heswita (Padre Villamil, Superyor ng Orden) gamit
ang daya, pagkukunwari, kabulaanan.
Ang unang banggit sa historya tungkol sa Heswita bilang panginoong maylupa ay naganap
noong 1603 nang bilhin nila ang lupang angkin ng ilang pinuno sa Quiapo, na tinutulan ng
mga katutubo sa dahilang hindi pag-aari iyon ng ilang hepe. Pinalayas ang mga Heswita
noong 1768 ngunit bumalik noong 1859 at muling umangkin sa kanilang mga parokya sa
Mindanao, na dahilan ng pakikipag-away sa Rekoletos at iba pang pangkat. Pinaghati ng
monarkiya ang mga lupain sa Luzon sa Augustiniano, Franciscano at Dominicano, at ang
Visayas at Mindanao ay ibinigay sa mga Heswita at Rekoletos (de la Costa 27).
Isang halimbawa ng tagumpay ng Heswita sa pagtuturo ay makikita sa misyon sa

Tamontaka, Mindanao: nabinyagan ang mga paganong Tiruray na alipin ng mga Moro.
Nabanggit ni Fr. de la Costa ang opinyon ni Alexander Dalrymple, isang Ingles na
manlalakbay, tungkol sa kostumbre ng mga Moro sa Sulu: “The feudal prejudices can
only be removed by throwing a greater weight into the popular scale and by a spirit of
commerce changing their attachments in a certain degree from a sensibility of honor
to the acquisition and security of property” (201). Bagamat hindi Moro, sumisikdo pa rin
kay Eladio ang “sensibility of honor” na hango sa pagsusuob sa puri ng mga magulang at
ninuno, sa piyudal na pamantayan (maibabanggit dito na, sa nobelang Busabos ng Palad,
ang pagdasal ni Pedro sa burol ng kaniyang magulang bago pumatay ay signos ng matatag
na bisa ng awtoridad ng patriyarko ng pamilya at kamag-anakan sa mga lipunang nakasalig
sa trabaho ng alipin at kababaihan). Ang sikolohiyang katuturan nito ay masasapol sa
ugnayan ng totem at tabu na pundasyon ng sibilisadong lipunan, sa mapangahas na
daluyan
teorya nina Freud at Marvin Harris.
Mapaghinalang Hermenyutika
Ano ang saysay ng mga impormasyong ito sa pagkilatis sa nakatayang likhang-sining?
Lumilitaw na ang nasyonalistikong simbuyong alingawngaw ng 1896 rebolusyon ay
nakasentro pa rin sa relasyong piyudal na umiiral sa buong kapuluan, relasyong nakakawing
pa rin sa humupa ngunit matibay na muog ng frailokrasyang tinuligsa nina Rizal at mga
Propagandista. Magkakatulong ang administrasyong kolonyal ng Amerikano, ang mga

katutubong oligarko, at Simbahang Katoliko sa pagpapanatili ng status quo. Hindi
maiiwasang talakayin ang pagsasabwatan ng Amerikanong gobyerno at mga Pilipinong
maka-Federalista (kaakibat ng relihiyosong elementong malapit sa mga asendero sa

plantasyon ng asukal, tabako, abaka, niyog, atbp.).
131
132
Sa halip na tuwirang puntiryahin ang “mapagkunwari at mapangamkam na mga alagad

ng Diyos” (ayon kay Reyes), at ibandila ang anti-klerikalismo, inatupag ilarawan ni Aguilar
ang tunggalian ng pangkat ng modernismong imperyalista (kinatawan ni Mr. Roland) at
tradisyonal na pangitain (tuso, mapakana at mapanlinlang) ng piyudalistikong institusyon
ng Compania ni Jesus, na labi ng nabuwag na teokratikong sistema ng kolonyalistang
Espanyol. Sa pagitan nila, sumingit si Eladio, sugo ng uring anak-pawis, taglay ang
indibidwalistikong sensibilidad na sumigla sa pangangasiwa sa asyenda ng mestisang
Carmen. Nahubog din ang kaniyang punto-de-bista sa moda ng panunubok at pagsuplong
(surveillance) na kahawig ng kumpisal, ayon sa diskurso ni Foucault (57-65).
Dahil sa pagkasangkot ng mga Heswita sa larangan ng edukasyon, bukod sa

magpagkawanggawang aktibidad, nagkaroon ng pagkakataon ang mga anak-dalita (tulad ni
Eladio) na makapag-aral. Bagamat kinasangkapan sila, ang aral ng kumpisal (repleksiyon sa
sarili, introspeksiyon) ay bumunsod sa ugaling mag-ulik-ulik bago magpasiya. Sumasamba
sa mga ninuno, pagkasira ng dangal ang motibasyon ng higanti ni Eladio sa kaniyang pag-
aalsa. Lumalagay si Carmen bilang sagisag ng sambayanang kontrolado pa rin ng tradisyon
at pamahiin, bagamat pansamantalang nahatak o nabighani sa Amerikanong abenturero—

harayang kintal ng alitan ng mga oligarkong Quezon-Osmena at Philippine Commission ng
Amerika. Hindi dinulutan ng pagkakataon si Mister Roland upang maipamalas ang bisa ng
kanIyang pagka-Puti o indibidwalistang inisyatiba.
Pagbulatlat at Pagbubunyag
Kakatwa nga ang papel ni Eladio Resurrecion. Ang bahagi ng sambayanang hawak pa rin ng
ideolohiyang piyudal, si Eladio (na wala sa pitong kabanatang nauna), ay gumaganap ng papel
ng Kamalayang nagsusumikap maabot ang Kamalayang-makasarili (Self-Consciousness)
sa pagsunod, pag-aaral, at sa tuluyang paghihimagsik. Tigib ng ressentiment (damdaming
ginalugad sa Genealogy of Morals ni Nietzsche), paghihiganti ng busabos ang kaniyang
alternatibong gamot sa sakit ng kaluluwa. Ang sunog na tinangka ni Eladio ay propetikong
bisyon ng mala-rebolusyonaryong “resureksiyon” o muling pagkabuhay na naibantayog sa
huling kabanata ng Pinaglahuan, sa ngalan ng sawing pag-iibigan nina Luis at Danding.
Maituturing ito na analohiya sa nasukol na himagsikan ng sambayanang anak-pawis at
magbubukid laban sa luma at bagong manlulupig.
Nakalantad pa rin ang tanong na anong ngalan ng Diyos ang inihuhudyat ng buong
salaysay? Kung aalagatain ang tatlong hibla ng banghay (Heswita-Carmen, Heswita-Eladio,
Heswite-Mister Roland), nakatuon ang interpretasyon dito sa kuwestiyong sumusunod:
Sino sa huling pagtutuos ang makahahamig sa budhi’t pag-aari ni Carmen? Ano ang ibig
ipahiwatig ng pagkasingit kay Eladio sa pagtatagisan ng Amerika at Simbahan? Ano ang
katuturan ng rebelyon ni Eladio, ang pagkatapon niya sa hilaga at pagkasawi niya? Ganap
ba o hungkag ang tagumpay ng mga Heswita at walang naiwang positibong sangkap ang
balintunang pakikipagsapalaran ni Eladio?
Nais ko lamang palalimin at palawakin ang nakaugaliang pagbasa sa nobelang ito. Hindi
ito mekanikal na paglapat ng mga datos pangkasaysayan sa balangkas ng nobela, na kung
realistikong talaga ay nagpipinta ng mga tipikal na sitwasyon at sintesis ng karakter. Hindi
simpleng kopya ng hilaw na datos o estadistiko ang nobela. Binatikos ni Roberto Añonuevo
ang di-umano’y direktang tumbasan ng kasaysayan at likhang-sining, na sa kaniya’y
“paglulunoy sa kumunoy ng realismong panlipunang mahirap igpawan” na, sa turing ko,
ay sadyang karikatura ng radikal na kritisismo (vi-vii). Metapisikang malabo’t malisya ang
resulta kung abstraksiyon ng likhang-sining lamang na bukod sa lipunan at kasaysayan
ang bibigyan-pansin. Kontento na ba tayo sa paghugot ng ilang aral o leksiyon na kagyat
maingunguya’t mailuluwa ng mga pobreng estudyante?
Walang dudang ang nobela’y nagtataglay ng natatanging diskurso at signipikasyon na

iba sa diskurso ng mga historyador. Walang pagtatalo sa iba’t ibang katangian ng mga
disiplina. Datapwat hindi maihihiwalay ang katuturan ng haraya at pananagisag sa
nobela sa kondisyong sosyal at pangkasaysayang konteksto na sumusuhay doon. Kung
hindi, labis na estesismong bulgar ang absolutong proklamasyon na may sariling kosmos
o Platonikong esensiya ang likhang-sining na walang kinalaman sa buhay ng awtor at
lipunang pinag-ugatan nito. Pormalismong walang saysay ito. Hindi rin tumpak ang
ihulog sa indibidwalistikong signipikasyon ang bisa ng sining o batayan nito. Pagbasang
makatwiran at nakasandig sa ebidensiya ang nais nating itaguyod at paunlarin.
Ang tesis ko rito ay palasak na sa postmodernistang klima: nakapupukaw ang katha sa

bisa ng “reality-effect,” kaalinsabay ng porma ng ideolohiyang nakapaloob rito—ang
katotohanang hatid ng alegoriko’t matalinghagang pamamaraan. Taglay ng akda ang
estruktura o padrong pang-ideolohiya. Ang ideolohiyang ito ay nakakabit sa mga sapin-
saping kontradiksiyong isinasabuhay ng mga tauhan at eksena sa nobela, na gumagalaw at
sumusulong sa kasukdulang antas. Humahantong ang kombinasyon sa isang imahinaryong
resolusyon o kalutasan ng mga kontradiksiyong nahinuha mula sa tunay na karanasan hindi
lamang ng awtor kundi ng mga grupo o sektor, mga importanteng puwersa ng madlang
nagtatagisan sa realidad (Balibar & Macherey 1996). daluyan
Ang pagresolba sa proyektong pag-angkin, di umano’y pagsalin, ng kayamanan ni Carmen
(pamana ng Kastilang lipi) ay susi sa kapalaran ng ibang antagonistang puwersa (Eladio,
Mister Roland, Heswita) na may karapatang makinabang doon. Paano nga nalutas ang
kontradiksiyon ng kaluluwa (espiritu/halaga) at katawan (komoditi), ng pribadong pag-aari
at publikong kabutihan? Anong tulay ang magdurugtong sa Lungsod ng Diyos at Lungsod
ng Kamunduhan, sa punto-de-bista ni San Agustin?
Diyalektikang Pag-inog ng Hulo at Hula

Masalimuot ang paghabi ng mga ideyang nagsasalungatan sa kamalayan ng mga tauhan
at sa kanilang pag-uusap. Masining ang paglalahad ni Aguilar sa eksposisyon at sa
pagsisiyasat sa motibasyon ng mga pagbubulay-bulay ng mga tauhan. Mag-umpisa tayo

sa Kabanata 1-2 na nagbabalita na mayroong sagabal sa layon nina Padre Villamil at Padre
133
134
Superyor na masaklot ang kayamanan ni Carmen: si Mister Roland. Bukod sa malamuyot

na paglalarawan sa gandang pisikal ng babae, nabunyag sa isip ni Padre Superyor ang
mithiin sa pagsuyo sa dalaga: “…ang yaman ng mga magulang ay nasa kapamahalaan
niyang lahat. Marami siyang paupahang bahay, may lupaing malalapad, at sa lahat ng ito’y
nakapagsasampa sa buwan-buwan ng walong libong piso. Ang isang binibining ganito
ay saan di puputaktihin ng mga bubuyog, bakit maganda naman, may pangangatawang
nakahihili, at balat na sakdal nipis” (9).
Ang kariktang karnal, tulad ni Kristo, ay tila inkarnasyon ng espiritung ubod-rangya.

Pangako iyon ng paraisong makakamit kung maipasok ang dalaga sa monasteryo. Hindi
dapat mamangha ang mambabasa sa masinsing paglalarawan ng Heswita sa kaakit-akit na
katawan ng dalaga—isang kamunduhang dapat itakwil, mapanuksong kamunduhang sakop
ng impiyerno—sapagkat ang pakay ng pari ay maisulong ang kapakanan ng institusyon.
Muli, kapakanan ng kaniyang pangkat, hindi ng buong lipunan. Walang sagabal ito sa
plano ng Heswita: “Kailangang buong-buo, walang pingas na mapasa kanilang kamay ang
kayamanang tinutudla” (11). Sa guniguni naikintal na ng mga saserdote ang metamorposis
ng katawan at tinapay, ng dugo ng Panginoon at alak, na himalang magbibigkis sa sekular

na poder ng Estado at kapangyarihang espiritwal ng Simbahan.
Maisasaulo na ang kondisyon ng kaluluwa, ang espiritwal na pagkalinga sa buhay, ang

primaryang interes ng Heswita. Ngunit kakatwa na si Padre Superyor ang nagbunyag ng
diyalektikong pag-inog ng diwa: “Pagkadaki-dakila ng katalagahan…Ang dagat na kanina’y
naghihinugong at pinapaspas ng hangin, ngayon ay tahimik at payapang-payapa…Hindi
nga kataka-takang ang mga tao’y mawili sa lupang ito na sagana sa mga bulaklak, sa simoy
na pandugtong buhay. Ngunit ang kalupaan ay kalupaan, pawang alabok na lahat, nauuwi
sa wala, sa hangin, sa aso, sa hiwaga, samantalang ang langit ay palagian….” (8). Mula
sa maramdaming hagod sa kapaligiran, biglang lukso ng malay sa metapisikal na kaisipan
ang mamamasid. Nakakuwadro ang nagsasalpukang puwersa sa idea ng kaluwalhatian,
na madaling natabunan ng ingay ng automobil (tanda ng kapitalismong modernismo) at
magulong halakhakan nina Carmen at mga kaibigang nagliliwaliw (ligayang sekular).
Ang kaaway ng mga Heswita ay madaling bakahin, paliwanag ng Padre Superyor kay
Padre Villamil, sa kasuwistikong tono: “Sa mabuting kapalaran natin, mali man o tama sa
katotohanan, ang kayamanan din ng mga Amerikano ay siya nilang ikinapapahamak…Sa
mga aklat at pahayagan, sa mga salitaang lihim at hindi, ang sabing sa Amerikano ay wala
nang mahalaga kundi ang pagkabuhay ng totoong karaniwan” (3). Tinutudla ng Amerikano
ang “supot” ni Carmen, ang matris ng yaman at kapangyarihan, hinala ng Heswita.
Walang ilusyon ang Heswita na nakalublob na sa ilusyon ng pananampalataya. Pakli ni

Padre Villamil na ang “masagwang pag-iimbot ng pilak” ay hindi lamang gawi ng Amerikano
kundi ng sinuman, Ingles o Kastila. Walang pakialam ito sa hangarin ng Padre Superyor na
nagmatuwid na ang kanilang itinutungo ay hindi ang “supot” kundi “ipinagiging mabuti ng
lahat ng paraan,” sampu ng “lalang”—tunay na katapangan na madadaig ang malaki (12)
kung maipapasok ito sa bakuran ng Simbahan, na siya ngang nangyari nang magkumpisal
si Mister Roland kay Padre Villamil sa Kabanata 7. Ang komodipikasyon ng kaluluwa/
konsiyensiya ay pinahihintulutan sa kaharian ni Cesar, na nakapailalim sa Lungsod ng Diyos
(ayon kay San Agustin).
Sigalot sa “Perlas del Oriente”

Ang banyagang Mister Roland diumano’y mahiwaga. Hindi siya itinanghal na isang garapal
o marahas na Yankee carpetbagger o mandarambong kundi musmos o walang-malay na
romantikong nilalang. Gayunman, sinasalamin niya ang isang pilosopiyang sekular o
naturalistiko, tila hango kay Spinoza kung saan ang katalagahan (kalikasan) at diyos ay
magkaisa o magkatumbas. Siyentipikong proposisyon ito. Sa turing ni Carmen na ang
katalagahan ay gawa ng kapangyarihan ng Diyos, sagot ni Mister Roland na may himig
mapagbirong paghahalo ng mga pagkakaiba, na lohika ng kalakalan bilang pagtutumbas ng
iba’t ibang komoditi sa pamamagitan ng salapi (abstrakto at unibersal na sukat ng halaga).
Lahat ng bagay ay maibebenta kung may halagang mapapakinabangan ang sinumang
nangangailangan. Masinop na baybayin ang oryentasyon ng talatang ito:
Para sa Amerikano, ang katalagahang dakila, makapangyarihan sa kaniyang mga

batas at may mga lihim na kapalakarang sinusunod na di matutulan ni ng lakas at
katalinuhan ng tao, kung minsan, ay siya na ring Diyos. Sa ganang kaniya ang pag-
awit sa kagandahan ng dagat, ang paghanga sa sariwang talulot ng mga sampaga,
ang pagtataka sa naglalakihang bundok ay pag-aawit, paghanga at pagtataka sa
Diyos na rin. May mga sandaling ang Katalagahan ay naipalalagay niyang iba nga
sa Diyos datapwat dahil sa madalas na pagkakaisa ng kanilang mga lakas sang-
ayon sa napagkukuro ng tao, at dahil sa magkaparis nilang kabutihan sa maraming
bagay ay nahuhulog siya sa paniwalang ang Diyos at Katalagahan ay iyon din,
samakatwid baga ang isa’y nauuwi sa dalawa at ang dalawa ay nauuwi sa iisa (28).
Sa paglagom, ang pilosopiya ng Amerikano ay hugot sa kalikasan, naturalistiko, at empirikal

na nakaugat sa araw-araw na karanasan ng ordinaryong tao. Sa katunayan, hindi ito malayo
sa tagubilin ni San Ignacio na ituring “ang lahat sa mundo bilang nilikha ng kabutihan ng
daluyan
Diyos na masisinag sa kapaligiran” (Armstrong 285). Tulad ng mga Puritanikong grupo, mga
dalubhasang mananaliksik ang mga Heswita. Hindi magkaaway ang siyensiya (rason) at
pananampalataya. Ayon kay Santo Tomas, hindi magkalaban ang agham at pananalig sa
Diyos. Hindi nakamamangha na realistiko’t mapitagan ang lapit ni Padre Villamil, maingat
sa pakikitungo, kaya nahikayat niyang magtapat si Mister Roland.
Gayundin ang maniobra niya kay Carmen na naipit—tulad ng mga subalterno sa

Asamblea—sa pagitan ng piyudal na orden at kapitalistang sistema ng pagtimbang sa

lahat ng bagay ayon sa halagang-paggamit (use-value) na puwedeng tratuhin sa halagang-
palitan (exchange-value), ang lohika ng negosyo o kalakalan (pag-angkat at pagluwas ng
produkto). Dito nagmumula ang komoditi-petisismo, ang pagturing sa mga produktong

nabibili bilang ultimong mithiin o adhikain, at ang pagturing sa tao bilang instrumento,
135
136
hindi independiyente at malayang pagkatao. Noong Siglo Medya, ipinagbibili ang

indulhensiya,kaya kinailangan ng purgatoryo. Ang Pilipinas noon ay isang purgatoryo sa
mga katutubong kaluluwang tinitimbang sa binyagan at tindahan.
Ambil ng Paghalungkat at Pagsaliksik

Nadiskubre ang pinakasentral na kontradiksiyon. Maitataya na ang sagupaan ng Heswitang
estratehiya upang mapailalim ang kamunduhan sa Diyos at tukso/himok ng mariwasang
kabuhayan sa patnubay ng imperyalismong Amerikano—kung paano ito maisasadula—
ang unang preokupasyon ni Aguilar. Naipahayag ni Mister Roland ang kaniyang pag-ibig;
mahinhing tinugon iyon ni Carmen. Walang kinahantungan. Isang taon at kalahati ang
lumipas; natukso siyang magkumpisal kay Padre Villamil. Ginamit ng pari ang paggalang
ng Amerikano sa kostumbre ng katutubo: ipinalagay na hindi makapagpapasiya si Carmen
dahil sa kaniyang pagmamahal sa kaniyang ale. Natupad ang balak ni Padre Superyor
na matulak si Mister Roland sa kanilang bakuran upang magabayan iyon at maigiit ang
kanilang gusto. Samakatwid, nailangkap ang pangitaing sekular/naturalistiko sa masaklaw
na Heswitang ideolohiya ng pakikibaka sa panig ng Langit laban sa puwersa ng Impyerno,
sa Lungsod ng Kamunduhan.
Maipapalagay na sintomas ito ng militaristiko’t awtokratikong konstitusyon ng Compania

ni Jesus. Ang argumento (ipinaangkin kay Makiyabelo) na anumang paraang mabisa ay
wasto ay siya ring katwirang isinusog upang ipagtanggol ang rebolusyon at pagpatay sa
tirano kung kakailanganin ng simbahan (Bainton 279). Lahat ng metodo ay makatwiran
kung ang adhika’y lalong maidakila ang Diyos—isang kalabisang maghaka na kailangan pa
ng makapangyarihang Grasya ang ambag ng makasalanang nilalang. Ngunit sino sa mga
taong nakikipaghamok ang maaaring maghatol sa usaping ito na walang kinikilangan at
makatarungan?
Ang matalisik na sikolohikong analisis ni Aguilar sa dalumat ni Padre Villamil ay katibayan

na ang nobelang ito ay mapangahas na eksperimento sa pagpanday sa panitikang Tagalog.
Iginuhit na malikhain at mabusisi ang proseso ng damdaming sumalisi pagkahulog ni Mister
Roland, tanda sa mediyasyon o rekonsilyasyon ng kontradiksiyong Amerikano-versus-
Simbahan. Sa isang pagtatasa, si Eladio ay nagsisilbing mediyasyon din sa pagitan ng
instrumentalistang makinasyon ng kapitalismo at animistikong estilo ng pamumuhay ng
mga paganong tribu. Siya ang puwedeng magsilbing transisyon ng piyudal na ekonomiyang
pampolitika tungo sa burgesyang kaayusan. Hindi nangyari sapagkat bumulas ang
kamalayan-sa-sarili nang magkaroon ng gawain at responsabilidad sa pangangasiwa sa
lupain at buhay ng mga manggagawa’t pesante sa lalawigang malayo sa Maynila.
Teatro ng Digmaan ng mga Pangitain-sa-Mundo

Bawat karakter sa nobela ay nagsisilbing entablado ng nagsasalpukang pananaw o
pangitain-sa-mundo. Napagsanib ang magkatunggaling puwersa sa daloy ng isip ng
Heswita kung saan nakakintal ang pagsulong ng pagsasalaysay mula sa komprontasyon ng
modernistang sibilisasyong pinapatnubayan ng monopolyo-kapitalismo at pragmatikong
orden ng Heswita. Ito ay nagbubunsod tungo sa pakikihamok ng katutubong alila o katulong
(Eladio) laban sa tradisyong piyudal na nagpanggap maging mapagkalingang pastol.
Naging sandata sa sugal ng mga negosyante ng kaluluwa ang kumpisal. Subaybayan ang
dalumat ng pari sa nangyaring pagtanggap ng Amerikano sa kaniyang alok:
Kay-laki ng awang dinaramdam noon ng kawal ni San Ignacio, sa binatang nahulog

sa patibong nang walang kamalay-malay. Kaya hanggang sa makaalis ito ay pinag-
isip-isip kung anong bagong suliranin iyon ng kaluluwa, na ninilit sa taong gumawa
at kumilos nang di na muna nag-iisip.
Ngunit sa pagkaawa ay humalili ang kagalakan dahil sa di niya kinukusang

pagkaalam ng maraming lihim na di-sasalang pakikinabangan sa lalong ikadadali
ng pagkasilo sa dalaga. At ang ginawa ay agad nakipagkita sa padre superyor
upang ibalita rito ang lahat (63).
Ang kaalaman sa isip ng kapuwa ay naging puhunan sa lalong pagtubo nito. Napagkayarian
ng dalawang kawal ng Compania ni Jesus na iakma ang estratehiya sa bagong katalagahan, na
manmanan at subukan ang bawat galaw at kilos ng kanilang biktima, si Carmen. Kailangan ang
isang makapagmamalas sa babae, taktikang ginampanan ng tiktik na si Eladio. Samantala, si
Padre Superyor ang uugit sa gawi at hilig ng ale ni Carmen, pasisiglahin ang kaugaliang dapat
sumunod sa magulang ang anak. Ito ay ideolohiyang piyudal na di inalintana ni Mister Roland,
sapagkat kasabwat at kaalyado ng kolonyalismong lakas ang mga katutubong oligarko na
ginagabayan ng tradisyonal na hilig at kaugalian. Bukod rito, kapuwa dayuhang Puti ang mga
Heuwita at kolonyalistang negosyante, magkakutsaba sa paninikil sa kanilang sakop.
Dito natin halungkatin at ibulatlat ang trato ng Heswita sa halaga ng espasyo/lugar.

Pagmuniin natin ang katuturan ng matalinong disposisyon at pag-aayos ng puwersa sa
larangan ng digmaan upang maisulong ang proyektong Ad majorem Dei Gloriam, islogan
ng orden, na nakasalig sa isang katamtamang pagkaunawa sa kakayahang moral ng bawat
nilalang (Ferm 1959, 391). Iminungkahi ni San Ignacio (pundador ng Compania) na alagaan
daluyan
ang kalusugan, maging matiwasay at masaya sa tuwirang pagdanas sa Diyos sa pag-angkin
ng rebelasyon upang maisulong ang mithiing sekular ng mga sundalo ng Diyos. Lahat ng
paraan ay maipagtatanggol na tama kung ang layon ay ikadadakila ng Maykapal.
Ang Pagsasanay ng mga Sundalo ng Diyos

Ituon natin sandali ang pansin sa aralin hinggil sa pag-aayos ng tagpo sa nobela ayon sa
plano ng Heswitang mahuli ang budhi/pagpapasiya ni Carmen. Konsensus ng lahat na ang
Mga Espiritwal na Pagsasanay (Spiritual Exercises 1522-24) ni San Ignacio de Loyola ang
pinakamakabuluhang giya sa mga kasapi. Itinatag noong 1534 sa Paris ni San Ignacio, ang
Compania ni Jesus ay isang disiplinado at militanteng orden ng mga guro sa larangan ng
edukasyon. Si San Ignacio ay iskolar, misyonaryong direktor ng kaluluwa, na naging lider

ng Kontra-Repormasyon. Masugid na katulong sa Inkisisyon, binatikos ng mga Heswita sa
137
138
matinik na polemika ang mga deista, organisasyon ng mga mason, sina Voltaire at mga
kapanalig na Pranses sa Encyclopedia, hanggang isigaw ang kanilang adhikaing busalan
at ipatapon ang mga taong pinaratangan nilang walang diyos at erehe. Sa kanilang
militaristikong oryentasyon, kinatakutan sila ng marami at naging bantog sa bulag na
pagsilbi sa poder ng Papa.
Sa kodigo ng Pagsasanay, na binubuo ng mga dasal, meditasyon, paglilitis sa konsiyensiya

(examen de conscience), at pagninilay, sa loob ng 28-30 araw, sisikapin ng nagtitika na
matanto ang kalooban ng Diyos, siyasatin ang sariling loob, upang mabatid kung ano ang
mabuti at masama. Sa mataimtim na paghalungkat at pagkilates sa budhi, sisikapin ng
Kristiyanong sanayin ang kakayahang mangatwiran upang mailinaw kung ano ang tama
o mali, gamit din ang pakiramdam—tingin, amoy, dinig, lasa, hipo—sa pagsunod sa isang
metodo ng etikal na pagtimbang. Tulad ng modelo ni Thomas à Kempis (Imitasyon ni Kristo
[1441]), layon ng katekismo ni San Ignacio ang ibunsod ang nananampalataya na tumulad
sa Panginoon upang lubusang mabago ang makasalanang buhay sa mundo. Sa ganitong
aralin, idiniin ng mga Heswita ang mahalagang papel ng kumpisal upang masusing
mapatnubayan ang direksiyon ng buhay, tulad ng pagpayo kay Carmen na laging sumunod
sa ritwal at utos ni Padre Villamil. Hindi malayo ang regulasyon ng orden sa reglang
ipinatutupad sa pabrika ng mga kapitalista, o sa militaristikong pag-ugit ng Lider/Diktador
sa pulisya at sundalo ng rehimeng awtokratiko at pasista.
Masasaksihan din sa Pagsasanay ang paglapat ng atensiyon sa espasyo/lunan ayon sa

buhay ni Kristo. Maiging idinaliri ang daan ng peregrinasyon; itinuro ang matarik na daan,
ang mapanligaw at pasikot-sikot na lambak, bangin, bundok, kung saan makapagpapahinga,
gamit ang lahat ng sentido at natural na kakayahan sa paglalarawan at imahinasyon upang
maipaghiwalay ang mabuti at masama, Kristo o Lucifer. Kahawig nito sa ironikal na himig
ang ruta ng paglalakbay ni Eladio, simula sa panunubok kay Carmen at pagsusumbong niya
sa kaniyang amo.
Hindi magkasalungat ang kalayaan sa pagpapasiya at pagsunod sa alintuntunin. Sa

paglalangkap ng guniguni, kabatiran at pagnanasa, hindi sa paraang ekstatikang mistikal,
makakamit ang kaganapan. Umaayon ito sa turo ng Heswitang Luis de Molina na
magkatugma ang Grasya at malayang pagpapasiya ng tao—hindi sagabal ang malayang
pagpapasiya ng tao sa mabisa’t nauunang aksiyon ng grasya ng Diyos taglay ang scientia
media (Rahner & Vorgrimler 290-91). Rasyonal kung gayon ang malayang pagpili ni Carmen
habang pinapatnubayan ng Grasya. Ipinaglaban ng mga Heswita ang kalayaan ng tao laban
sa doktrina ng predestinasyon ng mga Jansenista, Calvinist, at maka-San Agustin (Tillich
220-23). Kung walang malayang pagpili, wala ring hatol ng kapatawaran o parusa, manapa’y
anong saysay ng awtoridad o soberanya? Walang pasubali na ito’y rasyonalisasyon ng mga
panginoon at namumuno.
Ang espasyo sa nobela ay nakatuon sa mga silid ng Padre Superyor, Carmen at Eladio.
Ang publikong lugar ay simbahan, lansangan, sa looban at bulwagan ng bahay ni Carmen,
at ilang pook sa nayon. Bagama’t binabalaan na si Carmen ng Padre Superyor tungkol sa
indibidwalistikong pangitain-sa-mundo ng Amerikano’’—“ang masidhing paglingap sa sarili,
paris ng tinutuntong halimbawa ng pagdalangin sa ako ng mga Amerikano ay nagwawalat
ng pananampalataya” (24)—hindi nasuway si Carmen sa pagdulot ng panahong pagliripin
ang dulog ni Mister Roland na nangyari nang magkaroon ng handaan (Kabanata 6).
Pakikipagsapalaran ng Birhen
Ordinaryong buhay ang nakagagambala. Napukaw na ang damdamin ni Carmen sa balitang
pag-aasawa ng pinsang Dolores at Ventura. Matinding balisa ang sumaklot sa dibdib ni
Carmen: “…Siya kaya ay makaisip mag-asawa?…Hindi niya matulusan kung alin ang mabuti
sa gayong siya ay nag-iisa o sa may makatali ang kaniyang kapalaran” (33). Umawit ng
“Pamamaalam ni Aida sa Kaniyang Bayan”—pahiwatig na maitataboy siya sa madlang
burgis (hawak ang patubuang propriedad), habang damdam ng lahat ang “pagbulalas wari
ng pighating kinukuyom sa dibdib” (49) na hindi lang sa kabukiran kundi kabayanan at
dulaan mahirap makarinig noon. Tinig sa kagubatan ang naulinigan ng madla.
Nalusaw ang espasyo ng pagtitipon sa pagniniig ng dalawa (Carmen at Mister Roland),

sa ngiti at titig ni Carmen na “nagbubulong sa kaluluwa ng Amerikano ng laksa-laksang
pangako at mga sumpang pagtatapat habang buhay” (54). Natapos ang kainan at
kasayahan; nakatalukbong sa wani ni Carmen ang isang bagabag: “Iniibig niya si Mister
Roland ay kung bakit nag-aalangang buksan dito ang kaniyang puso… Kung sa araw ay
palubog na nang magsabog ng liwanag, at kung sa bulaklak ay lanta na ang mga talulot
nang hanapan ng bango” (55). Gayundin ang nangyari sa kumpol ng bulaklak na bigay ni
Dure (ang kasintahan niya sa asyenda) kay Eladio sa paglikas nito. Kaipala’y may taning
ang lahat ng gawain sa mundo.
Kumitid muli ang espasyo ng hardin at bulwagan sa eksena nang magtakbuhan ang mga
automobil, sagisag ng modernidad. Sa pagdidili-dili ni Carmen, pinatunayang ang gawing
pagbulatlat at paghimay sa karanasan tungo sa kumbersiyon (pagdesisyong maging
mongha, asawa ni Jesus) ang siyang magbubunsod sa paghulog sa umang ng Heswita.
Mapanganib sanayin ang isip sa ikauunlad ng kalayaan ng bawat tao sa pagpili ng dapat
daluyan
gawin, pagpili ng landas na tatahakin. Ito marahil ang aral na ipinahahatid ng tagpong ito.
Maligoy ang naratibo, lunggating umantig ng di-palasak na kasabikan. Sa Kabanata 7,

natulak na rin si Mister Roland sa bakuran ng simbahan hindi dahil sa pagkamaginoo ni
Padre Villamil kundi sa pagkaalam na kumpisor ito ng dalaga. Ang pitong kabanata sa
gitna ng nobela (Kab. 8-14) ay mangyayari sa loob ng bahay ni Carmen, sa silid niya at ni
Eladio. Ang espasyo mula Kabanata 14 ay lumipat mula sa lungsod tungo sa kanayunan, sa
kabukiran, kung saan ang suyuan ni Dure at Eladio ay lumago, sumigla at naging negatibong
imahen sa nabigong pagsasama nina Carmen at Mister Roland. Nabuksan ang larangan,
mula masikip na siyudad tungo sa maluwag at maaliwalas na panganorin ng kabukiran.
Naputol ang magandang kinabukasan ng oligarkong katutubo at kolonyalistang Amerika
139
140
sa aplikasyon ng turo ni San Ignacio. Tinuturol dito ang pagkumpisal, ulit-ulit na pagsulsol
at paglamuyot sa konsiyensiya ng may kayamanan, at maagap na interbensiyon ng alila o
instrumentong mauugitan tulad ni Eladio. Subalit pumaibabaw ang Estado sa pagkahuli’t
pagkapiit ni Eladio sa salang panununog—protesta sa palalong kapangyarihan ng mga
Heswita, na hindi katugma sa prinsipyo ng karidad at pagmamahal sa kapuwa nilalang,
ayon sa turo ni San Agustin. Pahiwatig ito na kailangan ang kolektibong mobilisasyon, hindi
anarkistang paghihiganting nagpapatibay lamang sa sistemang balakyot.
Etikang Pagsilo at Politikang Pagkalas

Mula nang ipasok si Eladio sa Kabanata 8 hanggang sa wakas ng nobela, lumipat ang sentro
ng pagsasalaysay sa analisis ng sikolohiya ng instrumento sa pagsilo sa minanang yaman.
Sa ibang salita, naitanghal sa bukana ang namamagitang pulutong ng katutubo, ang lakas-
paggawa ng madlang walang pag-aari sa kagamitan ng produksiyon—na ililipat sa pag-
aari ng mga Heswita. Nakatuon tayo sa krusyal na tanong: sino ang makapamamahala’t
makikinabang sa teritoryo’t likas-yaman ng Pilipinas: ang imperyong Amerikano o mga
trabahador sa bukid at pagawaan?
Ang huling bahagi ng nobela hinggil sa edukasyon ni Eladio, ng kaisipang walang muwang
at mapagtiwala, ay proyektong paglantad sa limitasyon ng aktong personal laban sa
makapangyarihan. Sa ibang pagsasaad, ang layon dito ay ipatalastas ang hanggahan ng
maramdaming kritika na walang kolektibong lakas. Mensahe rito na ang mapusok na maka-
sariling hakbang ay tulad ng reaksiyon ng hayop sa anumang panganib. Kung sa bagay,
maaaring ipalagay na si Eladio ay representatibo ng medya-klase o panggitnang uri, taglay
ang indibidwalistikong sigla’t talino. Ngunit ang munakala niya—halimbawa, kaniyahin si
Carmen—ay hinadlangan ng natutuhang pagsasaalang-alang sa dangal ng kababaihan at
sa puri ng magulang. Malakas pa rin ang impluwensiya ng piyudal na kaayusan at antig ng
dugo ng liping nakaugat sa agrikulturang produksiyon. Totoong ang esensiya ng pagkatao
ay katumbas ng kabuuan ng ugnayang panlipunan sa isang takdang yugto ng kasaysayan
(mungkahi ito ni Marx sa “Theses on Feuerbach”).
Sa pagdaralita, umasa si Eladio sa mga Heswita sa ambisyong maging manggagamot.

Biktima siya ng tadhanang kinagisnan. Ngunit ginulo’t giniyagis ang kaniyang konsiyensiya
nang matuklasan ang tahasang iniutos ni Padre Villamil. Dagling sumungaw ang totem ng
mga ninuno nang madiskubreng siya’y pinagsamantalahan:
Sa maliwanag at tuwirang pagsasabi ang ipinapagawa sa kaniya ay paniniktik,

pakikialam sa buhay ng may buhay upang ipagbigay alam pagkatapos sa iba. Ano
pa’t nauuwi sa nakahihiyang tungkol na magtaksil sa tapat na pakikisama, gamitin
ang isip sa gawaing bagay lamang sa mga kaluluwang aba at may kaloobang
pusali….sa gayong mapait na atas ay tumatanggi ang kaniyang malinis na budhi,
parang ang ama niya at inang pinakamamahal ay nagbabangon sa kanilang
kinabaunan upang siya ay isumpa…[Hindi naman maitakwil ni Eladio ang mga
Heswitang “nagturo…na utang naman ang pagiging tao [na maling haka-haka, sa
katunayan]. Sa kaunting araw niyang ikinatitira sa bahay na iyon ay natarok niya
ang kagandahang-loob ng dalaga, taglay ang] ganap na kabutihan…Umurong siya
at sumulong ay walang nangyari, tila siya natutuntong sa guhit o nalalagay sa dulo
ng sibat (75-76).
Tulad ni Padre Villamil, natutuhan ni Eladio ang maglihim, magkunwari, gamitin ang
linlang at pandaraya. Gaya-gaya, puto maya. Sa pagsaliksik sa kontradiksiyong bumabalisa
sa kaniya, alalaong baga’y naging Heswita rin si Eladio sa balak na iligtas ang sarili at
tumawid sa krisis ng di nabawasan ang dangal at pagkatao. Masinsinang siko-analisis
ang matagumpay na nahulma ni Aguilar, ebidensiya na ulirang pioneer ito sa tradisyon
ng nobelang makabago’t mapanghawan ng bagong landas sa paggalugad at pagmapa sa
kapaligiran. Kilatisin ang implikasyon ng dinamikong pagkukuro ni Eladio na tandisang
paghubog sa huwaran ng examen de conscience:
Bukod sa dapat naman niyang timbanging mabuti kung ano ang marapat na gawin.
Ang kakalabani’y sakdal-liksi, matalino at malakas, kaya ang kailangan ay hindi ang
pag-iingat lamang kundi ang buong talas at lakas ng loob.
Parang uling na ipinahid sa kaniyang kalooban ang pagmamahal sa mga

pinagkakautangan niya ng pagiging tao. At ang sanhi ay ang nadarama niya halos
na kabulukan ng kanilang loob at karungisan ng kanilang budhi. Ang kanila palang
budhi’y kasing-itim ng tina, kasimbaho ng pusali, kakulay ng burak. Nakaririmarim
na mga taong sa ilalim ng damit ng pagpapakumbaba ay may natatagong
matatalas na kuko ng halimaw. Hindi niya akalain!…
Pinag-iisip kung ano ang mabuti, bagaman sa sarili ay yari na ang tangkang
ipagtanggol ang dalaga, laban sa kasakiman natay na sa kaniyang mga pag-asa sa
pag-ibig ay nagtatangka pang pumatay sa kanyang pagkatao.
Naipalagay ni Eladiong ang Diyos na rin ang siyang nagtalaga ng lahat ng iyon
daluyan
upang siya na isang anak-bukid lamang ay makagawa ng isang bagay na maging
karapat-dapat sa mata ng Makapangyarihang Lumikha (92).
Trahedya-komedya ng Pagbabanyuhay
Wangis Heswita ang asal ni Eladio sa puntong ito. Sa kabila ng ganitong pagsisiyasat
sa kalooban, hindi nakuhang gahasain ni Eladio si Carmen sa bantang biguin ang mga
Heswita. Sa halip, siya ang napahamak at napaglalangan. Bilang testigo o saksi sa pakana
ni Padre Villamil, ipinatapon si Eladio—tila mataginting na sumbat sa atin na huwag

kalimutan ang napagsapit nina Mabini at mga bayaning ayaw tumanggap sa soberanya
ng Amerika na nadestiyero pagkasuko ni Aguinaldo: “Pagkatapos na siya ay paggampanin
ng isang katungkulang nakalalait sa pagkatao ay iyon ang gantimpala sa kaniya ang

ipagtabuyan sa isang lalawigang malayo” (106). Bagamat napahupa ang galit, tandaan
141
142
ang imaheng nakapaloob dito: “Naglalamay na kinukuro ang kaniyang paghihiganti laban
sa mga Heswita. Ang damdamin niya’y nag-aapoy, parang isang malaking siga sa loob ng
dibdib na nagpapainit nang gayon na lamang sa kaniyang kalooban” (106). Naitampok na
naman ang imahen ng apoy, sunog, na tila bunga ng kaniyang poot, ngitngit, pagngangalit
sa aglahing di matiis, na magtutulak sa kanyang sunugin ang bahay ng mga Heswita sa
huling kabanata. Apokaliptikong panimdim ang pumalit sa tukso ng imahen ng katawan
ng birhen—isang pahiwatig ng kinabukasan ng bayan kung walang hustisya at paggalang
sa mga karapatan ng inaapi’t pinagsasamantalahan. Nagsanib muli ang diwa at katawan,
espiritu at laman.
Ang galit ni Eladio ay sumagitsit muli nang utusan siyang bumalik. Ang himutok ng
pag-iring niya “ay aapaw na parang tubig na kumukulo at sa pagdaraana’y walang
ilalabing anuman kundi ang bakas lamang ng mga pagkasawing ibubunga” (145). Tila
matiyagang estudyante ni San Ignacio si Eladio na sensitibo sa bugso ng damdamin at
mainam magmasid sa proseso ng pag-inog ng dalumat na siyang sintomas ng hatol ng
Diyos o katalagahan. Gumising ang nahihimbing na ulirat, umisip ng paraan kung paano
maiwawasto ang kamaliang di maipaubaya sa dating guro o kadaupang-palad. Siya ang

higanti ng bathala sa mga sumuway sa kanilang banal na utos.
Bago talakayin ang intensiyon ng dalawang huling kabanata ng nobela hinggil sa

paghihiganti ni Eladio, balik-tanawin muli natin ang pangunahing proyekto ni Aguilar. Sa
krisis ng sambayanan sa unang dekada ng pananakop, pinag-aralan niya ang paghahanay
ng mga sektor, lakas-panlipunan, ang alitan ng puwersang makaluma at puwersang
makabago, at paano ito nagbubunga ng ideolohiya o paninindigang gumagabay sa
bawat mamamayan. Kaugnay nito, paano malulutas o maikakalag ang mga buhol ng
kontradiksiyong nakahalang sa buhay ng bawat uri sa lipunan, lalo na ang away ng uring
proletaryo at uring mamumuhunan. Kaakibat nito ang di pagkakasundo ng puwersa ng
produksiyon (trabahador, intelihensiya, kababaihan, Lumad) at walang-katarungang
ugnayan ng tao at malupit na Estado ng makapangyarihang oligarkiya’t kolonyalismong
mananakop.
N apag-alaman na natin ang nakalipas, ngayon naman usisain natin ang kinabukasan
o hinaharap ng mga tauhan at grupo sa lipunan. Kung si Carmen ang kumakatawan
sa kapalaran ng kababaihan at uring masunurin pa rin sa lumang orden, si Eladio ang
personipikasyon ng mapanganib na krisis ng panggitnang-uri, katutubong mamamayan
na supling sa bukid at napadpad sa lungsod kung saan namamayani ang awtoridad ng
simbahan at imperyalismong burokrasya (pulis, simbahan,burokrasya, atbp). Maitatanong:
bakit nagwakas ang nobela sa pagkabigo ni Eladio at pagkahuli sa kaniya? Bakit sumuko na
lamang si Mister Roland sa pagkaalam—salamat kay Eladio—na siya ang naging biktima ng
panlilinlang at pandaraya ni Padre Villamil?
Dumako muli tayo sa disenyo ng espasyo at panahon. Dalawang uri ng espasyo ang ginamit
sa banghay ng nobela: ang saradong silid sa bahay ni Carmen, ang Simbahan, at ang mga
pribadong silid ng mga Heswita, na kapwa entablado o plataporma sa analisis ng isip at
damdamin ng mga tauhan. Katumbalikan ang bukas na espasyo: hardin o looban ng bahay
ni Carmen, at dagat at bukirin kung saan nailipat si Eladio nang hindi na siya kailangan sa
paniniktik ni Padre Villamil. Pahiwatig ang dagat at parang ng posibilidad na makatakas si
Eladio at makapagsarili sa bagong buhay na kasama ang napusuang Dure, anak ng liping
tagabukid. Bapor at awtomobil ang sagisag ng nagmamadaling takbo ng industriyalisadong
sibilisasyon ng imperyalismo, ng monopolyo-kapitalismong papatnubay sa buong daigdig
mula Siglo 1900.
Ruta ng Paglalagalag, Landas ng Paglalakbay

Sa unang nobela ni Aguilar, Pinaglahuan, ang pagsasalisi ng makulay na eksena sa
publikong lunan at pribadong lugar ay sinadyang disenyo. Mas maraming tagpo ng mga
pista, handaan, at sugalan kaysa sa pribadong ugnayan nina Danding at Luis, himatong
na humihina ang bigat ng humanistikong pakikipag-ugnayan kumpara sa kalakarang
salapi o negosyo na pinagkakaabalahan ng mayorya. Madula ang sagupaan ng madla, ng
komunidad, at ng ulilang pulubi o katulong sa lansangan at kabukiran.
Sa kabilang dako, ang maigting at nakapupukaw na pangyayari sa Sa Ngalan ay diyalogo ng

dalawang personahe, halaw sa kumpisalan, o nag-iisang tauhan na nagninilay o naglalamay.
Ang mga protagonista rito ay mga kaluluwang ginigiyagis ng di-mawatasang puwersa: ang
lihim ng poder sa lipunan ay naikubli sa alyenasyon ng tao sa isa’t isa dahil sa kolonisasyon
at komodipikasyon. Dagdag pa ang pagpapatuloy ng alyenasyong espiritwal na tatak ng
awtokratikong hirarkiya ng ordeng piyudal. Napawi ang komunidad ng mga anak-dalita sa
lansangan, pabrika at bukid; namagitan ang nag-uulik-ulik na nagpapautang, si Rojalde at
ang nagkakautang, si Don Nicanor sa Pinaglahuan. Dito, ang inuutang ay pagtitiwala
na kung hindi masuklian, higanti ang malalasap ng mga walang dangal sa pagkilala sa
obligasyon—diumano, “sa ngalan ng Diyos.”.
Indibidwalismong nakasalig sa salapi at negosyo ang namamayani sa publikong larangan

ng pamilihan. Ang paghihiwalay ng lungsod at nayon ay bunga ng dibisyon ng lakas-
paggawa, ng lakas ng magsasaka na upahan ng panginoong maylupa at lakas ng pabrikang
daluyan
pag-aari ng kapitalista at mga lugar/gusaling upahan. Kawani o katiwala lamang si Eladio,
ngunit ang milyu o kapaligiran niya ay tinitirahan ng mga pesante’t magbubukid na
pinapatnubayan pa rin ng siklo at ritmo ng kalikasan. Sa pamumuhay nila matatagpuan pa
rin ang paggalang sa kostumbre, matandang kaugalian, at pakikiramay ng pamilya’t angkan
na hindi katulad ng parokya sapagkat walang minanang ari-arian ang kasangkot at tiwalag
sa paghahari ng salapi at pag-uugit ng pamilihan.
Masisinag ang uri ng pamahalaan at makapangyarihang pananaw sa ayos ng espasyong

pisikal. Malayo ang nakararaming tao sa kampanaryo ng Simbahan, sa plaza mayor ng
kolonyalismong Espanol, kung saan ang lunan na pantay at walang kaibahan ay hinati
at pinagbukod-bukod ayon sa hirarkiya ng ciudad at pueblo, ng awtoridad ng gobyerno/

simbahan at mga nagbubuwis (Lefebvre 51-52). Nagtamasa ng pansamantalang
143
144
kasarinlan o awtonomiya si Eladio, at sagisag nito si Dure at kanilang pagmamahalan sa

bukid, na tiwalag sa pag-inog ng industriyalisadong ragasa at lupit ng komoditi-petisismo
ng pamilihan.
Isang kawili-wiling hulagway ng utopikong lunan ang naikintal ng tagapagsalaysay sa

Kabanata 16, sa pagbabalik ni Eladio sa lungsod. Panahon, ang temporalidad ng paglisan
sa pook ng kaligayahan, ang pumalit sa espasyong kinagisnan. Ipinahihiwatig dito ang di-
matatalikdang pagsulong ng kolonya tungo sa kabihasnang modernidad, sa pamamayani
ng salapi/kapital na mabilis ang sirkulasyon, tulad ng bilis ng bapor at bilis ng paglanta
ng kumpol ng bulaklak na talinghaga ng naputol na ugnayan ng magkasuyo. Pansinin
ang galaw ng tanawing nagbadya sa sensibilidad ni Eladio at reaksiyon ng nabiyak na
personalidad sa bahagi ng katawan at sa bahagi ng diwa o ulirat:
Isang matunog na sipol ang umaalingawngaw sa karagatan at ang sasakya’y unti-

unting kumilos.
Banayad muna ang mga unang sandali, bago unti-unting tumulin, hanggang
sa naging mabilis ang paglayo sa pasigang pinanggalingan. Si Eladio ay hindi
tumitinag sa pagkakatayo, ang titig ay nakapako sa dalatan.
Sa mga kabukirang iyon, at doon sa likod na kakahuyang masaya na abot ng tingin

ay naiwan ang kaniyang puso, ang ligaya ng kaniyang buhay, ang babaeng malinis
suminta na hindi na makikita kailan man kung siya’y sawimpalad sa inaakala.
Katawan lamang niya ang lumalayo, ngunit ang kaniyang kaluluwa ay naiwan sa
piling ni Dure, upang ito’y dalanginan sa tuwi-tuwina at sambahin sa bawat sandali.
Ang kapighatian niya’y nag-ibayo nang mapakubli sa isang pulo ang sasakyan.
Wala na siyang matanaw sa bayang pinanggalingan, kaya napatungo na lamang
at sabay sa pagbubuntong-hiningang hinagkan nang buong kataimtiman ang
kumpol ng kamuning na alaala sa kaniya ni Dure (146-147).
Matagumpay na naikintal ni Aguilar ang anyo ng dalamhati o kapighatian ng lahing

naduhagi ng imperyalismo, at nalugami sa rebolusyong natigil o nalaglag. Larawan ito
ng buong kaluluwa ng sambayanang naparalisa. Si Dure ang simbolo ng kinabukasang
nawaglit dahil sa pagkatigil ng rebolusyonaryong paglalakbay. Hindi na nagunita ni Eladio
si Dure nang makarating sa lungsod; nakapaghari ang balak na bawiin ang puri, ang
kasarinlang nalasahan sandali, ang ilusyon ng kalayaang nalasap malayo sa kampanaryo
ng San Ignacio. Ito kaya ang husga at mensahe ni Aguilar sa kaniyang mga kapanahong
nakibaka laban sa Espanya at sa Amerika?
Makabagong Ultima Razon

Kahambing ni Crisostomo Ibarra/Simoun si Eladio—nilinlang, pinagnakawan ng sinta,
pinagpugaran ng galit at nasang pagbayaran ang utang sa kaniya sa paghihiganti. Nang
ibalita sa kaniyang naipagbili na ang pag-aaring lupain ni Carmen at makababalik na siya
sa pagkaalila ng mga Heswita, sumabog ang ngitngit ni Eladio. Dito nahimay at napagsuma
ang likaw-likaw na pangyayaring humantong sa kaniyang paglalakbay sa hilagang lalawigan.
Habang umuuwi sa lungsod, nagnilay si Eladio. Imbestigasyon ng konsiyensiya ang ginawa,

tila kumpisal sa Kamalayang Nakatago o Nakakubli—isang pagkilala sa sarili bilang aktor sa
dulaang pinamamatnugutan ng Diyos at panuntunan sa hinaharap. Nailuwal ang bagong
insurektong magbubuhay sa napatdang paghihimagsik nina Bonifacio, Luna, Sakay:
Dati siyang tahimik at walang kaligaligan, ngunit ipinasok sa bahay ni Carmen

upang gawing tiktik sa mga kilos nito kay Mister Roland. Nang naroon na’y nakilala
ang tunay na layon ng mga Heswita, salamat sa pakana nilang nagbunga ng
pagkasira ng mahigpit na pag-iibigan ng dalawa, at sa kaniyang pagkuha-kuha sa
bangko ng salaping ibinibigay ng dalaga sa mababait na pari. Sa gayong kalagayan
ay nilinlang siya ni Padre Villamil, pinapaniwala pang sapat na ang kaniyang
nalalaman upang tanggapin lamang ang tungkuling kaniyang tinutupad, at ang
kadahilanan ng ganito’y maliwanag na dili iba’t ang nais na siya’y mapalayo at nang
huwag maging saksi sa mga mangyayaring kasunod.…
Saka ngayon, nang sinisimulan niya ang paglangoy nang sarili, sa loob ng katayuang
nilikha ng mga lalang din ni Padre Villamil ay ito at hindi na iba ang siyang bumigo
sa lahat niyang mga panukala.
Maliwanag na sa lahat ng iyon ang tinungkol ng mga Heswita ay pawang pagsira,

paggiba, pagwarat hindi lamang ng kabuhayan ng mga taong napalapit sa kanila
kundi pati sa kanilang mga pag-asa, sa kanilang kaligayahan at aliw (143-43).
Binihisan ni Eladio ng polemikang pagtatakwil ang buod ng kaniyang paghatol sa huling

kabanata, nang siya’y mabigo sa pagsunog sa bahay ng mga Heswita at pagkahuli.
Ibinulalas niya ang bagong kabatiran niya batay sa kaniyang sariling pagmumuni ayon sa
nasusong pagkamatapatin sa angkan at sa mga aral na rin ng pakikipagkapwa-tao mula
daluyan
sa kulturang katutubo. Matingkad na ipinagtabi ang bulahaw ng sawimpalad at hiyaw ng
tinatampalasan sa huling kabanata:
Ang talaga pong katotohanan, Padre Villamil. Sa ngalan ng inyong Diyos ay sinira
ninyo ang pag-iibigan ni Carmen at ni Mister Roland, sa ngalan ng inyong Diyos
ay niluoy ninyo ang mga pag-asa ni Carmen hanggang sa siya’y maipasok sa
monasteryo, sa ngalan ng inyong Diyos, ako ay inyong kinasangkapan sa mga lihim
na pakana, at sa ngalan ng inyong Diyos ay pinaglaruan ninyo ang aking kapalaran.

Kaya sa ngalan naman ng aking Diyos, ako ay gumanti.”
“A, sawimpalad, tampalasan.”
145
146
“Hindi po, Padre Villamil, hindi ako tampalasan. Sa lilim ng ibang palakad sa
pamumuhay, sa sinapupunan ng ibang ayos na pagsasamahan ng mga tao sa
nangyayaring ito ay ako ang bayani at kayo ang salarin (157).
Pagkumpiska sa Lihim ng Budhi

Tambad ang kontradiksiyong naitampok sa pagsasagutan nina Eladio at Padre Villamil.
Nailuwal ang kongkretong puwersa ng kasaysayan na bukal ng maraming diyos, samotsaring
kapaniwalaan. Nakapamayani ang awtoridad ng pulis sa kapakanan ng simbahan at pag-
aari. Kaipala’y balewala ang husga ni Eladio na “Katauhan ay may sakit pa rin,” obserbasyong
itinaguyod ng tagapagsalaysay na maalam sa komentaryong nakabuntot. Gayunman, ang
kabanatang ito ay tila matingkad na paglalarawan ng diskurso ni Hegel tungkol sa diyalektika
ng Alipin at Panginoon sa bantog na librong Phenomenology of Spirit na nabanggit na sa
unang talakay..
Ipinasok si Eladio Resurreccion sa bilangguan, “samantalang ang mga Heswita ay

tumatanggap ng maraming pakikilugod dahil sa pagkaligtas nila sa isang malaking

sakuna, salamat sa maawain at makapangyarihang Diyos” (157). Parikalang komentaryo
na naglalahad ng ironikal na punto-de-bista ng tagapagsalaysay, pahiwatig na ang Diyos
ay mahiwaga. Di nakapagtataka na batid ng Diyos ng Heswita ang lihim ni Eladio kaya
natiktikan at nadakip agad ng mga sekreta, tulad ng pakikipagsabwatan ni Rojalde sa mga
sekretang humuli kay Luis sa salang pagnanakaw. Salamat sa maraming mata ng Diyos na
mapagmasid at nanghihimasok sa lahat ng bagay, ayon sa walang-humpay na pagtatanod
ng panoptikong tagapagsalaysay. .
Sukat nang alalahanin na ang lahat ng paraan sa pagsagip sa kaluluwa ni Carmen ay

tama o nararapat sa ikadadakila ng Diyos, ayon sa islogan ng mga Heswita: “Ad majorem
dei Gloriam.” Masugid na sinibak ng mga Heswita ang grupong Jansenista sa Pransiya sa
ngalan ng rason at kalayaan sa loob ng absolutong awtoridad ng Papa, halimbawa na ang
Compania ay tinaguriang modernistang alagad ng totalitaryang subordinasyon ninuman
sa poder ng Simbahang Romano-Katoliko (Tillich 222). Totalitaryanismo ang bansag dito
ng mga dalubhasa sa agham pampolitika.
Subalit hindi totoo na sang-ayon sila sa patakaran ni Machiavelli na lahat ng paraan,

masama man o mabuti, ay papayagani sa ikagagaling ng Prinsipe. Bintang ni Pascal, ang
tanyag na pilosopong Pranses, na turo ng mga Heswita ang Makiyabelismong modus
operandi na ang simbuyo ng pagnanasa, hindi bait o makatwirang dunong, ang nagtatakda
ng moralidad ng aksiyon. Nasa ulat ng mga komentarista na kinakasangkapan ng Compania
ang sandata ng reservatio mentalis o sinadyang pagpapaisantabi, at amphibology o
tinangkang ambiguwidad o ambil na pagsasabi (Fulop-Miller 154-55). Ang lohika nito
ay nakasalalay sa katotohanang dapat iangkop ang anumang sasabihin sa limitasyon ng
tiyak na pagkakataon at sa kung sino ang kinakausap at angkop sa layon at intensiyon
ng usapan. Alinsunod sa ganitong istandard, ang pagtrato ni Padre Villamil kay Eladio ay
hindi masama o lihis sa katayuan ng isa’t isa; at gayundin sa pakikitungo ng mga Heswita
kina Carmen at Mister Roland. Imbitasyon ito sa pagpapasinaya ng Siglo ng Kapitalismong
neoliberal at global simula ng 2100.
Autopsiya ng Corpus Delicti

Sa huling pagtutuos, ang intensiyon o adhika ang importante sa lahat, hindi ang resulta ng
kilos na nakasalalay sa hindi mapipigilang bugso ng tadhana o nesesidad. Kung gayon, ang
paghihiganti ni Eladio ay may katuturan, kahit man nabigo, tulad ng insureksiyon ng mga
Colorum sa Tayug at ibang probinsiya at ng Sakdalista noong panahon ng Komonwelt. Sa
pakiwari ko, ito ang masustansiyang kalatas ng pambihirang akda ni Aguilar.
Pakay ng nobela na ibilad ang sakit ng lumang sistema (gayundin ang pakay ni Rizal sa
kaniyang dalawang nobela), gawing kasuklam-suklam ang ipokrisya ng simbahan at ang
kahangalan at karupukan ng mga masunuring mamamayang di makaigpaw sa matandang
kaugalian, at ang kahabag-habag na kasabwat sa gawaing panloloko’t pandaraya. Sa gitna
ng malagim na sitwasyon ng bayan noong dekada 1899-1910, matapos mabitay si Heneral
Sakay at masupil ang labing hukbo ng rebolusyonaryong Republika ng Malolos, sinikap
buhayin muli ang espiritu ng paghihimagsik sa mikropolitika ng pangkaraniwang buhay-
buhay (kapwa ulila sa magulang sina Eladio at Carmen) na kubkob ng ethos ng pamahiin,
sindak sa mga espiritu, at gawing walang kamalayan sa sariling bait. Nahubaran ang balat-
kayo ng “Ngalan ng Diyos” na islogan ng reaksiyonaryo’t oskurantistikong pangkat.
Inilagak sa personahe ni Eladio Resurreccion ang naratibo ng Filipinong nagbanyuhay

sa interseksiyon ng lumang kolonyalismong merkantil at monopolyo kapitalismong
sistema. Si Eladio ang simbolo ng lumalagong sektor ng gitnang-uri, puspos ng ambisyon,
mapagkumbaba, murang isip, masigla, masipag, madaling mabuyo, maramdamin, at
mapusok sa pagtatanggol sa karangalan. Dahil sa mababang antas ng produksiyong
sosyal (pigil ang lakas-paggawa ng mga magsasaka dahil sa piyudalismong pakikitungo),
naunsiyaming manupaktura, at atrasadong ayos ng edukasyon at komunikasyon,
limitado ang kolektibong pagpupunyagi. Taglay ni Eladio ang positibong katangiang
umaklas at lumaban sa kaapihan sa makasariling paraan, kakabit ng negatibong hilig sa
daluyan
indibidwalistikong pagkilos na angkop sa pagtatag ng kapirasong negosyo. Sintomas ang
pagkabigo niyang angkinin si Carmen at lumawig sa piling ni Dure—kabiguang nagbunga
ng pag-aklas at paghihimagsik.
Hinangaan ni Resil Mojares ang rasyonalistikong panunuri ni Aguilar at simbolikong

teknik, at paghalungkat sa tema ng layong-pamamaraan: “In his concern with the problem
of ends and means is manifested what was a central dilemma for the socially-conscious
intellectuall of his time” (240). Subalit si Eladio ay hindi gumanap ng naturang papel. Siya
ang binatang pinaglaruan ng kapalaran, at sa udyok ng kodigo ng dangal (nakaangkla pa
rin sa normatibong animistiko), napilitang magtanong at gumanti sa sekretong paraang
hango sa asal ng mga Heswita. Nag-iisa siya at nakapako sa erotikang tanikala (namintuho
kay Carmen, at pagkatapos kay Dure). Walang makalipunang kinabukasan, sa pagtingin ni
147
148
Aguilar, ang ganitong paglutas sa malakihang problema ng paghihikahos at inhustisya sa

larang ng sosyedad sibil. Bagamat kapuri-puri ang higanti ni Eladio, negatibong halimbawa
pa rin iyon. Hangga’t hindi kaugnay ng kolektibong kilusan ng proletaryo’t intelihensiya
ng bayan, ang pagbalikwas ni Eladio ay mananatiling retorikal na pagtutol at pagsuway sa
mapagsamantalang estruktura ng kolonyalismo’t oligarkiyang pamumuno.
Nabanggit sa isang panayam ni Pablo Glorioso ang dalawang mithiin ni Aguilar sa

pagsusulat, testimonyal ng kaniyang konsepto ng responsabilidad ng manunulat. “una, ang
ikapaanyo ng kapalaran ng mga aba at mga sahol; at ikalawa, ang kalayaan ng isip ay huwag
mapailalim sa bulag na pananampalataya” (315). Sa pormulasyong ito na magkatambal
ang adhikaing pampolitika na isakatuparan ang pagkapantay-pantay ng lahat sa isang
makatarungang orden; at ang kategorikong etikal/moral na layunin ng Kaliwanagan—ang
programa para sa transpormasyon ng bayan na itinaguyod ng mga bayaning Del Pilar, Rizal,
Bonifacio, Mabini, Sakay, at iba pa—walang pasubaling ang sining ni Aguilar ay mabisang
sandata sa ipinagpapatuloy na pakikibaka sa ngalan ng pambansang demokrasya at
mapagpalayang sosyalismo. Hindi ito sa pangalan lamang—sa ngalan ng pantastikong
imahen ng Paraiso—kundi sa praktika ng transpormasyon ng buong kaayusang piyudal-

kapitalista tungo sa isang makatarunga’t makataong sistema ng kabuhayan, sa ngalan ng
sambayanang naghihimagsik.
MGA SANGGUNIAN
Agoncillo, Teodoro and Milagros Guerrero. History of Glorioso, Pablo. “Si Faustino Aguilar sa Tradisyon ng
the Filipino People. Manila: R. P. Garcia Publishing Nobelang Tagalog.” Philippine Studies, 19.2 (April),
Co., 1970. Limbag. 1971. 307-320. Limbag.
Aguilar, Faustino. Busabos ng Palad. Manila: Aliwan, Harris, Marvin. Cannibals and Kings. New York: Vintage
1950. Limbag. Books, 1977. Limbag.
---. Sa Ngalan ng Diyos. Quezon City: Ateneo de Manila Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. The Phenomenology of
UP, 2004. Limbag. Spirit. New York: Oxford UP, 1977. Limbag.
Añonuevo, Roberto. 2004. “Introduksiyon” sa Sa Ngalan Jameson, Fredric. Marxism and Form. Princeton:
ng Diyos. Quezon City: Ateneo de Manila UP, 2004. Princeton UP, 1971. Limbag.
pp. v-xxx. Limbag.
---. The Political Unconscious. Ithaca, NY” Cornell UP,
Aquinas, Thomas. Summa Theologiae. Parts I & II. 1981. Limbag.
Turin: Marietti, 1950. Limbag.
Lefebvre, Henri. The Production of Space. Oxford, UK;
Armstrong, Karen. A History of God. New York: Blackwell, 1991. Limbag.
Ballantine Books, 1993. Limbag.
Levin, Harry. “What is Realism?” Nasa sa The Practice
Bainton, Roland H. Christianity. Boston: Houghton of Modern Literary Scholarship, pat. Sheldon P.
Mifflin, 1964. Limbag. Zitner. Glenview, IL: Scott, Foresman and Co.,
1966. Limbag.
Balibar, Etienne & Pierre Macherey. “On Literature as
an Ideological Form.” Marxist Lliterary Theory, pat. Lukacs, Georg. “The Intellectual Physiognomy of
Terry Eagleton & Drew Milne. Oxford UK: Blackwell, Literary Characters.” Nasa sa Radical Perspectives
1996. pp. 275-95. Limbag. in the Arts, pat. Lee Baxandall. Baltimore, MD:
Penguin, 1972. pp. 89-141.Limbag.
Constantino, Renato. The Philippines: A Past Revisited.
Quezon City: Tala Publishing Services, 1975. Mabini, Apolinario. Ang Rebolusyong Filipino. Salin
Limbag. ni Michael Coroza. Metro Manila: Aklat ng Bayan,
2015. Limbag.
Culler, Jonathan. Structuralist Poetics. Ithaca, NY:
Cornell UP, 1975. Limbag. Marx, Karl. “Theses on Feuerbach.” Nasa sa Selected
Works of Karl Marx & Frederick Engels. New York:
De la Costa, Fr. Horacio. Readings in Philippine History. International Publishers, 1968. Limbag.
Manila: Bookmark, 1965. Limbag.
---. Critique of Hegel’s Philosphy of Right.
Dussel, Enrique. Ethics of Liberation. Durham, NC: Duke Pinamatnugutan ni Joseph O’Malley. Cambridge:
UP, 2013. Limbag. University Press, 1970. Limbag.
daluyan
Ferm, Vergilius. Encyclopedia of Religion. Paterson, NJ: ---. “Capital, Volume One.” The Marx-Engels Reader,
Littlefield, Adams, & Co., 1959. Limbag. pat. Robert Tucker. New York: W.W. Norton, 1978.
Limbag.
Foucault, Michel. The History of Sexuality: Volume 1:
An Introduction. New York: Vintage Books, 1980. Medina, B.S. Jr.. Tatlong Panahon ng Panitikan. Manila:
Limbag. National Book Store, 1972. Limbag.
Mojares, Resil B. Origins and Rise of the Filipino Novel.

Freud, Sigmund. Totem and Taboo. New York: Vintage,

1946. Limbag. Quezon City: University of the Philippines, 1983.
Limbag.
Fulop-Miller, Rene. The Jesuits. New York: Capricorn,

1956. Limbag. Nietzsche, Friedrich. The Birth of Tragedy and the
Genealogy of Morals. Salin ni Francis Golffing. New
York: Doubleday Anchor Books, 1956. Limbag.
149
150
Ollman, Bertell. Alienation: Marx’s Conception of Man in

Capitalist Society. Cambridge, UK: Cambridge UP,
1971. Limbag.
Panganiban, J Villa & Consuelo Torres-Panganiban.

Panitikan ng Pilipinas. Quezon City: Bedes’
Publishing House, 1954. Limbag.
Rahner, Karl and Herbert Vorgrimler. Theological

Dictionary. New York: The Seabury Press, 1965.
Limbag.
Regalado, Inigo Ed. “Ang Pagkaunlad ng Nobelang

Tagalog.” Mga Lektura sa Kasaysayan ng Panitikan,
pinamatnugutan ni Galileo Zafra. Metro Manila:
Aklat ng Bayan, 2013. pp. 157-77. Limbag.
R eyes, Soledad. Nobelang Tagalog 1905-1975. Quezon

City: Ateneo de Manila University Press, 1982.
Limbag.
San Juan, E. Lupang Hinirang, Lupang Tinubuan. Manila:

De La Salle Publishing House, 2015. Limbag.
---. 2019. Kontra-Modernidad. Quezon City: University

of the Philippines, 2019. Limbag.
Santos, Benilda. “Introduksiyon” sa Pinaglahuan.

Quezon City: Ateneo de Manila University Press,
1986. pp. vii-xxix. Limbag.
Scholes, Robert and Robert Kellogg. The Nature of

Narrative. New York: Oxford University Press,
1966. Limbag.
Taylor, Charles. Sources of the Self. Cambridge, Mass:

Harvard University Press, 1989. Limbag.
Taylor, George. The Philippines and the United States:

Problems of Partnership. New York: Praeger, 1964.
Limbag.
Tillich, Paul. A History of Christian Thought. New York:

Simon & Schuster, 1968. Limbag.
daluyan
151
152
INTERNASYONAL NA LUPON NG MGA EDITOR
Romulo P. Baquiran, Jr., PhD Victor Paz, PhD

Unibersidad ng Pilipinas Unibersidad ng Pilipinas
Pilipinas Pilipinas
Joi Barrios-LeBlanc, PhD Rogelia Pe-Pua, PhD

University of California Berkeley University of New South Wales
USA Australia
Rowena Cristina L. Guevara, PhD Epifanio San Juan, Jr., PhD

Unibersidad ng Pilipinas Philippine Cultural Studies Center
Pilipinas Connecticut, USA
Ramon G. Guillermo, PhD Q. Santiago,

Lilia Quindoza PhD PhD
Santiago,
Unibersidad ng Pilipinas Tidewater
UniversityCommunity
of Hawaii atCollege
Manoa
Pilipinas Virginia, USA
Hawaii, USA
Emmanuel M. Luna, PhD Sachi Takahata, PhD

Unibersidad ng Pilipinas University of Shizuoka
Pilipinas Shizuoka, Japan
Fidel R. Nemenzo, PhD Nicanor G. Tiongson, PhD

Unibersidad ng Pilipinas Unibersidad ng Pilipinas
Pilipinas Pilipinas
So Obata, PhD Rolando B. Tolentino, PhD

University of Shizuoka Unibersidad ng Pilipinas
Shizuoka, Japan Pilipinas
Dina Joana Ocampo-Cristobal, PhD Tereso S. Tullao, Jr., PhD

Unibersidad ng Pilipinas Pamantasang De La Salle
Pilipinas Pilipinas
Masanao Oue, PhD Galileo S. Zafra, PhD

Osaka University Unibersidad ng Pilipinas
Osaka, Japan Pilipinas

Daluyan XXIV

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Daluyan XXIV

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Daluyan

JOURNAL NG WIKANG FILIPINO

Sentro ng Wikang Filipino

Ang mga artikulo ng Daluyan ay pawang opinyon ng mga

SENTRO NG WIKANG FILIPINO

MICHAEL FRANCIS C. ANDRADA, PhD

ROMMEL B. RODRIGUEZ, PhD

GERARD P. CONCEPCION, PhD

ANGELIE MAE T. CEZAR

GERARD REY LICO, PhD

ODILON B. BADONG, JR.

Inilalathala ng Sentro ng Wikang Filipino (SWF), UP Diliman,

Maaaring maakses ang elektronikong bersiyon ng Daluyan

Para sa ibang impormasyon, makipag-alam sa:

Tagapamahala ng Sirkulasyon, Sentro ng Wikang Filipino,

Telepono blg.: +632-8924-4747 at +632-8981-8500 lok. 4583.

08 Hugnayang Kognitibo: Balangkas sa Pagtatasa at Paglikha ng

23 Ang Programang Filipino ng mga Pang-estadong Unibersidad

48 Saysay ng Kasanayan: Pagbuo ng Identidad sa Arnis o

61 Ang Pulis at Pushang sa Ilalim ng Tulay: Komparatibong

85 Si Kenkoy bilang Kuwelang Ingles sa Komiks: Isang

103 Pagtukoy at Pagpapakahulugan sa mga Akdang Maritimo

124 Salapi, Dangal, Paniniwala: Ang Komodipikasyon ng Kaluluwa

152 Internasyonal na Lupon ng mga Editor

ipinatutupad ng Unibersidad ang pagtugon kabilang ang mga kurso at programa sa

sa sistema ng edukasyon, sa loob at labas ng at humanidades bilang mga makabuluhang

iba pang mga kagyat na aspekto. critical reflection on human values

pananaliksik sa Filipino ay hindi lamang

angkin ng kaalamang nakaugat sa ating danas

Si Jem R. Javier ay Katuwang na Propesor at kasalukuyang

kurikular. Natuklasan ng pag-aral na walang Pagbasa sa Dalawang Popular na Awit,” ang

estadong unibersidad at kolehiyo sa Rehiyon ’70 at ang ikalawang bersiyong inawit ng

na idinaos noong 2018. Sa pamamagitan nito, at komprehensibong dokumentasyon ng

Sa harap ng unos kung saan tahasang inalis

Marami pang nararapat na gawin at saliksikin

ANA ISABEL D. CAGUICLA

Pagsusuri sa mga Teksbuk na Ginagamit sa Primaryang Edukasyon

Rebyu ng Teksbuk ng Philippine Social Science Council at ng UNESCO-National Commission

pagpapatuloy at pagpapaunlad ng mga konsepto at idea upang taglayin ng mga mag-

Sa pagtatasa ni Ravina (2000) sa anim na Filipino teksbuk at siyam na English teksbuk

Ebalwasyon ng mga DepEd Filipino 6 Teksbuk

Landas sa Pagbasa: Aralin I

Larawan 1. Sintesis ng Aralin 1 ng Landas sa Pagbasa

Natuklasan ng mananaliksik ang sumusunod:

dimensiyong kognitibong makatanda, makaunawa, at makapagsagawa na ang

ang kaalaman sa paghahanap ng katotohanan at ang kaalaman sa pagsasagawa.

dimensiyong kognitibong makatanda, makaunawa, at makapagsagawa ang mga

Pangunahing layunin ng bagong kurikulum ng Filipino ang maitanghal ng mga estudyante

Balangkas na Hugnayang Kognitibo

2. Pag-ayon sa paraan ng pagkatutong nakatuon sa prosesong nagbibigay-

3. Ang pagkilala sa kalikasan ng pagkatutong nakaugat sa konstruktibismo

Nasa pusod ng konstruktibismo ang kaalamang metakognitibo na may kinalaman sa

Ang nirebisang taksonomiya, konstruktibismo, at metakognisyon ang mga pamantayan ng

ang proseso ng paglikha ng mga kagamitang panturo o teksbuk. Kinakailangan, kung

Larawan 2. Modelo ng Hugnayang Kognitibo

1. Inquiry-based. Ang unang hakbang upang magkaroon ng pagkatutong

2. Balanse at may kaayusan ang mga kasanayan sa pag-iisip. Upang matiyak na

3. Magkakahanay ang lahat ng elemento ng kagamitang panturo. Nararapat na

4. Hanay ng mga tanong. Nararapat na magkaroon ng mga tanong na

makatotohanan (Wilson, n.d.), naghihinuha, nagbibigay ng interpretasyon,

a. Makatotohanan. Ito ang mga uri ng tanong na hindi komplikado

lahat. Mababang antas ng pag-iisip ang pinagagana rito dahil mula

5. May varayti ng mga gawaing magpapaunlad o magpapataas sa paraan

bigyang-konsiderasyon sa pagtatakda ng mga gawain ang pagpapaunlad at