SỨC KHOẺ VÀ NHỮNG YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỨC KHOẺ

TSBS Nguyễn Thanh Nguyên

Mục tiêu bài giảng

1- Giải thích ý nghĩa của định nghĩa sức khoẻ của Tổ chức Y tế thế giới
2- Trình bày những yếu tố ảnh hưởng đến sức khỏe
3- Trình bày được ý nghĩa của quan niệm toàn diện về các yếu tố ảnh hưởng đến sức khoẻ

A- KHÁI NIỆM VỀ SỨC KHOẺ

Thường người ta chú ý đến bệnh tật nhiều hơn sức khoẻ, vì bệnh tật ảnh hưởng trực tiếp,
làm trở ngại cho công việc, học tập, thu nhập. Sức khoẻ ít được quan tâm khi tuổi còn trẻ,
giai đoạn mà người ta quan tâm đến hình thể bên ngoài hơn là bệnh tật vì ít khi có bệnh.
Nhưng khi tuổi càng lớn, người ta nghĩ đến việc bảo vệ sức khoẻ nhiều hơn. Đứng trên
bình diện quốc gia, thì sức khoẻ luôn luôn được coi là một trách nhiệm của Nhà nước đối
với người dân.

Khái niệm về sức khoẻ là một khái niệm có vẻ đơn giản nhưng không dễ nắm bắt. Nó tiến
triển tùy theo trình độ y học, bối cảnh kinh tế xã hội. Đối với những người làm công tác y
tế, định nghĩa về sức khoẻ có ý nghĩa quan trọng, vì qua đó nó xác định một tình trạng và
một mục tiêu không phải chỉ cho hệ thống y tế mà còn cho mọi người mọi ngành ngoài
khu vực y tế, tức là cho toàn xã hội.

Có nhiều định nghĩa về sức khoẻ, sau đây ta phân tích 2 định nghĩa được biết nhiều nhất:

1- Định nghĩa của Leriche (Giáo sư phẫu thuật Pháp, 1879-1955): “Sức khoẻ, là sự
im lặng của các cơ quan”. Nếu các cơ quan hoạt động tốt, nó sẽ “im lặng”, con
người không cảm thấy đau, mệt… Định nghĩa này có những giới hạn:

Ngày nay, chúng ta biết được rằng:

- một cơ quan có thể bệnh mà vẫn “im lặng”. Như bệnh ung thư chẳng hạn, có thể
“im lặng” trong một thời gian dài trước khi được phát hiện. Vào thời của Leriche,
y học chưa có phương tiện để phát hiện bệnh trước khi có những biểu hiện lâm
sàng;
- một bệnh nhân có thể cảm thấy rất bệnh mà không khám thấy bệnh ở cơ quan nào,
Td bệnh tưởng (hypochondriasis).

2- Định nghĩa của Tổ chức Y tế thế giới (1946): “Sức khỏe là một tình trạng hoàn
toàn sảng khoái về thể chất, tâm thần và xã hội, chứ không chỉ là không có bệnh,
tật”. Định nghĩa này bao gồm ba mặt: thể chất, tâm thần, và xã hội.

SK_YEU TO ANH HUONG_27-9-2013 Page 1

 - Sảng khoái thể chất: các cơ quan vận động, liên lạc, các giác quan, cơ quan tiêu
hoá, bài tiết, hô hấp, tim mạch, sinh dục… hoạt động suông sẻ trong giới hạn bình
thường. tùy theo tuổi tác giới tính của mỗi người.

- Sảng khoái tâm thần: không chỉ đơn giản là không mắc bệnh tâm thần (tâm thần
phân liệt, trầm cảm…). Sảng khoái tâm thần là tình trạng thoải mái, không quá lo
âu, sợ hãi nhờ đó làm việc có năng suất, đóng góp được cho cộng đồng của mình.

Ai cũng có thể có những lúc buồn vui, lo âu, căng thẳng, sợ hãi, nhưng nếu những tình
trạng đó quá đáng nó có thể ảnh hưởng đáng kể đến các mối quan hệ và năng suất làm
việc.

Sảng Khoái TT chịu ảnh hưởng của SK thể chất: bệnh tật, và yếu tố xã hội: thất nghiệp,
bạo lực…

- Sảng khoái xã hội: liên quan đến những điều kiện kinh tế xã hội của mỗi người
trong bối cảnh xã hội, gia đình, cộng đồng, quốc gia. Sự nghèo khổ, thất nghiệp,
việc làm không ổn định, sự kỳ thị, khoảng cách lớn giữa giàu và nghèo, điều kiện
nhà ở, giải trí, là những yếu tố xã hội của sức khỏe.

Phân biệt sảng khoái xã hội và sảng khoái tâm thần

 Sảng khoái xã hội: có nguồn gốc từ những yếu tố chung của xã hội làm ảnh
hưởng đến SK
 Sảng khoái tâm thần: có thể bị tác động những yếu tố cá nhân, TD mất mát, chia
ly, đau ốm, … và những yếu tố xã hội .

Định nghĩa trên của Tổ chức YTTG là một định nghĩa toàn diện, lý tưởng về sức khoẻ.
Định nghĩa này loại trừ khái niệm “sức khoẻ là không có bệnh”. Định nghĩa này được nêu
ra năm 1946 trong Hiến chương của Tổ chức YTTG, sau Đại chiến thế giới II. Sau một
cuộc chiến tranh lớn, người ta thấy sự cần thiết của hoà bình, ổn định xã hội.

Ngày nay định nghĩa của Tổ chức YTTG cũng nhận được những phê bình:
- Mở rộng quan niệm sức khoẻ đến tình trạng tâm lý xã hội là một ưu điểm, nhưng
đứng về mặt thực tế, một tình trạng sức khoẻ như thế quá rộng và quá lý tưởng để
có thể thực hiện được;
- Có tác giả cho rằng, “Một tình trạng hoàn toàn sảng khoái về thể chất, tâm thần
và xã hội” tương đương với Hạnh Phúc nhiều hơn là với Sức Khoẻ. Hạnh phúc
là một cảm nhận chủ quan, liên quan đến thị hiếu, lý tưởng, giá trị trong cuộc
sống… Rất khó hình dung ra một tiêu chuẩn để đạt được.

Từ hai định nghĩa trên, ta có thể rút ra nhận xét là không có định nghĩa nào của SK là
hoàn hảo. Định nghĩa SK mang hình ảnh của người định nghĩa: Leriche là một bác sĩ

SK_YEU TO ANH HUONG_27-9-2013 Page 2

phẫu thuật, luôn chạm trán với sự đau đớn gây ra bởi cơ quan bệnh, nên ông chú ý đến cơ
quan.

Năm 1978, Tổ chức YTTG đã nói rõ hơn trong tuyên ngôn của Hội nghị Alma Ata: “Các
chính phủ có trách nhiệm đối với SK của nhân dân, và chỉ có thể thực hiện được bằng
cách cung ứng thoả đáng những biện pháp về SK và xã hội. Mục tiêu xã hội chính của
các chính phủ, các tổ chức quốc tế và toàn bộ cộng đồng thế giới trong những thập niên
tới là mọi dân tộc trên thế giới phải đạt được vào năm 2000 một trình độ SK có thể cho
phép họ có một cuộc sống hiệu quả về mặt xã hội và kinh tế”.

Tại sao ta nhấn mạnh đến từ SỨC KHOẺ?

Ta nhấn mạnh đến từ SỨC KHOẺ là để có một cái nhìn tích cực hơn là chỉ nói về BỆNH
TẬT, để quan niệm rằng:
 Người cán bộ y tế là người của SỨC KHOẺ chứ không chỉ là người của BỆNH
TẬT, dù việc giải quyết bệnh tật là một nhiệm vụ quan trọng của cán bộ y tế để
đem lại SK.
 Mặt khác, vì SK chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố, do đó SK là kết quả của sự
phối hợp của nhiều ngành trong xã hội chứ không phải của riêng ngành y tế, vì sự
khiếm khuyết SK không chỉ đơn thuần là do vi khuẩn, tai nạn, mà còn là hậu quả
của nghèo khổ, môi trường, giáo dục, hành vi, lối sống.

B- Những yếu tố ảnh hưởng đến sức khoẻ

Con người sống trong môi trường thiên nhiên, môi trường xã hội. Cơ thể con người chịu
tác động của hàng loạt những yếu tố. Phải chăng những tiến bộ y học trong lịch sử là yếu
tố duy nhất cải thiện được sức khoẻ con người? Những thống kê tại Anh cho thấy:

 Tử vong trẻ em dưới 1 tuổi từ 1841-1971 (Hình 1): giảm nhanh từ 1901, trong khi
chỉ từ những năm 30 trở về sau y học mới có những tiến bộ đáng kể về kháng sinh,
nhóm máu, gây mê hồi sức, ngoại khoa, mà cũng chỉ giải quyết được cho một số
bệnh nhân giới hạn.

SK_YEU TO ANH HUONG_27-9-2013 Page 3

 180
160 • Tử vong TE giảm nhanh
140 từ 1901
120
100

p.1000
80
60
40 • Tiến bộ y học chỉ đáng kể
20 từ những năm 30
0
1841 1901 1930 1971
Năm

18

Hình 1. Tỉ suất tử vong trẻ em tại Anh, 1841-1971

 Tử vong do lao phổi (Hình 2): giảm dần từ 1850. Hoá trị liệu áp dụng từ sau 1940,
chỉ đóng góp cho sự làm giảm tử vong vốn chủ yếu nhờ những yếu tố không phải y
học như:
- thực phẩm (tiến bộ về nông nghiệp),
- nhà ở
- nâng cao kiến thức quần chúng
- hoạt động xã hội

SK_YEU TO ANH HUONG_27-9-2013 Page 4

 4500
4000
3500
3000 • Hoá trị: từ sau 1940
2500
2000 • Tử vong giảm nhờ:
1500
tiến bộ nông nghiệp,
nhà ở, nâng cao kiến
1000 thức, hoạt động xã
500 hội
0
1838 1880 1900 1950 1970

19

Hình 2. Tử vong do lao phổi tại Anh, 1838-1970

 Tử vong mẹ do nhiễm khuẩn, sản giật, xuất huyết từ 1930-1971

- Giảm tử vong do nhiễm khuẩn: nhờ các biện pháp vệ sinh, thuốc kháng
sinh
- Giảm tử vong do sản giật: nhờ các chương trình khám thai, dự báo và điều
trị sản giật
- Giảm tử vong do xuất huyết: nhờ những tiến bộ về truyền máu, hồi sức,
ngoại khoa.

Các nhà lý luận y học đã nêu nhiều yếu tố ảnh hưởng đến SK, những yếu tố thường được
đề cập là:
SK_YEU TO ANH HUONG_27-9-2013 Page 5
 Yếu tố địa dư Yếu tố y tế Yếu tố chính trị

SỨC KHOẺ

Yếu tố dân số Yếu tố tâm lý-văn hoá Yếu tố kinh tế-xã hội

Yếu tố y học tuy quan trọng nhưng chỉ đóng góp một phần trong việc chống lại bệnh tật.
Phân tích sau đây của Lalonde cho phép ta khái quát hoá được những yếu tố ảnh hưởng
đến sức khoẻ:

- Yếu tố sinh học

- Yếu tố môi trường
- Lối sống
- Tổ chức y tế

Yếu tố sinh học Yếu tố môi trường

SỨC KHOẺ

Lối sống Tổ chức y tế

SK_YEU TO ANH HUONG_27-9-2013 Page 6

 1- Yếu tố sinh học: là những yếu tố thuộc cơ thể con người có liên quan đến SK thể
chất và tâm thần:

- di truyền
- tiến trình trưởng thành và lão hoá
- những cấu trúc khác nhau của cơ thể: bộ xương, hệ thần kinh, cơ, tim
mạch, nội tiết, tiêu hoá v.v.

Cơ thể người là một cấu trúc phức tạp, những yếu tố ảnh hưởng đến SK liên quan đến
sinh học con người rất nhiều, thay đổi, và trầm trọng, những gì không ổn có thể xảy ra là
vô số, có thể đưa đến mọi loại bệnh tật tử vong:
- bệnh mãn tính: viêm khớp, đái tháo đường, vữa xơ động mạch, ung thư;
- những bệnh khác: rối loạn di truyền, dị tật bẩm sinh, chậm phát triển tâm thần.

Những vấn đề SK nguồn gốc từ sinh học người gây ra những đau khổ không thể kể hết,
tại các nước phát triển, việc chữa trị những bệnh này tiêu tốn nhiều tỉ đô la.

2- Môi trường: là những yếu tố bên ngoài cơ thể, mà con người khó kiểm soát hay
thậm chí không kiểm soát được. Cá nhân con người không thể tự mình bảo đãm:
- thực phẩm, thuốc men, mỹ phẩm, thiết bị, nước v.v.
- ô nhiễm không khí, nước, tiếng động;
- sự lan truyền bệnh truyền nhiễm;
- hệ thống cống rảnh, xử lý rác;
- môi trường xã hội, kể cả sự thay đổi nhanh chóng trong xã hội, có thể có
hại cho SK.

3- Lối sống: là những gì ảnh hưởng đến SK do mỗi người quyết định, mà con người
có thể ít nhiều kiểm soát được: rượu, thuốc lá, ít vận động, dinh dưỡng không
đúng, tình dục không an toàn v.v. Từ quan điểm của y tế, những thói quen không
tốt là những nguy cơ do chính cá nhân tạo ra. Những nguy cơ này có thể dẫn đến
bệnh tật, như nhiều công trình nghiên cứu đã chứng minh. Lối sống chịu ảnh
hưởng của rất nhiều yếu tố: trình độ học vấn, phong tục tập quán, gia đình, tôn
giáo, phát triển kinh tế, đô thị hoá.

4- Tổ chức y tế: số lượng, chất lượng, nguồn lực, cách tổ chức của ngành y tế trong
việc cung ứng những chăm sóc SK. Nó bao gồm:
- khám chữa bệnh
- điều dưỡng
- bệnh viện
- chăm sóc tại nhà
- dược phẩm
- dịch vụ y tế công cộng và SK cộng đồng
- cấp cứu
- chăm sóc răng miệng

SK_YEU TO ANH HUONG_27-9-2013 Page 7

Tại nhiều nước, nhiều nổ lực nhằm bảo vệ SK được thực hiện, với đặc điểm là chi tiêu y
tế tập trung vào khu vực TỔ CHỨC Y TẾ. Nhưng những phân tích cho thấy bệnh tật bắt
nguồn từ 3 nhóm nguyên nhân còn lại: SINH HỌC, MÔI TRƯỜNG, LỐI SỐNG. Nghiên
cứu của Dever (1973) cho thấy nguyên nhân tử vong ở Georgia:

- 11% liên quan đến hệ thống y tế

- 27% --------------- yếu tố sinh học
- 43% --------------- lối sống
- 19% --------------- môi trường

Như vậy, nguồn lực to lớn được dùng để chữa bệnh đáng lẽ phải được dùng để giải quyết
từ phía thượng nguồn của vấn đề. Ba yếu tố vừa kể phải được chú ý nhiều hơn nhằm
làm giảm bệnh tật, tử vong.

KẾT LUẬN

1. Sức khoẻ và bệnh tật của cá nhân hay quần thể tùy thuộc 4 nhóm yếu tố lớn:

i- Yếu tố sinh học, di truyền

ii- Hành vi, lối sống
iii- Môi trường: vật lý, hoá học, văn hoá, chính trị, kinh tế, xã hội.
iv- Hệ thống y tế hiện có

2. Tình trạng SK được cải thiện phần lớn do cải thiện điều kiện sống:

- cung cấp nước

- môi trường
- tiến bộ nông nghiệp
- giao thông
- vệ sinh
- điều kiện lao động

Vai trò của y học là kiểm soát bệnh truyền nhiễm (tiêm chủng), phát hiện chăm sóc bệnh
tật, làm giảm các tử vong.

Ý NGHĨA CỦA QUAN NIỆM TOÀN DIỆN VẾ CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN
SK

Quan niệm này cho phép ta phân tích các vấn đề SK, xác định nhu cầu SK và lựa chọn
cách giải quyết.

i- Theo quan niệm này, các yếu tố SINH HỌC, MÔI TRƯỜNG, LỐI SỐNG có tầm quan
trọng ngang với HỆ THỐNG CHĂM SÓC.

SK_YEU TO ANH HUONG_27-9-2013 Page 8

ii- Tính toàn diện: mỗi vấn đề SK có thể được qui vào một, hay là sự kết hợp của cả 4
yếu tố. Điều này rất quan trọng vì nó cho thấy mọi vấn đề SK sẽ được xem xét thấu đáo,
và mọi thành viên, cá nhân và tập thể (bệnh nhân, thầy thuốc, nhà khoa học, chính phủ)
đều ý thức được vai trò và tác động của mình trên tình trạng SK.

iii- Giúp phân tích mọi vấn đề SK theo 4 yếu tố để thấy được vai trò và tác động lẫn
nhau của chúng.

Td đối với tử vong do tai nạn giao thông,

- nguy cơ chính phát xuất từ cá nhân người lái (LỐI SỐNG)

- thiết kế xe, đường xá (MÔI TRƯỜNG), công tác cấp cứu (HỆ THỐNG CHĂM
SÓC) có vai trò thấp hơn,
- SINH HỌC không có hoặc có vai trò rất ít.

Phân tích này giúp người làm kế hoạch tập trung chú ý vào yếu tố quan trọng
nhất.

iv- Quan niệm này còn cho phép tiếp tục phân tích xa hơn nữa các yếu tố. Như trên, tử
vong do tai nạn giao thông là thuộc loại LỐI SỐNG, phân tích thêm có thể thấy nguy cơ
là do lái không cẩn thận, không cài dây an toàn, chạy quá nhanh v.v.

v- Quan niệm này cho một cái nhìn mở rộng về SK, giúp nhận ra và giải thích những lãnh
vực chưa được xem xét.

THƯ MỤC

1- Lalonde M. A new perspective on the health of canadians. Ministry of Supply and Services.
Canada. 1982

2- Even G. Introduction à la psychologie médicale, définition des concepts (santé, maladie,

normes, guérison. ..). Tại : www.diotime.fr/moodle/file.php/44/cours_P2_1_en_ligne_2006.doc

3-Saracci R. The World Health Organisation needs to reconsider its definition of health. BMJ
1997;314:1409 (10 May)

4-WHO. What is mental health. Tại: http://www.who.int/features/qa/62/en/index.html , ngày 16-9-

2012

SK_YEU TO ANH HUONG_27-9-2013 Page 9