Maškin N. A. - Istorija Na Stariot Rim (1995)

c/yb.
НАМашкиН-
1СГ0РИЈА
HA СТАРИ0Т
— РИМ—
С ЕМ И Н АР З А КЛАСИЧИИ СТУД И И
ЗУМПРЕС
UNIVERSUM
Наслов на оригиналош
Н.А.Машган
ИС1ШМ
ДРЕВНЕГО РИМА
Превод
Бранко Цветкоски
Хивко Андревски
Главен уредник
Винка Саздова
Ликовен уредник
Кочо Фидановски
СП> - Каталогизација во публикација
Народна и универзитетска библиотека
"Климент О хридски", Скопје
937
М АШ КИН, Н иколаи Александрович

Историја на Стариот Рим / Н.А. Машки н ;
[превод Бранко Цветкосжи, Ж ивко
А вдревски]. - С коп је: ЗУ Ш 1РЕ С , 1995. -
647 с т р .; 24 см. - (Библиотека
Universum)
Превод на делото: Историл древнего Рима. -
Фусноти кон текстот. - Регисгри.

ISBN 9989-42-007-6
а) Рим, Стар - Исгорија

П РВ ДЕЛ
ИЗВОРИ И ИСТОРИОГРАФИЈА
ЗА СТАРИОТ РИМ
ГЛ А В А I
ИЗВОРИТЕ ЗА РИМС1АТА ИСТОРША
Книжевните споменици од римскиот период, кои, во поголем дел,

се зачувани во средновековните ракописи, се главните извори за ис-
торијата на стариот Рим. Од неодамна, на исшггувашето на археолош-
ките податоци, како и на натлисите, на монетите и папирусите,- му се
посветува доголемо внимание. Проучувањето на изворите на римска-
та историја, кое ја дава и нивната класификација и кое си поставува
задача да ги систематизира методите за нивна интерпретација, прет-
ставува досебна дисциплина, без чие познавање не е можно научно да
се цроучува историјата на стариот Рим.
Особено значење имаат делата на античките историчари, кои да-
ваат поврзан ириказ на настаните од целата римска историја. Во изво-
рите, сите нејзини цериоди не се еднакво осветлени, ниту пак се веро-
достојни сите податоци на античките историчари. Најголеми тешко-
тии задава ироучувањето на најстарите периоди на римската истори-
ја. Од тој дериод речиси и нема извори. Од делата што зборуваат за
далечните времиња на римската историја зачувани се само оние што
настанале во I век пред нашата ера. Нивните автори не ги проучува-
ле нецосредните извори, туку ја излагале римската историска тради-
ција која се формирала долго време иред тоа, при што се потпирале
врз делата на своите претходници. Прашањето за тоа како се форми-
рала таа традидија е едно од најсложените прашања во .модерѕата
историографија.
ПРВОБИТНЖЕ РИМСКИ ЛЕТОПИСИ

Првите историски дела што говорат за далечното минато на Рим
не ги напишале Римјани, туку Грци. Меѓу Грците и настанале предани-
ја кои основањето на римската држава го врзувале за легендарни нас-
тани од грчката историја - за Тројанската војна. Во самиот Рим, инте-
ресирањето за домашната историја се јавува релативно подоцна. Во
IV в. пред н. е. се јавуваат првите почетоци на римската историогра-
фија, додека првиот труд за римската историја се појавил дури во трие-
сеттите години на III в. пред н. е. Еден од најраните извори, што по-
доцна го користеле римските историчари, биле списоците со имиња-
та на највисоките римски офидијални лица - магистратите, средени
по години. Тие списоци во Рим се нарекувани фасти. Особено значење
Н. А.МАШ КИН 8 СТАРИОТ РИМ
имале консулските фасти. Слоред имињата на консулите - во Рим се

сметани годините, без сиоменување на името на консулот не можел да
помине ниеден документ. Таков ред постоел од лочетокот на Репуб-
ликата, но официјалните синсоци се појавиле дури во втората поло-
винана IV век. Од тој иериод, тие се систематски водени; што се од-
несува до минатите години, спиеоците се составани врз основа на лри-
ватни залиси, така што локрај автентичните иодатоци содржеле и
изопачувања, кои се објаснуваат со желбата на римската аристокра-
тија да ги налрави славни своите предци. Консулските фасти за сос-
тавувачите на римската историја претставувале историска потка од
посебен вид: фиктивните или вистинските настани од поранешните
времиња се ставани во времето на управување на овој или оној консул.
Како и ка ј многу други народи, најран род на историската матрица
кај Римјаните биле летоиисите (Annales). Тие се водени во свештенич-
киот колегиум на понтифиците и црвобитно претставувале белешки
во ѓодишните списоци на магистратите и забелешки во календарот.
Подоцна, големиот нонтифик (велик свештеник) кон крајот на секоја
година ги бележел имињата на консулите н под нив ги запишувал нај-
важните настани што се случиле во текот на годината на нивното уп-
равување. Во почетокот на III в. иред н. е., очигледно по пуштањето
на плебејците во колегиумот на ионтифиците, годишните загшси се
истаќнувани во куќата на еден од највисоките римски свештеници -
големиот понтифик, за да може секој да ги види (tabulae pontificum).
Врз основа на востојните податоци може да се заклучи дека во тие
заииси, во ирв ред, се истакнувани важни настани во врска со култот:
чудни појави и знаменија, а исто така и важни празници. Во летопи-
cnfe се внесувани и настани за кои биле врзани обреди и знаменија:
војни, елидемии, скалотија на житото итн. Записите на лонтифидите
не останувале нелроменети, тие се дополнувани и преработувани; сос-
тавувани се и залиси што се однесувале на далечните времиња. Тие
преработени и дополнети записи ло години, во II в. лред н. е., ги издал
големиот понтифик Публиј Мукиј Скаевола, во 80 книги, лод наслов
"Најголеми летописи" (Annales Maximi). Слоред зборовите на Кикерон,
тие почнувале од времето на основањето на градот Рим.
Покрај летописите на понтифиците, постоеле и разни семејни до-
кументи и традиции што се пренесувани од колено на колено. Уште во
раната елоха на римската историја настанале таканаречените eno
rmi (elogia), кратки записи што се соетавувани во чест на угледни лу-
ѓе, ло нивната смрт. Најран натпис т т о содржи таков елогиј е зачу-
ван на споменикот подигнат во чест на војсководецот од времето на
Третата самнитска војна, консулот од 298 г. пред н. е. - Лукиј Корне-
лиј Скилион Барбат.
За време на погребот, во чест на покојникот, се држени посмртни
говори (laudationes), кои, исто така, се запишувани и чувани.
Н. А. МАШКИН СТАРИОТ РИМ
ПОБТИТЕ ОД Ш ВЕК И ПОСТАШЕ АНАЈШСТИ

Сите тие податоди ги искористиле римските автори кои своето
внимание го насочиле кон проучувањето на историското минато на
Рим. Кампаниедот Г т јН а јв и ј(274- 206 г. пред н. е.) дрв, во стихови,
ја одишал Првата дунска војна, во која и самиот учествувал. Во во-
ведот на своето дело, Највиј дал куси податоци за настанувањето на
Рим. Малку иодоцна дишувал поетот Квинт Ениј (239-169 г. пред
н. е.), кој во хексаметар го изложил римското минато. Ениевите "Ле-
тописи" зацочнувале со Аенеја и стигнувале до иоетовото време. Не-
говите "Летописи", проткаени со патриотизам, Римјаните високо ги
ценеле. Спевовите на Највиј и Ениј не се зачувани. Зачувани се само
фрагменти кај пододнежните автори.
Првото прозно дело досветено на римското минато, напишано на
грчки јазик, го напишал римскиот аристократ, консулар и понтифик
Квинт ФабијПиктор (крајот на III в. пред н.е.) Неговото дело е на-
рекувано "Летописи", бидејќи во него бил усвоен редот на излагање
на настаните по години.
Историскиот запис на Фабиј Пиктор почнувал со кажувањето за
појавата на Аенеја во Италија, а завршувалсо излагањето на текот на
настаните од Втората дунска војна. Фабиј Пиктор добро ги познавал
грчките извори, а големо внимание им посветил и на латинските. Од
фастите, тој ги земал годините на управување на консулите и наста-
ните ги изложувал според нив. Многу нешта користел и од уште не-
објавените летописи на понтифиците. Фабиј Пиктор, несомнено, ги
користел и усните преданија, што се чувани кај римските семејства,
како и до дриватните архиви. Фабиј Пиктор ги удрил темелите на рим-
ската аналистика. Самиоттојинеговите непосредни следбеници обич-
но се нарекуваат постари аналисти. Нивните дела им биле наменети
на тесен круг Хелени што се интересирале за римското минато и за
римските државниди кои го знаеле грчкиот јазик.
Делата на постарите аналисти се потиирале врз проучувањето на
непосредните извори и се одликувале со веродостојност во поглед на
настаните што им биле блиски сдоред времето; кај одишувањето, пак,
на далечното минато, тие во своите дела внесувале леѓендисќи мате-
ријал што го дрпеле од делата на грчките а втори и од усните кажувања.
Кај последниов, голема улога играле таканаречените аетиолошшми-
тови, што се создавани заради објаснување на неразбирливите стари
називи, обичаи и градби (на пример, легендите за Ромул настанале,
очигледно, за да се објасни зборот Рим). Грчките историски дела вли-
јаеле врз обработката на овие или оние историски известија, и некои
настани од римската историја биле излагани по аналогија со епизо-
дите од грчката историја (сосема е можно кажувањето за десетгодиш-
ната борба со етрурскиот град Веи да настанало ло аналогија со
десетгодишната опсада на Троја).
Постарите аналисти доследно го спроведувале римското гледи-
ште. Усдесите на Римјаните се преувеличувани, а неуспесите смалу-
Н. А. МАШКИН 10 СТАРИОТ РИМ
вани. На Рим, речиси од самиот негов почеток, му е припишувано она

нолитичко значење што го имал во III в. иред н. е. Значи, иоетите и
постарите аналисти ги систематизирале и запишале разните иодато-
ци за римското минато. Во нивните кажувања, покрај вистинити из-
вештаи, има и доста легендарно и измислено. Од нивните дела се за-
чувани само незначителни фрагменти.
Еден од последните автори кои спаѓаат во постарите аналисти,
бил Марк ЛоркијКатон Постариот (234-149 г. иред н. е.). Тој прв ја
изложил римската историја во латинска ироза (пред него аналистите
пишувале на грчки јазик). "Почетоците" (Origines) на Катон ја изла-
гале историјата на Рим од неговото основање. За разлика од своите
цретходници, Катон не говори само за Рим, туку и за други италски
градови. Катоновото историско дело не е зачувано; во целост е зачу-
вана единствено неговата расирава "Заземјоделството", што има го-
лема важност за проучувањето на римската аграрна историја.
ПОЈШБИЈ
Во II в. иред н. е. на грчки јазик е создадено еминентно истори-
ско дело, кое има вонредно значење и за хеленистичката и за рим-
ската историја. Авторот на тоа дело - Полибиј, се родил во Аркади-
ја, околу 200 г. нред н. е. Учествувал во иолитичкиот живот на Грци-
ја и бил еден од раководителите на Ахајскиот сојуз. По Третата ма-
кедонска војна, Полибиј е испратен во Рим како заложник. Заиозна-
вањето со Рим и зближувањето со цретставниците на римската арис-
тократија влијаеле врз политичките убедувања на Полибиј: од про-
тивник на Римјаните, тој се претворил во поборник на римската власт
во Грција. Во 150 г. пред н. е., по шеснаесетгодишен престој во Рим,
добил цраво да се врати во татковината. Но, Полибиј не останал дол-
го во Грција. Тој тргнал да иатува и често навраќал во Рим. Заедно со
Скипион Аемилијан бил во Африка кога Римјаните ја разурнале Кар-
тагина. По проиаѓањето на Коринт (146 г. нред н.е.) Полибиј успеал од
Римјаните-лобедници да добие некои отстапки во корист на побе-
дените, поради што го славеле во многу грчки градови. Умрел околу
120 г. пред н. е.
Полибиевата "Оншта историја" го опфаќала периодот од 264 до
146 г. пред н. е. и претставувала ирва светска историја. Полибиј сме-
та, лочнувајќи од определено време, дека "настаните во Италија и во
Либија се преплетуваат со азиските и со грчките и дека сите се стре-
мат кон еден крај0.1А иод тој крај се иодразбира потпаѓан.е на сите
народи од баоенот на Средоземното Море под власта на Римјаните.
Тоа е главната идеја на Полибиевото дело, во кое тој сакал да покаже
Polybius, Historiae. 1,3,4.

дека успесите на Римјаните се неизбежни и наедно благотворни за

другите народи,
Во центарот на вниманието на Полибиј се наоѓа политичката ис-
торија (црашањата од социјалниот и економскиот живот тој ги за-
фаќа само патем). Големо значење му првдава на политичкото уре-
дување на разни земји. Полибиј и дава предност на таквата управа, кај
која разумно се комбинираат различни политички облици. До таков
идеален облик на управа, според неговото мислење, се приближува
римското државно уредување, кај кое разумно се споени монархис-
тички, аристократски и демократски принципи. Во тоа лежи, заклу-
чува Полибиј, гаранцијата на римските успеси.
Лолибиј може да се нарече еден од лрвите дретставници на
таканаречената теорија на органскиот развој на општеството: секоја
држава, според Полибиј, се развива во согласност со "поредокот во
лриродата"; облиците на управа се менуваат, се раѓаат и повторно се
враќаат на исконскиот почеток. Тоа се случува како поради надво-
решните влијанија, така и поради "внатрешното расипување".
Полибиј не ги крие своите аристократски убедувања; тие особе-
но јасно доаѓаат до израз при давањето карактеристики на демокра-
тијата, која, според неговото мислење, може да преминува во анар-
хија и тиранија без закони. Внатрешното распаѓање на грчките градо-
ви, според мислењето на Полибиј, претставува причина за успехот на
Римјаните во Грција. Нивните победи тој не ги смета само за неиз-
бежни, туку и за "најубав и најкорисен дел од судбината'1.2
Разликувајќи ги-причините и поводите за настаните, Полибиј се
стреми историските појави да ги разгледува во нивната заемна повр-
заност. Полибиј критички се однесува кон разните извори, грижејќи
се своето излагање да го образложи со лодатоци од документите. Тој
не им верувал секогаш ни на очевидцит.е, иако зборувал дека "очите
се ловерни сведоци од ушите".3 Најголемо значење Полибиј му при-
давал на сопственото искуство, истакнувајќи дека пред историчарот
мора да се лоставуваат големи барања: тој мора да ги познава луѓето,
предметот за кој пишува, да биде искусен во воените и во политич-
ките работи, да лосетува разни земји. Со извесни огради, Полибиј ја
лризнавал улогата на судбината, но сметал дека историчарот мора да
ги наоѓа вистинските причини за појавите, а не да ги објаснува со
волјата на боговите. Полибиј и придавал големо значење и на улога-
та на личноста во историјата. Скипион Постарлот, Ханибал, Флами-
ниј, Персеј, го определувале, според неговото мислење, текот на по-
литичките настани. Кога Римјаните ја зазеле Сиракуса, сметале дека
брзо ќе го освојат градот, бидејќи имале мноштво воини. ”Но, не ја
имале предвнд Архимедовата моќ, ниту предвиделе дека лонекогаш
--------------- С ЕМ И Н А Р З А КЛ АСИЧНИ СТУД И И

2 Ibidem 1,4,4.
•' Polybius, Historiae, XII, 27,1.
еден ум може да иостигне иовеќе отколку мноштво раце".4 На исто-

рискиот развој на народите и на нивниот начин на живот, своред По-
либиј, влијаат и ириродните услови. Историјата, според мислењето на
Полибиј, им служи на практичните цели: таа мора да ги учи луѓето, да
го збогатува нивното искуство, да им помага врз основа на искуст-
вото од минатото да ја цредвидуваат иднината. Полибиј ирв го вовел
поимот “прагматична историја”, истакнувајќи со тоа дека тој ги из-
ложува "делата" (на грчки praxeis) на народите и монарсите, намену-
вајќи им ги своите книги на државниците.
Полибиј ги изложува настаните ио хронолошки ред; но, бидејќи ја
третира историјата на разни земји и области, тој понекогаш морал да
: се враќа на овој или оној иочетен датум. Полибиевото излагаше не е
ослободно од реторички разубавувања, нотој ги куди оние историчари
т т о се стремат единствено кон занимливо излагање.
Една од специфичните карактеристики на античката историогра-
фија претставува слободното составување говори на одделни исто-
риски личности. Такво составување говори има и кај Полибиј, но тој
помалку го злоупотребувал овој метод отколку другите антички ис-
торичари.
Трудот на Полибиј дава веродостојни иодатоди за настаните од
римската историја од крајот на III и од првата половина на II в. пред
н. е.
За жал, Полибиевото дело не е зачувано во целосен обем. Во це-
лост се зачувани само првите пет книги, во кои, главно, се зборува за
настаните од иунските војни, заклучно со битката кај Кана. Од дру-
гите книги на Полибиј се зачувани само фрагменти.
ПОСЕЈДОНИЈ
Од другите грчки историчари од хеленистичката еиоха најважен
е Посејдониј (135-45 г. пред н. е.), автор на едно големо дело што не
езачувано - "Историја"; тоа речиси ја ародолжува Полибиевата “Ол-
шта историја". Како во Полибиевото дело, и кај Посејдониј римската
историја е врзувана за историјата на хеленистичките земји. И Посеј-
дониј е приврзаник на римската аристократија. Тој ја славел едно-
ставноста на старите римски обичаи и иочетокот на опаѓањето го гле-
дал во ширењето на раскошот. Посејдониј се стремел кон тоа живо-
тот;и културата на одделните народи да ја поврзе со нивната историја.
Посејдониевото дело било добро цознато во Грција и во Рим, така
што авторите од наредниот иериод широко го искористиле.
'Ibidem, VIII, 3,3.

ПОМЛАДИТЕ АНАЛИСТИ
Почнувајќи од 130-120 г. иред н. е. во Рим настанува периодот на
помладата аналистика. Трудејќи се новеќе од своите дретходниди
излагањето да им биде занимливо, претставниците на овој правед се
стремеле настаните да ги драматизираат и својата повест ја разви-
вале во детали. Продолжувајќи ја и развивајќи ја патриотската тра-
диција на своите дретходниди, домладите аналисти ги пренесувале во
далечни времиња современите политички и социјални мотиви од кра-
]от на II и од I в. нред н. е. - од времето на широките содијални ре-
форми и граѓанските војни. Многу од овие иовести, лолни со драмски
сцени од историјата на борбата меѓу патрикиите и длебејдите, на кои
наидуваме во зачуваните дела на античките автори, ги надишале по-
младите аналисти, кои во устите на легендарните и долулегендарни-
те 'личности им ставале политички идеи кои нив ги интересирале. Ta
xa, на пример, Сервиј Тулиј (VI в. нред н.е.), во едно од делата од оваа
епоха, држи говор кој сосема соодветствува на програмата на бра-
ќата Граси, а иатрикијот Адиј Клавдиј (средина на V в. дред н. е.) ги
наведува истите аргументи што обично ги наведувале конзервативди-
те од крајот на II и дочетокот на I в. дред н. е. Делата на домладите
аналисти не се зачувани. Нивната содржина е дозната само по спо-
менувањата за нив кај подоцнежните автори.
КИЕЕРОН И КАЕСАР
Делата на Марк Тулиј Кикерон (106-43 г. иред н.е.) имаат големо
значење за историјата на I в. лред н. е. Кикерон не услеал да напише
историско дело, но во своите многубројни трудови наведува дршга-
чен број историски податоди. За дериодот на самиот Кикерон, него-
вите дела имаат извонредно значење. Кикерон бил голем долитичар,
еминентен беседник, еден од најобразованите луѓе на своето време.
Неговите дела обично се делат на три груди: 1) говори, 2) писма и 3)
расправи. Особено голем материјал за долитичката, социјалната и
културната историја содржат говорите и писмата. Значењето на Ки-
кероновите дисма се состои уште и во тоа што тие овозможуваат точ-
но да се датираат некои настани. Но, треба да се води сметка за субјек-
тивниот карактер на Кикероновите судови, бидејќи тој учествувал во
најважните политички настани, често ја иреденувал својата улога и
во ловеќе наврати ја менувал својата долитичка ориентација. Мно-
губројните Кикеронови расправи се важни за дроучување на истори-
јата на културата. Во нив Кикерон третира најразновидни идеолошки
прашања (прашања од философијата, религијата, правото, етиката и
од политиката).
Од мемоарската литература, што била раширена лред крајот на
Републиката, се зачувани делата на Гај Јулиј Каесар (100-44 г. пред
н. е.). Нему му припаѓаат “Белешките за Галската војна" и "Белешки-

те за граѓанската војна". Во првото дело, Каесар си дал задача да ги
оправда своите акции во Галија: .нападот врз Галите и нивното пот-
чинување на Рим. Во "Белешките за граѓанската војна" Каесар до-
кажува дека неговото раскинуваше со Помпеј настанало по вина на
неговите противници кои ја предизвикале војната, но се покажале
неспособни да ја водат.
Каесаровите дела ги продолжил, нему блискиот војсководец, Аул
Хиртиј, кој ја напишал цоследната (осма) книга за Галската војна и
посебно делото за Александриската војна. Непознат учесник во Кае-
саровите походи, ја опишал Африканската војна и војната во Шпанија.
САЛУСТИЈ
Пред крајот на републиканскиот период се напишани историски-
те дела на Гај Салустиј Крисп (86-34 г. нред н. е.). По потекло од
италскиот град Амитерн, Салустиј бил народен трибун и истапувал
против сенаторската олигархија. Во 50 г. бил исклучен од списокот на
сенаторите, но Каесар го вратил во сенатот. Подоцна, Салустиј уче-
ствувал во граѓанската војна, борејќи се на страната на Каесар. Во
46 г. Каесар го наименувал за проконсул на Нумидија. Овде Салустиј,
преку изнудувања, стекнал огромен имот кој му овозможил да го про-
слави своето име со подигањето на величествен парк во Рим. По смрт-
та на Каесар, Салустиј се повлекол од политнчкиот живот и се зани-
мавал исклучително со книжевност. Угледувајќи се на Тукидид и на
Полибиј, за предмет на своите студии Салустиј ја избрал историјата.
Целосно се зачувани само две негови дела: "За Заговорот на Кати-
лина" и "Војната на Југурта". Третото дело на Салустиј се викало
"Историја" и го опфаќало периодот од 78 до 67 г.; од него се зачувани
само фрагменти. Во предговорот на делото за Катилина, Салустиј
пишува дека си дал задача ”во фрагменти да ги опише... потфатите на
римскиот народ", бидејќи неговиот дух е "ослободен од очекувањата
и од стравувањата во врска со партиите во државата".5 Но, овие из-
јави на Салустиј не соодветствуваат на реалноста: иако се повлекол
од политиката, тој и натаму останал каесаровец. Неговото дело за
Катилина имало за цел да покаже дека Гај Јулиј Каесар не учествувал
во движењето на Катилина. Според мислењето на Салустиј, сите не-
волји на римската држава произлегуваат од расипаноста на римската
аристократија и од нејзината неспособност да управува. Салустиј дал
живи, но субјективни карактеристики на историските личности. Во
духот на популарните политички учења на своето време, тој зборувал
за среќниот живот на Римјаните во далечните времиња, за разумното
5 Sallustius, De coniuratione Catilinae, IV, 2.

уиравување на вистинските кралеви. Во ист тон зборувал и за афри-

канските племиња што не знаат за култура. Салустиј се потпирал врз
веродостојни извори. Тој широко ја искористил мемоарската литера-
тура, како и делата на Посејдониј.
ТЕРБНТИЈ ВАРОН И КОРНЕЛИЈ НЕПОТ

Од извесно значење за развитокот на римската историографија
била и разнородната книжевна дејност на Марк Терентиј Варон (116—
27 г. пред н. е.), еден од најнлодните автори на античкиот свет. За
историјата особено значење има неговото дело кое носи наслов "Ста-
рините на човечките и на божествените работи" (Antiquitates rerum
humanarum et divinarum). Toa дело не e зачувано, но другите автори
често го споменуваат. Вароновото дело цретставувало компилација,
но содржело приличен број важни и интересни иодатоци. Одделни
прашања Варон се обидел и сам да ги испита. Особено значење тој и
нрвдавал на обработката на хронблоѓијата. Варон основањето на Рим
го ставил во третата година на шестата олимпијада (754-753 г. пред
н. е.) и тој датум подоцна бил мошне ратирен. Варон прв во книжев-
носта го внел биографскиот жанр. Тој дал околу 700 скици на биогра-
фии на истакнати Римјани и Грци. Од многубројните Варонови дела
во делост е зачувано неговото дело "За земјоделството" (De re rustica)
и неколку книги од неговата расцрава "За латинскиот јазик" (De lingua
Latina).
Слично на Варон и Корнелиј Непот (I в. пред н. е.) напишал био-
графии на знаменити луѓе, од кои особено значење имаат биографии-
те на Катон и на Атик.
Крајот на републиканскиот дериод е окарактеризиран со разво-
јот на белетристиката, што ги одразила бурните настани од послед-
ните децении на реиубликанската епоха.
титливш
Од историчарите што иишувале во иочетокот на Царството, осо-
бена популарност уживал Тит Ливиј (59 г. пред н. е. -1 7 г. н. е.). Тој се
родил во италскиот град Патавија (денешна Падова). Стекнал ретор-
ско образование. За разлика од многу свои цретходници, не учеству-
вал ни во политичкиот живот, ни во воените акции. Цел живот оста-
нал ретор и литерат. Набрзо по основањето на принкипатот, Тит Ли-
виј заночнал да ја пишува својата историја. Во предговорот вака ги
дефинира задачите на своето дело: да се оиише животот и обичаите на
древните Римјани, што придонесле за создавањето на римската голе-
мина, да се изложи со какви средства и методи Римјаните ја создале
својата моќ. И Тит Ливиј зборувал за опаѓањето на моралот, но, за
разлика од Салустиј, сметал дека Римјаните подолго од кој и да било
Н. А.МАШ КИН 16 СТАРИОТ РИМ
антички народ ги ночитувале сиромаштијата и умереноста; алчноста

и раскошот кај нив се иробиле нодоцна отколку кај другите народи.
Тит Ливиј сметал дека ироучувааето на историјата може да помогне
за поиравање на карактерите. Тој ги слави легендарните херои на рим-
ската република, кои ги жртвувале своите животи за татковината;
високо ги цени и иоеледните републиканци, Брут и Касиј.
Политичките симпатии на Тит Ливиј не биле за сегашноста, туку
за минатото.
Меѓутоа, нема основа поради тоа да се зборува за опозиционер-
ски став на Тит Ливиј кон новиот политички режим. Воздигањето на
старините и на големите подвизи на иредците била и официјална па-
рола на Августовото владеење.
Ретор и автор, Тит Ливиј не ја испитува римската историја, туку ја
изложува. Тој во делост зависи од неговите претходници, иозајму-
вајќи ги од нив иодатоците без какво и да било проверување. Некој
период или определен круг настани, Ливиј обично ги изложувал сио-
ред еден извор. Во одделни случаи употребувал, па дури и ги споре-
дувал цодатоците од разни автори; но сам не го истражувал цраша-
њето, не доаѓал до непосредни извори, дури ни тогаш кога тие му би-
ле пристапни. Во оние случаи кога можеме да ги утврдимеизворите со
кои Ливиј се служел, ќе се увериме дека тој, на пример, ако го сио-
редиме со Полибиј, само ги изложувал позајмените податоци.
Усогласеноста и занимливоста кај Ливиј се на прво место. Убави-
ната на некоја легенда често го наведува да ја жртвува историската
вистина. Тешко дека можел да верува во сите оние преданија што ги
изнесува: но тие го привлекувале како уметник. На иоучното и на
интересното, му посветувал поголемо внимание отколку на она што е
историски важно; затоа фантастичните кажувања за подвизите на зна-
менити Римјани, за чудата и знаменијата, кај него заземале повеќе
место отколку изложувањето на законите важни за римскиот поли-
тички и социјален поредок. Јунаците на Тит Ливиј често држат гово-
ри составени по сите правила на реторската вештина. Авторот не се
труди тие говори да ги индивидуализира сиоред лицата што ги др-
жат и поводот поради кој ги говорат. Во моменти на опасност, јуна-
ците на Ливиј држат долги говори, како да забораваат на она што се
случува. Кај Ливиј често се наоѓаат карактеристики на историски
личности; во поглед на стилот тие се напишани блескаво, но, како и
говорите, тие малку се индивидуални.
Тит Ливиј бил еден од најиопуларните историчари на антиката.
Политичкиот иравец на Тит Ливиј е умерен републиканизам и лојал-
ност кон Август; мирниот тон на неговото раскажување, блескавото
и интересно излагање одлично им одговарале на вкусовите на негови-
те современици и на нивните потомци. Него го читале, го имитирале,
цо него, луѓето не се решавале на латински јазик повторно да ја пишу-
ваат римската историја, туку се ограничувале само на прераскажу-
вање на неговото огромно дело. Целото дело на Тит Ливиј се состои
од 142 книги. Во изложувањето на настаните стигнал до смртта на
Августовиот цосинок Друс (9 г. пред н. е.). Подоцна е прифатено це-

лото дело да се дели на декади, по десет книги во секоја. Зачувани се
35 книги: во целост ирвата декада (од најстарите времиња до 293 г.),
третата декада, четвртата и половнна од петтата (книгите 21-45), во
кои се зборува за настаните од 218-168 година. Содржината на други-
те книги ни е позната според кратките прикази на подоцнежните ав-
тори, изводите и сиоред прегледите на содржината на одделни глави.
Тие таканаречени epitomae постојат за сите 142 книги, со исклучок на
136 и 137.
НЖОЛА ОД ДАМАСК И ПОМПБЈ ТРОГ

Сириецот Никола од Дамаск, кој живеел на Августовиот двор, ја
наиишал "Историјата на светот" во 144 книги, во кои била опфатена
и римската историја. Освен тоа, нему му припаѓа Августовата био-
графија, напишана во апологетски тон. И едното и другото дело се
зачувани во фрагменти.
Во време на Августовото владеење се појавила првата историја на
светот, на латинеки јазик. Неа ја напишал еден Гал - Помпеј Трог. Таа
почнувала од времето на асирскиот цар Нин и стигнувала до времето
на авторовиот живот. Настаните од римската историја тој ги изложу-
вал од оној момент кога Римјаните тргнале по патот на прекуморсќи
освојувања, но, на крајот од делото ја дал и најстарата римска истори-
ја. Ова дело не е зачувано; за него еудиме врз основа на изворите и
ексцерцтите во Јустиновата хроника (II в. н. е.).
ГРЧКИТЕ ИСТОРИЧАРИ НА АВГУСТОВИОТ ПЕРИОД

Во Августовиот период се иојавиле неколку ис.ториски дела на
грчки јазик. Диодор од Сикшгаја (околу 80-29 г. пред н. е.) ја напишал
историјата на светот од најстарите времиња до 60 г. пред н. е. Таа
имала наслов "Историска библиотека" и, слично на делото на Поли-
биј, се еостоела од 40 книги. Во зачуваните книги (XI-XX) се изложува
историјата на републиката од 486-301 година; од другите книги се за-
чувани само фрагменти. Особено значење имаат податоците што се
однесуваат на Сикилија. Фрагментите од делата на Диодор служат
како главен извор за историјата на востанието на сикилиските робо-
ви. Диодоровото дело е типична комнилација. Вредноста на подато-
ците зависи од изворите што ги користел. Диодор го земал матери-
јалот од разни грчки автори, изгледа од Полибиј и Цосејдониј; ги ко-
ристел и делата на постарите аналисти, што пишувале на грчки јазик.
Во тој поглед Диодоровите иодатоци често имаат поголемо значење
отколку извештајот на Ливиј, кој се потпирал, првенствено, врз к а -1
жувањата на номладите аналисти.
2 Стариот Рим
Н. А. МАШКИН 18 С ТАРИО ТРИМ
Во 7 г. пред н. е. се иојавила "Римската археологија" од Дионисиј

од Халш арнас. Авторот се стремел да го покаже сродството на Рим-
јаните со Грците, мудроста на римските закони и римското јунаштво.
Сето тоа имало за цел да ги номириТрците со римското владеење.
Дионисиј бил ретор по своето образование, така што кај него во прв
план се занимливото излагање и прашањето на стилот. Од таа гледна
точка ги оценувал и другите автори. Кон своите извори Дионисиј се
однесувал без критика; главно ги користел трудовите на помладите
аналисти. Дионисиј немал јасни цретстави за старото римско право,
понекогаш, подоцнежните установи ги брка со старите, но сепак, сио-
редувањето на неговите податоци со иодатоците на Тит Ливиј и од-
ломките од Диодоровата "Историска библиотека" дава материјал за
донесување суд за најстариот период на римската исто’рија.
Целото дело на Дионисиј е поделено во 20 книги. Во целост се
зачувани само првите девет книги, од двете наредни останале само
поголеми фрагменти. Во нив римската историја е изложена до 443 г.
пред н. е. Од другите книги се зачувани само ексцерпти.
Гркот Страбон од Понт (околу 65 г. цред н. е. - околу 25 г. н. е.) во
17 книги напишал "Географија", во која, покрај географските дал и
многу историски податоци, така што Страбон со полно право може да
се нарече татко на историската географија. Страбоновото истори-
ско дело, што иретставувало продолжение на Полибиевата "Исто-
рија", не е зачувано.
РИМСКАТА ИСТОРИОГРАФИЈА В0 ПРВИОТ ВЕК НА ЦАРСТВ0Т0

- Главното внимание на римските историчари од времето на Цар-
ството е насочено кон цроучувањето на последните години на Репуб-
ликата и првите години на Царството. Во тоа време се формираат
основите на политичкиот поглед на светот на сенаторскиот сталеж од
периодот на Царството и тој иоглед наоѓа свој главен израз во исто-
риската литература. Незадоволни од загубата на политичкото влија-
ние, претставниците на сенаторската аристократија не можеле отво-
рено да настапуваат иротив иостојниот иолитички поредок. Ним ед-
инствено им останувало да го слават минатото, да ги оправдуваат по-
следните херои на аристократската Република. Ни приближно, исто-
ричари не ја имале историската внимателност на Тнт Ливиј, многуми-
на оделе уште понатаму во изразувањето на своите иолитачки симпа-
тии. Историските дела од ирвите децении на цринкшатот не се за-
чувани, така што за нив може да се суди само врз основа на делата на
подоцнежните автори.
ВЕЛБЈ ПАТБРКУЛ И ВАЛЕРИЈ МАКСИМ

Покрај опозиционерската историска литература, се појавиле и де-
ла од лица блискн на царевите. Режимската литература не ужввала
поиуларност, затоа во целост е зачувана само римската историја на
Велеј Патеркул, што е напишана во времето на ТибериЈ. Велеј Па-
теркул по иотекло е од Капуа, а долго време бил во воена служба, ио-
тоа станал сенатор и стигнал до преторско звање. Велеј Патеркул ја
изложува целата римска историја до 30 г. н. е. при што носледниот
цериод, особено од Августовото време, е напишан во апологетски тон
и подетално од претходниот.
Во времето на Тибериј се појавил зборникот на Валериј Максим
“За делата и изреките достојнн за сцомен". Тој, главно, е составен за
ретори и содржи разни историски иримери што можеле да се употре-
бат при составувањето говори. Меѓу разните кажувања за римското
минато, наоѓаме факти што не се спомнуваат кај други автори.
ПРОЗНИТЕ ДЕЛА ОДIВ. Н. Е.

Од прозните дела од I в. н. е. што не спаѓаат во историски дела,
треба да се споменат философските дела на Л укиј А н а еј Сенека,
прирачникот за беседничката вештина од Квивтилијан, агрономски-
от труд на Колумела, делото на П линиј Постариот за историјата на
природата.
Од делата од областа на уметничка проза од I в. н. е. особено вни-
мание треба да му се иосвети на авантуристичкиот роман на Петро-
пиј, познат под името "Сатирикон". "Сатирикон" ни дава претстава
за разните кругови на италското општество од почетокот на Цар-
ството.
При проучувањето на почетокот на Царството особена улога иг-
раат делата на поетите што ги запознаваат читателите со политич-
кото расположение на определени кругови на римското и италското
население.
КОРНЕЛИЈ ТАКИТ
Кон крајот на I и на почетокот на II в. н. е. се појавува книжевната
дејност на Корнелиј Такит, еден од најдобрите претставници на рим-
ската историографија. Такит се родил околу 55 г. н. е. во витешко
семејство, во еден од италските градови (во Умбрија). Благодарение
на сдојот беседнички талент, Такит успеал да се истакне; бил кве-
стор', во 97 г. консул, а од 111-112 г. - ироконсул во Азија. Умрел
околу 120 г.
|
т
Најрано книжевно дело на Такит што е познато, е неговиот "Раз-

говор за беседниците". Потоа ги напишал биографијата на својот дедо
(таткото на неговата сопруга), иознатиот војсководец Агрикола, и
етнографското дело "Германија". Во носледниот период на својата
книжевна дејност, Такит гинахшшал "Исторпјата" и "Аналите” - две
историски дела што говорат за настаните од времето на раното Цар-
ство, од Августовата смрт, па до крајот на владеењето на Домитијан.
Овие дела го овековечиле Такитовото име. Првото - “Историја" (во
14 книги) - зборува за настаните почнувајќи од 69 г. до смртта на До-
митијан (96 г.), во второто - "Анали"(во 16 книги) се изложува рим-
ската историја од смртта на Август до крајот на династијата Јули-
евци - Клавдиевци. Од "Историја” се сочувани 4 книги и иочетокот
на петтата; во "Аналите" недостигаат во целост 4 книги (од 7 до 10),
нецелосно е зачувана цеттата книга, и го нема крајот на шеснаесет-
тата книга.
Енгелс го нарекува Такита последен нретставник на старорим-
скиот иатрикиски начин на мислење.6 Сноред својот ироизлез, Такит
не бил аристократ, но успеал, иодобро од кој и да било друг, во своите
дела да го одрази погледот на светот на римската аристократија која
цолека згаснувала. Такитовиот идеал лежел во минатото. Сиоред не-
говото мислење, луѓето биле среќни само во далечното минато, би-
дејќи тогаш живееле без пороци и злосторства, и меѓу нив владеела
еднаквост. Законите на дванаесет таблици за него се последниот из-
раз на праведното право. Тој сметал дека речиси сите декрети што се
донесени иотоа, биле резултат на неслогата меѓу сталежите, дека се
слроведувани со сила и нред себе имале неираведни цели; државата
почнала да проиаѓа, избувнувале граѓански војни. "Оттаму - вели тој
- се јавуваат луѓе како Грасите и Сатурнините, покренувачи на иобу-
ната на плебсот."7Дури Август одвај усиеал да заведе мир, но тој мир
Римјаните ги чинел загуба на слободата. Такит не верувал во можно-
ста за нејзина целосна обнова. Тој се задоволил со тоа што Нерва и
Трајан успеале да ги сиојат принкипатот и слободата. Такит им зави-
дувал на оние што гаппувале за реиубликанското минато: за војните,
за расправата на консулите со трибуните, за аграрните и за житните
закони. Историчарот на Царството, сиоред неговите зборови, мора
да пишува за мирот, што само ретко е прекинуван со војни, за суро-
вите наредби, за страдањето на невините и за вероломството на ири-
јателите; ”и секоја работа очигледно личи на друга и иредизвикува
гадење1'.8
Такит си дал задача да иишува без гнев и пристрасност (sine ira et
studio). Меѓутоа, тешко е да се најде некое друго дело од антиката во
6 Ф. Енгелс, Бруно Бауер и раното христијанство. Делата на Маркс и Енгелс, т. XV, стр. 606
(на руски).
7Tacitus, Ab excessu divi Augusti libri (Annales), Ш, 27.
8 Tacit., Annales, IV, 33.
кое толку би се манифестирала авторовата дристрасност. Дидактиз-

мот кај Такит е иоизразит отколку кај Полибиј и Ливиј. Целта на ис-
торијата, според неговите зборови, се состои во тоа "да не се минува
молчешкум преку доблестите, и лошите зборови и дела да се плашат
од потомството и срамотата...1'9 Доблеста (virtus), кај Такит е во ирв
цлан. Од луѓето и нивните лосталки, во ирв ред, зависи текот на исто-
ријата. На мотивите од кои се раководат луѓето тој им цридава големо
значење. Главно внимание им лосветува на оние лица што стојат на
чело на државата. Затоа е природно што царот и животот на царскиот
двор, кај Такит се наоѓаат во центарот на вниманието. Него го инте-
ресирал односот на принкепсот спрема највисодиот сталеж, следел
како и иоради што лролаѓале "вистинските1' нретставници на римска-
та аристократија. Симиатизирајќи ги иоследните рецубликанци, Та-
кит ги осудува оние кои, шпекулирајќи со ниските страсти на власто-
дршците, станувале моќни, стигнувале до богатства и почести. Такит
во разни околности го сломенува римскиот ллебс, италските градови
и лровинции, но нивниот живот малку го интересира.
Врз основа на делата за Германите, може да се претпостави дека
Такит им придавал големо значење на ириродните услови и на стопан-
скиот живот на народот, но во историските дела тоа не доаѓа до израз.
Такит долуштал историска условеност на таквите појави каква
што е преминот од република во царство, но, главната улога во про-
цесот на историските настани им ја припишувал на волјата на луѓето
и на нивните морални квалитети. Покрај тоа, Такит допуштал случај-
ност во историјата и влијание на судбината. "Не можам да одлучам -
вели тој на едно место - дали човечките работи се развиваат според
судбината и неизменливата нужност, или благодарение на случајот."10
Такит го усвоил традиционалниот облик на летописно излагање
(по години). И кај него наидуваме на говори на историските личности,
но тој не ги злоулотребува. Тој често ги употребува за да даде оценка
на некој настан или личност. Понекогаш говорот ја карактеризира
настанатата ситуација и го подготвува расплетот; понекогаш изло-
жувањето различни мислења го изразува колебањето на историчарот.
Некои говори Такит ги составувал според автентични документи. Во
XI книга од "Аналите”, на пример, Такит го пренесува говорот на
царот Клавдиј, одржан во 48 г. н. е. во сенатот; фрагменти од ориги-
налниот текст на тој говор се зачувани на натпис. Споредувањето на
овие два извора цокажува дека Такит точно ја пренесол содржината
на говорот, но дека мошне го скратил и ја изменил композицијата.
Такит не наведува речиси ниеден израз на самиот говорник.
Не се знае точно кои извори ги користел Такит. Според неговите
лопатни забелешки може да се заклучи дека ги користел сенатските
9 Ibid., Ш, 65.
10Tacitus, Апп., VI, 22.
акти, дневните извештаи што излегувале во Рим, мемоарите на исто-

риските личности, кажувањата на своите постари современици; но
најчесто ги сиоменува историчарите. Такит повеќе сакал да се кори-
сти со поврзаното историско раскажување, ги сиоредувал мислењата
што му доаѓале до рака и се трудел да го извлече од нив она што би-
ло општо кај многу историчари. Такит од своите претходниди често
ги земал и карактеристиките, што му дало повод на Момзен да каже
дека Такит "понекогаш наоѓал живи бои на туѓата далета".11
Кај Такит, како и кај неговите римски претходници, во прв ред не
стоело исдитувањето, туку изложувањето на настаните. Реториката
извршила големо влијание врз сите негови дела, но фактите што ги
наведува (со исклучок на одделни неточности), се одликуваат со ве-
родостојност. Такитовиот поглед на Римското Царство извршил не-
сомнено влијание врз историјата на XVIII-XIX век. Некои негови оп-
шти заклучоци, на пример, неговите мисли за извонредната улога на
војската, која дретставува "тајна на власт”, се од големо значење и за
модерниот историчар.
СВЕТОНИЈ ТРАНКВИЛ
Помлад Такитов современик бил Гај Светониј Транквил (околу
70-160 г.) За неговиот живот малку нешта ни се познати. Неговиот
татко му припаѓал на витешкиот сталеж и биљ воен трибун. На до-
четокот од својата кариера Светониј бил адвокат и се занимавал со
книжевност; за време на владеењето на Хадријан му станал секретар
на царот, а кога ја надуштил таа должно.ст, и се носветил на книжев-
ната дејност. Светониј надишал многу дела, но во целост се зачувани
само "Биографиите на дванаесет цареви”, а нецелосно - "Биогра-
фиите на знаменити ретори и граматичари"; од другите дела, што се
познати до насловите, зачувани се само одделни фрагменти,
Биографијата како посебен книжевен род се појавила во хеле-
нистичкиот иериод. Овој род особено бил развиен во Александрија;
во Рим тој води потекло од Варон. Биографиите на царевите кај Све-
тониј се изложени според еден ист образец; на почетокот тој ја дава
генеалогијата на царот, потоа зборува зд времето и местото на раѓа-
њето и за детството, после што кажува за доаѓањето на власт; натаму
доаѓа описот на надворешноста на царот, неговата карактеристика,
заснована на примери од животот. Биографијата завршува со описот
на смртта. Интересноста на раскажувањето кај Светониј е на прво
место. Самите карактеристики на Светониј се површни, а понекогаш
и протиЅзречни.
Светониј можел да се служи со царската архива, ги користел ме-
моарите, ги запишувал сведоштвата на современиците. Според тоа,
11Mommsen, Cornelius Tacitus und Cluvius Ru&s, Gesammelte Schriften, B.VII, 1909, S. 224 ff.
многу од неговите кажувања се засновани врз веродостојни подато-

ци. Но, тој првенствено е компилатор, своите извори ги користел не-
критички, и затоа не заслужува доверба се што рекол тој.
Светониј бил блиску до највисоките сенаторски кругови, но не ги
делел иогледите од периодот на Царството што се карактеристични
за Такит. Приврзаник е на монархијата, но царевите ги делел на доб-
ри и зли. Благодарение на занимливоста и на живоста во излагањето,
убавината на јазикот, едноставноста на композицијата на делата, Све-
тониј уживал иопуларност. На него се угледувале не само во антика-
та, туку и во Средниот век; неговите биографии се издавани во скра-
тена форма.
ИСТОРИСКИТЕ КОМПИЛАЦИИ И ПРОЗНИТЕ ДЕЛА ОДIIВЕК

Од другите историски дела од иериодот на Царството треба да се
сномене "Историјата" од Л. А наеј Флор, која накусо ја изложува це-
лата воена историја на Рим, завршувајќи со Август; компилацијата на
А у л Г елиј "Атички ноќи", каде што се собрани најразлични цодато-
ци за историјата на антиката и се наведени одломки од дела што не се
зачувани; натаму, скратен приказ на светската историја на Помпеј
Трог, што ја дал Јустин. Од доцните дела од II в., како историски из-
вор е значајна преписката на П линиј Помладиот, истакнат сенатор,
кој бил близок на Трајановиот двор и кој извесно време управувал со
ировинцијата Битинија. Од помало значење е Фронтоиовата лр еш с-
ка, која е од времето на Антонин Пиј и Марк Аврелиј.
ГРЧКАТА ИСТОРИОГРАФИЈА ОДI-IIВ. Н. Е. ЈОСИФ ФЛАВИЈ

Прашањата на римската историја во периодот по Августовата
смрт во разни дела ги третирала грчката историска литература од
тоа време.
Во втората половина на I век, јудејскиот автор Јосиф Флавиј, кој
најпрвин учествувал во јудејското востание, а потоа преминал на стра-
ната на Римјаните, ја наиишал на грчки јазик најпрвин 11Историјата на
јудејската војна", а потоа "Јудејсќата археологија". Значителен дел
од овие дела и е посветен на историјата на Јудеја во римскиот период.
ПЛУТАРХ
Кон крајот на I и иочетокот на II в. н. е. се појавува книжевната
дејност на Плутарх (околу 46-126 г. н. е.) од бојотскиот град Хајроне-
ја. Плутарх се здобил со образование во Атина. Неколку пати престо-
јувал во Рим, каде што имал познајници меѓу повисоките слоеви на
римското општество и дури добил титула консулар. Во времето на

Хадријан, бил ирокуратор на царските имоти во Ахаја. Плутарх на-
пишал голем број дела. Нему му ирипаѓаат расправите за најразлич-
ни прашања (од етиката, религијата и сл.)- Особено значење за про-
учување на римската историја имаат неговите "Паралелни биогра-
фии" (во нив иаралелно се ставаат истакнати грчки и римски дејци).
За Плутарх, како и за некои други автори од времето на Царството,
карактеристични се признавањето на исклучителната улога на голе-
мите луѓе во историјата и индивидуализмот.
Според Плутарховото мислење, целта на составувачите на био-
графиите е различна од задачите на историчарот. Биографот треба да
ги разоткрива порокот и доблеста, а за тоа не е доволно да ги зема
предвид само блескавите подвизи: "Некаква незначителна иостапка,
збор или шега често можат иодобро да го покажат карактерот на чо-
векот отколку битката во која иаднале иовеќе илјади луѓе".12
Во поголем број случаи, Плутарховите карактеристики имаат
апологетски карактер. Кај Плутарх, во прв план стојат моралистич-
ките задачи, кои кај него се посилно нагласени отколку кај римските
историчари. Историската веродостојност за Плутарх не е главна за-
дача, така што тој дури изразува сомневање во можноста за утврду-
вање на објективната вистина.
Со споредувањето на Римјаните со Грците, Плутарх сакал да го
истакне духовното сродство на тие народи. Плутарх не бил доследен
приврзаник на ниедна политичка доктрина. Тој се движел во среди-
ната на римските аристократи и бил иод нивно влијание, но на него-
вата идеблогија влијаеле и хеленистичките иолитички теории, кои и
даваат предност на монархијата. Тој ги цени вистинските римски ре-
цубликански доблести, но во исто време ја цризнава нужноста од мо-
нархија. Оценката за некоја личност, сиоред Плутарх, зависи од неј-
зиниот карактер, а не од нејзината цолитичка улога. Плутарх, на ири-
мер, високо го цени водачот на побунетите робови - Спартак. Во тоа
се пројавува хуманизмот, што им е својствен на некои иретставници
на хеленизираната интелигенција од римскиот период. Плутарх ги де-
ли нејзините убедувања и предрасуди. Религијата кај него игра го-
лема улога. Тој никогаш не ја иснушта можноста да раскаже разно-
видни знаменија и чуда, врзани за овие или за оние историски наста-
ни. И покрај сета своја субјективност, Плутарховите "Паралелни
биографии" имаат големо значење за историчарите на Рим.
Плутарх имал колосална ерудидија. Тој ги користел делата на мно-
гу грчки и римски автори. При изложувањето на настаните се трудел
да биде точен, но веродостојноста на неговите податоци не е еднаква,
бидејќи секогаш не се служел со сигурни извори. Кога наидувал на
цротивречни податоци, Плутарх не го испитувал материјалот, туку го
12Plutarchus, Alexander, I.
избирал она сосшштение што и соодветствувало на неговата тенден-

ција.
АПИЈАН
Во втората половина на II в. н. е. се појавило важно оишто дело од
римската историја, напишано на грчки јазик. Авторот на тоа дело,
Гркот Аиијан, се родил во Александрија, вршел иочесни должности
во својот роден град, но во време на народното востание иобегнал од
него. Во Рим добил нраво на римски граѓанин и најирвин бил застац-
ник на фиск, а потоа црокуратор. Делото на Анијан, според својот
тип, им се цриближува на оиштите истории на Полибиј и Диодор, но
во основата не му е ставен хронолошкиот, туку територијалниот
принции на распоред на граѓата. Апијан ја дава историјата на оддел-
ни области на Римското Царство од иочетокот на борбата со Римја-
ните се до нивното конечно иокорување од страна на Рим. Зачувана е
историјата на шианските војни, војните со Ханибал, војните во Аф-
рика (Картагина и Нумидија), историјата на сириските војни. Од дру-
гите книги (за периодот на кралевите, за Самнитските војни) се зачу-
вани само фрагменти. Во сите свои трудови, Аиијан сироведува сосе-
ма одределена проримска тенденција. На ночетокот од своето дело,
тој вели дека на работа го побудило воодушевувањето спрема вели-
чеството на римска историја. Во потчинувањето на другите народи на
Рим, тој ја гледа волјата на судбината.
Апијан е цриврзаник на монархискиот поредок; убиството на Кае-
сар тој го смета за грешно и злосторничко дело, одмаздата за тоа му
се чини праведна; но, тој високо ги цени и некои републикански деј-
ци. Вредноста на Апијановото дело се состои во тоа што нему по-
малку отколку на неговите цретходници му е својствена моралистич-
ката тенденција ири толкувањето на историските настани. За разли-
ка од другите историчари на Рим, големо внимание и иосветил на уло-
гата на класната борба. Тоа особеио се забележува кај кажувањата за
граѓанските војни. Во писмото до Енгелс од 27 февруари 1861 г. Маркс
пишува:"... навечер, заради одмор, ги читав Апијановите римски гра-
ѓански војни, на грчки оригинал. Мошне драгоцена книга. Тоа јуна-
чиште е роден Египќанец. Шлосер вели дека кај него 'нема душа', ве-
ројатно затоа што тој се грижи да дојде до материјалната подлога на
тие граѓансЈСи војни1'.13 И Енгелс за Аиијан дал висока оценка; "Од-
* старите извори за внатрешните борби во Римската република, само
Апијан говори јасно и разбирливо околу што всушност се кршеле коп-
јата - имено, околу земјишниот посед".м
13 Marx-Engels: Briefwechsel, 1МЕЦ Moskau 1937, Bd. Ш, S.19.

м Ф. Енгеле, Лудвиг Фоербах и крајот на класичната германока филозофија, Култура,
Белград, 1947, стр. 52.
Аиијан за своите трудови искористил голем материјал. Во исто-

ријата на војните од републиканскиот период, широко ги употребил
делата на Полибиј и на Тит Ливиј, во историјата на граѓанските војни
земал материјал, од, цокрај за нас познатите извори, и од незачувани
дела (Августовата автобиографија, делото на Асиниј Полион и др.)-
Но, Апијан не ги користел доволно внимателно своите извори: ири
изложувањето на одделни настани, кај датумите и имињата, кај него
има доста збрки, секогаш не се гледа јасно редот по кој се одвивале
настаните, има неточности во географијата. Апијан не е секогаш до-
следен во своите судови. Во "Историјата на граѓанските војни" наш-
ле одраз различни тенденции. Така тој, од една страна, го оправдува
Каесар, а од друга - високо го цени Брут; го брани Октавијан, а во не-
кои случаи го велича Антониј. Во делата на Апијан влијанието на ре-
ториката се манифестира главно во составувањето говори, што ги
има особено многу во III книга од “Историјата на граѓанските војни".
ДИОНКАСИЈ
Голема популарност во антиката уживала "Римската историја" на
Дион Касиј (155 - околу 235 г. н. е.).
Дион Касиј Кокејан му ирииаѓал на оној слој на сенаторската
аристократија што се иојавил во времето на Антонин, кога широко
почнало да се ирактикува воведување во сенатот на жители од хе-
ленизираните градови на Исток.
Дион Касиј се родил во Никеја, добил реторско образование, два-
пати бил консул и уиравувал со разни ировинции. "Римската истори-
ја" во 80 книги ја пишувал околу 22 години. Таа почнувала оо кажува-
њата за Аенеја и стигнувала до 229 г. н. е. Работата на тоа дело ав-
торот ја завршил малку пред својата смрт. Во целост се зачувани кни-
гите од 36-60 (крајот на Реиубликата и нрвите децении на Царство-
то), од првите книги останале фрагменти, а од книгите 61-80 стег-
нати прикази на византискиот монах Ксифилин (XI в.) и ексцерпти кај
Зонара (XII в.).
Во начинот на изложувањето, Дион Касиј се огледал на Полибиј
и Тукидид, но тоа огледување во многу случаи било површно. Кај Ди-
он Касиј нема смислена философија на историјата, историскиот про-
цес останува ирационален, човечкиот ум не може да го објасни, нас-
таните можат да зависат од судбината и од натприродните сили. Чу-
довишното игра голема улога кај Дион Касиј, дури и во оние делови
што се пишувани врз основа на неговите лични сеќавања. Кон пишу-
вањето на историјата, Дион Касиј пристапил, според сопствените збо-
рови, затоа што така му наредила Судбината, која му се јавила на сон;
таа му лретскажала и бесмртност на неговото дело.
И покрај своето грчко потекло и воспитување, Дион Касиј ги де-
лел погледите на римската аристократија, иако врз него влијаела и
грчката политичка публицистика од II в. н. е. Тој го величал времето

на Републиката (особено на старата), но иреминот на монархија го
сметал за неизбежен. Неговите размислувања за тоа кој облик на уп-
равување треба да се смета за најдобар, нашле одраз во говорите на
Агрила и Маекена, упатени до Август; првиот му советува да ја об-
нови Реиубликата, вториот - да воведе монархистички начин на уп-
равување. Во говорите на Маекена нашле одраз политичките погле-
ди на самиот Дион Касиј, кој сонувал за цар избран од сенатот, и за
сенат кој во Царството ќе има почесен статус на највисок раководен
орган. .
Реториката кај Дион Касиј има голема улога. Заради ефект, во
некоја смисла тој настаните понекогаш ги украсува и донекаде дури
ги менува. Говорите на историските личности кај Дион Касиј се мо-
шне долги.
Прашањето за изворите на Дион Касиј е доста сложено. Несом-
нено е дека тој користел голем материјал, што не може да се сведе
само на зачуваните дела. За поранешните периоди на Рим ги употре-
бил делата на иостарите аналисти. Во некои делови (последните ве-
кови на Републиката) се држи за Ливиј, но се служи и со други авто-
ри, особено во оние книги што им се посветени на граѓанските војни.
Како извори за историјата на Царството, на Дион Касиј главно му
служеле историските дела: особено опширен бил неговиот матери-
јал за историјата на Август.15
П0ЧЕТ0К0Т НА ХРИеТИЈАНСМА ИСТОРИОГРАФИЈА.

ЕВСЕБИЈ
Во IV век настанува христијанската историографија. Епископот
на иалестинскиот град Каесареја, Евсебиј, кој му бил близок на царот
Константин, во 10 книги ја напишал "Историјата на црквата”. Делото
на Евсебиј, на прво место, е важно за историјата на дрквата; за поли-
тичката историја на Римското Царство од значење се местата кои
говорат за царевите од втората иоловина на III век. На Евсебиј му
припаѓа и биографијата на царот Константин, која има апологетски
карактер. Покрај тоа, Евсебиј ја напишал "Хрониката" - кус преглед
на настаните од светската историја, изложен синхронистички. И "Ис-
торијата на црквата" и “Хрониката" имале свои продолжувачи. Две-
те дела се преведени на латински јазик.
15Настаните од смртта на Марк Аврелиј до 238 г. ги изложил Гркот од Сирија - Херодијан.

Последен самостоен грчки историчар бил Дексип, од чии дела - "Хроника" (од најотарите
времиња до Аврелијан) и "Историјата на војните со варварите" (Scythica) - се зачувани са-
мо одделни фрагменти.
РИМСКАТА ИСТОРИОГРАФИЈА ОДIV ВЕК

Посебно место меѓу изворите за историјата на Римското Царст-
во заземаат низата биографии на царевите, собрани во зборникот иод
наслов "Scriptores historiae Augustae" (Автори на историјата на Августи-
те). Во тој зборник се дадени биографии на царевите, иочнувајќи од
Хадријан па се до Нумеријан. Составувањето на тие биографии им се
припишува на шестмина историчари (Аелиј Сиартијан, Вулкатиј Га-
ликан, Аелиј Ламиридиј, Јулиј Каиитолин, Требелиј Полион и Флавиј
Вописк), за кои, освен имињата, ништо иовеќе не се знае. Некои од
тие биографии му се посветени на царот Диоклетијан, други на Кон-
стантнн. Постои иретиоставка дека тоа е иодоцнежен фалсификат,
кој нема никаква врска со реалната историја. Но, иоубедливо е друго-
то мислење. Овие ненретенциозни дела, на кои целта им била инте-
ресноста, се напишани врз основа на ограничени извори од различен
квалитет, со многу дополнувања и директни измислувања. Зборникот
бил подложуван на преработка, и, ио се изгледа, е зачуван во редак-
ција од крајот на IV век. Биографиите на царевите не се сигурен из-
вор, но, за жал, за одделни периоди остануваат единствен извор.
Карактеристичен белег на историската литература од IV в. била
појавата на разновидни скратени ирикази. Околу 360 година, Секст
АврелијВикт ор, по потекло од Африка, напишал кратки биографии
на римските дареви ("De Caesaribus"). Голема популарност стекнала
Евтролиевата комиилација, што е нанишана околу 367 година, но на-
лог на царот Валент. Малото Евтроииево дело "Breviarium historiae
Romanae", во 10 книги, ја оифаќа целата римска историја од основа-
њето на градот Рим до владеењето на царот Валент (364-387 г.). Во
текот на многу столетија, тоа бил општопризнат учебник за римска-
та историја.
Иако христијанството во IV век се раширило меѓу широките кру-
гови на населението на Римското Царство, меѓу аристократијата и
интелигенцијата уште имало приврзаници на традиционалната рели-
гија. Во текот на целиот IV век се води огорчена полемика меѓу цри-
врзаниците на новата религија и приврзаниците на старината.
Општата историографија на IV век останува уште паганска. Во
тоа време, повторно, со извесно значење се здобиваат латинските
дела.
АМИЈАН МАРКЕЛИН
Последниот крупен претставник на римската и на целата античка
историографија бил Амијан Маркелин (околу 330-400 г.) Се родил во
Антиохија, во угледно грчко семејство; како младич стапил во воена
служба и учествувал во походот на Јулијан Апостат против Персиј-
ците. По враќањето од Персија, Амијан дал оставка на службата и
најирвин живеел во своето ро^но место Антиохија, а потоа во Рим,

носветувајќи го своето слободно време во работа на историското де-
ло, кое е познато иод насловот "Rerum gestarum libri XXXI". Тоа ја изло-
жувало римската историја од времето на Нерва до смртта на Валент
(96-378 г.) Зачувани се иоследните книги (14-31) што ја оифаќаат
еиохата од 353 до 378 година. Пример за Амијан Маркелин бил Такит.
Своето излагање Амијан го започнал таму каде што нрестанува Таки-
товата "Историја”. Во методот на изложување, групирањето на мате-
ријалот и карактеристиките на историските личности Амијан го следи
Такит, но тоа не е обично имитирање. Амијан е самостоен критичар,
кој сериозно се однесува кон своите задачи. Тој лротестира против
оние критичари пгго навикнале во историјата да гледаат само збирка
од анегдоти. Човековото ламетење не може да задржи цело мноштво
одделни факти, затоа историчарот мора да оиишува само важни на-
стани и да не се виушта во ситници. Вистината е главна цел на исто-
ричарот, тој не смее да ја извртува. "За историчарот, кој свесно нре-
молчува настани, би рекол дека лаже исто толку колку и оној што го
измислува тоа што никогаш не било."16
Амијан од псторичарите бара објективност и неиристрасност.
Завршувајќи го своето дело, тој вели: "Ми се чини дека никаде свес-
но не се обидов да го расииам делото што ќе ја кажува вистината -
било ео тоа што нешто би нремолчел, или лажно би прикажал.”17За-
чуваните книги на Амијан ги изложуваат за него современите настани.
Како што може тоа да се заклучи од разните наводи на авторот, тие се
налишани врз основа на сведоштвото на очевидците и учесниците во
настаните. Авторот високо ги цени податоците од документите, но
тие, сиоред неговото мислење, како и државните акти што се чуваат
во архива,' не мора да бидат веродостојни.
Амијан бил војник и тоа се одразило во неговото дело. На воена-
та историја и посветува големо внимание. Говорите на царевите и на
војсководците, што Амијан ги наведува, главно им се упатени на вој-
ниците. Тој детално ги оиишува иоходите и битките, и во тие описи, во
извесна смисла, стои над својот идол - Такит. На крајот 'од своето
дело, изјавува: "Ете толку, јас, некогашниот војник и Грк, имав да
кажам, во границите на своите способности, почнувајќи од цринци-
патот на Каесар Нерва ua cfe до Валентовиот крај."н' Амијан големо
внимание му иосветува на дворскиот живот, што му бил добро цоз-
нат. За животот на широките слоеви на населението кај Амијан не
наоѓаме систематски податоци; неговите податоци се сведуваат само
на одделни забелешки.
Ammianus Marcellinus. Res gestae, XXIX, 1,15.

"Ibid., XXXI, 16,9.
“ Ibidem.
Влијанието на Такит се манифестирало во тоа што Амијан и иос-

ветува внимание на човековата личност. Пред нас дефилираат гале-
рија разновидни типови, при што Амијан, во некои случаи, ги дава
само носечките работи, а во други детална карактеристика. Со нај-
голема целосност се одликуваат карактеристиките на царевите. Тие
се даваат заедно со соопштението за смртта, го даваат моралниот лик
на иокојникот и преглед на неговите активности. Царевите, сцоред
мислењето на Амијан, се одговорни за многу несреќи во државата.
Негов идеал бил Јулијан Аиостат (361-363 г.), кај кого Амијан го
ценел јунаштвото, високата интелектуалност, стремежот кон тоа да
ги зачува и да ги возобнови старите обичаи, но истовремено ја кудел
Јулијановата верска нетрпеливост, која преминувала во неоправдана
суровост.
Амијан мошне го велича Рим и неговото минато. Рим за него e urbs
aeterna - вечен град; тој се издигнал благодарение на јунаштвото и
среќата на луѓето, кои обично живеат во неслога. Рим го минал сво-
јот младешки и зрел иериод, тој се наоѓа во старост, и сите народи го
почитуваат како господар и цар.
На погледот на Амијан не можеле да му избегаат знаците на опа-
ѓање, кои јасно се манифестирале во неговото време. Тој ги објас-
нува со пороците на мал број луѓе, со нивната расипаност, лакомост
и раскош. Чеето ги осудува дворјаните кои, заради лични интереси,
вршат лошо влијание врз царевите.
Амијан добро ја познавал книжевноста и философијата, но ги де-
лел нредрасудите на своето време. Како иовеќето антички истори-
чари, и тој го иризнава влијанието на судбината во животот на луѓето
и врз текот на историјата. Непроменливата волја на случајот може да
ни ја открие Темида што седи на Јудитеровиот престол; нејзе и се
нотчинети демоните. Тие можат да се смилуваат и од нив можат да се
дознаат зборови на пророштво. Амијан верува во разновидни гатања
и знаменија (навистина, тој во своето дело тоа не го злоуиотребува). .
Суеверието, тесниот видокруг, реториката, на Амијан не му дречат да
биде голем историчар.
ИСТОРИОГРАФИЈАТА HA V И VIВЕК
Во историографијата на V век, одраз нашла верската борба што
сечзодела меѓу повисоките класи на римското оиштество. Главен ио-
вод за таа борба било уривањето на Рим од страна на Аларих. Пага-
ните ги обвинувале христијанител уиорно барале враќање на култот
на старите богови. Во одбрана на христијанството се дигнал еписко-
пот на северноафриканскиот град Хинон - Август т , што го напи-
шал полемичкото дело "За државата господова". На целата римска
историја тој гледа како на недрекинати војни и меѓусебни борби, кои
почнуваат од оној ден кога Ромул го убил Рем. Оваа поставка на Ав-
густин ја развил и ја образложил шпанскиот свештеник Оросиј, кој
во 417 година напишал дело цод наслов: "Историјата против иага-
ните “(Historia adversus paganos).
Сиоред типот на делото тоа е општа историја. Таа почнува со
краток опис на Земјата и со кажувањето за настанувањето на светот
и стигнува до времето на авторот. Оросиј го иобива мислењето на
оние кои мислат дека цричина за сите несреќи било напуштањето на
старите богови. Целата историја на Рим е исполнета со зло и страда-
ња. Ако триумфираат едни, другите трпат несреќа. Последните тра-
гични настани се само одмазда за поранешните злосторства. Факти-
те што ги наведува Оросиј се земени од поранешните скратени при-
рачници (од Флор и другите кратки црикази на историјата). Делото на
Оросиј е интересно според својата концепција, која е спротивна на
онаа што се нојавила уште во времето на старите аналисти. Благо-
дарејќи на таа концеиција, Оросиевата комиилација'имала голем ус-
цех се до времето на Ренесансата. Поинакво толкување дал истори-
чарот Зосим, кој некаде во втората иоловина на V век ја нахшшал, на
грчки јазик, "Новата историја", во која се набројуваат настаните од
Август до 410 година. Пропаста на паганството, според Зосим, е глав-
ната дричина за слабеењето на римската моќ.
Сенаторот Касиодор (VI век) соотавил хроника, на латински ја-
зик, во која е даден список на коноулите. Неговата “Историја на Го-
тите", што не е зачувана, ја искористил готскиот историчар Јорда-
нис. И натаму биле составувани хроники на грчки јазик. Ќе ги истак-
неме компилациите на монахот од XI век, Ксифиливж монахот од XII
век, Зонара, во кои е зачуван приказ на книгите на Дион Касиј што не
се зачувани. Цариградскиот патријарх од IX век, Фогл/составил опис
на 280 дела, снабдени со извадоци од оригиналите.
Од периодот на доцното Римско Царство се зачувани многу дру-
ги дела што можат да се искористат како историски извори (дела на
поети, панегирици на царевите, црковна книжевност).
Посебна категорија извори сочинуваат иравните споменици од
нериодот на Царството. Правната литература од периодот на Цар-
ството била опсежна, но, во целост се зачувани само мал број збор-
ници и дела. Тие не се важни само за проучувањето на римското пра-
во. Податоците од правните сдоменици ни овозможуваат да ја рекон-
струираме сликата на социјалните односи и на политичкиот поредок
во времето на доцното Царство.
ГЛАВНИТЕ ОБЕЛЕЖЈА НА АНТИЧКАТА ИСТОРИОГРАФИЈА

Главен извор за римската историја претставуваат историските де-
ла. Тие не запознаваат со текот на настаните од римската историја, ни
овозможуваат, повеќе или иомалку, точно да ги датираме и ни даваат
потребни податоди за разни страни на историскиот цроцес.
Н- А. МАШКИН 32 СТАРИО Т РИМ
Модерната историска наука е наследничка на античката историја.

Ке ги истакнеме оние белези кои се својствени за античката историја
и кои ги развила модерната наука. Античката наука си иоставила за
задача да го осознае минатото. Нејзе к била позната идејата за разво-
јотпа. човештвото; најдобрите нретставници на античката историо-
графија се стремеле кон тоа историските настани да ги разгледуваат
во нивната заемна иоврзаност; тоа нашло одраз во идејата за општа
историја, што ја вовел уште Полибиј. Античките историчари го иоста-
виле и прашањето за историската каузалност. Тие ја формулирале
мнслата за веродостојноста на историските известија и со самото тоа
го иоставиле темелот на историската критика. Во врска со тоа е и
стремежот за објективност во излагањето, иако таа, норади цела ни-
за причини, останала само желба.
Античката историографија имала свои особености, на кои не тре-
ба да се заборави кога ги користиме нејзините иодатоци. При изло-
жувањето на многу историски појави, историчарите воведувале ира-
ционален момент - се повикувале на судбината, чии одлуки ги смета-
ле за необјасниви и неироменливи. Таа идеја претставува остаток од
религиското мислење. Специфичностите на општествениот живот на
античкиот свет нашле одраз и во тоа што историчарите во своите де-
ла во ирв ллан го ставале иолитичкиот живот: социјалните иојави кај
нив останувале во сенка, а црашањата на економската историја ре-
чиси воопшто не се зафаќани. На одделни личности во историјата им
е припишувана исклучителна улога. Прегледот на римската историо-
графија иокажува дека кругот на интересирање на античките исто-
ричари, земено во целост, бил мошне ограничен. Во нериодот на Ре-
цубликата, целата римска историја се сведувала само на иолитпчката
историја на градот Рим (historia Romana), а во цериодот на Царството
тоа е главно historia Augusta, т.е. историјата на царевите. Таа состојба
Малку се менувала и тогаш кога римеката историја е ставана во рам-
ките на оиштата историја.
Треба да се има цредвид класната условеност на римската исто-
риографија. Публициетичките мотиви во неа играле голема улога,
особено во времето на нејзиниот ироцут. На ночетокот од својот раз-
вој, римската историографија била главно аристократска; демократ-
ските идеи во неа се внесени дури во времето на помладата анали-
стика. Покрај политичката тенденциозност имало и други моменти
што ги сцречувале историчарите од времето на Реиубликата да го
ирикажат објективно историското минато: желбата да го издигнат
својот род, римската држава и нејзиното минато.
Во времето на Царството, со историја главно се занимаваат ирет-
ставниците на оиозиционерската сенаторска аристократија. Славе-
њето на минатите времиња (laudatio temporis acti) —е главна тенден-
ција на иовеќето исторнчари од тој иериод. Авторите што му биле
блиски на Дворот и биле аиологетски расиоложени сирема дарот, не
вршеле суштествено влијание во развојот на историографијата; тие
за републиканското минато пишувале до шаблоните што ги создала

сенаторската историографија.
Суштествена разлика меѓу античката и модерната историогра-
фија се состои и во тоа што во антиката историјата не е сметана за
наука во строгата смисла на зборот: таа ја заземала средината меѓу
науката и уметноста. Историчарите не се грижеле само за тоа да го
испитаат минатото и да утврдат определени историски законитости:
тие се стремеле да дадат живи слики на минатото, па во историјата
внесувале методи што се карактеристични за работа врз уметничко
дело. Освен тоа, историчарите пред себе имале практични цели: изу-
чувањето на историјата требало да им помогне на војсководците и на
државниците правилно да ја оценат современата состојба, а на обич-
ните смртници да им дадат примери иа јунаштво и на пороци. Тоа
морало да се одрази и врз изборот на материјалот, и врз оценувањето
на историските појави.
Кај претставнидите на античката историографија обликот на из-
лагање често имал поголемо значење отколку содржината. Автори-
те се стремеле да дадат драмски и жив приказ, не грижејќи се секо-
гаш за точноста и веродостојноста на настаните што ги опишуваат.
Тие прибегнувале кон контрасти и преувеличувања, измислувале де-
тали, на своите јунаци в уста им ставале говори составени според пра-
вилата на реториката. Сите иоторичари ја немале уметничката дарба
на Ливиј и Такит; оттаму и владеењето на шаблоните, особено при
опишувањето на битките, давањето карактеристики на личностите
итн.
Воодушевувањето од обликот, историчарите ги оддалечувало од
истражувачките задачи. Мал број од нив тргнал по патот на грчките
историчари Тукидид и Полибиј, така што техниката на истражување
останала на ниско ниво. Честопати исти историски податоци, дури и
едни и исти цитати, преминувале од рака в рака; тие се преземани од
разни хрестоматии, што давале историски примери за ораторите. Во
антиката не постоел поимот книжевна сопственост, и затоа буквал-
ното пренесување на изворите, без наведување на неговиот автор, не
е сметано за дело достојно за осуда; во оние случаи, пак, кога е наве-
дуван текстот со посочување на авторот, тој текст често е извртуван.
Еден од главните недостатоци на античките историчари е потцену-
вањето на бројчените податоци. Историчарите како да се плашеле од
нив и ако ги наведувале, тоа го правеле без какво и да било критичко
проверување. Сето тоа прави податоците од античките историчари ни
оддалеку да не бидат сигурни. Нивните судови не можат да се примат
без претходна критика.
Н. А. МАШКИН 34 ОТАРИОТ РИМ
ДОКУМЕНТИТЕ КАКО ИЗВОРИ,

ПОДАТОЦИ ОД АРХЕОЛОГШАТА
Многу аспекти на римското минато можат да се проучат врз ос-
нова на археолошките податоци и документи. Денешните сознанија за
праисториска Италија, за камениот и бронзениот период, се темелат
речиси исклучиво врз археолошки материјал. Исто така и за стариот
народ на Италија - Етрурците се зачувани малку книжевни лодато-
ци; затоа ископувањата дале многу материјал за запознавање на ет-
рурскиот живот и култура. Големо значење имаат ископувањата во
областа на стариот Рим. Податоците на традицијата добиваат поинак-
во значење во светлината на археолошките ископувања. Вонредно се
важни и археолошките споменици најдени по разни места на Итали-
ја: во лристаништето на Рим - Остија и на местата каде што неко-
гаш биле градовите Помдеи, Херкуланеум и Стабија, што дродадна-
ле во 79 г. н. е., при ерупцијата на Везув.
Единствено археолошките и епиграфските документи овозможи-
ле да се проучи животот на некои провинции на Римското Царство. Од
некогашните западни области на Римското Царство со археолошки
наоди особено е богата Северна Африка, Зачувани се дури и урнати-
ните на цел еден град (Тамугади), кој некогаш бил затрудан со песок.
Ископувањата на местото каде пгго се наоѓале источните градови Пал-
мира (во Сирија) и Дура-Европос (на десниот брег на Еуфрат) ни да-
ваат претстава за караванеките градови на источната периферија на
Римското Царство.
НАТПИСИТЕ '
Друг вид документи претставуваат епиграфските споменици, т. е.
натдисите.
За најстар латински натдис се смета таканаречениот "lapis niger"
(црн камен), што е најден во Рим на местото на стариот Форум. Тој му
дридаѓа на VI в., во дериодот на кралевите, но лошо е зачуван, така
што неговото читање создава значителни тешкотии.
Од времето на Републиката, особено од нејзините постари дерио-
ди, зачувани се релативно малку натдиси, од кои најстаритене го ми-
нуваат III век. Но затоа дак, од дериодот на Царството се зачувани
огромен број латински натдиси (значително довеќе од 100 илјади).
Разликуваме. вотивни натшси, што им се улатени на боговите,
почесш ват ш си, во чест на истакнати и знаменити луѓе (во времето
на Царството имало многу натдиси досветенн на царевите), монумев-
тални натписи (на зграДите и на други објекти); вадгробш натписш,
кои во одделни случаи ѓо содржат само името на локојникот, во дру-
ги го изложуваат неговиот животен пат, а понекогаш претставуваат

едитаф во стихови.
Посебна груиа ирават документите во облик на натииси. Тоа се
закони, сенатски одлуки, документи што потекнуваат од римските ца-
реви или магистрати, одлуки на градските совети, колегиуми, верски
здруженија итн. Од иериодот на Републиката се зачувани неколку важ-
ни закони (на пример Аграрниот закон од 111 г. пред н. е.). Од натпи-
сите од царскиот период ќе ги истакнеме "Делата на божествешот
Август "(Res gestae divi Augusti). Од времето на Флавиевци, зачувана е
сенатската одлука за власта на Веспасијан; од натписите од времето
на Антонините се важни документите што се однесуваат на развојот
на колонатските односи; од дочетокот на доцноТо Царство е едиктот
за цените што го издал царот Диоклетијан и кој е важен за столан-
ската и долитичката историја на доминатот во своето настанување.
Последната категорија натписи ја прават натписите на разни лредме-
ти; тие ги содржат имињата на мајсторите што ги правеле тие лред-
мети, времето на додравката на некоја градба, посвети на боговите,
магиски формули и слично.
Прашањата на римската историја не ги третираат само латински-
те, туку и грчките натписи.
ПАПИРУСИ
Од крајот на XIX и почетокот на XX век модерните испитувачи на
антиката задочнале да ги проучуваат грчко-римските папируси. Овие
документи се најдени речиси исклучиво во Египет (неколку врзоп-
чиња се најдени во Херкуланум). Тие ги запознаваат модерните испи-
тувачи со егидетскиот живот од разни периодина Царството. Зачува-
ни се приватни писма, иризнаници, договори, сметки, наредби, даноч-
ни сдисоци и други документи, кои се интересни за историјата на дри-
ватниот живот на римскиот Егилет, аграрните односи, за историјата
на римските дровиндиски установи. Покрај тоа, зачувани се далируси
кои содржат документи од значење за долитичката историја не само
на Егидет, туку и за целото Римско Царство (дисмото на царот Клав-
диј до жителите на Александрија; лалирусот што го содржи едиктот
на Каракала од 212 г. за доделување драво на римско граѓанство на
жителите на лровинциите).
МОНЕТИ
Последната категорија документи се дарите. Нивното лроучува-
ње е важно за стоданската историја.
Местото во кое ќе се најдат римски монети и количествата на тие
монети, најдени на разни места, зборуваат за трговските врски на оваа
или онаа област со римските центри. Претставите на парите се не-

обично важни. На поранешните пари се прикажани римските боже-
у; ства, симболи што се однесуваат на култот или на традиционалното
римско минато (на пример, волчица која храни деца). Од крајот на Ре-
публиката, на парите се појавуваат и претстави на политички лич-
ности,_што покажуваат портретска сличност. Монетите од времето
: на Царството ја даваат иконографијата на царевите. Одделни зборо-
ви или изрази (легенди), врежани на монетите, често претставуваат
цолитички пароли од овој или оној период. Поради сето тоа, вонред-
: но научно значење добива испитувањето на монетите од периодите
недоволно ооветлени со книжевни споменици (на пример, III в. н. е.)
Според тоа, податоците од ломошните дисциплини, дополнувај-
ќи го книжевниот материјал, не запознаваат со важни аспекти на јав-
ниот или на приватниот живот и понекогаш претставуваат единствен
извор за одделни периоди од римската историја.
ГЛАВАП
ИСТОРИОГРАФИЈАТА НА СТАРИОТ РИМ
ПРОУЧУВАЊЕТО НА РИМСКАТА ИСТОРИЈА

ДО ПОЧЕТОКОТ HA XVIH ВЕК
Интересирањето за стариот Рим, како и за целата античка исто-
рија, во Европа се појавува во времето на Ренесансата. Претставни-
ците на новото културно движење - хуманистите, се стремеле во ан-
тиката да најдат дотпора во својата борба против верските дредра-
суди на Средниот век, борбата за хармоничен развој на човековата
личност. Главната заслуга на хуманистите се состои во тоа пхто тие
знаеле да ги зачуваат од пропаст, да ги соберат, па дури и да објават
голем број латински и грчки ракописи. Главните дела на античките
автори се дронајдени и собрани главнб во XIV-XVI век. Длабокиот
диетет кон антиката, на хуманистите не им дозволувал да се лосомне-
ваат во вистинитоста на античката историска традиција.
Од делата пгго се појавиле во XVI век научното значење го зачувало
делото на Карл Сигониј, кое се појавило во Базел и кое ги содржи
сдисоците на римските консули до години, со лосочување на доважни-
те настани што се случиле во оваа или онаа година.19 Ова дело го
удрило темелот на модерното научно сфаќање на хронологијата на
римската историја.
Кон крајот на XVII век, се дојавува дејноста на францускиот учен
одат Тилемон, кој ја издал историјата на христијанската црква, во 16
тома20 и историјата на Римското Царство, во 6 тома.2011
Тилемон имал вонредна ерудиција; тој до совршенство ги дозна-
вал делата на римските и грчките автори, како и делата на црковните
отци. Н еговата"Историја" е дроникната со христијанската идеја. При
оценувањето на царевите, Тилемон се раководел од нивниот став кон
црквата. Тилемон речиси исклучително дава долитичка историја. Зна-
19Carolus Sigonius Mutinensis, Fasti cansulares ac triumphales ac triumphi acti a Romulo rege usque ad .
Caesarem, 1599.
20Tiilemont, Memoires pour servir AITiistoire eccldsiastique des six premiers si^cles, 1693-1712.
^ Tiilemont, Histoire des empereurs et des autres princes, qui ont rdgnd durant les six premiers siteles de
FEglise, 1680-1738.
чењето на неговите дела се состои во систематската работа над из-

ворите: тој прв ги споредил верзиите на разните автори што се од-
несуваат на определени факти. Благодарение на тоа, трудовите на
Тилемон долго време го задржале своето значење.
Веќе во XVI век Лореицо Вала изразил сомневање во веродос-
тојноста на некои податоци на Тит Ливиј; во XVII век, филологот
П еризони21*23посочувал на разни грешки и неточности во делото на
Ливиј.
ИСТОРИОГРАФШАТА НА ХУШ ВЕК

На почетокот на XVIII век, италијанскиот философ Џанбатиста
ВиксР2 изрекол длабоки мисли што ги антиципирале поставките на
историската наука формулирани дури во XIX век. Големо значење
имало делото на Л уј де БофоЈр кој од општи забелешки минал на
системска анализа на изворите на раната римска историја и извлекол
заклучок дека раната римска историска традиција не била заснована
врз веродостоен материјал': таа била плод на богатството на римски-
те родови, што се стремеле да ги прослават своите предци. Бофор не
дал позитивна конструкција на раната римска историја, но сосема оп-
ределено го формулирал прашањето за неверодостојноста на рим-
ската историја во првите пет векови.
Првиот сериозен обид да се најде смислата во текот на рнмската
историја и да се утврдат некои законитости во нејзиниот развој - му
припаѓа на познатиот деец и мислител на француското Просветител-
ство - Монтескје (1698-1755 г.), кој го напишал трудот "Разгледува-
ња на причините за големината и опаѓањето на Римјаните".24
Комиаративното проучување на историјата и правните норми на
разни народи му овозможило на Монтескје да искаже некои ошпти
поставки, кои, според неговото мислење, објаснуваат разни појави во
римската историја. Еднаквата поделба на имотот, едноставноста на
наравите и разумните закони, ги условиле оние граѓански доблести
што ги издигнале Римјаните над нивните соседи и им дале надмоќ-
ност, најпрвин во борбата со италските народи, а потоа и во времето
на прекуморските војни. Но, со војувањата предизвикале имотна не-
еднаквост, создале борба на партиите, што на крајот на краиштата
довело до губење на слободата.
21Perizonius, Animadversiones historicae, 1685.

а Vico. G., Principi di una scienza nuova intomo alia commune natura delle nazioni, 1727.
23Beaufort, de, Dissertation sur 1'incertitude des cinq premiers siecles de 1'histoire Romaine, 1738.
24 Montesquieu, Considdrations sur les causes de Ia grandeur des Romains et leur decadence, 1734.
На делиот период.на Царството, Монтескје гледа како на време

на се поголемо опаѓање, политичко и морално. Само благодарение на
својата воена вештина, Римјаните усиевале во текот на повеќе ве-
кови да ја задржат навалидата на варварите, но кога расипаноста на
наравот се пробила и во војската, Рим паднал под нападот на вар-
варските племиња,
Ќај Монтескје и натаму, во прв цлан стои политичката историја,
при што разните етапи од нејзиниот развој тој ги дели во зависност од
правџите норми на народите, установите и законите. Монтескје утвр-
дува заемна врска меѓу внатрешната и надворешната политика.
Тилемоновата "Историја на царството" и Монтескиевите ”Раз-
гледувања” цридонеле за појавата на Гибоновото (1737-1794 г.) дело
што носи наслов ”Истори ја на опаѓањето и пропаста на Римското Цар-
ство".25 Авторот го започнува своето дело од периодот на Антонини-
те и го доведува до паѓањето на Цариград 1453 г. Историјата на Ви-
зантија за него е продолжение на иеторијата на Римското Царство.
Како Монтескје, и Гибон ги признава и ги цени честа и величи-
ната на граѓаните на стариот Рим. Но, иериодот на Царството, за Ги-
бон, не било време на безнадежно опаѓање. Времето на Антонините
тој го нарекува еден од најсреќните периоди во историјата на чове-
штвото. Опаѓањето започнува дури од времето на Комод (180-192 г.).
Деспотизмот на римските дареви го слабее кај народот духот на нрет-
приемчивост; честољубието и малодушноста на царевите одат на ра-
ка на губењето на дисциилината; војската не можела да ја брани др-
жавата, така што варварите го освоиле иодрачјето на западната по-
ловина на Царството. Сноред мислењето на Гибон, христијанството
одиграло негативна улога во животот на Царството, слабеејќи го ду-
хот на патриотизмот и одвојувајќи ги луѓето од нивните граѓански
должности.
Гибон најголемо внимание k посветува на лолитичката историја,
но се интересира и за другите страни на животот: тој дава општи по-
датоци за животот на римските ировинции, ја третира историјата на
финансиите и историјата на институциите. Од особено значење се
оние глави што му се посветени на христијанството. Гибон прв на-
стојувал да даде световна, неконфесионална историја на христијан-
ската црква, која ја изложувал во тесна врска со општиот тек на нас-
таните и прв го поставил црашањето за причините за ширењето на
христијанството.
Делото на Гибон е наиишано врз основа на голем материјал. За
одделни цроблеми од историјата на Римското Царство авторот ис-
кажал редида важни критички забелешки, кои натаму се развивани во
XIX век. Појавата на "Историјата на опаѓањето" сведочи за успехот
25Gibbon, The history of the decline and fail of the Roman Empire, 1776-1788.
1
на буржоаската историографија; и покрај авторовите конзервативни

политички сфаќања (Гибон бил еден од противниците на Францус-
ката буржоаска револуција), во тоа дело одраз нашле идеите на про-
светителската философија на XVIII век. Гибон бил еден од иницијато-
рите за проучување на византиската историја. Се до средината на XIX
век, неговото дело било најдобриот труд за периодотчна Царството.
Некои делотви од тоа дело го задржале своето значење се до наши дни.
Француската буржоаска револуција придонесла за популаризаци-
ја на римската историја. "... Во класично строгите традиции на рим-
ската република, борците за буржоаското општество ги нашле идеа-
лите и вештачките облици, илузиите, што им биле потребни за, од са-
мите себе, да ја скријат буржоаски огравичената содржина на своите
борби и својата страст да ја одржат на висината на голема историска
трагедија".26"... Хероите, како и партиите и масите на старата фран-
цуска револуција, во римскиот костум и во римските фрази, ја ост-
вариле задачата на своето време - ослободување од оковите и изди-
гање на модерно буржоаско општество."27
Делата на француските испитувачи на римската историја ги
популаризирале мислите искажани во времето на Просветителство-
то. Новите цравци во проучувањето на римската историја се однесу-
ваат на почетокот на XIX век, во време на завршувањето на Наполео-
новите војни. Историчарите на тоа време се дигаат против рацио-
налистичките општествени теории на XVIII век. Тоа е времето на
романтизмот - идеолошка струја која нашла израз главно во книжев-
носта, но која во исто време извршила влијание и врз развојот на ис-
торијата. Романтичарите, во прв ред, ги интересира самиот народ,
неговите специфични белези, што нашле израз во преданијата и во
начинот на животот. Државата н правото за романтичарите биле про-
извод на историскиот развој. Романтизмот вршел влијание и врз раз-
витокот на римската историја.
НИБУР И КРИТИЧЕИОТ ПРАВБЦ

Основач на новиот правец во проучувањето на римското минато
бил Бартолд-Георг Нибур (1776-1831 г.).
Син на патник-ориенталист, Нибур се родил во Копенхаген а дет-
ството го минал во Холштајн. Нибур 'не бил научник-професионалец;
тој бил практичен деец. Во Данска ја заземал функцијата Секретар на
Министерството за финансии и Директор на Народната банка. За вре-
ме на војните со Наполеон е повикан во Берлин, каде што е поставен
26 К. Marx, Der achtzehnte Bramaire des Louis Bonaparte. Verlag JhW Dietz, Nachf., Berlin, 1946, S. 11.
27Ibid., S.10.
во Министерството за финансии и наедно почнал да држи предавања

на новоотворениот Берлински универзитет; по победата над Напо-
леон, Нибур бил пратеник во Рим, а од 1825 година живеел во Бон и
предавал на Универзитетот.
Животот во Холштајн го запознал Нибура со сложениот систем
на аграрните односи.во таа област. Практичната дејност придонесла
за ширење на неговиот политички хоризонт. Главно дело на Нибур е
неговата "Римска историја".58Таа започнала да излегувауште во 1811
година, но нејзиниот последен, трет том, се појавил дури по смртта на
авторот. Делото останало незавршено: изложувањето на римската
иоторија стигнува до крајот на Првата пунска војна.
Нибур е основач на критичкиот метод во проучувањето на исто-
ријата. Вестите за раните периоди на римската историја ги смета за
неверодостојни. Но, за разлика од скептиците во XVII и XVIII век, тој
не се ограничува на тоа признание. Нибур сметал дека историчарот
треба да утврди како настанала традицијата и врз основа на тие истра-
жувања да го реконструира вистинскиот тек на настаните. Во духот на
романтичарите, Нибур зборува за постоењето на римскиот еп. Тој е
создаван и чуван, според неговото мислење, главно по патрикиските
родови. На почетокот на Републиката, кај Римјаните се појавиле при-
ватни летописи, а по галскиот пожар свештениците започнале да во-
дат "Големи летописи", што послужиле како основа за трудовите на
аналистите. Според тоа, и нокрај неверодостојноста на традицијата,
во неа е содржано историско јадро што може да се реконструира. Ни-
бур и придава големо значење на етнографската подлога врз која из-
раснал Рим. Тој ја изнесува својата теорија за настанувањето на гра-
дот - со спојување на општините на разни племиња и ја засновува
теоријата за настанувањето на плебсот како резултат на освојувања-
та на латинските населби од страна на римските кралеви. Нибур му
придава големо значење на етрурското влијание. Првите два крала
Нибур ги смета за легендарни; што се однесува до кажувањата за по-
следните кралеви, иако во нив има многу неверодостојно, тие, сепак,
за извор имаат вистински настани. Еден по друг Нибур ги анализира
извештаите што се однесуваат на времето на Републиката, спореду-
вајќи различни верзии, грижејќи се веродостојното да го оддели од
неверодостојното. Голема улога во конструкциите на Нибур има ава-
логијата. Нибур широко ги користи податоците од европската исто-
рија, како и цодатоците за животот на заостанатите народи, сметајќи
дека задачите на историчарот не смеат да се ограничуваат во утвр-
дувањето на фактите, туку тој мора да го ироучува начинот на жи-
вот на дадениот народ. Нибур прв свртел внимание на тоа дека не-
когаш во Рим, како и кај другите народи, постоел родовски поредок.
“ Niebuhr, В. G. ROmische Geschichte, I, D, Ш, повеќе изданија по 1811 г.

Родот, според мислењето на Нибур, е вештачка организација (група

семејства). Во таа дефиниција има многу погрешни нешта, но, сепак,
"прв историчар кој имал барем приближна претстава за суштивата на
родот, бил Нибур,. а за неа - но воедно и за своите, оттаму преземени
заблуди - тој му должи на своето познанство со дитмаршенските*
родови”.29
Треба да се забележи дека на Нибур синтетичките конструкции
му биле помалку својствени отколку критичката анализа на изворите,
реконструкцијата на определени факти и карактеристиките на опре-
делени аспекти на социјалната историја. Тој не дал ново објаснување
на целиот тек на римската историја, но бил основач на критичкиот
метод во историјата и со самото тоа изврлгал влијание врз обработу-
вањето не само на римската историја, туку и на сите области на исто-
риското знаење. ' ..
Нибур не создал школа во строгата смисла на зборот, но прет-
ставниците на налредната историска мисла ги цримиле неговите идеи
и неговиот метод. Проблемите на раните иериоди на римската исто-
рија стануваат едни од-најактуелните во европската историографија.
Поблиску од другите до Нибур стоел Алберт Ш веглер (1819-
1857 г.).30Во критиката на римската традиција Швеглер особено зна-
чење им придавал на аетиолошѕсите митови (тој поим од него е вове-
ден во науката), кои ги објаснувале обичаите или личните имиња, чие
вистинско значење било заборавено.
Ш ЖТОКОТ НА ПРОУЧУВАШО
НА РИМСКАТА ИСТОРИЈА ВО РУСИЈА
Нибуровите сфаќања влвјаеле и врз развојот на римската исто-
риографија во Русија. Интересирањето за римската историја се раз-
будува во Русија уште во XVIII век. Академијата на науки издава ре-
дица цреводи на дела од антички автори и модерни дела од римската
историја. Многу дела се преведуваат на почетокот на XIX век. Ла-
тинските автори им биле добро лознати на руските поети од почето-
кот на XIX век и влијаеле врз нивното творештво. Нибуровото вли-
јание најцрвин се пројавило не врз историчарите на Рим, туку врз
историчарите на Русија (Коченовски, Полевој).
Со Нибуровите сфаќања и со другите напредни идеи на западно-
европската историска мисла, руската јавност ја запознал Т. Н. Гра-
*Дитмаршен - мочуришен крај во Холштајн.

® F. Engels, Der Urspnmg der Familie, des Privatsigentums und des Staates. Neuer Weg, Berlin, 1946,
S.96.
•1I1Sehwegler A., Rflmische Geschichte bis zu den iioinisohen Gesetzen, I-Ш, 1853-1858.
новски (1813-1855 г.), творецот на руската школа по општа историја.

Предавањата на Грановски биле проникнати со верба во прогресот,
иако историјата, сиоред неговите сфаќања, понекогаш може да од-
бере сериентински иатишта; антиката, сиоред мислењето на Гранов-
ски, не може да се одвои од денешнината; во Новиот век се појаву-
ваат исти црашања што ја интересирале и антиката.
Грановски дал редица јасни слики од римското минато.31 Со него
започнува самостојното обработување на општата, а особево на рим-
ската историја во Русија. Ученикот на Грановски, П. Н. Кудрјавцев
(1816-1858 г.) на историјата на Италија и посветил специјален труд.
Тој напишал поголема студија што ги запознава руските читатели со
погледите на Жвеглер за римската историја. Нему му припаѓаат ре-
дица огледи, од кои особено иопуларни биле "Римските жени. Сце-
ни според Такит".32 По Кудрјавцев, неговото место на Московскиот
универзитет го зазел С. В. Еш евски (1829-1865 г.). Дисертацијата на
Ешевски "Аполинариј Сидониј1'33 му е иосветена на крајот на антич-
киот свет. Ешевски е еден од малиот број автори што им посветиле
внимание на социјалните движења при крајот на Римското Царство.
Неговите цредавања "Центарот на римскиот свет и неговите провин-
ции" давале интересни скици од римскиот ировинциски живот. Прр-
учувањето на римските цровинции во Западна Еврода, во тоа вре-
ме, било во повој. Ешевски ги изложува заклучоците на занадноев-
ропските истражувачи и го изнесува своето мислење за врските на
Рим (Центарот) со одделните провинции. На крајот, зборува за ши-
рењето на романизацијата и за нејзината улога во историјата на за-
падноевропската култура.
‘ ЗАПАДНОЕВРОПСКАТА ИСТОРИОГРАФИЈА
ОД СРЕДИНАТА НА Ж ВЕК
Во четириесеттите и педесеттите години се зголемило интереси-
рањето за проучување на историјата на Царството. Поттик за тоа би-
ле настаните во Франција. Приврзаниците на Бонапарта обратиле вни-
мание на Каесар кого Наполеон I го сметал за свој прототии. Тој дури
и напишал едно помало дело за Каесаровите војни во Галија,34а него-
виот внук Наполеон III, нздал опширна биографија на Јулиј Каесар,35
31Грановски Т. Н., Дела, т. 1-П, 1897 (на руски).

33Кудрјавцев П. Н., Дела, 1887-1889 (на руски).
33Ешавски С. В., К. С. Аполинариј Сидониј, епизода од книжевната и политичката историја на
Галија од V век, 1855 година, Дела т. III, 1870 (на руски).
34 Napoldon Ш, Histoire de Jules Cesar. Vol. I-II, Paris, 1865-1866.
33Napoleon Ш, Histoire de Jules Cesar. Vol. MI, Paris, 1865-1866.
Н .А . МАШКИН 44 СТАРИОТ РИМ
во која знаменитиот римски војсководец е окарактеризиран како еден

од најистакнатите луѓе на светската историја, кои самото Провиде-
ние ги испраќа на земјата. Одушевеноста од времетона Каесар не е
карактеристична само за Франција. Таа своја почва наоѓа и во гер-
манските земји. Отстранувањето на остатоците од феудализмот и
обединувањето на Германија, тогаш биле најактуелни прашања на гер-
манскиот политички живот. Во некои групи на германските буржо-
аски политичари се пшри убедувањето дека задачата за обединување
на Германија може да ја изврши само демократска монархија.36
Таа идеја се спроведува во Момзеновата "Римска историја” што
била широко користена.
ТЕОДОР МОМЗЕН
Теодор Момзен (1817-1903 г.) бил син на еден шлески пастор. За-
вршил правен факултет на Килскиот универзитет и бил испратен во
Италија, каде што се занимавал со проучување на натписите. Рево-
луцијата од 1848 година го затекнала во Шлезвиг, каде што го уреду-
вал весникот на привремената влада. По револуцијата Момзен добил
катедра за римско право во Лајпциг, но офанзивата на реакцијата го
принудила да ја напушти Германија, па околу две години предавал во
Цнрих. Во средината на педесеттите години Момзен се вратил од еми-
грација, а во 1858 година на Берлинскиот универзитет за него е офор-
мена катедра за римска историја. Наскоро станал член на Пруската
академија на науките. Во текот на целиот свој натамошен живот Мом-
зен активно учествувал во политичкнот живот. Долги години бил пра-
теник на Рајхстагот, каде што често истапувал како активен член на
Либералната партија. Во надворешно-политичките прашања Момзен
застапувал реакционерни шовинистички сфаќања. Во 1870-1871 го-
дина напишал серија остри антифранцуски статии. Во 1897 година,
кога во Австрија се заострило словенското прашање, Момзен обја-
вил писмо во кое рекол: "Ако чешкиот череп не е пристапен за ло-
гиката, сосема е пристапен за удари".
Од делата на Момзен особена слава стекнала неговата "Римска
историја".37 Во текот на три години (1854-56 г.) излегле првите три
нејзини томови. Во нив излагањето на настаните е доведено до битка-
та кај Тапс (46 г. пред н. е.). Тив томови се напишани како популарен
труд. Момзен не ги наведува изворите и ретко кога го манифестира
16Идеализација на Каесар наоѓаме во опсежното Друмавово дело, Drumann-GrObe, Geschichte

Roms in seinem Uebergange von der republikanischen zur monarchischen Verfassung, I-Vl, 1899-1929.
37Mommsen, ROmische Geschichte 1-Ш, 1854-1856.
својот став кон другите историчари. Тој ги осветлува сите аспекти на

римскиот живот, но главно место и дава на политичката (надворешна
и внатрешна) историја. Прегледите на состојбите на религијата, пра-
вото, обичаите, стопанството, книжевноста и уметноста се.дадени на
крајот од одделните делови и само надворешно се поврзани со поли-
тичката историја.
Главната идеја на делото "Римска историја" е во тесна врска со
идеолошката тенденција на германската историографија од средина-
та на XIX век. Освојувањето на Италија, Момзен го објаснува како
"обединување на целото италско племе во една држава", со други збо-
рови, како национално обединување. Владеачките аристократски
групи тој ги изедначува со пруското јункерство; Момзен ги куди и ги
подложува на критика. Но, тој во исто време негативно се однесува и
спрема плебсот, кого пгго често со омаловажување го нарекува "тол-
па“ (Menge).
Момзен смета дека Републиката, пред крајот на своето постоење,
се покажала неспособна да ги врши задачите што стоеле пред Рим.
Спасителот на Рим, според Момзен, бил Каесар, кој си поставил цел
да го издигне римскиот народ и мошне опаднатиот хеленски народ. Во
третиот том Момзен раскинува со секаков објективизам. Единаесет-
тата глава претставува панегирик на Каесар, на сето она што го на-
правил. Тој го претвора во идеал и тоа што Каесар го направил "без
каква и да било идеологија", т.е. дејствувал без принципи.
Во концепцијата на римскиот развој, националното обединување
кај Момзен има голема улога. Национализмот му пречел во нациите
да гледа категорија на определен историски период. Нациите според
него лостојат од искона, при што секоја од нив има определени, за неа
својствени белези, При утврдувањето на тие белези Момзен давал
произволни судови, што се засновани врз неговите националистички
симпатии и антипатии. Тој кај Римјаните ја ценел љубовта кон редот
и субординацијата, но сметал дека италскиот народ никогаш не бил
способен за уметност и за духовно творештво и дека тоа им е својст-
вено само на Грците и на Германците. Неговите погледи за Галите
биле условени од ставот што во педесеттите и-во шеесеттите години
го имала националистичката германска буржоазија спрема Францу-
зите. Признавајќи ја големата храброст на Галите и други високи ква-
литети, Момзен зборувал дека тие немале длабока морална свест, fle
xa, според него, не биле способни за политика.
Момзен субјективизмот го претвора во принцип. Неговите карак-
теристики се одликуваат со вонредна живост, тој ги одобрува или ги
куди постапките на историските личности и групи. Каесара го споре-
дува со Кромвел, Атал од Пергам со Лорендо Медичи, Сула го наре-
кува Дон Жуан, а Катон Помладиот - Дон Кихот. Картагина за него е
Лондон на Стариот век, сенаторската олигархија - јункерство итн. Во
својот стремеж римското минато да го приближи до денешнината,
Момзен во минатото пренесува белези на своето време. Ова важи не
само за политиката, ниту само за карактеристиките на групите и лич-
ностите, туку, исто така, и за економскдте односи. Момзен говори за

постоењето на каииталисти уште во V в. пред н .е. На тој начин, ком-
паративно-историскиот метод се иретвора во модервизација на исто-
риските дојави на античкиот свет. Карактеризирајќи ја сликата на
економските односи што ја дава Момзен, Маркс ггашувал: "Во своја-
та, 'Римска историја' г-дин Момзен никако не го сфаќа зборот капи-
талист во смисла на модерната економија и модерното општество,
туку како популарно сфаќање кое уште се влече, не во Англија или во
Америка, туку на континентот како старинска традиција на минати-
те состојби".311
"Римската историја" на нов начин доставува редица прашања. Мом-
зен во многу работи не се согласува со Нибур. Тој им одречува се-
каква веродостојност на кажувањата за периодот на кралевитеГ^Исг
торијата на раната Република, Момзен ја изложува слично како во
традицијата, но за сосема веродостојна тој ја смета римската историја
од времето на војната со Пир. Момзен го нодвлекол значењето на
робовскиот труд, посочил на процесот на пролетаризација на селан-
ството во врска со изменетите стопански услови. Тој истакнувал fle
xa долитичката и воената моќ на Рим не била еднаква во разните де-
риоди на историјата. Треба да се истакне дека некои делови од него-
вото дело се застарени. Тој, на пример, го одречува етрурското вли-
јание, не ги земал предвид археолошките податоци при решавањето
на прашањето за настанувањето на Рим,
Четвртиот том на "Римската историја" не го угледал светот. До
тоа дошло делумно лоради случајни околности, а делумно, изгледа ло
се, оттаму што Момзен се разочарал во силната власт на единстве-
ното Германско царство, за кое се борел. Во 1885 година, одеднаш, се
појавил петтиот том, кој по својот метод се разликува од првите три.'
Во него Момзен ги разгледува сите римски дровшпџга; тој ја дава ис-
торијата на управата на одделните провинции и го изложува нивниот
културен живот. Големо внимание и посветува на надворешната по-
литика на Рим во врска со историјата на одделни римски области и со
ширењето на романизацијата. Тоа е голем синтетички труд врз исто-
ријата на римските провинции, заснован, главно, врз епиграфски ма-
теријал. Недостаток на петтиот том претставува тоа што приказот.на
развојот на одделни ировинции е даден изолирано, па поради тоа не се
добива претстава за стопанскиот и културниот живот на Царството
како целост. Но, и покрај сето тоа, Момзен покажал дека историјата
на Римското Царство не може да се сведува на историја на животот на
царевите и историја на градот Рим.
Од другите Момзенови крупни трудови треба да се истакне не-
говото дело "Римско државно право", во три тома (во пет делови).3839
38 К. Маркс, Капитал, т. III, Култура, Белград, 1948, стр. 681 заб. 45.
л Mommsen, ROmisches Staatstrecht, I-II, 1887; Ш, 1888.
Во тоа дело е даден систематски иреглед на римските државни ин-

ституции (магистратури, комисии, сенати, муникипални совети). На-
место фрагментарни иодатоци и видувања за римскиот политички ио-
редок, Момзен прв се обидел да го реконструира целиот систем на
римското државно право.
Пред крајот на животот, Момзен го издал опсежното "Римско кри-
вично право"4" (1899 г.). Одделни Момзенови расправи и студии сшфа-
ќале најразновидни аспекти на римската. историја и се однесувале на
сите иериоди; тој често се враќал на прашањата што ги цокренал во
"Римската историја".
Од големо значење е Момзеновата издавачка дејност. Важен пот-
фат претставувало издавањето на латинеките натхшси ("Corpus inscrip
tionum Latinarum") кон што Момзен пристапил во 1858 година. Тој-из-
вршил ревизија на дотогаш издадените натииси и за многу од нив дал
важни коментари; некои од нив иретставуваат нови самостојни сту-
дии. Веќе во 1863 година излегол првиот том, што ги опфаќал стари-
те републикански натписи и консулските фасти. Од тоа време, томо-
вите на "Corpus inscriptionum Latinarum" иочнале да излегуваат редов-
но. Во редакција на Момзен излегле "Теодосиевиот кодекс " (Codex
Theodosianus), "Дигестите " (Digestae)41 и други изданија.
Момзеновата "Римска историја" била подложена на критика на-
брзо по нејзиното излегување. Еден од Момзеновите критичари бил
К арлН ич{Nitzsch), кој може да се нарече еден од најистакнатите црет-
ставници на Нибуровата школа, иако не бил негов неиосреден уче-
ник. Нич издал студија за Грасите, дело за римската аналистика, а по
неговата смрт е издадена и "Историјата на римската република".42
Нич, исто така, главно, бил автор на иолитичка историја, но го-
лемо внимание посветува и на економската историја што ја изложува
во тесна врска со социјалната историја. Во центарот на вниманието на
Нич е историјата на селанството. Според неговото мислење, силата
на римската држава зависела од положбата на селанството. Додека за
Момзен најголемо значење има историјата на Каесар, дотогаш Нич
своето главно внимание им го иосветува на Грасите. Мерките на бра-
ќата Граси, што имале цел да го обноват селанскиот земјопосед, тре-
бало да доведат до оздравување на државата. Поразот на политиката
на браќата Граси довел до зајакнување на борбата меѓу "тврдогла-
виот" нобилитет и "неразумните" комитии. Нич во многу непгга се
разминувал со Момзен, особено при оценката на Каесар, негирајќи ги
организаторското и конструктивното значење на неговата дејност.
w Mommsen, ROmisches Strafrecht, 1899.

41 “Digestae” - Зборници со фрагменти од дела на римските правници.
42Nitzsch К. W., Die rSmische Annalistik von ihren ersten Anfhngen bis auf Valerius Aritias, 1873, Die
Gracchen und ihrenachsten VorgSnger, 1847.
1
T
ФРАНЦУСКАТА ИСТОРИОГРАФИЈА БО ВРЕМЕТО

HA ВТ0Р0Т0 ЦАРСТВО
Во Франција, во времето на Второто царство, на римската исто-
рија h е посветувано големо внимание. Министерот за нросвета при
Наполеон III - Дири ги издал уште во 1844 година првите два тома од
својата "Римска историја".43Иако не бил истражувач, Дири сепак до-
бро ги познавал изворите, а неговото излагање се одликувало со жи-
вост. Долго време, своето значење го зачувале последните делови од
неговиот труд, кои излегле во осумдесеттите години и биле посве-
тени на историјата на Римското Царотво.
Во 1864 година се појавила книгата на Фистел де Куланж "Антич-
киот град-држава".44 По своите философски сфаќања, Фистел де Ку-
ланж бил позитивист и неговото дело имало задача да ја покаже за-
висноста на општествениот поредок од човековото мислење. Осно-
вата на граѓанскиот живот во Грција и во Рим, според Фиетел де Ку-
ланж, ја чинела религијата. Култот на предците, чие седиште било
домашното огниште, бил главната содржина на таа религија. Сите
општествени институции - семејството, правото, судот, сопствено-
ста - произлегуваат од религијата. Религијата ја објаснува затворе-
носта на родовските сојузи, нивната изолираност и меѓусебцата бор-
ба. Патриотизам за античкиот човек била побожноста, а ирогонство
- исклучувањето од домашното огниште, центарот на семејната ре-
лигија. Но, истовремено со култот на предците се развиваат и други
религиски системи. Римското царство и христијанството ја разурна-
ле автичката градска држава.
Ако го оставиме настрана идеализмот на Фистел де Куланж и
едностраноста на неговиот систем, треба да се истакне дека тој бил
еден од првите научници што се дигнале против модернизацијата. На-
спроти распространетото идентификување на појавите од античкиот
живот со модерниот живот, Фистел де Куланж тврдел дека "во но-
виот векнема ништо што би личело на Грција и Рим, дека ништо слич-
но не може да биде ниту во иднина". Структурата на мислите на антич-
киот човек е поинаква од нашата. Фистел де Куланж се обидувал да ја
определи специфичноста на античкиот град-држава, настојувал рим-
ската религија да ја поврзе со разните иојави на социјалниот живот.
Во првитетомови на "Историјата на институциите на Франција",45во
повеќе томови, Фистел де Куланж ја дава историјата на римска Га-
лија. Тоа е еден од првите обиди да се даде систематски преглед на
■° Duruy, V., Histoire des Romains depuis les temps les plus recules jusqu'a Tinvasion des Barbares, I-VII,
1870-1875.
44 Fustel de Coulanges, La cite antique, Paris, 1864.
45Fustel de Coulanges, Histoire des institutions politiques de 1‘ancienne France, 1-re, ed. 1875.
историјата на една провинција во врска со општите прашања од ис-

торијата на Римското Царство.
Францускиот историчар Гастов Боасје напишал редица трудови
од историјата на римската култура. Во прв ред треба да се споменат
неговата студија "Римската религија од Август до Антонините".46Она
што е најдрагоцено во неа, тоа е обидот да се окарактеризира вер-
ската идеологија во епохата на Царството. И во многу други свои де-
ла Боасје ја изложува историјата на Царството и се стреми да лока-
же дека царскиот режим бил цврст, а оиозицијата спрема него не-
ефикасна.
ПРАШАЊАТА НА РИМСКАТА ИСТОРИЈА ВО ДБЛАТА

HA МАРКС И ЕНГЕЛС
Во истиот лериод (во втората половина на XIX век) се појавиле и
делата на Маркс и Енгелс,\што го удриле темелот на вистинското
научно сфаќање на историјата.
"Маркс - пишувал Ленин - ставил крај на погледот на ошпте-
ството како на механички агрегат од единки, што дозволува какви и
да било промени по волјата на старешинството (или што е исто, по
волјата на општеството и управата), што настанува и се менува слу-
чајно, и прв ја поставил социологијата на научна подлога, утврдувај-
ќи го иоимот ошптествено-економска формација, како вкупност на
дадените производни односи, утврдувајќи дека развојот на тие фор-
мации е природно-историски процес.”47 Во своите дела Маркс и Ен-
гелс често ги третирале црашањата на античката, и нагласено на рим-
ската историја.48*
Во "Потеклото на семејството, приватната содственост и држа-
вата" Енгелс укажал на карактерот на родовскиот поредок во Рим и
на условите за револуционерен премин кон класно општество. Маркс
и Енгелс често ја подвлекувале улогата на ропството во античкото
општество. Законитоста на развојот на робовладетелското опште-
ство, Енгелс ја формулира на следниов начин: "Без ропството не би
биле грчката држава, грчката уметност, ни наука; без ропството не би
бил ни Рим. А без темелите што ги положиле Грција и Рим не би би-
ла ни модерна Европа. Ние не смееме да заборавиме дека целиот наш
економски, иолитички и интелектуален развој лроизлегод од таквата
претходна соетојба во која ропството било еднакво нужно колку и
44 Boissier G., La religion romaine d'Augus(e aux Antonins, Paris, 1884.

47B. И. Ленин, Дела, т. 1,62-63 (на руски).
44 Ние овде не ги наведуваме сите поставки иа Маркс и Енгелс кои се однесуваат на пра-
шањата на римската историја. Тие поставки ќе бидат дадени при систематското излагање
на настаните од историјата на стариот Рим.
4 Стариот Рим '_____________ _

Н. А. МАШКИН 50 стариот ри и
општопризнато. Во тој случај ние сме во лраво кога велиме дека без
античкото ропство не би бил ни модерниот социјализам."49Во "Капи-
талот" Маркс истакнува во што се состои суштината на експлоатаци-
јата на робовите, по што таа се разликува од другите видови експлоа-
тација на туѓиот труд. Маркс ја определува улогата на парите во анти-
ката, значењето на трговскиот и лихварскиот капитал, тој опреде-
лува во која смисла може да се зборува за античкото стопанство, кое
во евојата основа е натурално стопанство. Во "Германската идеоло-
гија" и во неодамна објавениот ракопис "Облиците кои му претхо-
деле на капиталистичкото производство"50 се анализира карактерот
на античката сопственост, на раното задврстување на приватната
сопственост во Рим.
Маркс и Енгелс особено внимание им.посветувале на земјишните
односи, на кои, според Марксовото мислење, може да се сведе целата
внатрешна историја на Рим, с& до Август. Карактерот на опште-
ствените односи во периодот на Царството Еигелс го прикажал во
трудовите: "Бруно Бауер и раното христијанство" и "Прилог кон ис-
торијата на првобитното христијанство". Енгелс ги карактеризира
разните социјални групи и ги испитува причините за настанувањето и
ширењето на христијанството. Маркс и Енгелс големо внимание им
посветувале на условите за премин од античкото општество во феу-
далДо. Во внатрешниот развој на робовладетелскиот поредок - тука
треба да се бара причината за ваѓањето на античкиот свет. Според
тоа, Маркс и Енгело осветлиле низа главни прашања од римската ис-
торија.
Во нивните дела се третираат и одделни проблеми од историјата
на Рим и римската историографија. Маркс и Енгелс свртеле внимание
на значењето на Апијан при толкувањето на настаните од римската
историја.51Од модерните историчари Маркс и Енгелс високо го ценат
Нибур. Енгелс ја прифаќа неговата историја за потеклото на плебсот,
карактеристиките на традицијата, но во исто време го критикува не-
правилното сфаќање на поимот "капитализам". Но и Маркс и Енгелс
им придавале големо значење на Момзеновите студии за одделни пра-
шања.
ЗАПАДНАТА ИСТОЖОГРАФИЈА ОД КРАЈОТ HA XIX ВЕК

Идеите на Маркс и Енгелс извршиле определено влијание врз раз-
војот на општествените науки, па и во развојот на римската историо-
” F. Engels, Негш Eugen DQhrings Umwalzung der Wissenschaft. Sonderausgabe IMEL, Москва,
1935, стр. 184.
30 Маркс: Облиците кои му претходеле на капиталистичкото производство. "Пролетер-
ска револуција” бр. 3,1939, стр. 150-186 (на руски).
51Види стр. 25.
Н. А. МАШКИН 51 СТАРИОТРИМ
графија, и иокрај острите напади на одделни буржоаски научниди на

теоријата на овие двајца научниди. Осумдесеттите и деведесеттите
години се период на продут на буржоаската римска историографија и
наедно почеток. на нејзиното оааѓање. Во делата на истражувачите с е .
претресуваат нови прашања, се давааттенерализации, се усовршу-
ваат методите на истражување; новите археолошки опомениди, нат-
писи, папируси овозможиле да се осветлат оние страни на римскиот
живот за кои се чинело дека засекогаш се скриени од денешнината.
Едно од важните прашања за кои се дискутирало во историската
литература било општото драшање за карактерот на античкото, и
особено на римското стоцанство. Германскиот економист Родбертус
(1805-1875 г.), докажувал дека античкото стопанство е оикосно (куќ-
но); бидејќи ги задоволувало само потребите на домаќинот и на него-
вото семејство.5152
Погледите на Родбертус ги развил германскиот економист Карл
Бихер (1847-1930 г.)- Во своето дело "Настанувањето на народното
стопанство"53 утврдува три стадиуми во развитокот на стопанството:
I. Степен на затвореност на куќното стопанетво, во кој предметите се
трошат во истото домаќинство во кое и се произведуваат. II. Степеи
на градско стоданство, во кој се врши непосредна размена меѓу
домаќинствата што произведуваат и домаќинствата што трошат. III.
Степен на народното стопанство, во кој предметите, пред да дојдат до
цотрошувачот, минуваат низ дела редица посредни алки. Во текот на
сите периоди на античкиот свет и во епохата на раниот Среден век,
според Бихер, преовладува богато куќно или натурално стопанство.
Размената е случајна иојава; се набавуваат само луксузни предмети.
Парите не се општ еквивалент, туку служат само како средство за
чување на богатство.
Против Бихер истапил еден од истакнатите историчари на стари-
от век - Едвард Мајер (1855-1930 г.). Во брошурата "Економскиот
развој на стариот век"54тој вели дека античкиот свет минал низ исти-
те стадиуми на развој како и европското општество, дека античкиот
свет имал свој Среден век, своја едоха на процут на капитализмот и,
на крајот, иериод на опаѓање, што се совпаѓа со почетокот на Новиот
среден век. Периодот на раното Римско Царство, Едвард Мајер го
смета за епоха на капитализам, додека во времето на подоцнежното
Царство се врши враќање на натурално стопанство, “културата дре-
секнува" и античкиот свет пропаѓа, “со тоа се завршува кружниот тек
51Родбертус, К., Студии од областа на националната економија ва класичната старина,

Јарослављ, 1880 (руски превод).
” BQcher К., Die Entstehung der Volkswirtschaft. Erste des Auflage 1823; 16 Afl. 1922 TQbingen.
u Meyer Ed., Die wirtschaftliche Entwicklung des Aitertums. Kleine Schriften, Bd 1,1924 Halle (Saale) S.
■
79-169.
на античкиот развој".33На тој начин, Едвард Мајер се покажува како

приврзаник на цикличноста во историјата. Во написот "Ропството во
антиката" отворено иокажува дека нема принципиелна разлика меѓу
робот и слободниот работник, дека тие се разликуваат само по сво-
јата вравна положба. На Едвард Мајер му прииаѓаат редица важни
трудови, посветени на општите и специјалните проблеми на римска-
та историја (за потеклото на плебсот, за Грасите, за Помпеј и Каесар
и сл.).
Модернистичкиот правец на осумдесеттите и деведесеттите го-
дини наидува на широк прием особено во германската историографи-
ја. Тоа е најкарактеристично за РобертПелман (1&52-1914 г.)- Во 1893-
1901 годива излегла неговата "Историја на античкиот социјализам и
комунизам”.55657Во неа Пелман тврди дека приватната сопственост по-
стоела од искон; развојот на економските и социјалните односи во
Грција и Рим довел до појавата на капитализам, а заедно со него во
античкиот свет се појавиле и социјализмот, и комунизмот. Класната
борба доведува до опаѓање на античката држава. Само "социјалната
монархија" што е над класите, може да го запре иропаѓањето на оп-
штеството. Христијанството во себе содржело комунистички мотиви
и некои секти ноставувале чисти револуционерни цели; револуцио-
нерните потреси на крајот на краиштата го упропастиле Римското
Царство и довеле до проиаѓање на античкиот свет. За Пелман каии-
тализмот е највисок стадиум на развојот; пропаста на кацитализмот
значи проиаст на културата. Национализмот и конзервативноста кај
Пелман се пројавуваат уште повеќе отколку кај Мајер. Но неговиот
труд имал несомнено значење за проучувањето на римската историја.
Пелман бил еден од првите научници кои дале систематска студија на
идеологијата на завојуваните социјални групи иред крајот на римска-
та Република.
Симптомите на криза на буржоаската историографија стануваат
особено забележливн кон крајот на деведесеттите години на XIX век.
Еден од белезите на таа криза претставува скептицизмот, кој води кон
хиперкритицизам. Оваа појава најјасно се забележува во трудовите
на италијанскиот научник Еторе Паис.51
Неговата "Критичка историја на првите иет векови на римската
историја" почнала да излегува во 1898 година. Во неа тој се навраќа на
прашањата што ги поставиле де Бофор и Нибур. Паис и негира се-
55 Исто, стр. 159.

“ PQhlmann R., Geschichte des antiken Kommunismus und Sozialismus 1, 1893; H, 1901; во последно
издание; Geschichte der sozialen Frage und des Sozializmus in der antiken Welt, 1925.
57 Ново издание: E. Pais, Storia critica di Roma durante i primi cinque secoli, 1913-1920; Storia di Ro
ma dalle origine all'inizio delle Guerre puniche, I-V, 1926-1928; Histoire romaine h 1'achevement de la
conqudte ( bo Glotz. Histoire gdnerale), 1926.
каква веродостојностна традицијата. Според неговото мислење, Рим-

јаните не знаеле за историски преданија; ништо не покажува дека пос-
тоеле приватни римски летописи; па дури и тоа што ни е познато за
римските установи, земено е, главно, од изворите од првиот век пред
н. е., кои не можат да ни дадат целосна претстава за стариот политич-
ки поредок. За раната традиција Паис тврди дека врз неа во многу
нешто влијаеле грчките историски кажувања, а освен тоа и римската
драма. На пример, извештајот за погубувањето на 300 Фабиевци под
Веи не е ништо друго туку модифицирано Херодотовото соопштение,
за смртта на 300 Спартанци кај Термопилите. Душгакацијата Паис ја
смета за еден од методите што се карактеристични за античките ис-
торичари на Рим. Таа се состоела во тоа што едно и исто соопштение,
со некои варијации, се повторува под разни години. Тоа доаѓало отта-
му што античките автори го пренесувале настанот, пгго им бил вре-
менски близок, во далечното минато. Така, на пример, Законите на
дванаесет таблици се измислени според примерот на судската фор-
мула што ја објавил Гнај Флавиј (кон крајот на IV в. пред н. е.). Паис
им лосветува внимание и на аетиолошките толкувања на разни имиња
и називи.58Имињата на кои се наидува во раната римска историја има-
ат малку нешта заеднички со веродостојната историја. Тоа во пове-
ќето случаи се божества; митовите за нив се мешани со реалната ис-
торија. Некои критички забелешки на Паис и денес имаат научно зна-
чење, но неѓовиот скептицизам и хиперкритицизам, земен, во цели-
на, го одразува неверувањето во можноста преку систематско и на-
вистина научно проучување на материјалот да се решат кардинал-
ните прашања на раната римска историја.
За крајот на XIX век карактеристичен е трудот на Г. Фереро "Го-
лемината и опаѓањето на Рим". Ова дело, што е издадено во почето-
кот на XX век, се појавило на многу европски јазици.59Авторот глав-
ното внимание го посветил на крајот на римската Република. Фереро
во извесна смисла бил под влијание на марксизмот. Тој зборува за
порастот на крупниот земјопосед, за пролетаризацијата на населе-
нието, за деградацијата на повисокиот сталеж во врска со ширењето
на претераниот луксуз. Но, на Фереро дијалектичкиот метод му оста-
нал туѓ. Историјата за него е стихиен цроцес. Настаните во неа се
поврзани меѓусебно, но се развиваат независно од волјата на учес-
ниците во нив. Мал настан може да доведе до големи промени, при
што учесниците во тие настани се немоќни да го изменат нивниот тек.
58) Видистр.42.
59) Ferrero G., Grandezza e Decadenza di Roma; I том се појавил ва италијански јазик во 1904
година.
РУСКАТА ИСГОРИОГРАФИЈА ОД КРАЈОТ НА Ж

И ПОЧЕТОГОГ HA XX ВЕК
Руската историска наука во втората иоловина на XIX и на иоче-
токот на XX век постигнала значителни успеси.
Во шеесеттите години на XIX век, универзитетската настава по-
веќе не е сведувана само на држење предавања и популаризација на
резултатите на западните научници. Големо внимание им е посветено
на практичните знаења, на работата врз изворите, што придонесе за
појава на руски трудови од општата (значи и од римската) историја.
Во тој поглед треба да се истакне дејноста на московскиот професор
В. И. Герје (1831-1919 г.), кој напишал повеќе трудови од историјата
на стариот Рим: "Предавања од римската историја", расправа за Ав-
густ и книга за блажениот Августин. Но, главната заслуга на В. И.
Герје се состои во неговите универзитетски семинари, засновани врз
проучување на изворите. Негови ученици биле такви истражувачи ка-
ко што се П. Г. Вш оградов и Р. Ј. Випер.
Големо значење за обработка на прашањата од римската истори-
ја имала дејноста на професорите на Петроградскиот универзитет Ф.
Ф. Соколов (1841-1909 г.) и И. В. Помјаловски (1845-1906 г.)- Ф. Ф.
Соколов бил мајстор за анализа на историски документи. Тој себеси
се нарекувал “фактоиоклоник" и поаѓал од поставката дека вонау-
ката "нема апсолутно големо и апсолутно мало, дека нема безначај-
на и непотребна вистина”. Трудовите на Ф. Ф. Соколов се однесу-
вале главно на историјата на хеленизмот,60но тој бил творед на шко-
лата на руските историчари за антиката, чии трудови, засновани на
грижливото и методично испитување на изворите, имаат големо зна-
чење за проучувањето на историјата на стариот Рим.
И. В. Помјаловски бил еден од најдобрите познавачи на латин-
ската епиграфика, што ја вовел во универзитетската настава.
Во врска со општите услови на рускиот живот, руските истори-
чари особено внимание му посветиле на аграрното прашање во рим-
ската историја. Уште во 1861 година, нрофесорот на Московскиот
универзитет П. М. Леонтјев одржал свечен говор за судбината на зем-
јоделските класи во Рим.
Од покрупните трудови за аграрната историја кои ни денес не го
изгубилезначењето.треба да се спомене трудот на И. М. Гревс(1&60—
1941 г.), "Огледи од историјата на римскиот земјопосед, ирвенствено
во периодот на Царството". Во таа книга авторот дава карактери-
® Од трудовите на Ф. Ф. Соколов посветени на римската историја, види ја прекрасната сту-

дија за римската хронологнја: *Од областа на старата историја. Хронологија на насганите
од римската нсторија иа IV век пред Хр.*. 'Списание на Минисгерствогго на просветата”,
бр.7,1904.
стики на работата врз тоа прашање и себеси си поставува задача да

даде историја на аграрните односи во облик на одделни "стопанско-
психолошки огледи". Авторот детално ги испитува податоците за
Хоратиевото домаќинство, како образец за средниот посед во вре-
мето на Август, и податоците за домаќинството на Помпониј Атик,
еден од најкрупните.земјопоседници од крајот на Републиката.
На аграрната историја големо внимание и е иосветено во трудо-
вите на бившиот професор на Петроградскиот универзитет М. И. Ро-
стовцев, кој подоцна емигрирал од Советскиот Сојуз. Тој ги третира
аграрните односи во својата дисертација "Историја на државниот за-
куи во Римското Царство". Многу негови расправи му се посветени на
римскиот колонат; него авторот детално го испитува во одделна
монографија, што се појавила на германски јазик.
Настанувањето на Рим и далечното минато на Италија, исто Ta
xa, го привлекувале вниманието на руските научници. Широка попу-
ларност стекнал "Уводот во римската историја” од В. И. Модестов
(1839-1907 г.).61 Како историчар на римската книжевност, В. И. Мо-
дестов многу труд му посветил на проучувањето и преведувањето на
Такит; во последниот период од својот живот тој многу се заинтере-
сирал за историјата на рана Италија. Започнал со опишување на спо-
мениците од цалеолитскиот период што се најдени на италска почва,
и себеси си иоставил задача да даде систематска историја на прво-
битна Италија, со намера да ја доведе до почетокот на римската ис-
торија, за да “не влезе во градот на Ромул со празни раце, ниту со
митски и легендарни записи, што ги цредале старите историчари или
делумно ги измислиле и кои модерните историчари ги толкуваат на
сите можни начини, туку имајќи во рацете факти од културниот жи-
вот, што се развивал ностепено".62 Археолошкото проучување, спо-
ред мислењето на Модестов, е "единствено научно и денес единстве-
но плодоносно проучување. Само тој правед е во ситуација да поста-
ви граници... на она безгранично самоволие, со кое епигоните на кри-
тичката школа (што толку славно ја започнал Нибур и што на исто-
риската наука k направила многу услуги), губејќи секакво реално тло
под нозете, ги претворила првите столетија на римската историја во
сцена за манифестација на најнезапирливиот субјективизам, нареку-
вајќи го како за потсмев, научна критика."63 Делото на Модестов е
преведено на француски јазик и во странската литература наишло на
симпатии.64 Значењето на тоа дело се состои во систематската об-
работка на материјалот и во генерализацијата на одделните студии.
61Модестов В. И., Вовед во римската историја, дел 1,1902; г., дел II, 1904 (на руски).
® Модестов В. И., Вовед во римската исгорија, дел I, стр. X и XI (на руски).
“ Ibidem.
м Modestow V. I., lntroduction i 1'histolre romaine, 1907.
Авторот не успеал своето излагање даго доведе до почетокот на рим-

ската историја. Вториот дел на своето дело и го иосветил на анали-
зата на податоците за Етрурдите и Месапите и во повеќе расправи го
претресувал прашањето за раселувањето на разни народи по Италија.
Руските научници широко ги користеле откритијата во областа
на археологијата, епиграфиката и папирологијата. С. А . Ж ебељов
(1867-1914 г.) напишал два труда посветени на доцната Грција. Пр-
виот од нив - "Од историјата на Атина (229-31 г. пред н. е .)"- ги раз-
гледува прашааата што се однесуваат како на хеленистичката, така и
на римската историја. Авторот сестрано ги анализира условите за
паѓањето на Атина. Оваа студија на С. А. Жебељов има големо зна-
чење за проучувањето на животот по провинциите во времето на Ре-
лубликата. Во вториот труд - "AXAIKA (Од областа на старините на
провинцијата Ахаја)” (1903 г.) - се испитуваатразни прашања што се
однесуваат на историјата на Грција во периодот на Римското Цар-
ство. Прашањето за времето на претворањето на Грција во провин-
ција Ахаја, прашањата што се однесуваат на провинциската управа и
дејноста на градските установи - во тој труд се осветлени врз осно-
ва на строго и методично проучување на споменици, главно натписи,
кои, според зборовите на С. А. Жебељов, денес претставуваат камен
меѓник на целата наука за антиката. Од другихе трудови на С. А.
Жебељов кои ја изложуваат римската историја, треба да се истакне
неговата расправа за македонските војни. Заклучоците на С. А. Же-
бељов се засновани врз грижливо и сестрано испитување на матери-
јалот и речиси сите влегле во науката како неспорни вистини. С. А.
Жебељов внел многу исправки во до тогаш прифатените поставки.
На лример, тој лосочил редица неточности во Момзеновите испиту-
вања.
Папиролошкиот материјал го искористил М. М. Хвостов, кој дал
два труда важни за економската историја на Римското Царство. Не-
говата "Историја на источната трговија на грчко-римскиот Египет"
(1907 г.) претставува сестрано проучување на историјата на тргови-
јата во врска со политичкиот, социјалниот и економскиот живот на
одделни источни земји. "Текстилното занаетчиство во грчко-римски-
от ЕгиДет" (1914 г.) говори за организацијата на текстилното произ-
водство. М. М. Хвостов прв го опишал животот и работата на еги-
петскиот ткајач-занаетчија, го окарактеризирал неговото домаќин-
ство, ги иснитал договорите што се однесуваат на ткајачот-чирак,
итн.
Од одделните трудови што ги напишале руските научници за ис-
торијата на Царството, вниманието ќе го свртиме на двотомното де-
ло од Е. Д. Грим - "Студии од историјата на развојот на римската
царска власт" (т. I, II, 1900-1901 г.). Насароти Момзен, кој тврдел
дека принципите на организацијата остануваат непроменети во те-
кот на целото Римско Пдрство, Грим дава еволуција на царската власт.
Од вториот том на Гримовите "Студии" најважни се оние делови во
кои се зборува за развојот на политичките те.ории и за зависноста на
римските теоретичари на монархистичката власт од нивните грчки

претходници.
Општите прашања на римската историја се третирани, главно, во
врска со универзитетските курсеви. Таков курс бил краткиот приказ
на целата римска историја во книгата на харковскиот научник И. В.
Нет уш ил- "Преглед на римската историја и изворите” (1912 г.), еден
од големите сиецијалисти за раната историја на Рим/3
Прашањата на римскиот живот во последните столетија на Ре-
публиката и во првите децении на Царството се разгледани во "Пре-
гледот на историјата на Римското Царство" од академикот Р. Ј. Ви~
шер (I изд. 1908 г.; II изд. 1923г.). "Под царство во ќнигата - вели ав-
торот - не се иодразбира политички облик, т.е. царството како уста-
нова, туку освојувачкото ширење на Рим и Италија, движењето на
римскиот капитал и римското оружје".6566 Делото дава жив приказ на
еконбмскиот живот и на класните борби. Авторот се наоѓал под вли-
јание на револуцијата од 1905 година и реакцијата што дошла по неа.
На многу места од своето дело авторот протестира против реакцио-
нерната демагогија и се покажува како убеден приврзаник на демо-
кратските приндиии. Тој решително се дига против погледите, раши-
рени главно под влијание на Момзен, дека царската власт во Рим би-
ла демократска монархија. Она во што со него не можеме да се со-
гласиме е употребата на некои поими. Р. Ј. Випер зборува за капитал,
за римски кашталисти и берзи, употребувајќи ги тие термини во нив-
ното модерно значење.
Прашањата на социјалната и економската ќсторија на Римското
Царство се осветлени во "Огледите од историјата на средновеков-
ното општество и државата" од академикот Д. М. Петрушевски (I
изд. 1907 г.; V изд. 1922 г.). Во книгата е даден систематски преглед на
економската и социјалната историја од периодот на Царството. От-
како дал иоцрпна карактеристика на социјалните односи во времето
на процутот на Царството во I и II в. н. е., Д. М. Петрушевски ги ана-
лизира условите што довеле до врзување на сталежот за работата,
потоа до слабеење на римската држава и на крајот до нејзиното нро-
паѓање. Тоа бил еден од црвите обиди да се даде синтетичка конструк-
ција на социјално-економската историја од времето на Царството.
Обработувањето на римската историја во Русија, во втората по-
ловина на XIX век и на почетокот на XX век (до Големата октомври-
65 И. В. Нетупшл дал редица драгоцени студии од раната римска историја, што се објавени
во "Филолошкиот преглед' и "Списание на Мннистерството за просвета"; нему му припаѓа
и "Прегледот на римските државни етарини", II изд. 1907 г., каде што е даден систематски
преглед на римските институции (на руски).
“ В ш ер Р. Ј., Преглед на историјата на Римското царство, 1908, стр. III (на руски).
Н.А.М АШ КИН 58 СТАРИОТ РИМ
ска револуција), било под влијание на заиадноевропската историо-

графија, но руските научници во одделните и во оиштите нрашања на
римската историја дале сосема самостојни студии. Руската истори-
ска наука, почнувајќи од деведесеттите години на минатиот век, чув-
ствувала посилно влијание од марксистичката теорија отколку од за-
падноевропската буржоаска историографија. Карактеристичен белег
на руската историографија претставува широкото иоставување на
драшањата, обидот да се решат најактуелните цроблеми на римската
историја.
ЗАПАДНАТА ИСТОРИОГРАФИЈА HA XX ВЕК

Карактеристичен белег на буржоаската историографија, од кра-
јот на првата и во втората деденија на XX век, претставува отсуство-
то на оригинални конструкции. Како позитивна појава може да се ис-
такне критиката на модернизацијата. Во делото на М. В еб ер "Аграр-
ната историја на стариот век" и во првото издание на книгата на Сал-
виоли "Капитализмот во античкиот свет",67 вниманието е свртено на
тоа дека немаме причини во античкото стоианство да ги гледаме ис-
тите белези што му се својствени на модерниот капитализам. Против
хиперкритичките тврдења на Паис, во поглед на римската традиција,
се дигнал, во прв ред, Д е СанктисД кој тврдел дека римските фасти и
покрај фалсификатите, во својата основа се веродостојни; галскиот
пожар од 387 г. пред н.е. не можел да ги уништи сите документи, така
што римските анали содржеле ириличен број вистинити податоци.
Негирајќи им ја речиси во целост веродостојноста на кажувањата за
римските кралеви, Де Санктис смета дека многу факти од раната рим-
ска историја заслужуваат внимание. Наспроти хинеркритицизмот на
Паис, се става методцчното исиитување на податоците на римската
традиција. За актуелните прашања на римеката историја се појавиле
одделни студии, кои осветлиле некои страни од римскиот живот.
Реакционерните тенденции, особено по победата на Големата
октомвриска социјалистичка револуција, се повеќе се пробиваат во
буржоаската историографија. Мошне била раширена "социјално-
економската историја на Римското Царство1'69 од професорот М. И.
Ростовцев, што на англиски јазик ја издал во 1926 година. Таа книга е
преведена и на германски и на италијански јазик. Ростовцев насто-07
07 Во второто издание (Salvioli, If capitalismo antico, 1929) авторот го напушта поранешното

стојалиште и се приближува до поставкнте што ги искажале Ед. Мајер и Пелман.
“ De Sanctis G., Storia di Roma, I-IV (1907).
C9RostovtzefFM., The Social and Economic Histoiy of the Roman Empire, 1926.
јува да даде систематска историја на стонанството и на содијалните

односи во цериодот на Царството, главно во II и III век. Тој смета де-
ка царскиот режим имал определена социјална база, која постепено
се ширела. На почетокот царевите се потпирале врз "победннчката
италска буржоазија", а иодоцна ги поддржувала "буржоазијата на
многубројните провинциски градови1'. Но, владеачкиот слој секогаш
бројно бил незначителен; цо градовите е водена борба меѓу богатите
и сиромашните. Тоа, во III век, доведува до воена анархија, која, спо-
ред мислењето на Ростовцев, била револуција, бидејќи во тоа време
вооружените долни слоеви на населението ( “пролетери и селани”) се
дигнале против градската буржоазија и и нанеле пораз. Деспотско-
то владеење од источен тил, што го вовеле Диоклетијан и Констан-
тин, не можело да ја спречи пропаста на Царството и на целиот ан-
тички свет. Периодот на Царството е обележен со големо ширење на
културата, поради што културата го "губела својот интензитет" и тоа
придонесло за пропаст на античкиот свет. Ростовцев прифаќа многу
реакционерни поставки на историографијата од крајот на XIX век и
почетокот на XX век. Пелмановото мислење за деструктивното вли-
јание на револудијата врз античкиот свет, мислењето на Едвард Ма-
јер за неизбежноста од пропаста на културата и мислењето на крајно
реакционерниот испитувач О. Зек за тоа дека римската култура го
изгубила својот интензитет. Ростовцев е принципиелен приврзаник
на модернизацијата на економиката на античкиот свет. Градската ари-
стократија тој насекаде ја нарекува буржоазија, итн. Неговата реак-
ционерна модернизација доаѓа до особено јасен израз при изложува-
њето на кризата во III век. Но неговиот труд, што се заснова на голбм
фактографски материјал, содржи и редица важни заклучоци. Иако
Ростовдев се пакажува како противник на марксизмот, тој со своите
конструкции често, и против својата волја, поаѓа од марксистички
поставки. Така, на цример, тој прв го поставил прашањето за проме-
на на социјалната основа на царскиот режим.
"Социјалната и економската историја.на хеленистичкиот свет"
од М. И. Ростовцев, што се појавила во 1941 година, во три тома, е
посветена на социјалниот и економскиот живот на хеленистичкиот
свет.70Не допирајќи се следијално за Рим, авторот зборува за улога-
та што ја одиграло римското освојување на Исток. Во делото се за-
стапува мислата дека распаѓањето на хеленистичкиот свет е резул-
тат на редица мошне сложени внатрешни причини. Римското осво-
јување само го забрзало тој дроцес.
Трудовите на Ростовцев прехставуваат само еден од малубројни-
те обиди да се дадат синтетички трудови за римската историја во кои
70 Rostovtzeff. М., The Social and Economic Histoiy of the Hellenistic World, v. I-III, Oxf. 1941.
авторот би слровел определено стојалиште. Другите трудови на

буржоаските научници лретставуваат во голема мера, компилации,
што немаат некоја поголема научна вредност. Од дваесеттите години
на XX век почнуваат да излегуваат колективни изданија што имаат
задача да ја дадат целата историја на човештвото.
Таква е француската едиција "Еволуцијата на човештвото таа
се состои од редица тетратки, кои содржат цреглед на одделни об-
ласти од културата. Од трудовите посветени на Рим треба да се ис-
такнат: делото на Грение "Римскиот гениј" (преглед на римската кул-
тура од најстарите времиња до Август), прегледот на политичкото
уредување на Рим, што го напишал Омо и трудот на Ло посветен на
крајот на Римското Царство. Во нив се дадени успешни синтези на
новите податоци, но залудно е во нив да се бараат нови и оригинални
сфаќања.
Прилично целосно е прикажана римската ќсторија во "Општата
историја" на Глоц. Главниот правец на "Оиштата историја" на Глоц е
иозитивистичко-либерален. Значење имаат одделни заклучоци и ге-
нерализации, но не и целата колекција, земена во целост.
Поголемо значење од "Општата историја" на Глоц имаанглис-
ката “Кембриџската стара историја ".71 Изложувањето на римската
историја почнува од VII том, каде што е таа дадена заедно со исто-
ријата на хеленистичките земји. На Рим во целост му се посветени
томовите: IX, X, XI и XII. Ни во оваа едиција читателот нема да нај-
де единствено гледиште, но многу делови се напишани од најдобрите
специјалисти и се заоновани на нов материјал. Особено се иетакну-
ваат трудовиге на Лест што се однесуваат на раната римска истори-
ја. За прашањето на веродостојноста на римската традиција Лест, кој
ги има предвид и критичките испитувања и археолошките откритија,
решително не се согласува оо Паис и смета дури дека е можно да се
говори и за веродостојноста на имињата на последните римски кра-
леви. Успешни се главите на францускиот научник Оло за надвореш-
ната политика на Рим во П1 и II в. пред н. е., статиите на Едкок за
Каесар и, на крајот, ирегледите на провинцискиот живот, во двата
последни тома.
Колективното издание "An Economic Survey of Ancient Rome"72(Bal-
timore -Oxford 1933-1940 г.), што ce појавило во редакција на Т. Франк,
цретставува избор на документи, како и збирка студии за прашањата
на економската историја на Рим, главно во периодот на Царството.
Во Германија, до доаѓањето на фашистите на власт, историската
литература била преллавена со разни книги за античката историја, во
кои е фалсификувана историјата на стариот Рим. Не може да се збо-
71The Cambridge Ancient History.

72Економски преглед на стариот Рим.
рува за некаква единствена конценција на фашистичката историогра-

фија, што би се потпирала на извори и би давала научно образложе-
ние на овие шш оние поставки. Фашистичките ороводци ја ставија
историјата на Стариот век во служба на лролагандата на нацизмот,
така што таа имала задача да ги поткрепи нивните реакционерни и
агресивни иланови. Особено внимание им е иосветено на расата и на
расното прашање. На развојот на италската култура се гледало како
на резултат од појавата на "повисока" ариевска раса во областа на
Италија; на Римјаните им е доделена специјална улога. Социјалните и
економските црашања се сметани за второстелени, а некои фаши-
стички "историчари" дури негирале дека во борбите меѓу цатрикиите
и плебејците постоеле социјални мотиви, сведувајќи ја таа борба на
политичка и илеменска. Мешањето со другите народи, слоред тврде-
њето на фашистичките автори, довело до губење на “расната чис-
тота", ги направило Римјаните "неиолновредни" и придонесло за ос-
војувањето на Рим од страна на Германите. На тоа освојување фаши-
стичките автори гледале како на обнова на Заладна Европа од страна
на "чистокрвните" Германи. Историјата на војните е одвојувана од
социјалната историја и е гледана како "иобедоносен поход на наро-
дите-освојувачи". И покрај современите испитувања, на историјата
на римската надворешна нолитика се гледало како на иланско ост-
варување на идејата за светско владеење. Издигнувањето на оддел-
ни личности е доведувано во зависност од нивниот расен тип, а не од
политичката и социјалната ситуација.
Фашистичките автори ја величаат римската дисциплинираност,
љубовта кон субординадијата, а на Римјаните им ја негираат способ-
носта за самостојно творештво во областа на културата. Синтезата
на едното и на другото, слоред нивното мислење, се наоѓа само кај
германските племиња. Ова шовинистичко гледиште го изразувал уш-
те Момзен, но тоа во фашистичката литература е доведено до крајни
граници.
Според тоа, целото внимание на фашистичките "историчари" не
било насочено кон запознавање на историјата, туку кон нејзино
фалсификување.
Римската историја ја фалсификувале и италијанските фашисти,
кои на историјата на Италија во ионово време гледале како на иро-
должение на историјата на стариот Рим. Своите империјалистички
претензии италијанските фашисти ги оиравдувале со цримери од ис-
торијата на Римското Царство.
Најдобрите германски и италијански научници ги напуштиле Гер-
манија и Италија. Така, на лример, посталил крупниот истражувач на
историјата на религијата во античкиот свет - Едвард Норден, кој во
последно време дал научни студии од римската религија. Во емигра-
ција умрел и Г. Фереро.
СОВЕТСКАТА ИСТОРИОГРАФИЈА
Големата октомвриска социјалистичка револуција ги создала си-
те услови за плоден развој на научните сознанија. За историографи-
јата особено значење имаат заклучоците и укажувањата што ги има-
ме во делата на Ленин и Сталин. Историчарот на античкиот свет мно-
гу драгоцени нешта ќе најде во Лениновиот труд "За државата". Во
него е дадена општа дефиниција на државата и се третира улогата на
државата во робовладетелското општество. Ленин ја карактеризира
класната борба во робовладетелското општество и детално се запи-
ра на значењето и улогата на востанијата на робовите. (...)
Укажувањата на класиците на марксизмот-ленинизмот им дадоа
на советските историчари вистинска програма за истражувачка рабо-
та. Советските историчари особено внимание му посветија на праша-
њето што буржоаската историографија воопшто не го зафаќала: пра-
шањето за востаиијата на робовите, нивните причини и нивното зна-
чење. Вистинско откритие била студијата на академикот С. А. Же-
бељов - "Последниот Перисад и скитското востание на Боспор1'.73
Врз основа на епиграфските и нумизматичките податоци, С. А. Же-
бељов утврдил дека во римскиот период, кон крајот на II в. пред н.е.,
на дебешната територија на СССР, во Боспорското кралство, избув-
нало востание на робовите под раководство на Савмак, што е заду-
шено со учество на понтскиот крал Митридат VI Евпатор. Ha С. А.
Жебељов му приааѓа и студијата за изворите за историјата на првите
востанија на робовите. Тој труд го напишал заедно со С. И. Ковалов,
кому му припаѓа делот за востанијата на робовите на Сикилија и нив-
ното значење за римската историја.74 Професорот A. В. Мишулин на
Спартаковото востание му посветил монографија, во која дал само-
стојно решение за редица важни прашања во врска со хронологијата
на движењето, неговиот тек и причините за поразот на спартаков-
ците. A. В. Мишулин востанието на Спартак го разгледува во врска
со другите востанија на робовите.75 Историјата на италското земјо-
делство кон крајот на Републиката и во почетокот на Царството, во
врска со цоследиците на движењата на робовите, се осветлени во сту-
дијата на М. Ј. Сергеенко.76 С. И. Протасова77 ја проучувала идеоло-
73 "Извештаите на ГАИМК”, 1933; "Весник за стара историја", 6р. 3(4), 1938, стр. 49-71
(на руоки),
и "Одисторијата на античкото општество",Зборник ГАИМК, 1934 (на руски).
” Мишулин A. В., Спартаковото востание, Москва, 1936 (на руски).
" Сергеенко М. Ј., Два типа на земјоделство во Италија, во I в. н. е. ("Извештаи на АН
СССР"), 1945, (наруски).
77 Проггасова С. И., Борбата нв оппггествените идеали во Рим во времето на Грасите, ”Од
далечнотои блиското ш ш ата", Зборвик во чест на Н. И. Кареев, 1923 (на руски).
Т
гијата на ослободителните движења во времето на браќата Граси.

Н. А. Машкин го изложил текот на северноафриканското движење на
агонистиците.78
Во списанието "Вестник древнеиистории" (излегува од 1937 г.) се
објавени редица студии од историјата на стариот Рим. Освен тоа, во
повеќе броеви на тоа списание се објавувани соошптенија за резул-
татите од ископувањата по разни делови од територијата на бившо-
то Римско Царство. Во последно време, советските историчари осо-
бено внимание им посветија на меѓународните односи на Стариот век.
Вонредно значење има првиот том од "Историја на дипломатијата",
што се појавил во редакција на академикот В. И. Патјомкин (1941 г.).
Првите глави од тој труд, што ги напишал професорот В. С. Сер-
геев, ги третираат надворевшо-Еолитичките врски во Стариот век.
Авторот ги определува методите на римската дипломатија и водвле
кува дека дипломатијата одиграла голема улога во создавањето на
римската држава. Редица специјални трудови го третираат правтње-
то на римската надвореЕ1на политика во врска со историјата на на-
шата татковина. Академикот Ј. А. Манандјан ја издал - најпрвин на
ерменски, а потоа на руски јазик - монографијата "Тигран Велики"
(1943 г.). Во неа се анализирани условите во Ерменија и во соеедните
области на почетокот на I в. пред н. е. и е испитана историјата на
издигањето на Ерменија и нејзината борба против римскиот шше-
ријализам. На односите меѓу Рим и Бослорското кралство се восве-
тени трудовите на Д. П. Калистов.79 Професорот В. Н. Дјаков нали-
Е1ал специјална студија за зацврстувањето на Римјаните во областа
Таврида.80А. И. Болтунова (Амиранавшили) ги лосветила своите сту-
дии на проучувањето на кавкаските и задкавкаските области во рим-
скиот лериод.81
Прашањата за односите меѓу Источното римско царство и Сло-
вените, како и други овшти и СЕецијални лроблеми на надворешната
иолитика на Рим се бсветлени во студиите на A. В. Мишулин.
По Октомвриската револуција се појавиле мноштво книги посве-
тени на раното христијанство. Уште во 1918 година Р. Випер ја издал
книгата "Настанувањето на христијанството", во која врашањата на
христијанската историја се разгледуваат во тесна врска со социјал-
™Машкин Н. А., Движењето на агонистиците, "Историчар-марксист", бр. 1,1935, стр. 28-52

(на руски).
та Калистов Д. П., Студии од историјата на Боспор во римскиот период, "Весник за сгара
историја", бр. 4(5), 1938, стр. 175-183; Од истиот автор, Августовата политика на Северен
Понт, "Весникза стара историја*, бр. 2(11)1940, стр. 65-77 (на руски).
80Дјаков В. Н., Таврида во времето на римската окупација, 1942 (на руски).
81 Амираиашвтга, Иберија и римската експанзија во Азија, "Весник за стара историја"
бр. 4(5). ’ "^8, стр. 161-175 (на руски).
ната историја на Рим. Во списанието "Вестник древнеи истории" Р. Ј.

Випер објавил расправа што ги дродлабочува неговите поранешни
иоставки за потеклото на христијанството и за неговиот карактер во
раниот период. Во 1941 година се појавил трудот на А. Б. Ранович
"Преглед на историјата на ранохристијанската црква", во кој се до-
сочени нови патишта за решавање на драшањата од историјата на
христијанството во врска со социјалните односи во периодот на рим-
ското Царство.
По Октомвриската револудија се појавиле нови преводи на кла-
сичните автори (Плаут, Терентиј, Вергилиј, Хоратиј, Адулеј, Петро-
ниевиот "Сатирикон", Лукијан и др.)- Академикот М. М.. Покровски
:издал оригинален труд посветен на прегледот на историјата на рим-
ската книжевност.
Од општите дела треба да се истакне трудот на академикот С. А.
Жебељов "Стариот Рим" (во два дела), што се иојавил во серијата
“Вовед во науката1'.82 Краткиот приказ на настаните е проследен со
забелешки, што го улатуваат читателот на главните прашања при
дроучувањето на римските извори и на римската историографија.
Професорот С. И. Ковалов ја издал "Историјата на античкото оп-
штество"во два дела. Историјата на Рим ја изложил во вториот дел.
Академикот А. И. Тјуменев на историјата на Грција и Рим ii ја по-
светил "Историјата на античките робовладетелски општества", во
која главно внимание им е посветено на економските прашања.
Особено значење за советската историографија има појавата на
"Прегледот на историјата на стариот Рим" од В. С. СергеевР Делото
се одликува со живо и релјефно излагање. Авторот мајсторски ги да-
ва карактеристиките на историските личности, умешно ги слика раз-
ните социјални типови. Во првиот том најоригинално е толкувањето
.на условите за иремин од република на монархија. В. С. Сергеев по-
себно внимание посветува на таканаречените "предимператори", во
кои тој го сместува дури и Скипион Постариот и кои и го пробивале
патот на монархијата, потпирајќи се врз одредени социјални кругови.
Посебно значеше има вториот дел на "Прегледот”, посветен на Рим-
ското Царство. Авторот ја образложува поставката дека преминот на
Царство била неизбежна и во извесна смисла прогресивна појава, ко-
ја придонела за пораст на стопанството и развој на лровинцискиот
живот. В. С. Сергеев докажува дека во време на Царството во крилото
на робовладетелското одштество се зародуваат елементи на феудалното
Жебељов С. А., Стариот Рим, дел 1,1922; дел П, 1923 (на руски).
*■’ Сергеев В. С., П реглед на историјата на стариот Рим, дел I (Републиката) и дел II
(Ц арството) 1938 (на руски).
општество. В. С. Сергеев големо внимание и посветил на историјата

на нодоцнежното Царство.
Теоријата на марксизмот-ленинизмот и условите во кои се наоѓа
историската наука во Советскиот сојуз и обезбедуваат плоден развој
на римската историографија и критичко испитувањена она огромно
наследство што го оставил античкиот свет на денешнината, во облик
на разновидни сиоменици и извори.5
ш
f-:.
{
ј;
ВТО Р ДЕЛ
ПРЕДРИМСКА ИТАЛИЈА И
НАЈСТАРИОТ ПЕРИОД ОД
ИСТОРИЈАТА НА РИМ
n
I
I
[i
I ;L
ГЛАВАП1
ПРИРОДНИТЕ УСЛОВИ HA СТАРА ИТАЈШЈА
Апенинскиот Полуостров, кој одамна го добил името Италија, ја

зазема централната лоложба во северозападниот дел на Средоземно-
то Море. Од запад него го заплискува Тиренското, а од исток Јадран-
ското Море. И првото и второто претставуваат делови на Средозем-
ното Море,_кое античките автори често го нарекуваат “внатрешно"
или дури "наше" Море. Линијата на брегот на Апенинскиот Полуост-
ров е помалку разгранета од јужниот брег на Балканскиот Полуост-
ров; во Италија немало голем број удобни пристаншпта и острови
блиску до брегот, како што е тоа случај со Грција, каде придонесле за
развојот на морепловството во најраните епохи на нејзиниот истори-
ски живот.
Најудобните заливчиња на Тиренско Море се наоѓале во Неапол-
скиот Залив, каде што во историско време се наоѓале важните приста-
ништа Неапол и Путеоли, и на устието на Тибар, каде што уште во
римскиот период постоело пристаништето Остија. Што се однесува
до јужниот дел на Тиренско Море, заливите и заливчињата што тоа ги
формира, се погодни само за помали бродови, со кои се вршена крат-
ки лловидби. Неколку лристаништа се наоѓале и на брегот на Јадран-
ско Море. По должината на брегот на тоа море се протега пловна зо-
на со значителна должина, која нреминува во плиток, поради што бро-
довите можеле да ја фрлаат котвата само на неколку километри од
брегот. Плитокот го отежнувал пристапот дури и до одличното при-
родно пристаниште во кое, во римско време, се простирал важниот
иристаништен град - Брундисиј. Малку порано од Брундисиј, значе-
ње стекнал Тарент, што се наоѓал на иревлаката меѓу широкиот за-
лив и мошне големата лагуна. Јужно од Тарент морето формира не-
колку помали пристаништа, околу кои се наоѓале грчките градови -
колонии. Јужниот крај на Италија од островот Сикилија, е одвоен
само со тесниот Сикилиски (или Месински) Теснец кој, во геолошки
поглед, е речиси продолжение на континентот. Додека италските на-
роди малку биле заинтересирани за врски со прекуморските земји,
Етрурците и Грдите лесно ги освоиле најдобрите пристаништа на
Аиенинскиот Полуостров. Но, ситуацијата се менувала како растеле
и се развивале производните сили. Во времето од VI-IV в. пред н. е.
меѓу разните народи што ја населувале Италија веќе се води борба за
излез на море и за поморските патишта. По приморските места се
развиваат редица стопански гранки, што биле од големо значење за
животот на италските племиња. Така, на пример, на утоката на Тибар

одамна имало солани. Во многу места било развиено рибарството, а
во некои центри (на пример, во Тарент) се вадени школки од кои е
добиван пурцур, што служел за боење на ткаенини.
Од север, Апенинскиот Полуостров го одвојуваат од другите ев-
ропски земји, високите, тешко ироодни, Алпски планини. Ааенински-
те нланини претставуваат огранок на Алпите. Тие се протегаат по
должината на целиот аолуостров, гранејќи се на неколку венци. Нив-
но продолжение се Сикилиските планини и Атлас во Северна Афри-
ка. Ааенините во иоголем дел се состојат од невисоки нланински вен-
ци; само некои од нив достигаат над 2 500 метри надморска височина.
Планинските венци не ја спречувале комуникацијата меѓу разните об-
ласти на Полуостровот - во тој поглед Италија имала значителна пред-
ност над Грција.
Ѓолема улога во разните геолошки промени на Полуостровот, изиг-
рале вулканите. На многу места тлото на Италија е од вулканско ио-
текло. Од вулканите најаознати се Аетна на Сикилија и Везув на јуж-
ниот брег на Италија. Долго време во антиката Везув е сметан за ко-
нечно угаснат вулкан, но во август 79 г. н. е. ненадејно дошло до стра-
шна ерупција, и оттогаш ла се до денес, Везув непрекинато е акти-
вен вулкан.
На многу места, реки со разни големини ги исаресекуваат итали-
јанските планини. Најголема од нив е реката По (во антиката Padus).
Во средна Италија пловна била само реката Тибар. Другите реки на
Авенинскиот Полуостров немале аоголема улога во стопанекиот жи-
вот на населението.
Италија се одликува со блага клима, тиаична за многу области на
Средоземното Море. Зимите во северниот дел од земјата се релатив-
но студени, каде што температурата ааѓа и до минус 10, односно 12
степени Целзиусови. Во таа област, водениот талог достига значи-
телна височина, особено во есен и во зима. Ни летото не е скудно за
дожд. Средната температура во јуни изнесува 23-25°С. Напротив, јуж-
но од Апенинските планини, во средна Италија, зимата е значително
потопла, снег паѓа многу ретко, летото е потопло и посиромашно со
воден талог отколку на север на Полуостровот, а дождови паѓаат са-
мо во пролет и во есен. На крајот, климата на јужна Италија и Сики-
лија се смета за суптровска: тука летото е жешко, во него речиси
воопшто нема дожд, додека зимата е тоала и блага.
Флората на Италија е богата и разновидна. Покрај листопадните
дрвја, што се вообичаена аојава за земјите со умерена клима (даб,
тоаола, јова), тука растат и маслинки, зимзелени грмушки (лавор, мир-
та), а на југ можат да усаеваат урмини палми, донесени од тропските
земји.
Климатските и земјишните услови вридонесле за големо ширење
на разни културни раетенија. Во Италија рано почнале да се одгледу-
ваат жита. Одгледувањето винова лоза започнува уште во праисто-
рискиот период. Под влијание на Грците, лозјата и маслинките се од-
гледувани речиси по целиот Полуостров. Тогаш се појавиле и чемпре-

сот и пинијата, едно од најкарактеристичните дрвја за денешна Ита-
лија. Во римскиот период се почнало оо одгледување костени, кајсии
и ираски, а во Средниот век - со одгледување на црници, портокали и.
лимони; иортокалите дочнале да се одгледуваат од XVI, а мандари-
ните од XIX век. Фауната на Апенинскиот Полуостров не се разли-
кувала од животинскиот свет на земјите на Средна Еврола. Во ан-
тиката, на Апенините живееле газели, дивокози, диви овни; по шуми-
те, кои растеле на нланинските падини, живееле мечки и волци.
Земјоделството било главно занимање на жителите на стара Ита-
лија. Најплодна област била долината на реката По, која на Рим му е
присоединета иододна од другите делови на Италија. Од областите на
средна Италија, ио својата плодност, особено била на глас Кампани-
ја, земја на полиња. Во средна Италија се наоѓа и Латиј, кој ја зафаќа
областа на долниот тек на реката Тибар и кој од соседните области е
одвоен со средни планини, од кои особено значење во историјата стек-
нале Албанските планини. Во својот југозападен дел, тлото на Латиј
било мочурливо, и затоа овде земјоделството било можно само со за-
фати за исушување. На север од Латиј се простира тумбестата област
Етрурија.
Планинските области на средна и источна Италија биле погодни,
главно, за сточарство; источниот дел од Апенинскиот Полуостров е
номалку плоден од западниот. Сепак, Апулија и областите на јужна
Италија што се надоврзуваат на неа (Калабрија, Луканија, Брутија)
цутеле во VIII-V в. пред н. е., во периодот на моќта на грчките гра-
дови. Во римскиот период во нив се забележува опаѓаве, а во време-
то на Царството тие се слабо населени области во кои преовладува
сточарството.
Во поглед на цриродните богатотва, Италија заостанувала зад дру-
гите земји на Средоземното Море (на пример, зад Пиринејскиот и
Балканскиот Полуоотров). Единствено во Етрурија се добивале ба-
кар и олово, а на островот Елба - железо. Оваа околност уште од
најстари времиња ги принудувала жителите на Апенинскиот Полу-
остров метали да увезуваат од другите земји.
Речиси сите автори на античкиот свет се согласуваат со тоа дека
Италија е земја која е мошне поволна за живот. Тие зборуваат за при-
родните утврдувања, за плодноста на почвата, богатата вегетација и
погодната клима. Но, природата на италската земја бара вложување
човечки труд. Почвата често бара не само обработување, туку и веш-
тачко наводнување, а некаде се потребни и зафати за исушување, без
кои почвата се претвора во мочуриште и станува непогодна за земјо-
делство. Во некои мочуришни предели на Италија, како во антиката,
така и во новиот век, лесно се ширела маларијата.
ГЛАВАIV
HAICTAPOTO НАСЕЛЕНИЕ НА ИТАЛИЈА
1. ПРВОБИТНАТА АРХЕОЛОГИЈА НА ИТАЛИЈА.

ПАЛЕОЛИТОТ И НЕОЛИТОТ
Во разни делови на денешна Италија и на Сикилија зачувани се
најстарите сцоменици на човековата култура. Од жителите на најста-
риот каменен период (палеолит), што живееле по иештери, а се занима-
вале со лов и со собирање плодови, останале камени секири, стругови
од кремен и шилци од ксшје, украси од коски и школки. Археолошките
ископувања сведочат за тоа дека во времето на доцниот палеолит цо-
којниците се цогребувани во плитки јами; лешевите се боени со цр-
вена боја, во гробот се ставани оружја и алатки.
При крајот на палеолитскиот период на Апенинскиот Полуост-
ров се случиле значајни геолошки и климатски промени и постепенр
се создале оние природни услови што се карактеристични за историс-
ка Италија.
Во следната епоха - неолитот - се појавуваат тркалезни и коси
колиби, групирани во села. Во тоа време се јавува земјоделството, се
пршгатомуваат животни и почнуваат да се изработуваат садови од
глина, украсени со цик-цак орнаменти. Лешевите се погребувани во
јами или во пештери. Носителите на оваа неолитска култура во Ита-
лија биле, по се изгледа, во врска со центрите на егејската култура.
Ова особено важи за Сикилија и за јужноиталските области. Напро-
тив, другите области на Италија, како и на Корзика?биле во врска со
културата на стара Шианија и трансалиските земји.
Археолошките откритија од последните децении сведочат за тоа
дека во некои делови од Апенинскиот Полуостров и на блиските ос-
трови, во разни иериоди, никнувале културни центри, кои влијаеле
едни врз други. Тоа ни дава основа да зборуваме за определени линии
на општоиталскиот развој, што води лотекло од тие стари епохи.
ПРЕМИНОТ НА БРОНЗА.
КУЛТУРАТА ТЕРА МАРА (ТШ А MARA)
Од втората половина на третиот милениум пред нашата ера започ-
нува цреминот во енеолитскиот (халколитекиот) деривд. Од Крит,
како и од Централна Европа, во Италија се пробиваат златото и ба-
карот, но овој, доследниов, се уште е луксузен артикал.
Центрите на халколитската култура се наоѓале во средна Италија
и на островите. Особено се истакнуваат остатоците од грандиозните
градби на островот Малта, кои припаѓаат на ова време.
Преминот на бронза, исто така, може да се следи во разни области
на Италија. Во Аиулија тој процес се врши под влијание на Сшсилија,
која била во врска со центрите на критско-микенската култура.
Во северните области на Италија од особено значење во тој до-
глед е појавата на нови жители, околу 1800 г. пред н. е. Тие своите на-
селби ги граделе на колци (palafitte) и дрвобитно се населувале само на
реките и езерата; но додоцнежните соеници се јавуваат и на кодно.
Остатоците од тие населби, денешните Италијани ги нарекуваат ter
ra mara (мрсна земја), оттаму и целата култура носи назив терамара
култура.
На местата на тера мара населбите се најдени разни изработки од
бронза: оружје, куќни дредмети, алати и украси; се наидува на пред-
мети изработени од рог и од коски. Големи усдеси во тоа време пос-
тигнало керамичкото дроизводство. Жителите на тера мара биле на
релативно висок стеден на култура. Тие се занимавале со сточарство,
одгледувале рогат добиток и свињи. Во тоа време во Италија се доја-
вил коњот, а дрвпат почнала да се удотребува кола на две тркала.
Покрај сточарството, значајна улога имало земјоделството, Од-
гледувана е дченица и мешунест зеленчук. Веќе во тоа време започ-
нува одгледувањето на винова лоза и на овошки.
Жите лите на тера мара лешевите ги спалувале и д елелта на докој-
никот ја чувале во досебни садови. Тера мара културата се развивала
главно во северна Италија, но влијаела и на другите нејзини обла-
сти, на дример на Латиј.
КУЛТУРАТА BUIAH0BA
Кон крајот на вториот милениум, новиот миграционен бран во
Италија донел нова култура, која слоред местото на археолошките
наоди во селото Виланова, недалеку од градот Болоња, во северна
Италија, се нарекува "Култура Виланова''. Главен белег на таа култу-
ра била уаотребата и на железото, докрај бронзата. Посатките од
глина и бронза се украсуваат со сложен геометриски орнамент. За
носителите на оваа култура е карактеристично спалувањето на ле-
Н. А. МАШКИН 74 СТАРЧОТ РИМ
шевите; пепелта е собирана во специјални биконични садови и е чу-

вана во гробовите кои се нарекуваат tombe a pozzo (гробови во облик
на бунар).
Културата Виланова постоела некаде помеѓу 1000 и 800 г. пред
н. е. Археолошки споменици што потсетуваат на наодите од Вилано-
ва се откриени и на други места, главно по должината на Дунав. Нив
ги сместуваат во таканаречената "халштатска култура". Сосема е
можно претставниците на халштатската култура во Италија да се до-
селиле од бреговите на Дунав.
Отприлика во исто време, во областите Венетија и Апулија се
доселиле Илирите, што довело до мешање на разни етнички групи;
како резултат на тоа се формирале разни групи на италските иле-
миња.:|: На крајот, во исто време, во Италија се појавуваат и утврде-
ни населби, оградени со ѕидови, "градови" во старинското значење на
тој збор (oppida). Употребата на железото и подигањето на такви гра-
дови се карактеристични за повисокиот степен на варварството.
2. ЕТРУРЦИТЕ.
ПОТЕШ ТО НА ЕТРУРЦИТЕ
Околу VIII в. пред н. е. во историјата на Италија заиочнува етрур-
скиот период. Нашите знаења за Етрурците се темелат главно врз
археолошки споменици откриени во Италија, но, пред се, во самата
Етрурија. •
Прашањата за потеклото на Етрурците, за етрурскиот јазик и за
социјалната структура и значењето на Етрурците за културниот раз-
вој на Италија - се едни од најсложените и најзаплетканите во цела-
та наука за античкиот свет.
По прашањето за потеклото на Етрурдите, истражувачите, се до
денес, застапуваат три различни теории, теории кои во крајна линија
потекнуваат од мислењата што ги искажале античките автори. Како
најраширена треба да се смета теоријата за источното потекло на
Етрурдите. Приврзаниците иа таа теорија сметаат дека Етрурдите во
Италија дошле по морски пат и се населиле во областа на Тиренско-
то Море. Втората теорија тврди дека Етрурдите во Италија дошле од
онаа страна на Алпите. Според третата теорија, пак, Етрурдите се
прастари, автохтони, жители на Италија.
Па прашањето за потеклото на Етрурците уште во антиката не
постоело единствено мислење. Херодот кажува дека дошле од Мала
Азија, од Лидија, уште во XIII в. пред н. е. Во склад со Херодот тоа
црашање го решавале Страбон, Плиниј Постариот и Такит. Грчкиот
автор Хеланик од Митилена сметал дека Етрурците се Пелазги што*
* Овој став е веќе застарен и надминат во науката (заб. на ред.).

дошле од Грцијаи коинајпрвин се истовариле на утоката на реката По.

Дионисиј од Халикарнас ги сметал Етрурците за прастари, автохто-
ни, жители на Италија, бидејќи, според неговите зборови, ниту во ми-
натото, ниту во негово време, ниту кај еден народ нема ни јазик ни
обичај сличен со етрурскиот.84
Во новиот век, сфаќањето на Херодот за источното потекло на
Етрурците го развил, меѓу првите, Демлстер (1579-1625 г.) кој може
да се смета за основач на етрускологијата. Според него се однесу-
вале и етрусколозите од XVIII век. Во XIX век таа теорија почнале да.
ја застапуваат и ориенталистите. Како потврда на мислењето на Хе-
родот е наведуван извештајот за нападот на поморските народи на
Егииет. Меѓу напаѓачите се споменува народот Турша. Руже и Мас-
иеро ги идентификувале Туршите со Турсените или со Туските, т.е. со
Етрурците. На таа теорија k дале поддршка и археолозите. Еден од
нејзините убедени приврзаници бил и еминентниот руски научник.
В. И. Модестов, чие дело "Увод во римската историја" се здобило со
голема иопуларност. Во последно време, мислењето за малоазиското
потекло на Етрурците го делат многу археолози и историчари. За пот-
врда на таа теорија тие се повикуваат на билингвалниот натпис нај-
ден на островот Лемнос, како и на хетските документи. Приврзаници
на таа теорија биле истражувачите Омо, Пигањол, како и Дукати, кој
ги сумирал мислењата за тоа прашање и отстапил од некои екстрем-
ни гледишта, на мример, од стремежот етрурскиот начин на погре-
бување да се доведува во врска со малоазискиот, бидѕјќи овој, по-
следниов, е од подоцнежно потекло.
Втората теорија меѓу првите ја развил Фререт, кој укажал на бли-
скоста на називите "Расена" и "Рети". Нибур зататковина на Етрур-
ците ги смета Алпите. Хипотезата за тоа дека Етрурците дошле од
онаа страна на Алпите ја развивале Швеглер и Момзен. Од археолозите
неа ја поткрепувал Хелбиг, кој сметал дека Етрурдите дошле од
швајцарските (Раетиските) Алпи на смена на носителите на култу-
рата Виланова. Од подоцнежните историчари слични погледи имале
Едвард Мајер и де Санктис. Овој, последниов, гледал Протоетрурци
во жителите на тера мара. По откривањето на хетските споменици,
Ногара ја изнел хипотезата дека Хетите и Етрурците се сродни на-
роди. Според неговото мислење, Етрурците во Италија се доселиле
од црноморските степи - преку Дунав, Сава и Драва.
Теоријата за автохтоноста на Етрурците, што се засновува врз
мислењето на Дионисиј од Халикарнас, се појавила иодоцна од дру-
гите. Еден од првите што ја формирале, бил Микали (1769-1844 г.).
Од ломладите научници неа ја застапувале Белох и Ј1ест, автор на
некои статии во "Кембриџската стара историја" и др. Од лингвис-
тите, таа теорија ја развжвале Италијанецот Тромбети и истакнатиот
w Dionysius, Antiquitates Romanae 1,29,30.

советски лингвист, академикот Н. Ј. Мар; тој настојувал да ја образ-

ложи со заклучоди од поновите учења за јазикот, што тој ги развил.
Почетокот на проучувањето на јазикот на Етрурците паѓа во пе-
риодот на Ренесансата, кога се најдени бронзени таблиди со етрур-
ски натииси. Во XVI век се појавиле првите трудови, кои имале за-
дача да го протолкуваат етрурското писмо.
Тешко е да се утврди на кое семејство јазици му црипаѓа етрур-
скиот јазик. Научнидите, до денес, успеале да го утврдат значењето
на неколку десетини зборови, но тие резултати не овозможуваат да
се изведе каков и да било заклучок. Некои испитувачи сметаат дека
клучот за решавање на прашањата за карактерот на етрурскиот ја-
зик треба да се бара на Исток.
Академикот Мар ја изнел хипотезата дека етрурскиот јазик прет-
ставува оиределен стадиум во развојот на јазикот, кој &цретходел на
иојавата на таканаречениот индоевропски јазик. Но, таа поставка уш-
,те не може да служи како доказ за автохтоното потекло на Етрур-
ците, на што инсистирал Н. Ј. Мар.
Прашањата за иотеклото на Етрурците и за етрурскиот јазшс ос-
тануваат отворени. Хипотезата за автохтоното иотекло на Етрурци-
те има извесна основа. Можно е дека некоја група на најстарите жи-
тели на Полуостровот го сочинувала основното јадро на населението,
. на кое можеле да им се придружат доселениците од другите земји, а
најмногу од Мала Азија. Мешањето на разните племиња довело до
формирање на Етрурдите.
СОЦИЈАЛНИОТ ПОРЕДОК НА ЕТРУРЦ1Ш

Уште раните археолошки споменици сведочат за високиот сте-
пен на етрурскиот економски и социјален развој. Населбите од кул-
турата Виланова претставуваат остатоци од родовските селда; во
Етрурија, меѓутоа, се појавуваат градови, кои по својот тин се при-
ближуваат до градовите на античкиот свет. Тие, обично, лежат на
дриродно заштитени места, оградени со ѕидови, правилно планира-
; ни и во значителен дел се составени од камени градби.
Во текот на целата етрурска историја се задржале некои оста-
тоди од родовските односи. Сосема е можно дека и имињата на некои
етрурски градови водат потекло од имињата на влијателните родови.
Градот Тарквиниј, на пример, може да се доведе во врска со родот
Тарквиниевци, етрурски - Тархна. Поделбата на трудот, развојот на
размената, освојувањата - сето тоа дридонесло за распаѓањето на
родовскиот поредок и издвојувањето на владеачките семејства. Со-
дијалниот поредок на Етрурдите - колку што мозќеме да судиме врз
основа на скудните напишани извори и расположливите археолошки
сломениди, бил строго аристократски; војничко-свештеничката ари-
стократија (лукумони) го сочинувала привилегираниот дел од опште-
ството, кому му биле потчинети другите слоеви на населението.
За особеност на етрурскиот социјален поредок треба да се смета

слободната положба на жената, која уживала извесни привилегии. Спо-
ред цретпоставката на некои истражувачи, решавањето на многу пра-
шања од домашниот живот зависело од мајката, а не од таткото на
семејството. По се изгледа, ропството во Етрурија се појавило рано.
Како еден од доказите за постоењето на ропството може да послужат
гладијаторските борби, што се приредувани на дворовите на етрур-
ските аристократи. Тие настанале уште во периодот кога заробените
непријатели се принудувани да се тепаат на гробот на паднатите вој-
сководци, а подоцна се приредувани заради забава, на од Етрурија ги
презеле и другите италски народи.
Со своите дружини што се состоеле од робови и од зависни луѓе,
лукумоните напаѓале на соседните области и се занимавале со гусар-
ство. Начинот на погребување на етрурските лукумони и претстави-
те на гробовите даваат извесна слика за нивниот начин на живот, рас-
кош и опуштеност.
Со етрурските градови првобитно управувале кралеви. Врз ос-
нова на индиректни податоди можеме да заклучиме дека кралската
власт во Етрурија била изборна и дека во текот на политичкиот раз-
вој ослабела аристократијата, доради што во некои градови крале-
вите ги смениле изборни магистрати. Симболите на кралската власт
- снопови прачки со секири ставени во нив, што ги носеле слугите
одејќи цред кралот; тога со пурцурен раб (toga praetexta), курулното
седиште - од Етрурците преминале во Рим . По се изгледа, Римјани-
те од Етрурците го презеле и самиот поим највисока власт (imperium).
Етрурските градови биле самостојни градови-држави; дванаесет
градови сочинувале слободна федерација, што водела единствена
надворешна политика.
Главна улога во стопанскиот живот на Етрурците имало земјо-
делството. Почвата на Етрурија, која главно се состои од туф, кој
лежи врз каменити формации, лесно се претвора во мочуришта, така
што земјоделството е можно само при вештачко исушување. Етрур-
ците биле првиот народ во Италија кој во широки размери го приме-
нил системот за исушување на мочуршптата, што било можно само со
масовно користење на работна сила и со нејзина соодветна органи-
зација. Тоа овозможило создавање на други грандиозни градби, чии
остатоци се зачувани се до наше време. Во тоа Етрурците имаат мно-
гу заеднички нешта со Египќаните и Бабилонците."Дејството на про-
стата кооперација колосално се покажува во џиновските дела на ета-
рите Азијци, Египќани, Етрурци итн."85
Етрурија била првата земја во Италија во која постоел крупен зем-
јопосед. Во Етрурија рано се појавил градскиот живот, се развивале
85 К. Марко, Капитал, I, Култура, Белград, 1947, стр. 285.

занаетите и трговијата. Етрурците одиграле голема улога во цосред-

ничката трговија. Предметите од метал, изработени во Картагина,
керамиката и земјоделските продукти - Етрурците ги превезувале од
грчките градови до разни земји на Средоземното Море. Етрурските
лаѓи се појавувале не само во Картагина, туку и во Феникија. Во Гр-
ција етрурските трговци биле познати уште во VI век. Во тоа време во
Етрурија се наоѓале во оптек јонски пари; подоцна, етрурските гра-
дови и самите коваат пари според грчките обрасци.
Со текот на времето, во Етрурија, првенствено во западните гра-
дови, се развивало и сопствено производство. Етрурците биле про-
чуени по високата техника во.обработката на металот, која, во извес-
на смисла ја развиле до совршенство. Во самата Етрурија е ваден ба-
кар, а на соседниот остров Елба - железо. Високо била развиена и
етрурската керамика.
КУЛТУРАТА НА ЕТРУРЦИТЕ
За високиот степен на етрурската уметност сведочат зачуваните
саркофази со скулптурни претстави, статуи, фрески и остатоци од
етрурската архитектура.
Прашањето за потеклото на етрурската уметност е сложено пра-
шање, особено кога станува збор за нејзините извори. Несомнено е
дека во етрурската уметност постоеле белези карактеристични за ра-
ната италска култура. Покрај тоа, Етрурците биле под влијание на
источните (особено малоазиските) области на Средоземното Море, а
потоа под влијанив на Картагинците и на Грците. Почнувајќи од VI в.
пред н. е. грчката уметност вршела големо влијание врз Етрурците,
но таа не ги задушувала самостојните етрурски белези, кои можеби
водат потекло уште од времето на тера мара и на Виланова. Сижеата
од грчката митологија во Етрурија добиле специфична обработка и
толкување. Еден од карактеристичните белези на етрурската ликов-
на уметност бил реализмот. Надгробните претстави на етрурските
аристократи се лишени од секаква идеализација. Така, на пример, на
еден од спомениците е претставен еден дебел Етрурец. Притоа него-
вата дебелина е толку нагласена што целата претстава добива гро-
тескен карактер. При обработката на верските сижеа етрурските умет-
ници покажуваат повеќе човечки белези од своите грчки обрасци. Тој
реализам дури и натурализам, се карактеристични за претставата на
познатата римска волчица, која ја испружила муцката, како да наслу-
шува. Белези на истиот жанр, и покрај конвенционалностите на ком-
позицијата, наоѓаме и кај етрурската химера што му припаѓа на
подоцнежниот период.
Во етрурското сликарство карактеристични се елементите на
таканаречените "непрекинати претстави", кај кои сижето на една сли-
ка служи како продолжение на друга. Тоа е почетокот на специјал-
ниот 11сукцесивно-наративниот" стил во сликарството, што подоцна

го развиле римските уметниди.
Етрурската архитектура, исто така, се наоѓала под влијание на
грчката, но во планот на етрурските градови и на одделните градби се
забележува нешто самостојно и оригинално. Кај Грците, на пример,
храмовите се правени по примерот на куќите за живеење, бидејќи
храмот е сметан за резиденција на божеството; во етрурскиот храм,
пак, големо значење имал од сите страни отворениот портик, кој слу-
жел како место за набљудување на небото.
Етрурската уметност влијаела врз соседните племиња и придо-
несла за развој на разни гранки на италската уметност, од кои на поче-
токот имала кампанската уметност, а подоцна - римската.
За карактерот на етрурската религија можеме да судиме делумно
врз основа на некои римски обреди преземени од Етрурците, а гдавно
врз основа на тие споменици на ликовната уметност. И во областа на
религијата Грците извршиле силно влијание врз Етрурците, но, за раз-
лика од грчката, целата етрурска религија е обоена со мрачни то-
нови. Миолата за надгробниот свет, за одмаздата и за страшниот суд
кај Етрурдите имала, видливо, поголема улога отколку кај Грците.
Меѓу етрурските божества, особена популарност уживале две гру-
пи од по три божества. Во првата спаѓале Тинија, Уни и Менерва;
подоцна таа се претворила во римска капитолинска тријада (Јупитер,
Јунона и Минерва). Втората тријада се состоела од божествата на
подземното дарство (Мант, кој соодветствува на грчкиот Дионис или
Хад, Манија или Персефона, и на крајот божеството на земјата, кое
соодветствува на грчката Деметра). Тинија е сметан за врховно бо-
жество на небото. Тој кај себе имал совет на дванаесетмината најви-
соки богови и други божества од понизок ранг. Небото, според ет-
рурското учење, е поделено на 16 области, од кои секоја е населена со
посебно божество. Етрурците почитувале и божество на морето, ка-
ко и божества на другите природни стихии. Дајмонологијата кај нив
била развиена повеќе отколку кај другите народи на Италија. Етрур-
ските аристократи, кои се занимавале со гусарење и живееле по не-
пристапни замоци, ја населиле природата со мрачни суштества, кои
барале луѓето да ги смилостивуваат.
Етрурскиот верски култ претставувал сложен и разгранет систем
што влијаел врз соседните народи. Покрај сложениот систем на наб-
људување на околните природни појави, врз чија основа, според ве-
рувањето на Етрурците, може да се предвиди иднината и да се дознае
волјата на боговите, во етрурскиот култ се зачувани белези на при-
митивни обреди, се до човечки жртви.
Етрурската вештина на толкување на волјата на божеството ужи-
вала голема допуларност. На етрурските гатачи, харуспиките, им е
припишувана вештина да ја определуваат иднината според утробата
на жртвените животни, според ударот на громот и другите природни
појави. Така настанало посебно учење, disciplina etrusca, кое е коди-
фикувано во II в. пред н. е.
ПОЛИТИЧКАТА ИСТОРИЈА НА ЕТРУРЦИТБ

Политичкото зајакнување на Етрурија се забележува во втората
половина на VII и во VI в. иред н. е.
Во VI в. пред н. е. во периодот на етрурската моќ, етрурската те-
риторија се протегала на север до Алпите, на југ ги зафаќала Латиј и
Кампанија. Во самиот Рим, во VI век се зацврстила династијата Тарк-
виниевци, додека во Кампанија центар на етрурекото влијание бил
градот Капуа. Етрурскиот град Адрија му го дал името на морето што
ги заплискува бреговите на Полуостровот.
Почетокот на распаѓањето на "етрурската држава" е кон крајот
на VI в. пред н. е. Слабеењето на нејзината моќ е нредизвикано како
од внатрешни, така и од надворешни прнчинн. Етрурската федера-
ција никогаш не била цврста. Меѓу градовите иостоело иостојано ри-
валство. Не можело да има внатрешен мир ни во одделни етрурски
центри, чија благосостојба се нотиирала врз претерана експлоата-
ција на пониските слоеви на населението.
Со текот на времето, се изменила и надворешната положба на
етрурската држава. Односите меѓу Грците и Етрурците никогаш не
биле мирни и се повеќе се заострувале до колку Етрурците и натаму
се цробивале кон југ, во Кампанија. Етрурците биле во сојуз со Кар-
тагинците, вечните ривали на Грците. Но, крајот на VI и иочетсжот на
V век е окарактеризиран со зајакнување на иолитичката активност на
Грците на целото Средоземје. Истовремено со тоа се случува и бор-
бата на италските народи за ослободување од етрурската хегемонија.
На север, Етрурците морале да водат тешка борба со келтските иле-
миња кои започнале да се раздвижуваат. Територијата на етрурската
'држава се намалувала, слабеела и внатрешната врска меѓу градовите
на етрурската федерација. Но, во областа на културниот развој на
Италија, Етрурците и натаму играле доминантна улога, се до почето-
кот на IV век; дури тогаш тие им го отстацуваат своето место на со-
седните племиња, особено на Римјаните, чија моќ и културно значе-
ње се повеќе се зголемуваат. Во средината на I в. пред н.е. етрурска-
та народност изгубила секакво значење, а набрзо потоа е заборавен и
етрурскиот јазик.
3. ГРЧКИТЕ ГРАДОВИ ВО ИТАЛИЈА И НА СИКИЛИЈА

Голема улога во развојот на италската култура изиграле грчките
колонии. Грчката колонизација почнува во VIII, а завршува во VI в.
пред н. е.
Периодот на грчката цревласт на југот на Италија паѓа во првата
половина на V век. Во 480 година кај Химера, Грците ги победиле
Картагинците - постојаните свои противници и конкуренти, а по не-
колку години (474 г.), во иоморската битка недалеку од Кума, ги по-
бедиле и сојузнидите на Картагиндите - Етрурдите. Но, во втората

половина на V век грчките градови почнале да слабеат. Причината за
тоа лежи во содијалните односи, во класната борба која се водела по
одделни полиси и која ионекогаш доведувала до жеетоки и крвави
судири меѓу градовите. Во многу грчки градови во Италија преовла-
дувале аристократски груии. Веќе кон крајот на VI век аристократи-
те на градот Кротон го разурнале богатиот грчки град Сибарис, во
кого иостоел демократски начин на управување. Покрај внатрешни-
те борби и меѓусебните караниди меѓу одделните градови, врз сла-
беењето на Грците мошне влијаело зајакнувањето на локалните итал-
ски племиња: Самнити, Луканци и Брутијци. Околу 421 година Сам-
нитите преовладале над Грците и од тоа време градовите како што се
Тарент, Туриј и Региј често биле немоќни да им се сиротистават на
нивните уиаѓања. Подоцна, во почетокот на III в. дред н. е. грчките
градови дошле во судир со Рим, и тој судир завршил со губењето на
нивната самостојност. На Сикилија Грдите морале да водат борба со
Картагина, која своите иоседи на островот ги нроширила на смет-
ка на грчките градови.
Грчките градови во Италија и на Сикилија биле нагласено земјо-
делски дентри. Земјоделските лроизводи се извезувани во Грдија, од
каде што доаѓале занаетчиски ироизводи. Грдите од Италија иридо-
несле за ширење на «овисоките облиди на земјоделството на Аие-
нинскиот Полуостров. Од нив Италдите го презеле начинот на одгле-
дување на лозјата и маслинките. Благодарение на јужноиталските гра-
дови, во Италија се иробивала грчка стока и се развивало занаетчис-
кото ироизводство.
Во историјата на грчката култура, западните грчки градови во
Италија и на Сикилија одиграле голема улога. На Запад се развивале
разни философски системи. На Сикилија рано ионикнала реторика-
та, која изиграла голема улога во грчкото образование. Сјајно кова-
ните монети, остатодите од величествените градби на Сикилија и во
Јужна Италија - сведочат за висината на заиадната грчка култура.
Грчките содијални и долитички институдии, грчката техника, вајарството
и архитектурата, религијата и митологијата, како и уметноста и ли-
тературата - извршиле огромно влијание врз културата на Италија.
Посебна улога изиграл градот Кума во Кампанија. Оттаму.Етрурди-
те го црезеле грчкиот алфабет, оттаму се и многу грчки обичаи и
верувања.
За жителите на Камианија, грчкото влијание имало извонредно
значење. Под влијание на Грдите е создадена иосебна кампаниска кул-
тура, чија специфичност е зачувана и ио освојувањето на Камнанија
од страна на Рим.6
4. ИТАЛСШ Е ПЈ1ЕМИБА
Населението на Италија, во етнички поглед, се одликувало со не-
обично шаренило. Племињата кои во историскиот период живееле на
Апенинскиот Полуостров, на него се појавиле во разни времиња: не-
кои од нив ги зачувале белезите на италскиот енеолит, а други биле
непосредни наследници на жителите на културата Виланова. Подоц-
на е извршено мешање на разните ллеменски групи што довело до
формирање и ширење на италските јазиди кои ги потиснале архаич-
ните дијалекти. Во средината на првиот милениум пред нашата ера,
мнозинството од домашното население на Италија го сочинувале
Италците; од нив особено значење стекнале сабивските племиња, Ум-
бри, Оскијци и Латини. Во исто време, на крајниот север и на југоис-
ток на Италија се одржале народи од илирско, балканско и друго по-
текло (Венети, Јапиги, и др.), кои не играле битна улога во истори-
јата на стара Италија.
Во најстаро време, секое племе живеело изолирано. Долго време
Италците ги задржале белезите на поредокот од првобитната заед-
ница. Племињата се делеле на родови. За разлика од Етрурците, бе-
лезите на родовскиот поредок, што се зачувани кај Италците, све-
дочат за владеењето на патријархалниот начин на живот.
Природниот лрираст на населението, при низок степен на развој
на производните сшга, доведувал до пренаселеност и ги наведувал од-
делните племиња да бараат нови населби. Кај некои италски племиња
долговреме се задржал обичајот на света пролет (ver sacrum). Тој се
соетоел во тоа што напролет, група млади луѓе од некое племе, заедно
со домашните животни, се движела за да си најде место за нови насел-
би. Племињата се уште си ги задржале остатоците од тотемизмот, и
тоа нашло одраз во кажувањата за селењето на Пикените, кои бо-
жем, на новите живеалишта ги довел клукајдрвецот (picus); бикот ги
водел - Самнитите, волкот - Хирпините итн.
Умбрите го населувале подрачјето на горниот тек на реката Ти-
бар. Тие живееле во утврдени села и се занимавале со сточарство.
Секое од тие села живеело одвоено; немало племенско обединување.
Археолошките пронајдоци покажале дека кај Умбрите, можеби уш-
те од времето на населбите на културата Виланова, постоел обичај
на спалување на лешевите.
Од сабелската група племиња најбројни биле Самнитите. Еден
нивни дел ги покорил Оскијците, кои ја населувале Кампанија, и со
мешањето на Оскијците и Самнитите настанале Кампавијците, кои
под грчко влијание, како што е порано речено, ја создале кампанската
култура. Меѓутоа, повеќето Самнити ги задржале белезите на поре-
докот на дрвобитната заедница, во средниот дел на Апенинските пла-
нини се занимавале со сточарството и спаѓале во редот на највоин-
ствените италски шхемиња. За разлика од Умбрите, кај сабелските
племиња постоел обред на погребување на лешевите. Оваа забеле-
H. A. МАШКИН 83 СТАРИОТ РИМ
шка на археолозите е од големо значење за определување на терито-

ријата што ја заземала оваа или онаа гранка на италските народи.
Во историскиот период се создава самнитската федерација која
опфаќала разни сабелски племиња и им давала огорчен отпор на Рим-
јаните.
Во историјата на Италија, со особено значење се здобила латив-
ската грула од италските племиња.
За разлика од другите области, областа Латиј, што се наоѓа јуж-
но од долниот тек на реката Тибар, почнала да се населува релатив-
но доцна. Најраните археолошки споменици што се најдени во Албан-
ските планини и на местото на идниот град Рим, потекнуваат, според
мислењето на археолозите, од почетокот на првиот милениум и не-
сомнено се во врска со поранешните жители на културата Виланова,
но стилот на орнаментиката, како и практиката на спалување на ле-
шевите и чување на пепелта на покојникот во садови со облик на ко-
либа - зборуваат за влијанието на пораната, тера мара култура.
Латините отсекогаш се занимавале со земјоделство. Тие рано на-
училе да го исушуваат земјиштето, без што земјоделството во Латиј
не било можно. Главна земјоделска култура бил пирот; релативно ра-
но започнало одгледувањето на виновата лоза. Голема улога имало
сточарството. На нланинеките ладини на Латиј паселе стада крави,
овци и свињи. Коњите се појавиле подоцна од другите домашни жи-
вотни. И кај Латините, како и кај умбросабелските племиња, се за-
чувале белезите на првобитната заедница. Тие живееле во утврдени
населби (oppida) - "градови" од старорускитип. Традицијата знаела за
триесетина такви населби, како на пример, Алба Лонга. Федераци-
јата на латинските градови е создадена релативно рано.. Таа имала
заеднички светињи; храмот на Јупитер Латијариј, шумичката крај
Ферентинскиот извор, храмот на Јунона во Лавиниј и светилиштето
на Дијана на брегот на Немејското Езеро.
Латините не биле единствените жители на Латиј. Археолошките
откритија посочуваат на тоа дека, во тоа време, покрај спалување-
то на лешевите, наидувало и на погребување на лешеви, што го прак-
ти-кувало племе од сабинско потекло. Истражувачите сметаат дека
тоа биле Сабињани, кои често ое споменуваат во изворите. Во гор-
ните области на Латиј живееле Аекви, Х ервики и Волски, кои по се
изгледа, им се блиски на Латините.
i
1
ГЛАВА V
РИМ ВО ПЕРИОДОТ НА КРАЛЕВИТЕ
1. ПОЧЕТОКОТ НАГРАДОТ РИМ

Меѓу градовите на Латиј особено значење стекнал градот Рим.
Не се зачувани никакви веродостојни податоци за неговото, потекло.
Меѓу Грдите од Италија и Сикилија од дамнина биле раширени кажу-
вањата кои италското минато го врзувале за легендарната грчка ис-
торија. Се создава легенда за престојот на Одисеј во Италија. Осо-
бено иопуларност стекнала традидијата за патувањата во Италија на
Тројанецот Аенеја. На таа традиција прв иат наидуваме во V в. иред
н. е.; подоцна Грците ја разработуваат таа верзија, а потоа ја примаат
и римските автори.
За основањето на Рим легендата го кажува следново. Еден од ио-
томдите на Аенеја, кралот Нумитор, го симнал од лрестолот него-
виот брат Амулиј. Амулиј го погубил синот на Нумитор, а неговата
ќерка Реа Силвија, од страв дека од неа може да се роди законит на-
следник, ја завештал за весталка. Весталките биле должни да поло-
жат завет за девственост. Но, Силвија со богот Марс родила два сина
близнака - Ромул и Рем. За да се ослободи од нив, суровиот Амулиј
наредил да се фрлат во Тибар. Браќата-близнади на чуден начин би-
ле спасени: бран ги исфрлил на брегот; тие не умреле од глад, бидеј-
ќи ги нахранила волчица. Децата ги одгледал иастирот на кралот, кај
кого близнадите живееле до полнолетството. На крајот на крашп-
тата, поради среќен расплет на околностите, Ромул и Рем ја дознале
вистината за своето потекло, го казниле Амулиј и го рехабилитира-
ле својот дедо. Тие, пак, самите основале нов град, кој во чест на по-
стариот брат е наречен Рим (Roma). Но меѓу браќата избувнала кара-
нида, во која Ромул го убил Рем.
Во поглед на времето на основањето на градот, во антиката не
постоело единствено мислење. Изнесени се неколку датуми. Од нив
особено раширен станал датумот што го застапувал Варон, според
кого основањето на Рим било во 754-753 г. пред н. е.
Податодите од легендите, засновани на подоцнежните домислу-
вања, ни даваат мошне малку за вистинската историја на Рим. Пого-
лемо значење имаат археолошките податоди, кои, навистина, не ни
овозможуваат да ја реконструираме раната историја на Рим, но ни
дозволуваат да изнесеме редида, иовеќе или помалку, веројатни ми-
сли за неговото нотекло.
Стариот Рим лежел на левиот брег на Тибар, околу 25 км од него-

вата утока. Во времето на царството, бил раширен на седум брегови
(Капитол, Авентин, Палатин, Квиринал, Виминал, Есквилин и Келиј)
и зафаќал еден дел од ридот Јаникул на десниот брег на Тибар. Оста-
тоците од првите населби на територијата на идниот град Рим се од
иочетокот на првиот милениум. Најиогоден за населба бил Палатин-
скиот брег, од три страни опкружен со стрмни карии и така, од самата
природа заштитен од напади. Околу 1000 г. иред н. е. на Палатин се
иојавуваат жители што ги слалуваат лешевите на мртовците и ие-
пелта ја чуваат во специјални садови. Начинот на иогребување на
палатинските жители има многу сличноети со албанскиот начин на
погребување, врз основа на што се изведува заклучокот дека на Пала-
тин се населиле Латините што се иселиле од Алба. Подоцна Квири-
нал, и Капитол го заземаат други жители, кои своите мртовци ги за-
копуваат во земја. Модерните научници'ги сметаат овие жители за
Сабињани, кои често се споменуваат во кажувањата за раните веко-
ви на римската историја. По се изгледа, во VIII в. пред н. е. доаѓа до
обединување на селата што лежеле на бреговите и тој сојуз носи име
Septimontium (Седмобрежје).
Основањето на градот, во вистинската смисла на тој збор, архео-
лозите го датираат во VII в. иред н. е. Тоа бил "квадратниот Рим'1
(Roma quadrata) што го сиомнуваат некои извори. Во историско време
така е наречено местото на Палатинскиот брег што било заградено и
ночитувано како светиња. Името Roma (Рим) првобитно, веројатно,
се однесувало на градот кој лежел на Палатин. Малку по малку, Рим
ги опфаќа и другите брегови, со исклучок на Авентин, што е ирисое-
динет дури во IV в. иред н. е. Се исушува поранешното мочуриште
Форум; околу градот никнуваат ѕидови. Градската граница имала на-
зив pomerium. Самиот збор "Рим" (Roma) е од етрурско аотекло. Не-
кои научници го доведуваат во врска со гентилното етрурско име ru
ma. Сиоред тоа, Рим настанува со соединување на латинските селски
заедници со сабинските. Освен тоа, уште од порано, едно време во
животот на градот учествуваат и Етрурци, кои го подложувале Рим
најпрвин на културно, а иотоа и на лолитичко влијание. ’
Така изгледа историјата за настанувањето на Рим, врз основа на
историските податоци и некои оишти мислења изречени врз основа
на критиката на книжевната традиција.
2. СЕДУМТЕ РИМСКИ КРАЈ1ЕВИ

Литерарните извори содржат детално излагање на римската исто-
рија во првиот нејзин период, што се нарекува лериод на кралевите.
Тоа излагање содржи легендиски материјал, кој само во одделни свои
делови ја одразува објективната стварност.
Традицијата зборува за седум римски кралеви. На црвиот крал,
Ромул, му се пршшшува основашето на ирастарите римски институ-
ции: тој ги поделил граѓаните на патрикии и плебејци, ги создал ку-

риите, го основал сенатот, ја организирал војската.
Во кажувањата за Ромул често се споменуваат Сабињаните. На-
брзо ио основањето на градот, зборува традидијата, Римјаните кои
немале жени, на игри ги повикале соседните Сабињани. За време на
празникот, тие им ги грабнале нивните ќерки. Разбеснетите Сабиња-
ни тргнале во војна нротив Римјаните, но ќерките - заробенички ги
помириле со своите мажи. Потоа, двете држави - римската и сабин-
ската - се обединуваат и Ромул владее заедно со сабинекиот крал Тит
Татиј се до смртта на овој вториов. Ромул води успешни војни со со-
седните градови. За неговата смрт се наведуваат две верзии: според
една, тој жив бил однесен на небо, а според втората - бил убиен од
патрикиите.
Ромуловиот наследник, Сабињанинот Нума Помпилиј, според
податоците на традицијата, води мирољубива политика. Нему му се
припишувало основањето на разни култови, создавање свештенички
колегии, како и колегиј на занаетчиите. Третиот римски крал - Тул
Хостилиј на Рим му ја приклучил Алба Лонга; жителите на тој град
добиваат право на римско граѓанство. За борбата против Алба Лонга
е врзана легендата за Хоратиите и Куријатиите. Хоратии биле браќа-
близнаци, Римјани, Куријатии - исто така, браќа-близнаци, Албан-
ци.* Албанскиот водач и Тул Хостилиј се договориле двобојот меѓу
одделните воини да го реши исходот на борбата. Од римска страна се
јавиле браќата Хоратии, од албанска - Куријатии. Двајцата Римја-
ни раниле тројца Куријатии, но и самите биле убиени. Третиот Хора-
тиј успеал да ги совлада своите противници; триумфирајќи одел цред
војската и го носел оружјето на убиените противници. Но неговата
сестра, која била испросена за еден од Куријатиите, во знак на жа-
лост, ја расплела косата и го повикувала својот младоженец. Затоа
гневниот Хоратиј ја убил. Поради тоа бил повикан на суд и го оче-
кувала смртна казна. Но, таткото на Хоратиј му се обратил на наро-
дот и народот го ослободил.
По Тул Хостилиј владеел Анк Маркиј, што им задал пораз на Ла-
тините, изградил мост на реката Тибар и на утоката на Тибар го осно-
вал пристаништето Остија. По него крал станал Тарквиниј Приск
(Стариот), кој се доселил од Етрурија. Тој изградил циркус, во време-
то на неговото владеење е удрен темелот на Капитолскиот храм и е
изградена клоака. Тој морал да води војна против Латините и Етрур-
ците. Тарквиниј Стариот го наследил неговиот восшгганик, оинот на
една робинка - СервијТулиј, за чие име е врзана реформата на граѓан-
ството, победата над градот Веи и ѕидањето на храмот на Дијана. -
Него го убил зет му Тарквиниј Горделивиот, маж на неговата ќерка
Тулија.•*
•* Албанци, жители на Алба Лонга (заб. на ред.)-

Н. А. МАШКИН 87 СТАРИО ТРИМ
Тарквиниј Горделивиот се смета за последен римски крал. Тради-

цијата го слика како тиранин, кој сурово се пресметувал со своите по-
даници и со тоа создал општо незадоволство. Неговиот син ја обес-
честил жената на својот роднина Тарквиниј Колатин - Лукретија. Таа
му го кажала тоа на својот маж и извршила самоубиство. Злоделата
на Тарквиниевците и смртта на Лукретија предизвикале востание, кое
завршило со прогонство на Тарквиниевци и со паѓање на кралската
власт во Рим.
Постојат повеќе или помалку веројатни објаснувања за разни мо-
менти на римската традиција за периодот на кралевите. Речиси сите
имиња на кралевите носат аетиолошки карактер. Ромул бил еионим
на градот Рим (етрурски Ruma, латински Roma, оттаму Romulus). Пр-
вобитното име на епонимот на градот Рим било Ром (Rhomos). Потоа
покрај него се појавува Ромул (Romulus). Од тие две имиња се созда-
ва легенда за двајцата браќа Ромул и Рем. Името на Нума Помпилиј
се доведува во врска со зборот numen (божество) и со плебејскиот
род Помпилиевци. Името на Тул Хостилиј можело да настане како
објаснување на името на зградата - Хостилиевата курија. Тоа име е
во врска со плебејскиот род Хостилиевци, исто како и името на Анк
Маркиј - со угледниот плебејски род Маркии. Името на Сервиј Ту-
лиј се доведува во врска со патрикискиот род Сервилии. Цо, треба
да се истакне дека извесен број легенди се одраз на историската ре-
алност.
Кажувањата за грабнувањето на Сабињанките, за Тит Татиј биле
одек на синојкизмот на Римјаните со Сабињаните. Кажувањата за
Тарквиниевците го одразуваат периодот на етрурското владеење во
Рим, што е во VI век. Самото име Тарквиниј може да се смета з'а исто-
риско. Во етрурскиот град Кере, во историско време, постоел родот
Тарквиниевди. На еден етрурски натпис се спомнува Cnev Tarchu Rum-
mach, што значи "Гнај Тарквиниј Римски". Можно е тој да бил еден
од потомците на династијата Тарквиниевци, протерани од Рим.
Многу легенди настанале во патрикиските родови и воделе по-
текло од далечните историски настани. Меѓу таквите треба да се вбро-
јат цреданијата за Хоратиите и Куријатиите. На Тит Ливиј не му било
јасно кои од нив биле Римјани, а кои Албанци. Двата рода претенди-
рале на иравото да се сметаат за главни учесници во важниот настан
- уривањето на градот Алба Лонга. Епизодата со судењето на Хоратиј
го објаснува старинското право на римските граѓани, со апелација да
се обраќаат до народното собрание по одлуката на магистратот (ius
provocationis). Легендата е доведувана во врска со родот Хоратии само
затоа што претставниците на тој род, секоја година, на 1 октомври,
принесувале жртва на Јанус и на Јунона, на опредедено место, што се
викало Tigillum sororium (Сестринска гредичка); потеклото на тоа име
било нејасно во историско време, па затоа се правело обид тоа да се
поврзе за Хоратиевото убиство на сестра си.
Покрај аетиолошките митови, врз формирањето на римската тра-
диција влијаеле и грчките историски кажувања. Некои легенди одра-
88 СТАРИОТ РИМ
Н. А. МАШКИН
зуваат разни политички тенденции на римските политички партии од

II- I в.’:пред н. е. (според аристократската верзија Ромул бил жив од-
несен на небо, а според демократската - убиен од патрикиите). ".
Треба да се забележи дека во последно време скептидизмот во
бднос на целата традидија за времето на римските кралеви, му от-
стапува место на признавањето на некои моменти, за веродостојни.
Така Лест во "Кембриџската стара историја", ги смета за веродо-
стојни, имињата на сите кралеви, освен на Ромул. Според неговото
мислење, имало повеќе од седум кралеви, но, зачувани се само ими-
њата на последните меѓу нив.
Одделни кажувања за кралевите ја одразуваат веродостојната ре-
алност, но зачуваната историја од периодот на кралевите, земена во
делост, е легендиска и не може да служи како основа за ироучување
на римската историја на раниот период.
3. ОВДТЕСТВЕНШ ПОРЕДОК БО ПЕРИОДОТ НА Ш ЛЕВИТЕ

При утврдувањето на главните белези на општествениот поредок
во периодот на кралевите од големо значење се разните остатоци од
најстарите установи, кои во римскиот поредок се задржале и во на-
редниот период. Самата институција на кралска власт и натаму постое-
ла во личноста на еден од највисоките свештеници, кој носел титула
rex sacrorum.
РОДОТ И СЕМЕЈСТВОТО
Периодот на кралевите бил преоден период меѓу поредокот на
првобитната заеднида и класното општество. Основна општествена
единида бил патријархалниот род. Остатоците од родовските односи
се задржале и во историскиот период. Членовите на родот биле повр-
зани со заемното право на наследство. Имале заеднички верски праз-
ници, како и заедничка ризнида. Во пораниот период родот имал заед-
нички земјишни иоседи. Членовите на родот морале заемно да се
заштитуваат. Белезите на родовскиот доредок се зачувани н во рим-
ските имиња. Имињата на Римјаните се состоеле од два, а иодоцна од
три и повеќе делови. Првиот дел е личното име (praenomen), вториот
- гентилното име (nomen); третиот дел од името, што се појавил по-
доцна, прекарот (cognomen), ја означувал гранката на родот, или се
однесувал само на дадено лице. На пример: Публиј (лично име), Кор-
нелиј (гентилно име), Скипион (прекар што се однесува на гранката
Ѕа родот), Африканец (почесен индивидуален прекар), Постариот (за
разлика од другиот, Помладиот). Во кралското и раното републикан-
ско време, постоеле само личното и гентилното име.
Одделни семејства во родот можеле да примаат странци и овие

станувале членови на родот. Старешините на родовите (principes) по
се изгледа биле изборни.
Родовите се делеле на семејства. И ио распаѓањето на ирвобитна-
та заедница се одржале извесни елементи на гентилната организаци-
ја. Иако врските меѓу членовите на родот значително ослабеле и иако
се изгубиле многу институции од гентилниот поредок, сепак, многу
белези на тој поредок и натаму се задржале во вид на остатоци. Родо-
вите се иретвориле во изолирани корпорации.
Колку што видливо слабееле родовските врски, толку ловеќе јак-
нело римското семејство (familia), кое во текот на столетијата било
основна столанска и општествена единица. На негово чело стоел тат-
кото на семејството (pater familias). Неговата власт врз личноста на
жената и децата била неограничена. Тој врз нив ги имал правото на
живот и смрт (ius vitae ac necis). Сите лица што се наоѓале иод татковата
власт се викале агватв. Меѓу нив спаѓале не само оние што биле во
крвна врска со таткото на семејството, туку и носиноците, како и же-
ните што се омажиле за деца и внуци на таткото на семејството. По-
крај иоимот агнатство, во римското семејно право иостоел и ноимот
когватство. Когнати се нарекувани лицата што биле во крвно срод-
ство. Сиоред тоа, ќерката што се мажела и натаму ги задржувала ког-
натските врски со своите роднини, но истовремено преминувала во
агнати на другото семејство.
Во иериодот на кралевите се јавува и ропството, но немаме ни-
какви иодатоци ни за бројот на робовите, ни за нивната положба. Мо-
жеме само да кажеме дека робови имало релативно малку и дека роп-
ството носело патријархален карактер; робовите биле најниските чле-
нови на семејството и главно се набавувани со војни. Во тој период
настанува и иосебен облик на односи, кој се зачувал во текот на це-
лата римска историја, менувајќи ја иритоа својата социјална сушти-
на: некои членови на родот станувале ватровв, т.е. земале иод своја
заштита одделни лица, кои од своја страна се обврзувале да бидат
верни и послушни (клиевти). Таа врска била лична, заснована на вер-
воста (fides) на клиентите и иатроните. Нејзиното старинско потекло
го докажува тоа што во Законите на дванаесет таблици прекршува-
њето на верноста од страна на патроните е сметано како верски цре-
стап.
КУРИИТЕ И ТРИБИТЕ
Бројот на членовите на родот не бил еднаков. За родот на Фабиев-
дите, на цример, се раскажува дека на иочетокот на Републиката имал
300 членови. Родот на Клавдиевци, заедно со клиентите, броел во ис-
тото тоа време, 5 илјади луѓе. Како што во Грција родовите се групи-
рале во фратрии, а фратриите во фили, така во Рим десет родови пра-
веле курија, а десет курии - триба (илеме). Три триби - Твтии, Рамвв
и Л у к е р и - го чинеле римскиот народ (populus Romanus). "Племињата

носат знак на вештачки состав, иако во поголем дел од сродни еле-
менти и според образецот на старото израснато а не конструирано
племе, при што не е исклучено дека јадрото на секое од овие три пле-
миња можело да биде вистинското старо племе.1'86 Сосема е можно
дека трибата Титии била од сабинско потекло и дека во кажувањето
за Тит Татиј има зрно историска вистина.
КОМИТИИТЕ
Раниот Рим уште ги задржува белезите на воена демократија. За-
ради решавање на најважните прашања, римскиот народ се собирал
по куриите, а тие собранија носеле назив куријатски комитии (comitia
curiata). Некои научници римските курии ги споредуваат со "машки
куќи", на кои се наидува кај некои современи народи со низок степен
на култура. Во куриите учествувале сите возрасни мажи. Куријатски-
те комитии решавале лрашања што се однесуваат на култот, семеј-
ните односи и животот на целата заедница. По се изгледа, на коми-
тиите се вршени и изборите на кралеви и се донесувани одлуки за
објавување војна. Комитиите можеле да им судат на граѓаните ако
биле обвинети за тешки злосторства. На комитиите се отворани те-
стаменти, вршени посинувања и се примани нови родови во состав на
заедницата. На комитиите народот се собирал по курии, и секоја ку-
рија имала по еден глас.
ВЛАСТА НА КРАЛОТ
На чело на секоја заедница стоел крал (гех), кој бил "... војсково-
дец, врховен свештеншс и претседавал со постојните судови".87 Над-
ворешните обележја на кралот биле: пурпурна наметка, златна дија-
дема, скиптар со орел, седиште од слонова коска (sella curulis). Иред
кралот оделе 12 ликтори со снопови драчки во кои биле ставени се-
кири. Речиси сите тие ннсигнии, т.е. обелсжја на врховната власт, би-
ле цреземени од Етрурците; од нив води потекло веројатно и поимот
највисока власт (imperium), што ја имал кралот. Сите податоци гово-
рат за тоа дека кралот го избирале комитиите и дека неговата власт
била ограничена. Според Енгелсовите зборови, гој "никако не бил
некој, речиси, апсолутен крал, како што го прикажува Mommsen",88
туку бил племенски водач.
“ Ф. Енгелс, Потеклото на семејството, приватната сопстаеност и државата, Загреб, 1945

година, издание ”Напријед",стр. 109 (на хрватски).
m Исто, стр. 116.
88 Ибидем, стр. 116.
СЕНАТОТ
Покрај кралот се наоѓал сенатот. Според традицијата, тој прво-
битно се состоел од 100 луѓе, а потоа бројот на неговите членови е
зголемен на 300. Зборот "сенат" (senatus) доаѓа од senex - старец. Нај-
веројатно, сенатот во раниот период се состоел од старешините на
родовите. Тоа е совет на старците, кој, во раниот стадиум на развиток,
се наоѓа кај многу народи. Сите одлуки на куријатските комитии мо-
рале да добијат согласност на сенатот (auctoritas patrum), кој бил чувар
на традициите на предците (mos maiorum) и советник на кралот за важ-
ни прашања. Членовите на советот се нарекувани татковци (patres).
Пред крајот на цериодот на кралевите се појавиле службени лица
што ги именувал кралот. Така кралот, за времето на своето отсуетво,
именувал праефект на градот (praefectus urbis) кому му ја доверувал
управата на Рим.
Тоа се 'ркулци на политичките установи во овој преоден период
меѓу првобитната заедница (додржавниот поредок) и класниот (др-
жавниот) поредок. Енгелс тој поредок го дефинира како воена демо-
кратија.
ПАТРШ ИТЕ И ПЛЕБЕЈЦИТЕ

Полноправните членови на римската заедница, обединети во ро-
дови, постепено се претвориле во привилегиран дел од општеството.
Тие се нарекувале патрикии (patricii - тие кои имаат татковци) и нај-
ирвин само тие го сочинеле римскиот народ (populus Romanus). Пат-
рикиите стоеле наспроти плебејдите. Се претпоставува дека самиот
збор plebs доаѓа од pleo - полн и дека значи маса, мноштво.
За прашањето на дотеклото на плебејците постојат разни теории.
Првиот обид за научно објаснување на потеклото на плебејците го
нанравил Нибур; тој тврдел дека римскиот плебс настанал од жите-
лите на околните села, што ги покориле првите римски кралеви и ги
довеле во Рим. Тие биле слободни, но немале никакви права ниту мо-
желе да стапуваат во брак со патрикиите. Од времето на Анк Маркиј
плебејците биле бројно слободно население, кое немало свои органи-
зации се до реформите на Сервиј Тулиј. Рускиот научник Д. Л. Крју-
ков сметал дека уште од најстари времиња постоела разлика меѓу ре-
лигијата на патрикиите и религијата на плебејците. Првата е симбо-
лична религија, додека втората се одликува со антродоморфизам, што
се развил лод етрурско влијание.89 Нибуровата теорија ја оспорувал15
115Својот труд Крјухов го издал ва германски јазшс, под псевдоним Pellegrino, Andeutungen liber
den ursprilnglichen Religionsunterschied der rOmischen Patrizier und Plebeier, Lpz. 1842. Ha руски
студијата на Крјуков се појавила по неговата смрт;види "Мислизапрвобитната разлика меѓу
римскитепатрикиииплебејцпвопогледнарелигијата'', "Пропилеи",т. IV, 1854, стр. 1-80.
Н. А. МАШКИН 92 СТАРИ О ТРИ М
Ине (Ihne);911тој во илебејците ги гледал бившите клиенти на римските

иатрикии; тие, сноред него, биле домородци, што иатрикиите цо осво-
јувањето ги ставиле во кметска зависност и кои подоцна добиле сло-
бода. Кон теоријата на Ине се ириближува и Момзен.91 Сиоред него-
вото мислење, ллебсот настанал од клиентите и од етранците што се
доселиле во Рим. Најирвин клиентите уживале заштита од заедница-
та само нреку своите иатрони, но со јакнењето и развојот на држава-
та клиентите ги штител неносредно кралот; разликата меѓу граѓа-
ните и неграѓаните** иостеиено се губела. Plebs, односно масата, мно-
штвото, стоел наспроти иолноиравните граѓани се до таканаречена-
та реформа на Сервиј Тулиј, што го завршила процесот на стонување
на овие два слоја на населението. Фистел де Куланж,92 кој култот на
предците го сметал за главна цосебност на античкиот град, сметал
дека во овој период кога заедницата се состоела од семејства, чија
основа бил домашниот култ, поради разни причини се иојавил нов
оиштествен слој, кој бил лишен од култ и од огниште. Ова население,
надвор од основните грули, население на кое се наидува не само во
Рим, туку и во другите антички градови, токму тоа станало илебс, кој
на крајот на краиштата, бил вклучен во римската заедница.
Во извесна смисла сама за себе е теоријата на Едвард Мајер; спо-
ред неговото мислење, поделбата на римското население на иатрикии
и илебејди е резултат на економеката диференцијација на население-
то, што се забележува во сите антички градови. Прашањето за цро-
излезот на плебејците често го третирала и слецијалната историска
литература, која се иојавила кон крајот на XIX и во XX век.93Изреку-
вани се хииотези дека патрикиите и плебејците им припаѓале на разни
етнички групи. Целер во иатрикиите ги гледал сабинските завојува-
чи, а во плебејците прастарото латинско население.94 Куно сметал
дека Рим бил исто онаков етрурски град како Веи и Фидена. Патрики-
ските родови биле потомци на етрурските освојувачи, а плебејците -
покорени латински жители, кои постеиено го иостигнале своето ос-
лободување.93Оберцинер9Ѕво плебејците го гледал месното население,
што се наоѓало на низок степен на култура: тоа се занимавало со лов
и живеело во иештери; освојувачите биле Италците, кои знаеле за
50 Forschungen auf dem Gebiete der rflmischen Verfassungsgeschichte, 1847.

51 Момзен, Историја на Рим, Москва 1936, т. I, стр. 81 и натаму (на руски).
* Жптелите што немале граѓанско право (заб. на ред.).
п Fuste! de Coulanges, La cite antique, 1864.
,JBo последно време поставки блнски до сфаќањата на Е. МајеризнелРозе: Rose Н. Ѕ., Patricians
and plebeians of Rome. Journal ofRoman Studies, XII, 1922.
w Zoeller M., Latium und Rom, 1878.
’3Сипо J. G., Vorgeschichte Roms, 1,1878; H, 1888. Исго мислење ce обидел да образложи и Шул-
це, кој речиси сите латински личнн имиња ги сметал за етрурски.
06Oberziner, L'origine della plebe romana, 1901.
земјоделството. Според Биндер, локалните жители, Латините, се пле-

бејди, а иатрикиите - други племиња, освојувачи, што зазеле доми-
нантна иозиција.97
При оценувањето на разните теории за потеклото на плебсот мо-
раме, најпрвин, да кажеме дека освојувањето, несомнено, одиграло
важна улога во формирањето на плебсот. Римскиот стопански поре-
док уште не бил толку развиен за настанувањето на плебсот да биде
резултат на економското раслојување (како што мислел Едвард Ма-
јер); во традицијата не останала никаква трага за тоа дека плебејците
се потомци на кметовите-клиенти (како што мислеле Ине и Момзен).
Енгелс го поддржувал сфаќањето на Нибур. "Во меѓувреме - вели
тој - населението на градот Рим, и на со освојувања проширената
римска област, се зголемило делумно со доселување, делумно со жите-
лите од цокорените, повеќето латински окрузи... Сите тие нови при-
иадници на државата... се наоѓале надвор од старите генсови, курии и
олемиња, значи, не правеле дел од populus Romanus, вистинскиот рим-
ски народ.”98 Одделни ллебејци барале заштита кај најмоќните пат-
рикии и станувале нивни клиенти.
ЕКОНОМИКАТА
Економската основа на римската заедница ја чинело земјоделство-
то. Сиоред нреданието, при основањето на градот, Ромул ја разделил
земјата меѓу граѓаните, при што секој граѓанин добил по два југера
(југерот изнесувал околу 1/4 хектари), со тоа што таа земјоделска
царцела минувала во наследство (heredium, од зборот heres наследник).
Најверојатно овде станува збор за стопанство и за земјата околу него.
Значителен дел од земјиштето што бил колективно користен, го пра-
вел ager publicus-от. Основа на моќта на патрикиите претставувало
сточарството (не е случајност што зборот pecunia - пари доаѓа од збо-
рот pecus - добиток). Плебејците најмногу се занимавале со земјодел-
ство, кај нив сопственоста над земјата се појавила веројатно порано
отколку кај иатрикиите. Трговијата и занаетчиството почнале да се
развиваат во етрурскиот период, кога Рим се претворил во значаен
трговски центар, но оружјето и разни алати и натаму се изработувани
од бакар, а железото ch-до VI век било во слаба употреба. Занаетите
и трговијата се наоѓале во рацете на плебејците и странците. Сепак,
треба да се истакне дека имотнитеразликиво тоа времеуште не биле
звачителни, дека начинот на живот иа патрикиите се одлш увал со
едноставност и дека Рим и натаму имал обележје на селсш град.
и Binder, Die Plebs, 1909.

^ Ф . Енгелс, Потеклото на семејството, приватиата сопственоет и државата, стр. Н б (на
хрватски).
4. ЕТРУРСКОТО ОСВОЈУВАЊЕ И РЕФОРМАТА

НА СЕРВИЈ ТУЛИЈ
Од VII в. пред н. е. почнува зајакнувањето на етрурските градови,
кои своето влијание го шират по долината на реката По, на Пикенум,
Латиј и Кампанија. Модерните истражувачи сметаат дека кажување-
то за династијата Тарквиниевци сведочи за етрурското владеење во
Рим, кое, меѓутоа, не можело да го запре самостојниот политички
развој во Рим.
На наследникот на Тарквиниј Стариот, Сервиј Тулиј (според тра-
дидијата - VI век) му се припишува реформата на општествениот
поредок, која Енгелс ја нарекува политичка револуција. "... Невоз-
можно е - вели Енгелс - да се каже што и да било определено ниту за
времето, ниту за текот, па ниту за поводот на револуцијата што го
уништила старото гентилно уредување. Сигурно е само дека нејзи-
ната причана е во борбите меѓу plebs-от и populus-от."99
Бројната надмоќност на плебсот, неговото се поголемо економ-
ско значење, и, на крајот, фактот дека плебејците вршеле воена служ-
ба заедно со патрикиите и тоа што, како и другите, за себе воена ои-
рема си набавувале на свој трошок - сето тоа довело плебејците да
бидат вброени во populus Romanus и дека сите луѓе епособни да носат
оружје биле поделени на иет класи, според висината на имотниот кенс.
Секоја класа давала определен број воена единици (кентурии). Се-
која класа имала определено оружје. Од првата класа е барано полно
тешко вооружување: шлем, тркалезен штит, коленици, оклод (се од
бронза), меч и копје. Од другите класи е барано помалку; граѓаните од
петта класа биле вооружени само со праќа и носеле камења за фрла-
ше. Од лицата што поседувале ист кенс како и граѓаните од првата
класа се образувани 18 кентурии коњаници. На тој начин, според пода-
тоците на традицијата, изведена е следната поделба на граѓанството:
Коњавици кенс 100 000 аса, даваат 18 кентурии вкупно

Прва клаоа ” 100 О О О " 80 98
Втора " 75 О О О " 22

Трета " 50 О О О " 20 вкупно
Четврта - 25 000 22 " ' 95
Петта " 11000 ” 30
П ролетери " - n п 1
Вкупно
193
м Ф. Енгело, Потеклото на семејството, приватната сопственост и државата, стр. 117 (на

хрватски).
Оние кои немале никаков кенс ја сочинувале класата пролетери.

Пионерите и нузикантите образувале четири кентурии што гласале
заедно со другите класи, а пролетерите - една кентурија. Кентуриите
не биле само воени, туку и политички единици. Собирајќи се на собра-
нија, граѓаните се делеле на кентурии, и секоја класа добивала онолку
гласови колку што давала кентурии; предност и.мала првата класа, на
која (заедно со коњаниците) им припаѓале 98 од 193 кентурии. Гласа-
њето најчесто не доаѓало не само до последните, туку ни до средните
класи.
Покрај поделбата на граѓанството на класи, на Сервиј Тулиј му се
припишува поделба на Рим на територијалнитриби. О собевозвачењ е
во новото уредување добвле кевтурвјатсште комвтив (comitia centu
riata), во к о в главна улога имала имотвата состојба, а не потеклото;
собраввјата покуриите го взгуб вле своето поранешно значење. Ме-
ѓутоа, треба да се истакне дека родовската аристократија не го изгу-
била своето влијание.
Реформата ва С ерввј Тулијбила вистввска политичка револуцв-
ја што го завршува времввотва држава. Таа сведочи за тоа дека 11ро-
довската организација почнала да оиаѓа и дека старата иоделба на оп-
штеството повеќе не можела да се одржи". "Имотните класи, кои ја
опфаќале целата маса на населението, корисно h послуж иле на целта
за отстравување ва родовите, што станале затворевикорпорации. 400
Зајакнувањето на Рим е о реформата, на Сервиј му обезбедила рако-
водна улога во Латиј. Но, етрурската династија, најверојатно во врска
со јакнењето на латинските елементи, набрзо била протерана од Рим.
Прашањето за веродостојноста на Сервиевите реформи во исто-
риографијата се решава различно. Многу научници (Паис, Белох и
други) сметаат дека поделбата на граѓаните на класи е извршена ду-
ри кон крајот на IV или дури во почетокот на III век, бидејќи првото
ковање на ас се појавува дури во IV век. Поправилно е да се смета fle
xa поделбата на класи се случила во пораниот период, но првобитно
постоел зеијш пев, а не паричевкевс.
5. РАНАТА РИМСКА РБЛИГИЈА

Во раниот степен на развој, на преминот од поредокот на прво-
битната заедница во класно општество, религијата играла вонредна
улога во нриватниот и јавниот живот на Римјаните. Римската рели-
гија никогаш не претставувала совршен систем. Остатоците од ста-10
100Маркс, Конспектот на книгата на Луис Морган "Ancient sooiety”, Архив на Маркс и Евгелс,
т. IX, 1941, стр. 117-180 (на руски).
ринските верувања во неа аостоеле наиоредно со верските иретстави

земени од народи на повисок степен на културниот развој.
ОСТАТОЦИТЕ ОД ТОТЕМИЗМОТ
Во римската религија, како и во другите италски култови, се зачу-
вале остатоци од тотемизмот. За тоа сведочат легендите за волчицата
што ги одгледала основачите на Рим. За волкот (латински, волк -
lupus), по с& изгледа биле врзани иразниците на Луперкалии, и посеб-
но светилиштето Луаеркал, иосветено на Фаун, свештеничкиот ко-
легиј луперки итн. Другите божества, исто така, си имале посветени
животни. Клукајдрвецот, волкот и бикот биле животни аосветени на
Марс, гуските - на Јунона итн. Треба, меѓутоа, да се истакне дека во
Рим од историскиот иериод не можеле да се забележат белези на
тотемистичките култови што иретпоставуваат идентификација на
животните со арародителот на родот. Тој стадиум на духовниот раз-
вој италските алемиња веќе го надминале.
РОДОВШ ТЕ Ш Т О В И И СЕМЕЈНАТА РЕЛИГИЈА

Во римската религија видлива улога имале родовските култови.
Одделни божества, ххокровители на родовите, стекнале општоримско
значење и станале иерсонификација на разни ариродни сили.
Во ароцесот на историскиот развој, семејството во Рим станало
основна оиштествена единица. Тој продес нашол свој одраз во рели-
гијата. Секое семејство имало свои светињи, свои богови-аокрови-
тели, свој култ. Центар на тој култ било огништето; иред него pater
familias ги вршел сите обреди, што го следеле секој важен настан. На
пример, иред огништето, таткото на семејството го ирогласувал
новороденчето за свое дете. Како чувари на куќата се почитувани пе-
натите (penates), што се грижеле за благосостојбата и наххредокот на
семејството. Тие добри духови се жители на куќата. Надвор од куќа-
та, за семејството и неговиот имот се грижеле ларите (lares), чии жрт-
веници се подигани на меѓите на земјишните аарцели. Секој член на
семејството имал свој “гениј", што е сметан за израз на силата на
дадениот човек, на неговата енергија, саособност, израз на целото
негово суштество, и во исто време негов чувар. Генијот на таткото на
семејетвото го аочитувале сите од куќата. Тоа бил genius familiae или
genius domus. Мајката на семејството, исто така, имала свој гениј, кој
се викал Јунона. Јунона ја воведувала невестата во куќата, таа fx го
олеснувала аородувањето на мајката. Секоја куќа имала мноштво дру-
ги божества што ја чувале. Особено значење имал богот на вратата
Јанус, што го чувал влезот во куќата.
Семејството се грижело за мртвите предци. Претставите за зад-

гробниот живот кај Римјаните не биле развиени. По смртта, човеко-
виот дух, според верувањата на Римјаните, и натаму живее во истиот
гроб каде што роднините на мртовецот ја ставиле неговата пепел и
каде што ја донесувале храната. Донесувањето храна во прво време
било мошне скромно; колаче натопено во вино, грст грав. Умрените
предци за кои се грижат нивните потомци биле добри божества - ма-
в ѕ (manes). Ако потомците не се грижеле за мртовците, тогаш овие
станувале зли и одмаздливи сили - лем ури (Iemures). Генијот на пред-
ците наоѓал инкарнација во таткото на семејството, чија власт (po
testas) со тоа добивала религиозно оправдување.
АНИМИЗМОТ
Верувања што се однесуваат на семејната и родовската религија,
како и претставите за задгробниот живот, ја карактеризираат рим-
ската религија како религија која во својата основа е анимистичка.
Особеноста на римскиот анимизам ја правеле неговата апстрактност
и безличност. Генијот на куќата, пенатите и ларите, маните и лему-
рите - се безличжи сили, духови, од кон зависи благосостојбата на
семејството и врз кои може да се влијае со молитви и со принесува-
ње жртви.
Земјоделскиот начин на живот на Римјаните нашол свој одраз во
почитувањето на природните еили; но старинсКата римска религија е
далеку од антропоморфизам, нејзе не ii било својствено персонифи-
цирањето на природата во облик на божества надарени со човечки
особини, и во тој поглед таа претставува целосна спротивност на грч-
ката религија. За римскиот анимизам особено се карактеристични
прететавите за посебните мистични сили што се наоѓаат во природ-
ните појави; тие сили претставуваат, поправо, божества (numina), кои
на човекот можат да му донесуваат полза и штета. Продесите што се
збиднуваат во природата, на пример, 'ртењето на семето или зреењето
на плодот, Римјаните ги замислувале во облик на посебни божества.
Со развојот на јавниот и политичкиот живот станало обичај да се
деификуваат и такви доими Како што се надеж, чест, слога итн. Зна-
чи, римските божества се апстрактни и безлични.
Од множеството богови се издвоиле оние што се здобиле со зна-
чење за целата ошптествена заедница. Римјаните биле во постојано
заедничко дејствување со другите народи. Тие од нив презеле некои
верски претстави, но и самите влијаеле врз религијата на своите со-
седи.7
7 Стариот Рим.
Н. А, МАШКИН 98 СТАРИОТ РИМ
I' РИМШОТ ПАНТЕОН

Еден од древните римски богови бил Јанус. Од божество на вра-
тата, буден вратар, тој се претворил во божество на секој иочеток, во
претходник на Јупитер. Тој е иретставуван со две лица и нодоцна за
него е врзуван принцшшт на мирот.
Релативно рано се иојавило тројството: Јупитер, Марс, К вирш .
Јупитер е почитуван како божество на небото речиси одсите Итал-
ци. За Јупитер е врзувана претставата за највисоко божество, татко
I; на боговите. Покрај неговото име подоцна се става епитетот pater (тат-
ко), а под влијание на Етрурците тој се нретвора во највисоко бо-
жество. Неговото име го следат еиитетите "Најдобар" и "Највелик"
j i ( O p t i m u s Maximus). Во класичниот период Марс бил божество на вој-
ната, заштитник и извор на римската моќ, но во далечните времиња
|, тој бил аграрно божество - гениј на пролетната вегетацијата. Кви-
рии бил негов двојник.
; Култот на Веста, чуварка и заштитничка на домашното огниште,
.. бил еден од најпочитуваните во Рим.
Позајмувањата од кругот на верските претстави на соседните иле-
|1 миња.почнуваатмошнерано. Како една од арвите почнала да се почи-
тува латинската божица Дијана - заштитничка на жената, божида на
||1 ^ : месечината и вегетацијата што се обновува секоја година. Храмот на
ј',,'1 • Дијана на Авентин, според преданието, е изграден во времето на Сер-
!Ч 1 виј Тулиј. Релативно подоцна почнала да се почитува и другата ла-
,| тинска божица - Венера, заштитничка на овошјето и во исто време
i , ■, божество на обилноста и процутот на природата.
к ; ■; Голем настан во историјата на римската религија било градењето
|;.i на Капитол, на храмот посветен на тројството: Јупитер, Јунона и Ми-
У: нерва. Ѕидањето на храмот, создаден според етрурски образец, тра-
Ѓј; : , дицијата им го припишува на Тарквиниевците, а неговото осветува-
| ње го става во првата година на Републиката. Од тоа време кај Рим-
[;'• ; јаните се појавуваат ликовни претстави на боговите.
jte . Јунона од почетокот исто така била древна италска божица, таа е
;,i | сметана. за гениј-чувар на жената, во Етрурија била прифатена под
името Уни, и откако ја презеле Римјаните, станала една од почитува-
. ните божици. Минерва, исто така, била италска божица што ја презе-
ле Етрурците; во Рим таа се претворила во заштитничка на занаетот.
| Покрај капитолското тројство, Римјаните од Етрурците дрезеле и
i' почитувале и други ^ожества. Некои од нив првобитно биле заштит-
i ници на одделни етрурски родови, а потоа се здобиле со општонарод-
:ј но значење. Така, на пример, Сатуржнајпрвин е почитуван во етрур-
ij скиот род Сартиевци, а подоцна се здобнл со општо признавање. Кај
Римјаните тој е почитуван како божество на посевите, неговото име
е поврзувано за латинскиот збор sator —сејач.101 Тој прв им дал храна
101Според други толкуваља, Италдите Сатурн го презеле, од Аборигегогге; тоа е божество

на Сикулите.
на луѓето и врвобитно управувал со светот; неговиот период бил зла-

тен век за луѓето. На празникот Сатурналии сите станувале еднакви;
немало ни госцодари, ни слуги, ни робови. Подоцна создадената ле-
генда, веројатно, имала цел да му даде смисла на празникот Сатур-
налии.
Вулкан најпрвин бил почитуван во етрурскиот род Velcha-Volca.
Во Рим бил божество на огнот, а потоа заштитник на ковачкиот за-
нает.
Од Етрурците, Римјаните го црезеле ритуалот и оној специфичен
систем на празноверие и гатање што бил познат под името disciplina
etrusca.102Но уште во раната епоха, врз Римјаните влијаеле и грчките
верски претстави. Тие биле преземени од грчките градови во Кампа-
нија. Грчките претстави за одделни божества се врзувани за латин-
ски имиња. Керера (Ceres - храна, плодови) асоцирала на грчката Де--
метра и станала божица на растителното царство, а освен тоа и бо-
жица на мртвите. Грчкиот бог на лозарството, виното и веселбата -
Дионис почнал да се нарекува Либер, а грчката Кора, ќерка на Де-
метра, станала Либера. Тројството: Керера, Либер и Либера Се по-
читувани според грчкиот образец и биле пдебејски божества, додека
храмовите на капитолското тројство и Веста биле патрикиски вер-
ски центри. Од Грците, во Рим преминало почитувањето на Аполон,
Хермес (во Рим - Меркур) и на други божества.
Римскиот пантеон не останал затворен. Римјаните во него при-
мале и други богови. Така, тие во време на војните често се грижеле
да дознаат на кои божества им се молат нивните противници, за да ги
нривлечат тие богови на своја страна.
Цела редица празници биле во врска со семејниот и јавниот жи-
вот, со помените на мртвите, со земјоделскиот календар. Потоа се
појавуваат одделни воени празници и на крајот празници на занает-
чиите, трговците и на морепловците.
Во исто време со подигањето на капитолскиот храм, или набрзо
потоа, во Рим, според етрурскиот пример, почнале да се приредуваат
игри (ludi), кои првобитно се состоеле од колски трки и натпревари на
атлети.
РИМСКИОТШ Т
Во римските верски обреди и обичаи свој одраз нашле мошне ста-
рите стадиуми на религискиот развој. Цела редица верски забрани
потекнуваат од прастарото табу. Така, на пример, на богослужењето
на Силван (божество на шумата) не смееле да присуствуваат жените,
102Ввдистр.79.
а на празникот на Добрата божица (Bona dea), напротив, не се пуштани

мажите. Некои свештенички должности биле врзани за најразновид-
ни забрани: Јупитеровиот фламин не смеел да гледа вооружена вој-
ска, да носи прстен и појас; прекршувањето на некои забрани, на при-
мер, на заветот на девственост од страна на девицата-весталка, е каз-
нувано со смрт.
Голема улога во римскиот култ имале разновидни магиски деј-
ства и зборови. Култот кај Римјаните се состоел од принесување жрт-
ви - животни и растителни плодови, од молитви и специјални риту-
ални дејства. Молитвата на Римјанинот му била средство за магиско
влијание врз божеството или врз некоја лојава. На богот му е прине-
сувана одредена жртва, а тој бил должен молитвата да ја исполни.
Молитвите се соетоеле од многу зборови, бидејќи се сакало да се пред-
видат сите случаи и на боговите да не им се даде можност да бараат
~над ветеното.
Ако не се рече "прими го на дар ова вино што ти го принесувам",
богот може да помисли дека му се ветува целото вино што се наоѓа во
визбата.
Старата легенда кажува како Нума Помпилиј се погодувал со Ју-
питер: "ќе ми ја принесеш на жртва главата" - бара Јупитер. "Многу
добро - одговорил кралот - ќе добиеш глава од кромид, која веднаш
ќе ја искорнам од градината". - "Не, јас подразбирам нешто човеч-
ко". - "Добро, ќе добиеш човечка коса". - "Но не, јас сакам нешто
живо". - "В ред, на сето тоа ќе додадеме една мала риба". Јупитер се
засмеал и се сложил со се.
Римските молитви биле лишени од екстаза. За Римјаните тоа би-
ло празноверие (superstitio). Кон боговите, како кон оној семејниот,
така и кон оние на целата заедница, било нужно да се зачува верноста
и побожноста, што е изразувана со зборот pietas. Римската религија
немала определени етички норми. Тоа што кај неа било главно, тоа е
строгото вршење на обредите и придржувањето кон сите забрани. По-
доцна (во I в. пред н. е. и натаму) римските автори зборот religio го из-
ведувале од глаголот religare, што значи да се врзува, да се приврзува.
НАСТАНУВАЊЕТО НА СВЕПГГЕНИЧКИТБ ОРГАНИЗАДИИ

Како во Грција, така ни во Рим не се развивало професионално
свештенетво, затворено во посебен сталеж. Религијата во Рим не е
одвојувана од државата, туку со неа сочинувала една целост. Свеш-
тениците исто така се службени лица, кои вршат одределени функ-
ции. Тие се здружени во посебни братства, т т о се пополнуваат главно
со кооптирање. Едно од постарите здруженија бил колегиумот на ар-
вадските браќа (браќата орачи), кои го одржувале својот празник во
чест на божицата на плодноста. Зачувани се протоколи од тој празник;
во еден од нив се наведува ритуална песна, која го зачувала старин-
скиот латински јазик. По паѓањето на кралската власт особено зна-
чење стекнале понтифиците, на кои постепено преминува функци-

јата на вршење надзор над целиот верски живот, над јавното и при-
ватното богослужење.
Под етрурско влијание со популарност се здобиле разновидни га-
тања. Во особено важни случаи, војсководците во војната и стареши-
ните во самиот Рим, им се обраќале на харуспнште, кои гатале спо-
ред утробата на жртвуваните животни и ги толкувале небеските зна-
менија, но почесто прибегнувале кон совети на посебни познавачи -
аугури, кои ја одгатнувале волјата на боговите според летот на пти-
ците и според тоа како светите кокошки го колват зрното. Според
преданието, во времето на Тарквиниј Горделивиот - всушност, веро-
јатно во првите години на Републиката - во Рим се појавиле такана-
речените Сибилински книги, чие составување е припишувано на про-
рочката Сибила од Кума. Тие книги содржеле разни грчки пророштва.
На Сибилинските книги им се обраќале во исклучителни ситуации.
Нивното чување им е доверено на свештениците и на толкувачите.
Меѓу особеностите на римската религија е и поделбата на дено-
вите во кои е допуштено свикување на собранието, склучувањето до-
говори и друго (dies fasti) и на такви во кои сето тоа не е допуштено
(dies nefasti). Од друга страна, деновите се делени на празнични и ра-
ботни; имало несреќни денови итн. Така е направен специјален вер-
ски календар што бил во надлежност на понтифиците.
Во периодот на кралевите удрени ре темелите на римското пра-
во. Во тоа време се појавува поделбата на правото на fas u ius. Fas ги
опфаќа боженските прописи, ius - прописите на власта и на судот. Во
раниот период fas опфаќа широка област; меѓународните односи, кри-
вичните престапи, склучувањето бракови, посинувањето, разни до-
говори, утврдувањето на границите - сето тоа било врзано за рели-
гијата. Извор за формирање на правото бил обвчајот, а чувар на оби-
чајот - свештеничкиот колегиум на понтифиците.
3
-E\
■
n
!
T
ТРЕТ ДЕЛ
ПЕРИОД HA РАНАТА
РЕПУБЛИКА
ГЛАВАУ1
ОСНОВАЊЕТО НА РЕПУБЈШКАТА- И БОРБАТА

НА СТАЛЕЖИТЕ ВО V 8: ПРЕД Н. Е.
По паѓањето на кралската власт (според традицијата 509 г. пред
н. е.) во Рим е основана Република. На чело на државата стоеле двајца
изборни консули, кои се менувале секоја година. Задржани се народ-
ните собранија (comitia); како и порано, функционирал советот на стар-
дите - сенатот; родовската аристократија во тоа време повторно се
зајакнува, а следниот период е одбележан како време на жестока клас-
на борба, борба меѓу патрикиите и плебејците. Во основата на таа
борба лежи борба за земјата. "Внатрешната историја - вели Маркс -
може сосема да се сведе на борбата на ситниот земјопосед со круп-
ниот, се разбира, со модификадиите што се условени со постоењето
на ропството."103 Уште во раните етапи се забележува концентрира-
ње на земјата во радете на патрикиите и обезземјување на плебеј-
дите. Природна последица на тоа што на плебсот му останувало малку
земја е зголемувањето на неговата задолженост. Историјата од тој
период говори за аграрпи закови, донесени под притисок на плебсот,
како и за законите што го огравичуваат лихварството. Во исто време
се води борба за проширување ва волвтвчквте права на плебејците.
Плебејците ги уживале правата на римското граѓанство: тие служеле
во војската, учествувале во народното собрание, но не можеле да би-
дат избирани за консули, ниту да бидат членови на сенатот. Текот на
борбата на плебејдите за изедначување во правата со. патрикиите е
затемнет се подоцнежните измислувања, настаните во II и I в. пред
н. е., кои во длабока древност ги пренесуваат односите карактери-
стични за последните векови на Републиката. Нашите извори укажу-
ваат на следните етапи на таа борба.
ПРВАТА СЕЦЕСИЈА И 0СН0ВАМТ0 НА ТРИБУНАТОТ

Еден од првите крупни судири меѓу патрикиите и плебејдите се
случил во 494 година (според други додатоци - во 471 година). Тит
Ливиј вели дека плебејците, незадоволни поради угнетувањето од стра-
ш Маркс, Писмото до Енгелс од 8 март 1885 година; Мапс-Engels, Briefwechsel, ИМЕЛ,

Москва, 1939, т. П.
ЊА.МАШКИН 106 СТАРИОТ РИМ
на на иатрикиите, а особено иоради одлуките за долговите, одбиле да

тргнат во поход против Аеквите и дека се ловлекле на Светиот рид.
Патрикиите го иснратиле на Светиот рид Менениј Агрипа, кој
уживал почит меѓу нлебејдите. Агрииа ја споредил буната на плебеј-
дите со одбинањето и« одделни органи на човековото тело да му
исиорачуваатхрана на желудникот. поради што, одделни мускули со-
сема ослабеле. Со аомош на тој иример, вели Ливиј. Менениј го изме-
нил рас/шложението на духовнте. иа дошло до домирување.
Патрикиите биле нринудени да нрифатат отстаики и се согласиле
со тоа ллебејдите секоја гидина да избираат свои претставници, на-
родни трибуни, што имале должност да ги бранат интересите на иле-
бејците од самоволието на иатрикиските магистрати.
Во 486 година, традицијата го сместува ироектот на аграрниот за-
кон на големиот војсководед Спуриј Касиј, кој дредлагал освоената
земја да им се иодели на илебејците. Спуриј Касиј е обвинет дека се
стреми кон тиранија п ногубен.
Во педесеттите години од V век, според податоците од традиција-
та, е донесен законот иа народниот трибун Икилиј за поделба на зем-
јата на Авентин на најсиромашните граѓани и законот на Тариеј и
Атерниј, што го огрикичил правото на консулите на изрекување иа-
рични казни.
ЗАКОНИТЕ НА ДВАНАЕСЕТ ТАБЛИЦИ

Во средината на V пек, илебејдите во борбите со патрикиите
ностигнуваат изиесни усиеси. Во 451 година, како што кажува тради-
дијата, под иритисбк на плебсот е избрана Комисија од десет луѓе, со
задача да ги захшше законите (decemviri legibus scribundis). Таа ce сос-
тоела од угледни патрикии и добила широки овластувања. Декемви-
рите имале вонредна власт. За таа година не биле избрани ни консули,
ни народни трибуни. Во првата година кодификадионата работа не
била завршена, иа следната година е избрана друга комисија, која,
исто така, се состоела од десет луѓе, но петмина од нив биле цлебејди..
Другите декемвири традидијата ги дрикажува како узурпатори, кои
работеле не само цротив илебејдите. туку дури и против аатрикиите.
Тоа довело до второто новлекување (седесија) на нлебејдите од Рим.
Како неиосреден новод за тоа, традидијата го смета обидот на декем-
вирот Аииј Клавдиј незаконито да ја лиши од слобода ќерката на еден
нлебеед, Виргинија.
Само ннтервенцијата на угледните граѓани го спречила избувну-
вањето на граѓанска војна. Во 449 година меѓу завојуваните сталежи
е склучен свечен мир. Обновени се старите магистратури и иотвр-
дени се цравата на цлебејдите, а на прво место законот за цровокади-
ја (ius provocationis), врз основа на кој, секој граѓанин можел да аиели-
ра до народното собрание по повод некаква неправедна одлука на ма-
гистратот (највисокото службено лиде). Законите што ги заиишале
V' .v / ; .
Н. А. МАШКИН t0 7
'•уцрцотрим'
декемвирите биле објавени, за да може секој да ги знае^Тие ^аќони во

историјата се иознати под името Закони на дванаесет таблигшСТке'
иретставуваат запис на обичајното ираво. Сггоред зборовите на Тит
Ливиј, Дванаесетте таблици биле основен извор на римското лрало -
како на јавното, така и на приватното (fons omnis publici privatique raris).
Тие утврдуваат задолжителност на судската постапка.
Повиканиот мора да се јави на суд. Законите на дванаесет таблици
почнувале со зборовите: "Ако некој е повикан на суд, нека оди“ (Si in
ius vocat, ito). Меѓутоа, властите не цреземаат мерки да го доведат
обвинетиот; обвинителот мора сам да го приведе. Судскиот процес во
ирв ред иретставува парничење, државните органи него го регули-
раат и се појавуваат речиси во улога на мировен судија. Но Законите
на дванаесет таблици претиоставуваат задолжително извршување на
одлуките донесени од страна на судските власти. Законите на дванае-
сет таблиди сведочат за успехот на световното нраво (ius), но, во исто
време, судската постапка е исполнета со редица формули и ритуали,
чие нецридржување може да доведе до губење на парницата.
Законите на дванаесет таблици во своите одредби го одразуваат
развојот на размената. Тие знаат за еден од основните начини на здо-
бивање на сопственоста - манкииацијата.
Тоа бил специјален обред, кој лретлоставувал задолжително ири-
суство на добитникот на иредметот и поранешниот соиственик
(оттуѓувачот). Освен тоа, морало да присуствуваат пет иолнолетни
граѓани, како сведоци, и шестиот, што ја држел бакарната вага. Допи-
рајќи го со рака предметот што му е цредаван, новиот сопственик
удирал со парче бакар (што го симболизирало илаќањето за предме-
тот) на вагата, му го предавал на оттуѓувачот и изговарал оиреде-
лена формула.
Законите на дванаесет таблици знаат за поделба на сите работи
на две категории: на нешта што се оттуѓуваат преку манкинација (геѕ
mancipi) и на нешта што не смеат да се нредаваат иреку манкипација
(res nec mancipi). Дефиницијата на тие иоими ни е нозната од делата на
правниците од периодот на Царството. Овие, во ирвата категорија
(res mancipi) ги вбројувале недвижниот имот (земјата и зградите) во
границите на Италија, робовите и четириножните животни што слу~
жат за цренесување товар (коњите, воловите, магарињата и маските)
и селските услуги (цравото на поминување, терање добиток и спро-
ведувањето вода иреку соседна земјоделска парцела). Другите нешта
се вбројувани во res nec mancipi; тие не можеле да се предаваат цреку
манкииација. Сето тоа сведочи за развојот на приватната сопстве-
ност, во прв ред соиственоста над работите од селскиот домен.
Во тоа време се раѓа поимот.за неограничената квиритска сои-
ственост104 (dominium ex iure Quiritium) која, според учењето на иодоц-
,0Ј Квирити - стар назив за римските граѓани.

нежните правници, можат да ја имаат само Римјаните и која ја чуваат

раните римски закони. Нарушувањето на сопственоста се казнува су-
рово. Оној што преку ноќ го пасел добитокот или жнеел во туѓа нива,
обработена со плуг, е осудуван да биде жртвуван на подземните бо-
гови и е погубуван. Смртната казна се заканувала и на потпалува-
чите, како и на оние кои краделе ноќе. За кражбите извршени дење, за
своеволно сечење дрвја и за други слични престапи е пропишувана
голема парична казна.
Законите на дванаесет таблици признаваат слобода на завешта-
нието. Но, принципот на колективна (родовска) сопственост и ната-
му постоел. Ако римскиот граѓанин умре без тестамент, според Зако-
ните на дванаесет таблици го наследувале "неговите наследници"
(sui heredes), под кои се подразбирани лица што се наоѓаат непосредно
под татковската власт на покојникот. Ако нема наследници, имотот
преминувал на најблиските агнати, а ако нема ни агнати - на сопле-
мениците (gentiles). Колективната државна земјшпна сопственост (ager
publicus), Законите на дванаесет таблици не ја споменуваат.
Законите на дванаесет таблици значително внимание му посве-
туваат на должничкото драво.
Најстар облик на должничка обврска бил nexum (ропство за долг).
Според таа обврска, должникот (nexus) ако не го плати долгот, пот-
паѓал под власт на својот доверител, во чиј посед преминувале имо-
тот и децата на должникот. Формално, nexus од другите робови се
разликувал по тоа што добивал слобода штом ќе го исплати долгот.
И покрај сите суровости на должничкото право, Законите на два-
наесет таблици ја ограничуваат каматата, утврдуваат максимум од
8 V3% годипгна камата.
Законите на дванаесет таблици ги зафаќаат и семејните односи.
Таткото на семејството (pater familias) ужива неограничена власт. Тој
може своите деца да ги цродаде во ропство. За волја на вистината,
синот можел да се продава во ропство само три пати. Ако по тоа до-
биел слобода, повеќе не потпаѓал под таткова власт.
Законите на дванаесет таблици не запознаваат со системот казни
за разни вини. Покрај старинскиот талион (talio - одмазда), се споме-
нуваат и парични казни. Тие парични казни се наплатувани во асови,
кои во тоа време претставувале парчиња баќар (aes rude). Во Зако-
ните на дванаесет табли израз нашла и имотната диференцијација.на
римското општество. Тие зборуваат за богати (assidui) и за сиромаси
(proletarii).
. Законите на дванаесет таблици не го зафаќаат државниот поре-
док, но утврдуваат цела редица мерки од полициски карактер (заб-
~»_рана за погребување во самиот град, утврдување на широчината на
патиштата итн.).
Текстот на Законите на дванаесет таблици не е зачуван. Нивната
содржина се реконструира врз основа на цитатите од разни римски
автори и правници. Некои истражувачи ги ставаат Дванаесетте таб-
лици во подоцниот период (Паис - на почетокот на III, а Ламберг -
Н. А. МАШКИН 1,09 СТАРИОТ РИМ
г.
дури на ночетокот на II век); меѓутоа, јазичните архаизми во зачува-

ните цитати од Дванаесетте таблици, примитивните облици на одно-
сите (на цример, принципот на талион) зборуваат дека тие навистина
можат да се стават во раниот период. Но, не е исклучена можноста
дека врз римските правни односи влијаело законодавството на пораз-
виените јужноиталски грчки градови.
Законите на дванаесет таблици ги одразуваат социјалните односи
на римското општество во времето на неговиот премин на робовладе-
телство. Ропството веќе било мошне раширено. Тоа можело да се
протегне на граѓаните, дури и на членовите на семејството; вр исто
време, тоа се уште носи патријархален карактер. Се развива приват-
ната сопственост, но нејзиниот пробив во граѓанскиот живот е заба-
вен со постоењето на колективната, гентилна сопственост.
ЗАКОНИТЕ НА КАНУЛЕЈ
Законите на дванаесет таблици ја потврдувале старинската за-
брана за склучување бракови меѓу патрикиите и плебејците. Според
податоците на традицијата, таа забрана е симната дури во 445 година,
според законот што го поднел трибунот Кавулеј, и браковите склу-
чени меѓу патрикиите и плебејдите се признавани за законити.
Друг проект на закони на Канулеј предвидува избирање консули
од редовите на плебејците; овој проект не поминал, но од 444 година,
наместо консули се избирани воени трибуни со консулска власт.
Оваа должност можеле да ја вршат и плебејци. Воените трибуни
на почетокот не се избирани секоја година, туку нивните избори се
сменувале со изборот на консули, но во почетокот на IV в. пред н. е.
воените трибуни ги замениле консулите за прилично долго време.
Со Кавулееввот заков се завршува врввот вериод ва борбата ме-
ѓ у патрикиите и плебејците.
Успееите на плебејцит^ пред се, се условени од порастот на нив-
ната економска моќ и нивната улога во војската, но за успееите на
плебсот во извесна смисла придонесло и тоа што меѓу патрикиските
родови немало слога. Одделни родови водат дури и самостојна надво-
решна долитика. Така, во 477 година, во борбата против Веи загинале
306 Фабиевци, кои, очигледно, се обиделе независно од државата, да
основаат колонија. Според Момзеновото испитување, од почетокот
на Републиката до средината на V век, исчезнале најмалку 20 патри-
киски родови. Ова се објаснува главно со борбата меѓу одделните патри-
киски родови. По Каиулеевиот заковдоаѓа до ковсолидација ва пат-
рвквјатот во борбата лротив плебсот, во што расправиите и суди-
рбте меѓуродовите ствввуваат. ,
ГЛАбА VII
V '- •
ОД ПОЧЕТОКОТ НА РЕПУБЛИКАТА ДО
. ШЕЕСЕТТИТЕ ГОДИНИ HA IIIВ. ПРЕД Н. Е,
. ’ ' I. ОДНОСШ НА РИМ КОН СОСЕДНИТЕ ПЛЕМИБА
И НАЕЗДАТА НА ГАЛИТЕ.
БОРБАТА СО ЕТРУРЦИТЕ
Античките автори ја сликаат римската заедница по протерувањето
на Тарквиниј Горделивиот како силна држава. Но, тешко е нивните
описи да се сметаат како веродостојни. Протерувањето на Етрурци-
те и уиорната борба со нив, што дошла потоа, довеле до слабеење на
Рим и до зајакнување на соседните латински градови. Врз основа на
традицијата може да се заклучи дека за Рим особено била тешка бор-
бата со Порсена, кралот на етрурскиот град Клусиј. Порсена го оп-
седнал Рим, ги разурнал утврдувањата и склучил мир под услови не-
поволни за Рим. Но, на Етрурците не им пошло од рака повторно да се
зацврстат на левиот брег на Тибар, бидејќи наишле на отпор од стра-
на на Латините, на кои им дале помош Грците од Кума.
З а таа војна Римјаните врзуваат редица легенди, кои ги сликаат
•јуцаштвото и патриотизмот на нивните предци. Кога, под притисокот
на Етрурците, Римјаните потклекнале и побегнале преку мостот, Х о-
ратијКоклит, штитејќи ја отстапницата со уште двајца храбри Римја-
ни се борел против мноштво непријатели. Младиот М укиј Скаевола
се решил да го убие Порсена. Тој се пробил во непријателскиоттабор,
но наместо кралот, го убил писарот, кој седел покрај него. Порсена му
предложил на Мукиј да ги издаде соучесниците, заканувајќи му се со
сурови маки, но овој сам ја ставил десната рака во огнот и од себе не
испуштил ниту глас додека му горела раката. Тоа го поттикнало Пор-
сена со Римјаните да склучи чесен мир. Патрикијката, девојката Клое-
лија, му била предадена на Порсена како заложник. Откако ја изла-
жала стражата таа, заедно со другите Римјанки го препливала Тибар
и се вратила во Рим. Но сенатот, плашејќи се дека Порсена ќе го смета
договорот за прекршен, ја вратил Клоелија назад. Порсена и оддал
признание на нејзината храброст и и дозволил заедно со неполнолет-
ните жители да се врати во татковината. Сограѓаните на Клоелија и
подигнале статуа на коњ.
Тие легенди се зачувани но натрикиските родови и носеле етио-

лошки карактер. Легендата за Мукиј имала задача да го објасни по-
теклото на прекарот Scaevola "Левучар", а легендата за Клоелија да
го објасни кииот на девојка на кон>, кој се наоѓал во горниот дел на
Светата улица.
РИМ И ЛАТИНСКИТЕ ГРАДОВИ

Во 496 година традицијата ја става иобедата на Римјаните над Ла-
тините кај Регилското Езеро. Ова сведоштво тешко дека може да би-
де веродостојно, бидејќи иобедата можела да биде само делумна. На-
скоро (во 493 г.) консулот Спуриј Касиј склучил сојуз со федерацијата
на латинските градови. Рим во тоа време не се издвојувал над другите
градови во латинската федерација; заедно со жителите на другите ла-
тински градови, Римјаните се бореле во војската на федерацијата под
командата на латинските диктатори.
БОРБАТА СО АЕКВИТЕ И ВОЛСКИТЕ

Заеднички непријатели на Римјаниге и на Латините им биле Аек-
вите и Волските. Римските извори детално се задржуваат на борбите
со нив, но во тие кажувања има многу неверодостојности.
За тие војни се врзани редида цоиуларни римски легенди. Особе-
но многу сиорови меѓу историчарите предизвикала легендата за Ко-
риолан. Маркиј Кориолан, кој се одликувал со храброст и кој својот
прекар ѓо добил иоради успешниот јуриш на градот на Волските -
Кориола, бил убеден аристократ, противник на плебејците и нивните
заштитници, народните трибуни. Во Рим владеела глад, и житото мо-
рало да се купува од соседите. Но, наскоро жито е добиено од сики-
лискиот тиранин, и тогаш почнало да се цретресува ирашањето по
која цена да им се иродава на плебејците. Кориолан предложил жи-
тото да се продава но стара цена само во тој случај ако илебејците се
согласат да ја укинат установата народен трибун. Овој предлог пре-
дизвикал иобуна на илебсот, а Кориолан бил принуден да цобегне од
Рим. Тој преминал на страната на Волските и брзо ги повел цротив
својот роден град. Римјаните не можеле да дадат отпор, па морале да
цоведат преговори, но Кориолан поставил такви услови што со нив не
можеле да се согласат. Тогаш кај Кориолан тргнале римските патри-
кијки, меѓу кои се наоѓале и неговата мајка и жена, Пред нивните
молби предавникот не можел да издржи и и наредил на својата војска
да отстаии. Благодарните Римјани во чест на матроните иодигнале
храм на женската среќа (Fortuna muliebris).
Нибур нрв иосочил на редица анахронизми во кажувањето за Ко-
риолан и ја сместил во редот на легендите што претставуваат одраз на
__________________ ._____________________ рсм м ндр ?,А НЛАСИЧНИ СТУДИИ
Н: А. МАШКИН 112 СТАРИОТ РИМ
настани значително пододнежни од времето во кое ги става легенда-

та. Момзен истакнал повеќе неусогласености во тоа кажување и ја
изнел претпоставката дека мотивот за неговото настанување била жел-
бата на плебејеките родови Ветурии и Волумнии, од кои воделе по-
текло Кориолановата мајка и жена, да го истакнат своето древно по-
текло. Во иото време, плебејците со пгарење и со разубавување на таа
легенда ја подвлеќувале својата сила. Настанувањето на легендата
Момзен го стзва во III в. пред н. е. Други испитувачи укажувале на
аетиолошкиот карактер на легендата за Кориолан (објаснување за
подигнувањето на храмот на Женската среќа).
За борбата против Волските и Аеквите е врзана легендата за Лу-
к и ј КвинктијКивкинат. Заменувајќи го консулот што паднал во бо-
јот, тој ги победил Волските, ги домирил Патршсиите и плебејдите, па
се повлекол во селска самотија, каде што со сопствени раце обрабо-
тувал нива, што се состоела од 4 југери (околу 1 хектар). Кога на рим-
ските ѕидови повторно им се приближиле Аеквите, заедно со Сабиња-
ните, било одлучено Кинкинат да се избере за диктатор. Пратениците
на сенатот го затекнале Кинкинат на работа - копал ендек (или орал
нива). Облекувајќи ја тогата, Кинкинат ја сослушал пораката на пра-
теницнте, ја дрезел командата над војската и извојувал победа. Оваа
легенда имала за цел да ги подвлече строгите дрироди и обичаите на
римските дредци што го удриле темелот на римската моќ во Италија.
■ БОРБАТА СО ВЕИ
Во текот на долго време водени се војни со етрурскиот град Веи
и со нејзиниот соЈузник Фидена. Последната војна со Веи траела десет
години (406-396 г.). Неа усиеал да ја заврши диктаторот Марк Фуриј
Камил, заземајќи ја Веи на јуриш.
На тој начин, Римјаните трајно се зацврстиле на десниот брег на
Тибар и ја прошириле својата територија за сметка на етрурските
доседи. Со тоа започнало навлегувањето на Римјаните во областа на
Етрурдите.
НАЕЗДАТА НА ГАЛИТБ
Набрзо по победата на Римјаните над Веи, Средна Италија била
изложена на напад од Галите (Келтите). Во последните децении од V
век келтските племиња ги преминале Алпите и се раселиле во доли-
ната на реката По. Во 387 година, (или, според друга верзија, во 390
година) келтските доселеници, веројатно племето Сенони, ги минале
Апенините, упаднале во Средна Италија и го опседнале етрурскио.т
град Клусиј. Неговите жители за домош се обратиле до Рим. Според
традидијата, Римјаните удатиле пратеници што имале задача од Га-
лите да побараат да не ги налаѓаат луѓето кои не им направиле зло.

Но, цратениците не се ограничиле на преговори, туку се впуштиле во
борба, и тоа послужило како повод за-походот на Галите против Рим-
јаните. Кај рекичката Алија, притока на Тибар, Римјаните претрпеле
пораз и патот за Рим бил отворен. Галите го зазеле и го ограбиле
градот. Останал зачуван единствено Каиитол, бидејќи неговите бра-
нители, според преданието, во моментот на неочекуваниот напад на
Галите, за врѕме на ноќта, ги разбудиле Јунонините гуски. Римјаните
биле оринудени да платат откуп. Келтите се повлекле од Рим, веро јат-
но затоа што на нивните населби им се заканувале алпските племи-
ња. Но, традицијата тоа fo доведува во врска со акциите на освојува-
чот на Веи - Камил, што бил именуван за диктатор. Под Камиловото
раководотво, Рим по војната со Галите бил изграден и утврден.
Последица на галската наезда било слабеењето на римското вли-
јание врз Латиј и привремениот прекин со федерацијата на латински-
те градови, која во тоа време станува посилна и поцврста. Околу Рим
се издигнуваат цврсти ѕидови, чии остатоци се зачувани до денес. Во
следните години Римјаните биле принудени да водат борба со Аеквите,
Волските и Етрурците; ним им пошло од рака од тие војни да излезат
како лобедниди. Опасноста од нова галска наезда придонесла за
зацврстување на латинскиот сојуз, кому пристапил и Рим, со еднакви
права. Во средината на IV век Рим веќе претставува моќен град-др-
жава во Латвј. Во 354 година Рим склучува сојуз со Самнитите, а во
348 година - договор со Картагина. Во истата година на Римјаните им
успеало да извојуваат победа над Галите, со кои, по неколку години,
(во 332 година) е склучен мировен договор.
2. ПОКОРУВАЊЕТО НА ИТАЈШЈА ОД СТРАНА

НА РИМ И БОРБАТА СО ПИР
ПРИСОЕДИНУВАЊЕТО НА КАМПАНША
Сојузот на Рим со Самнитите не бил траен. Самнитската федера-
ција опфаќала поголема територија од латинската; самнитските вој-
ници се одликувале со храброст. Но, надмоќноста на латинската фе-
дерација, на чие чело бил Рим, се состоела во нејзината поголема
централизација, а и во економски поглед Римјаните и нивните сојуз-
ници биле над Самнитите, кај кои уште има белези на поредокот од
првобитната заедница. Уште од дамни времиња, Самнитите вршеле
притисок врз жителите на Кампанија; а кога на таа плодна област
почнале да претендираат Римјаните, меѓу Римјаните и Самнитите до-
шло до судир. Според римската традиција, Камданците, загрозувани
од Самнитите, стапиле под власт на Римјаните, што довело и до П р-
■вата самвитска војва\ таа траела од 343 до 341 година и завршила со
аобеда на Рим.
Q Р.тапмпт РИМ
Кажувањето на античките автори за Првата самнитска војна пре-

дизвикало редица критички забелешки на истражувачите. Таа војна
не се сиомнува во најстарата традиција, што е зачувана кај Диодор.
Нибур и Момзен го негирале и самиот факт дека постоела Првата
самнитска војна и сметале дека Римјаните и Самнитите дејетвувале
заедно против Латините. Меѓутоа, некои современи истражувачи (на
пример, Едкок во "Кембрицската историја", Пигањол и други), нави-
стина, не ги сметаат за веродостојни деталите од кажувањата за Пр-
вата самнитска војна, но тврдат дека не е можно да се негира фактот
оти во тој период дошло до судир меѓу Римјаните и Самнитите.
ЛАТИНСКАТА ВОЈНА
Во 340 година дигнале востание Латините, кои му биле цотчине-
ти на Рим и кои иретендирале на еднакви права со Римјаните во латин-
ската федерација; ним им се придружиле Кампанијците. Но, во 338
година таа, таканаречена Латинска војна, се завршила со победа на
Рим. Латинскиот сојуз престанал да постои. Градовите најблиски до
Рим влегле' во неговиот состав и станале негови делови, а жителите на
другите латински населби се изедначени со Римјаните во поглед на
граѓанските црава (тие добиле ius commercii - цраво да се занимаваат
со трговија и да се здобиваат со сопственост, некои од нив и ius connubii
- ираво да склучуваат бракови со римските граѓани), но не добиле
право на глас во народното собрание. Само два града (Тибур и Прае-
несте) се сметани за римски сојузници. Така е удрен темелот на ла-
ттското граѓанство.
САМНИТСКИТЕ ВОЈНИ
Во 327 година започнала Втората самнитска војна (327- 304 г.).
Повод за неа било римското освојување на камианискиот грчки град
Неанол.
Почетокот на војната, додека Римјаните дејствувале против
самнитските гарнизони но кампаниските градови, бил успешен за Рим.
На страната на Римјаните преминале Луканците и Апулците. Тие има-
ле задача да упаднат во Самннј од исток, додека Рим водел операции
на Запад. Но, на Римјаните им.било вонредно тешко да водат војна
иротив федерацијата на сабелските племиња по планинските преде-
ли, на кои тие не биле навикнати, па по првите успеси дошол тежок
иораз. Во 321 година римската војска, затворена во Каудшскиоттес-
нец, била принудена да и се предаде на милоста и немилоста на по-
бедникот. Римјаните морале да поминат иод јаремот, што е сметано за
голем срам. По тој пораз Римјаните морале да ги напуштат заземени-
те градови и да остават 600 заложници, ch до склучувањето на мирот.

Пресврт во воените операции настанал дури во 316 година. Римја-
ните ја промениле тактиката, ја реорганизирале војската, создавајќи
помали, подвижни одреди, вооружени со кратки копја и мечеви. По
тие реформи римската војска извојувала редида победи над Самни-
тите и нивните сојузници. По мирот, што е склучен во 304 година,
Римјаните добиле повеќе територии за основање колонии, но самнит-
ската федерација останала зачувана, а Рим повторно склучил дого-
вор со неа. Пред крајот на Втората самнитска војна, конечно, под
Римјаните потпаднале Херниките и Аеквите.
Во 299 година, по долготрајниот прекин, Галите, здружувајќи се
со Етрурците, дошле до самата територија на Рим. Тешката положба
на Римјаните ја искористиле Самнитите и повторно го зацврстиле свое-
то влијание во Луканија, која пред тоа била римски сојузник. Тоа по-
служило како повод за Третата самнитска војна (298-290 г.). Воени-
те онерадии се водени ио разни области на Италија. Особено опасна
била ситуацијата на Римјаните на север, во Умбрија, каде што самнит-
ската војска, зајакната со галски одреди, требало да се спои со Етрур-
ците. Но, кога Римјаните упаднале во Етрурија, Етрурците ги напуш-
тиле Келтите, а над Самнитите и Галите, Римјаните во битката кај
Сеитив (296 г.) извојувале пресудна победа, која всушност и ја одлу-
чила судбината на Италија. Со Етрурија е склучен мир, а војната со
Самнитите завршила со добедата на рдмскиот војсководед М авијКу-
р и ј Девтат.
Самниј бил принуден да склучи сојуз со Рим. Сабелската федера-
ција со војната била толку ослабена, што Римјаните сосема ги поко-
риле Сабиндите. Поголем дел од нивната територија дреминал во ра-
цете на иобедниците, а останатите градови влегле во римската држава
како civitates sine suffragio, т.е. како градски општини без право на глас.
Се предале и жителите на Пикенум. Во нивната област, на брегот на
Јадранското Море, била основана латинската колонија Адрија, која
го удрила темелот на римската моќ на источниот брег на Италија.
Римјаните сега биле господари на Средна Италија. По блескавата цо-
беда на Римјаните во битката кај Вадимонското Езеро (во 288 г.) гал-
ските племиња биле отфрлени на север, а етрурските градови биле
принудени да склучат сојуз со Рим.
Јунакот на Третата самнитска војна, Маниј Куриј Дентат, бил "но-
вајлија" (homo novus) кој на високата функција се искачил благодарејќи
на личните квалитети и на иоддршката од страна на плебсот, а не на
родовските врски.
Неговата биографија во текот на довеќе векови служела како при-
мер за римската едноставност и умереност во личниот живот. Изво-
рите велат дека тој, по освојувањето на Самниј, за себе си земал такво
парче земја какво што поседувал најсиромавиот меѓу граѓаните и дека
сам го обработувал. Еден од истакнатите војсководци на почетокот
на војната бил Лукиј Корнелиј Скидион Барбат, кого што го сломену-
Н,А.|ЛАШКИН 116 СТАРИОТ РИМ
ва Тит Ливиј и чиј надгробен споменик е зачуван. Тоа е најраниот

римски натпис што споменува име на една историска личност.10Ѕ
РИМИТАРБНТ
По победата над Самнитите, Римјаните дошле во непосреден кон-
такт со јужноиталските грчки градови, Најголемиот грчки град во
Италија, во почетокот на III в. пред н.е. бил Тарент што се прославил
со своето богатство и кој ревносно ја чувал својата државна независ-
ност. Политичкото уредување на тој град најпрвин било строго
аристократско, но, подоцна, во Тарент се зацврстил демократски по-
редок; сепак власта била во рацете на побогатите трговди и ооаствен-
иците на бродови. Тарент немал своја војска, туку се користел со услу-
гите на грчките наемници.
На грчките градови напаѓале Луканците. Туриј се обратил за по-
мош до Рим. Римјаните на помош му испратиле војска, која извојувала
победа над Луканците, по што во Туриј останал римскиот гарнизон.
Набрзо потоа, римските бродови кои трѓнале во Јадранското Море,
се закотвиле во Тарентскиот залив. Тарентинците во тоа виделе
прекршување на договорот што цред тоа го склучиле со Римјаните, ги
нападнале римските бродови и дел од нив потопиле. Потоа Тарентин-
ците го зазеле Туриј и го принудиле римскиот гарнизон да го напушти
градот. Врз основа на тоа, Римјаните упатиле во Тарент цратеници, но
овие таму биле изложени на навреди, што на Римјаните им иослу-
жило како повод за објавување на војна.
ВОЈНАТАСОПИР
Заради борба против Рим, Тарент го повикал епирскиот крал Пир,
еден од најкрупните војсководци на тоа време, кој сонувал за создава-
ње силна западна држава и со радост го прифатил предлогот на Та-
рентинците. Во 280 година тој се истоварил во Италија, со војска што
се состоела од 22000 добро обучени пешадинци, 3000 коњаници и 20
воени слонови, што претставувале новина во воената техника на тој
период.
Првата битка меѓу Римјаните и Пир, која завршила со победа на
Пир, се случила истата таа година кај Хераклеја. Голема улога во неа
одиграле воените слонови, со кои Ржмјаните уште не умееле да се
борат.105
105Треба да се истакне дека податоците за походите во кои учествувал Скипион и кои

се наоѓаат на тој натпис не се поклопуваат со она што го говори за нив Тит Ливиј.
Н. А. МАШКИН 117 CTAPMdT РИМ
По таа победа, на страната на Пир преминале Луканците и Самни-

тите. Под негова власт биле речиси сите јужноиталски грчки градови.
Минувајќи низ Самниј и Кампанија, Пнр упаднал на територијата на
Латиј, но не наишол на поддршка од страна на Латините. Римјаните,
пак, во Латиј концентрирале значителни воени сили и Пир бил при-
нуден да ги сврти своите трупи и да се врати во Тарент.
Во следната, 279 година, Пир извојувал нова победа над Римјани-
те, во Аускул, во Апулија, но таа го чинела толку големи загуби ( "Пи-
рова победа") што во Рим испратил пратеници со понуда за склучу-
вање мир; но, сенатот ја одбил таа понуда. Рим во тоа време стапил во
преговори со Картагина и склучил со неа договор, според кој, двете
страни се обврзале, една со друга да си помагаЗт и да не склучуваат
мир со Грците без заемна спогодба.
Наскоро Пир се скарал со Тарентиндкге и, напуштајќи ја И т а -'
лија, тргнал да ја побара среќата на Сикшгаја, каде што го викале
жителите на грчките градови. На Пир најарвин му пошло од рака да
ги освои речиси сите картагински поседи на Сикидија. Тој се носел со
мисла со голема флота да го нападне противникот во самата Африка
и таму да му зададе пресуден удар; но тоа барало големи жртви од
страна на сицилијанските грчки градови, бидејќи Пир почнал да се
однесува исто онака како што се однесувале хеленистичките кралеви
^во потчинетите земји; поради тоа, сикилијанските Грци, незадоволни
£>дПир, стапиле во врска со Картагинците. Картагинската војска пов-
торнр се појавила на Сикилија, па Пир наскоро се вратил во Италија.
Во неѓово отсуство, Римјаните со променлив успех воделе борба со
Тарентинцлте, кои се наоѓале во тешка ситуација. Пировата појава во
Италија најпрвин ги натерала Римјаните да се повлечат, но во 285
година кај Беиевент, дошло до решавачки судир меѓу војските на епир-
скиот крал и Римјаните, со кои командувал јунакот на Третата самнитска
војна - МанијКуријДеѕтат. Римските стрелци умееле да ги исплашат
слоновите, да ги натераат на бегство и да ја растројат Пировата вој-
ска. Римјаните извојувале решавачка победа и се здобиле со огромен
плен. Пир бил принуден да се врати на Епир и наскоро загинал за
време на борбите со Македонците во пелопонеокиот Арг (во 272.г.).
Во 272 година гарнизонот кој Пир го оставил во Тарент, им се
предал на Римјаните. Тарентинците морале да им ги предадат на Рим-
јаните своите бродови и да ги разурнат ѕидовите.
Истата година под власта на Рим паднале и Самвитите, Лукан-
ците иБрутијците, што војувале на страната на Пир. Во 270 година е
заземен Региј, во кој се одметнала и се закрепила една кампанска ле-
гија. Во 265 година Римјаните го зазеле етрурскиот град Волсиниј, со
што освојувањето на Италија било завршено.
Сдоред тоа, освојувањето на Италија од страна на Рим, што започ-
нало со покорувањето на Латиј, траело повеќе од 200 години. Не мо-
же да се зборува за непрекинато победоносна офанзива на Римјани-
те, бидејќи Рим често трпел порази. Од една страна, Рим морал да во-
ди борба со противниците кои по својот општествен развој биле по-
ниско од Римјаните; кај довеќето италски длемиња се уште постоел

родовскиот поредок. Од друга страна, Римјанитесе бореле со народи
кои во културен ноглед биле над нив - со Етрурците и со италските
Грци- Но, кај тие народи немало појштичко единство, а нивната војска
главно се состоела од наемници. Затоа и тие народи морале да му се
покорат на Рим. Во римските успеси голема улога имала диплома-
тијата; лринцшхот divide et impera - раздели, па владеј - бил раково-
дечкиот принцип на надворешната политика на Рим. Речиси во секо-
ја војна Рим дејствувал во сојуз со некои племиња и градови. Тој чес-
то го расипувал сојузот на своите противници и тоа му обезбедувало
победа. На резултатот на римските победи не може да се гледа како на
национално обединување на Италија (како што смета Момзен); тоа
било освојување, а последица на тоа освојување било создавањето на
федерација на племиња и градови, иотчинети на Рим.
ГДАВАУШ
ДЕМОКРАТИЗАЦИЈАТА НА ПОЛИТИЧКИОТ
ПОРЕДОК НА РИМ СШ А РЕПУБМКА ВОIV И
НА ПОЧЕТОКОТ HA IIIВ. ПРЕД Н, Е.
1. ЗАЅРШУВАШО НА БОРВИТЕ МЕЃУ
ПАТРИКИИТЕ И Ш1ЕБЕЈЦИТЕ
Надворешната политика од V-III век најпрвин била борба за хе-
гемонија во латинскиот сојуз, потоа борба за покорување на Латиј и
за слабеење на моќта на соседните градови-држави и, на крајот, борба
за политичка превласт на Рим над Апенинскиот Полуостров. Но, тоа
во иото време била и борба за проширување на земјишниот фонд на
римските граѓани, таканаречена државна земја (ager publicus). Набрзо
по уривањето на Веи, на местото на тој град, се основаат четири сел-
ски триби. Во 357 година традицијата го става основањето на две сел-
ски триби на територијата на Волските. Со ширењето на своите тери-
тории, Рим основа колонии во областите кои не контактираат непо-
средно со римските поседи. На крајот, еден дел од освоеното земјипгге
останал неподелен, и римските граѓани добивале ираво на окупација
(т.е. право на слободно земање државна земја).
Главнината на римската војска, што се вооружувала на свој трошок,
ја правеле плебејците. Изворнте ги сликаат сецесиите (заминувањето
на плебејците од Рим) од 494 и 450 година како воени штрајкови. По
445 година аристократијата се зајакнува, во определена мерка на смет-
ка на старите латински родови и родовското племство на некои кам-
пански градови.
Изворите говорат за пресметување на патрикиите со политичките
водачи, популарни меѓу плебејците.
Традицијата вели дека во 439 година е обвш ет и убиен' зашто се
стреми кон тиранија, Спуриј Мелиј, кој во време на глад им делел
жито на неимотните. Истото, во 384 година, му се случило и на Марк
Магѓлиј, поради помошта дадена на должнидите. Слично на кажува-
њето за Спуриј Касиј, можно е и вестите за обидите на Мелиј и Ман-
лиј, да заведат тиранија, да паѓаат во подоцнежно време и дека рим-
ските аналисти ги разубавиле, но е несомнено дека во кажувањето за
Манлиј Капитолски нашло одраз зајакнувањето на класната борба по
галската катастрофа.
ЗАКОНИТЕ НА ЛИКИНИЈ И СЕКСТИЈ

Значењето на плебсот растело во времето на речиси непрекина-
тите војни во седумдесеттите и шееоеттите години на IV век и патри-
киите морале да се согласат на нови отстапки. Во 367 година се при-
мени законите на Ликиниј и Секстиј. Според првиот, воспоставена е
власт на консулите, на чие место дотогаш се избирани воени трибуни
со консулска власт; притоа, еден од консулите морало задолжително
да се избира од редовите на плебејците. Вториот закон му допуштал
на секој граѓанин од државната земја да окупира најмногу 500 југери.
Третиот закон е спроведен во интерес на.должниците: каматата на
заемите е пресметувана во висина на долгот, при што заостанатиот
дел од долгот можел да се плати во текот на наредните три години.
Изворите велат дека Ликиниј и Секстиј дури по десетгодишна бор-
ба постигнале потврда на своите законски проекти. Секстиј бил први-
от консул избран од редовите на плебејците. Ликиниј набрзо по 367
година е осуден, бидејќи бил обвинет дека го прекршил аграрниот
закон донесен на негова иницијатива. Законот за консулите не побу-
дува сомневање, бидејќи по 367 година во консулските фасти се поја-
вуваат имиња на плебејци. Сомневање предизвикала веродостојноста
на вториот закон; некои научници (Низе, Белох и други), укажувале
на тоа дека во IV век не може да стане збор за парцели од 500 југери.
Низе, де Санктис, Белох и други истражувачи го ставале тој закон во
подоцнежен нериод (кон крајот на III и дури и во II веќ). Меѓутоа,
традицијата сосема определено го врзува утврдувањето на максиму-
мот на окупираната државна земја за законите на Ликиниј и Секстиј.
Современите истражувачи, на пример Тени, Франк и Лест, не гледаат
основа за сомневање во веродостојноста на аграрниот закон на Лики-
ниј и Секстиј. Франк истакнува дека развојот на интензивното сто-
чарско стопанство водел до тоа одделни лица да окупираат поголеми
парцели државна земја. Треба да се забележи дека уште многу порано
од полемиката околу веродостојноста на законот на Ликиниј и Секс-
тиј, Маркс истакнал дека Ликиниевиот закон претставува доказ за
концентрацијата на приватната земјшпна сопственост во Рим уште во
раниотпериод на неговиотразвој. ”...Ниеимаме - пишувал тој - кон-
центрација на приватната сопственост, која во Рим почнала многу
рано (доказ е Ликиниевиот аграрен закон)..."106
3AK0H0T НА ПОЕТЕЛИЈ
Во времето на Втората самнитска војна е донесен Поетелиевиот
закон (326 г.), според кој должникот одговарал пред доверителот со
106Архив ва Маркс и Енгелс, книга I, Москва, 1930 година, стр. 235 (на руски).
н. А. МАШКИН 121 СТАРИОТ РИМ
својот имот, а не со својата личност. Со тоа во Рим е укинато роп-

ството за долг, и nexum-от изгубил секакво политичко значење.
КЕНСУРАТА НА АПИШАВДИЈ
Голема улога одиграла дејноста на кенсорот од 312 година - Апиј
Клавдиј. Тој го изградил првиот друм (via Appia), што го сврзувал Рим
со Капуа и бил од големо значење во борбата со Самнитите. Тој го
изградил и првиот водовод, кој во Рим доведувал вода за пиење.
Апиј Клавдиј бил во непријателство со Фабиевците, кои тогаш
играле голема улога во подитичкиот живот на Рим. Тој не се согласу-
вал ни со некои претставници на плебсот, на пример, со познатиот
војсководец Маниј Куриј Дентат. Апиј Клавдиј ги помагал ослобо-
дениците и градските плебејци и по се изгледа ги штител интересите
на трговско-лихварските кругови. Во својство на кенсор Апиј Клав-
диј, како противтежа на старата аристократија, во сенатот вовел лица
чии родители биле ослободеници. Освен тоа, тој им допуштил на не-
имотните граѓани да се запишуваат не само во градските, туку и во
селските триби.
Тоа создало поволни услови за ослободениците; не поседувајќи
земјишна сопственост, тие можеле да се запишат во секоја триба и на
тој начин добивале можност да влијаат врз одлуките на народните
собранија.107Врз основа на тоа може да се каже дека паричниот кенс
фактички бил изедначен со земјишниот. Можно е во тоа време да е
направена и конечната редакција на таканаречедиот Сервиев устав.
На Апиј Клавдиј му се припишуваат и редица други мерки. Тој го
усовршил латинскиот алфабет, го претворил култот на Херкул од при-
ватен во општоримски, бил еден од основачите на правната наука.
Кога Пир го упатил својот пратеник во Рим со намера да го придобие
сенатот за мир, Апиј Клавдиј, кој тогаш бил во длабока старост и го
изгубил видот, одржал говор по што сенатот ги отфрлил предлозите
за мир на епирскиот крал. За овој Клавдиев говор знаел веќе и Кике-
рон; тоа бил еден од првите примери на римското политичко беседење.
Во 304 година аедилот Гнај Флавиј, син на еден ослободеник, кој
се наоѓал под покровителство на Клавдиј, ја објавил судската постап-
ка (legis actiones) и го обнародил календарот. Оваа мерка била влерева
против свештеничкиот колегиум на понтифиците, што се сметани за
единствени познавачи и толкувачи на правото и во чија надлежност се
наоѓал календарот, со сложен систем од работни и празнични дено-
ви. На почетокот од IV век на плебејците им биле пристапни сите
должности, а во 300 година е донесен законотна браќата О гулш еви,
(fratres Ogulnii) според кој плебејците добиле пристап во колегиумот
на понтифидите и аугурите.
107Во 304 година ослободениците повторно се запишани само во четири градски триби.
3AK0H0T НА ХОРТЕНСИЈ
Во 287 година иолитичката борба во Рим иовторно се заострила.
Побунетите ллебејци се иселиле на Јаникул (возвишение на десниот
брег на Тибар). Избран за диктатор, Квинт Хортенсиј спровел закон
според кој одлуките на плебсот, донесени во трибутските комитии,
имале сила на закон, така што не им била потребна согласност (aucto
ritas) од сенатот.
2, ДРЖАВНИОТ ПОРЕДОК НА РИМ ВО П0ЧЕТ0К0Т НА П1ВЕК

Политичката историја на V-IV век. е обележана со зајак.нување на
редубликанскиот поредок и борбата на плебејците за негова демокра-
тизација. Но, и иокрај успехот на плебсот, државниот поредок во сво-
јата основа и натаму бил аристократски.
Е0М1ТИИТЕ-
Римската заедница имала три видови народни собранија. Куријат-
ските комктик го изгубиле своето значење уште на почетокот на Ре-
публиката. Во нивна надлежност останало само решавањето на не-
кои прашања од семејното право, како што се: посинувањето, соста-
вувањето тестамент и обредот за давање највисока власт (imperium) на
магистратите, обред што се сведувал на чиста формалност. Пред кра-
јот на Републиката, во таа церемонија членовите на куријатските ко-
митии ги заменуваат три аугури со триесетина ликтори, кои веројат-
но ги претставуваат куриите.
Кевтуријатските комитии, што ги свикувале највисоките магис-
трати (консули, диктатори, праетори) и натаму се собирале по кенту-
риите, како што било утврдено со реформата на Сервиј Тулиј. Во ра-
ниот период, воената организација се поклопувала со политичката.
Подоцна, таа ситуација се одржувала како остаток од минатото. Со-
бранието по кентуриите е свикувано надвор од градските граници, на
Марсовото поле. Граѓаните се собирале во муграта; првобитно, сите
тие биле вооружени. Се гласало по кентурии, при што секоја кентурија
имала еден глас. Одлуката на кентуријатските комитии била закон
(lex), што стапувал на сила дури откако формално ќе го одобри сена-
тот (auctoritas patrum). По издавањето на Хортенсиевиот закон, зако-
нодавната дејност постепено иреминува на трибутските комитии, и
само прашањата на мирот и војната секогаш се разгледувани на кен-
туријатските комитии. Според Сервиевото уредување, пресудво зна-
чење во тие комитии имале граѓаните со висок имотен кенс.
Во средината на V век значење добиле собранијата по трибите -
трибутските комитии (comitia tributa). Првобитно, во нив учествувале
само плебејците, што се собирале по трибите за да изберат илебејски

магистрати. Подоцна, покрај плебејските собранија (concilia plebis),
по трибите се свикувани собранија на сите граѓани.
Некогаш трибутските комитии ги избирале само пониските маги-
страти, но, со текот на времето, нивната улога во законодавната деј-
ност на Реиубликата се зголемувала. По редица закони, од кои послед-
ниот го спровел Хортенсиј во 287 годинаш е утврдено дека одлуките
на плебсот, донесени по трибите, имаат сила на закон, т. е. дека се
изедначуваат со одлуките на кентуријатските комитии. Трибутските
комитии се состанувале на разни места: на Форум, на Капитол, поне-
когаш надвор од градот. Пред крајот на Републиката тие, заради из-
бор на магистрати, се одржувани на Марсовото поле. Нив ги свикувале
и со нив претседавале курулните магистрати (народниот трибун, нле-
бејскиот аедил). Во првиот случај, собранијата се нарекувале comitia
tributa, а во вториот - concilia plebis. Се гласало no трнби. Земан e
предвид гласот на секоја одделна триба. Ако за цредлогот се изјасни
мнозинството триби, тој станувал закон. Одлуката најпрвин е наре-
кувана plebiscitum, подоцна - lex plebeive scitum или просто lex.
На народните собранија се вршени избори на магистратите и се
решавани само најважните прашања. Дневниот ред на состаноците ја
исклучувал можноста за сестрано разгледување на прашањата. Сфе-
рата на компетенции на разните видови народни собранија не била
точно разграничена. Поради тоа, непосредното влијание на народот
врз политичкиот живот било ограничено. Римските граѓани, всуш-
ност, биле лишени од политичка иницијатива, бидејќи аа народните
собранија се решавале само оние прашања што ги поставувале маги-
стратите кои и го свикувале собранието. Прашањата на тековниот
политички живот ги решавале магистратите и севатот.
МАГИСТРАТУРИТЕ
Магастратурите се делеле на редовни и вонредни. Магистратот,
како што покажува и самиот збор (magister - старешина), стоел над
народот; заедно со народот тој е носител на државната "големина".
Навредата врз него се изедначува со навредата на големината на рим-
скиот народ. Додека ја врши должноста, магистратот не може да се
повикува на одговорност, ниту да се смени. Вршењето на должноста
магистрат не е служба, туку-honor - чест, почитување. Сите магистра-
тури. биле бесплатни, изборни, врзани за рок (освен кенсорите сите
редовни магистратн се избирани на една година); освен диктатурите,
сите биле колегијални. Општиот поим за власт се означувал со терми-
‘“ Видистр. 122.
нот potestas; највисоката власт, пак, која ја опфаќала врховната ко-

манда над војската, највисоката граѓанска власт како и определени
верски функции (правото на аусдикиј) - носела име imperium.
РЕДОВНИТЕ МАГИСТРАТУРИ
Најпрвин двајцата консули (што се викале и praetores, iudices) биле
единствени изборни магистрати, ним им припаѓала целата власт. По
појавата на други изборни службени лица, консулите остануваат нај-
високи магистрати, ним им припаѓа imperium maius, т.е. највисоката
граѓанска власт, а за време на војна командуваат со трупите. Според
законите на Ликиниј и Секстиј (367 г.) еден коноул е избиран од редо-
вите на плебејците. Консулите ги избирале кентуријатските комитии.
Како знак на највисоката власт, пред консулот оделе 12 ликтори со
снопови прачки (fasces), во кои, надвор од градските граници, се ста-
вани секири. Надв.ор од Рим консулот имал неограничени овласту-
вања во секој поглед, вклучувајќи го и прашањето на животот и смрт-
та на римските граѓани; во градот, пак, правата на консулот биле огра-
ничени со определени норми.
Во 366 година патрикиите постигнале, кентуријатските комитии
од своите редови да избираат еден праетор, кој имал imperium minus и
бил помлад колега (collega minor) на консулите, нивни заменик. Главна
должност на праеторот била custodia urbis, т.е. чување на редот во гра-
дот, а од тоа произлегувала кривична и граѓанска јурисдикција, која
подоцна' станала основна компетенција на праеторот. Должноста на
праеторот станала пристапна и за плебејците во 337 година. Пред прае-
торот обично оделе 6 ликтори, а кога вршел судење во Рим, покрај
него се наоѓале два ликтора.
Од 443 година кентуријатските комитии избирале двајда кенсори,
првобитно само од редовите на патрикиите. Тие се избирани еднаш во
пет години, со власт од година и пол. Во нивна компетенција спаѓале
определувањето на кенсот и поделбата на граѓаните на триби и кен-
турии, а според заковот ва О вввиј (околу 312 г.) тие почнале да ги
составуваат и списоците на сенаторите. Во врска со тие должности се
развива нова функција на кенсорите - надзор над моралот (cura morum).
На крајот, кенсорите учествуваат во финансиската управа на Репуб-
ликата (определување на големината на данокот, царините итн.), Долж-
носта на кенсорите им била достапна и на плебејдите од 351 година, а
заковот ва П ублвлиј Ф влов од 339 година наложувал еден од кен-
сорите задолжително да биде плебеец. На одлуките на кенсорите, на-
родните трибуни немале право на жалба. Нивната власт е означувана
како potestas; тие немале imperium, како консулите и праеторите, т.е.
немале право на командување со војска. За таа должност се избирани
истакнати граѓани, често оние кои пред тоа веќе вршеле консулска
должност; со текот на времето кенсурата се здобила со големо зна-
чење во политичкиот жив от на Рим. Особено значење имал трибуватот.
Прашањето за потеклото на трибунатот се решава различно. Ед-

вард Мајер го сметал трибунатот за старинска плебејска должност
која се појавила многу порано од сецесијата на плебејците. За ста-
роста на оваа установа укажува тоа што трибунот е сметан за sacro
sanctus т.е. неприкосновен, така штсгактот вперен против трибунот е
сметан за прекршување на верските забрани. Првобитно четири три-
буни застапувале четири триби. По сецесијата на плебејците, трибу-
натот бил признат за општодржавна должност.
Повеќе современи истражувачи (Белох, Стјуарт Џонс и др.), го
доведуваат народниот трибунат во врска со воениот трибуиат. Вое-
ните трибуни биле команданти на плебсот. Тие одиграле голема улога
во плебејските штрајкови. Новосоздадената должност добила попу-
ларно име. Ова објаснување заслужува внимание.
Народните трибуни ги избирале плебејските собранија по три-
бите. Оваа должност му била достапна само на плебсот. Најпрвин се
избрани двајца (сдоред друга верзија - четворица), а подоцна десет
трибуни. Личноста на трибунот е сметана за неприкосновена. Глав-
ната функција на народните трибуни била заштитата на интересите
на плебејците (ius auxilii). Од тоа произлегува правото на мешање во
работата на сите магистрати (ius intercessionis), освенработата на дик-
таторите и кенсорите. Veto-xo (забранувам) на народниот трибун ја
укинувало наредбата на магистратот, одлуката на народното собра-
ние и на сенатот. На народните трибуни дури им припаѓало правото на
апсење на магистратите (ius prensionis). Станот на трибунот бил при-
бежиште за секој плебеец; тој морал да биде отворен и дење и ноќе.
Но, власта на трибуните престанувала надвор од градскихе граници.
Трибуните имале право да ги свикуваат плебејските собранија ("пра-
во да работат со длебсот" - ius agendi cum plebe). Тие можеле да вложат
протест на одлуките на сенатот, но првобитно немале цраво да збору-
ваат во сенатот, туку само да се наоѓаат пред вратата на просторијата
во која е одржувана сенатската седнида. Подоцна трибуните добиле
право да влегуваат во сенатот, да учествуваат во дискусијата и дури да
свикуваат сенатски седници (ius agendi cum patribus). Bo средината на
IV век трибуните веќе го уживале тоа право. Трибуните не биле маги-
страти во строгата смисла на тој збор.
Заедно со трибуните воведена е должноста плебејски аедили, кои
најпрвин им биле помошници на народните трибуни. Аедилите прво-
битно биле чувари на храмот на божицата Керера. Од 366 година по-
крај двајцата плебејски аедили, биле избирани, уште двајца курулни
аедили - најпрвин само од редовите на патрикиите, но тие набрзо со
плебејските аедили образувале еден колегиум. Главни должности на
аедилите биле: cura urbis - надзор над редот во градот; cura annonae -
грижа за исхраната на градот и надзор над плоштадите; cura ludorum -
грижа за приредување јавни игри. Аедилите ги избирале трибутските
комитии.
Кваесторите првобитно ги поставувале консулите; тие биле нивни
помошници. Од 447 година трибутските комитии избирале четири квае-
стори. Од 409 година таа должност му била достапна и на нлебсот.

Кваесторите управувале ео државната благајна, ги воделе книгите за
приходи и расходи, биле чувари на државната архива, ги следеле кон-
сулите при походите и управувале со воената благајна, како и со но-
делбата и цредавањето на воениот плен. •
ДИКТАТ0Р0Т
Од вонредните магистратури треба да се спомене диктаторот. Вре-
мето на воведување на оваа должност не е познато. По се изгледа, таа
спаѓа во бројот на латинските магистратури. Формално, диктаторот е
поставуван од страна на консулот, а фактички е избиран од страна на
сенатот. На поставување диктатор се пристапувало во случај на вон-
редни услови (војна, внатрешни немири итн.) Власта на диктаторот
била ограничена само со рок (најмногу шест месеци). Нему му биле
потчинети сите магистрати. Veto-то на народните трибуни немало си-
ла во поглед на неговите наредби. Тој ја имал целата власт (summum
imperium). Диктаторите најпрвин биле избирани од редовите на патри-
киите; ирвиот диктатор од редовите на илебејците е именуван во 356
година. Диктаторот е викан и magister populi. Како знак на неговата
вонредна власт, пред него оделе 24 ликтори со снсшови во кои биле
ставани секири. Тој обично себеси си определувал помошник, коман-
дант на коњицата (magister equitum).
СЕНАТОТ
Сенатот имал особено значење во животот на римската држава.
Во него влегувале главно бившите магистрати. Сиисокот на сенатори
најпрвин го составувал консулот, а потоа таа должност преминала на
кенсорите. Списокот носел назив album, во него сенаторите се запишу-
вани со строго утврден ред, сиоред рангот. Најпрвин се внесувани
бившите консули (consulares), иотоа бившите праетори (praetorii) итн.
Сенаторот, кој се наоѓал на чело на слисокот, е нарекуван princeps
senatus. Сенатот можеле да го свикуваат највисоките магистрати: дик-
таторот, консулот, праеторот. Подоцна тоа право го добиле и нарбд-
ните трибуни. По извештајот на магистратот што го свшсал сенатот,
се цристапувало кон разгледување на извештајот. Секој од сенатори-
те, по редот ио кој е внесен во сдисокот, го изнесувал своето мислење,
потоа се цристапувало кон гласање и се донесувала одлуката (senatus
consultum, decretum). Формално, сенатот бил советодавна установа при
магистратите, фактички, иак, тој се иретворил во највисока установа
на Републиката. Тој ги решавал црашашата на религијата и култот,
државните финансвв, внатрепгаата безбедност. Во неговираце се нао-
ѓала надворешната политика. Народното собрание само формално ги
решавало прашањата за мирот и војната. Од самиот почеток на Ре-

иубликата сеиатот бил главва лотлора ва арвстократијата.
СВЕШТЕНИЧКИТЕ ДОЛЖНОСТИ .
Прашањата на религијата во Рим не биле одвоени од политич-
киот живот. Сите највисоки магистрати имале вакви или онакви вер-
ски функции. Свештенството како сталеж во Рим не постоело.
Свештеничките колегиуми биле магистратури од свој вид, но само
верски магистратури. Особено значење добил колегиумот на вовтв-
фиците, кој најпрвин се состоел од три, а иодоцна од шест члена, а
особено неговиот поглавар - големиот понтифик (pontifex maximus).
Овластувањата на големиот понтифик биле разновидни. Во вер-
ски иоглед тој бил речиси pater familias на римската држава. Вршел
разни верски церемонии, ирисуствувал на верските обреди што ги вр-
шеле разните магистрати, им давал совети на магистратите за пра-
шањата на култот, го раководел календарот, водел анали итн. За сите
црашања се советувал со колегиумот на понтифиците. Големиот ион-
тифик живеел во куќата, која според преданието, била дворец на Ну-
ма (Regia). Понтифиците се ноставувани. со кооптирање, а големиот
ионтифик од крајот на III в. иред н. e. е избиран на посебни комитии.
Понтификатот бил тесно иоврзан со аристократијата и ги застапувал
нејзините интереси; но, како резултат на дејноста на Гнај Флавиј, нра-
вата на понтификатот во извесна смисла биле ограничени, а во 300 г.
сиоред законот на Огулниите, понтификатот бил отворен и за плебеј-
ците.10'1jjo, Треба да се истакне дека ирвиот понтифик-илебеец бил
именуван дури во 252 година.
Остатокот од кралската власт се задржал во титулата rex sacrorum.
Тоа во ирв ред бил свештеник на Јанус, но имал и други функции. Rex
sacrorum му бил иотчинет на големиот цонтифик. За таа должност
секогаш се избирани патрикии.
Свештениците на разни храмови носеле назив фламини. Меѓу нив
особено значење имале фламинот на Јуиитер (flamen Dialis), флами-
нот на Марс (flamen Martialis), и фламинот на Квирин (flamen Quirinalis).
Во историјата на меѓународните односи голема улога играл
свештеничкиот колегиум на фетијалите. Тој настанал во кралскиот
период и негова главна должност била чувањето и сироведувањето на
фетијалното ираво (ius fetiale), цод што се подразбирал збирот на си-
те обреди и обичаи што се однесуваат на меѓународните односи. Коле-
гиуми на фетијалите не постоеле само во Рим, туку и во другите
средноиталски градови. Обичаите и обредите на фетијалното ираво
Видистр. 121.
им биле заеднички на Римјаните и на другите Италци. Фетијалите вр-

шеље должност на пратеници, тие вршеле обреди со кои се просле-
дувани објавувањето војна и склучувањето мир, и само тогаш кога тие
обреди се строго извршувани, војната е сметана за праведна (bellum
iustum), а договорот за важечки.
Голем углед меѓу Римјаните уживале свештеничките на божица-
та Веста (virgines vestales). Посебен колегиум од свештеници - кој нај-
првин се состоел од два, а почнувајќи од IV век - од дееет члена, ра-
ќувал со Сибилински книги. Освен тоа, постоел и колегиум ла ау-
гурите, свештеници-претскажувачи. Аугурите вршеле извесно вли-
јание и врз политичкиот живот, бидејќи Римјаните ее раководеле од
нивните толкувања на разни гатања и знаменија при утврдувањето
рокови за собранијата и за одење во поход. Долго време аугурите се
избирани од редовите на патрикиите, и дури по законот на Огулниите
плебејците добиле пристап во колегиумот на аугурите.
3. РИМСКОТО 0П1ТЕСТВ0 НА П0ЧЕТ0К0Т НА Ш В. ПРЕД Н. Е.

Пристапот на плебејците во сите магистратури, освен некои све-
штенички должности што немале долитичко значен>е, уште не значел
полна демократизација на римскиот државен поредок. Отсуството на
награда за вршењето на магистратурата било гаранција дека тие функ-
ции, всушност, не им биле достапни на малоимотните плебејци. Кон
крајот на IV век, преостанатите патрикиски родови, заедно со гор-
ниот слој на плебејдите, формирале привилегирана социјална група-
ција - нобилитет,110од чии редови обично се избирани магистратите.
НОБШШТЕТОТ
Патрикијатот не го изгубил своето политичко значење. Неговото
влијание се потпирало врз крупната земјишна сопственост, врз разви-
ените клиентелски врски, врз заемната поддршка на претставниците
на еден ист род. На некои родови им била својствена определена поли-
тичка линија. Така Фабиевците се покажуваат како непомирливи при-
врзаници на аристократската политика. За Аемилиевци е каракте-1
1'“ТерминЈОѓ"нобилитет'' (nobilitas) има различно значење во латинскиотјазик. Тој понекогаш

•значи аристрократија воопшто, а понекогаш има потесно значење. Некои истражувачи (на
пример, Герје, Гелцер, Минцер, Сајм и др.) истакнуваат дека nobiles не ее нарекувани сите
претставници на сенаторскиот сталеж, туку најистакнатите, оше кои водат потекло од луѓе-
то што вршеле консулска должност. Ова мислење има извесна основа. Но, ние зборот но-
бшштет го употребуваме за означување на целата римска сенаторека аристократија. Во
таа смисла тој термин го употребуваат Момзен, Вилиемо, Белох, Випер, Сергеев и др.
ристична политиката на комцромис со плебејците итн. Истакнатите

претставници на влијателните родови многу често ги доведуваат на
највисоки позиции своите блиски и.подалечни роднини и лица кои со
нив се во клиентелски врски. Со јакнењето на плебсот, покрај патри-
киските се појавуваат и угледни плебејски родови, чија политика мал-
ку се разликува од политиката на патрикиските родови. Во IV век
особено влијание имаат родовите Ликинии, Ливии и Генутии. Слу-
чаите да се истакнуваат такви луѓе како Маниј Куриј Дентат, кои не
биле во врска со патрикиската и плебејската аристократија, претста-
вувале исклучок.
Римскиот. нобилитет бил во тесна врска со арнстократските ро-
дови на латинските и на некои италски народи. Во раниот период,
латинските и сабинските родови влегле во состав на патрикијатот.
Но, родот на Клавдиевди, по с& изгледа, бил последниот што бил удо-
стоен со таква почест. Во средината на V век латинските, а подоцна и
разните италски родови, се вбројувале во римскиот плебс. Некои од
нив влегле во состав на римскиот нобилитет (Огулнии и Перперни
биле по потекло од Етрурија, Фулвии и Мамилии - од Тускул, Атилии
од Кампанија итн.), додека со другите родови римскиот нобилитет бил
во сроднички и во деловни врски. Одделни родови меѓусебно биле
врзани со договор на "гостопримство” (hospitium).
ЕКОНОМИКАТА
Со италските градови што влегле во состав на римската држава,
Римјаните биле во живи трговски врски, а почетокот на III век се
карактеризира со развојот на трговскиот и лихварскиот капитал. Во
врска со развојот на паричното стопанство, во Рим се појавуваат ко-
вани пари - најпрвин бакарни, а потоа сребрени. Долго време кај Рим-
јаните биле во оптек парчиња необработен бакар (aes rude). Редовното
ковање бакарни асови паѓа во втората половина на IV век. За време на
војната со Самнитите и со Пир, во Рим во оптек се сребрени драхми од
Кампанија и Голема Грција. По победата над Пир, во 268 година, Рим-
јаните преминале на ковање сребрени пари. Односот на среброто спре-
ма бронзата е утврден на 1:120. Како единица на римскиот паричен
систем е утврден денариј, кој соодветствувал на грчката драхма и вре-
дел колку 101зронзени асови. Ситна сребрена пара била сестертиј,
која изнесувала 1/4 од денариј (денариј изнесува околу четириесет
златни копејки). Во споредба со грчките градови, Рим доцна преми-
нува на ковање пари, а тоа сведочи дека во Рим, и покрај развојот на
трговијата и значителното ширење на лихварските работи и натаму
преовладувале односите на натуралното стоданство. Робовладетел-
ството пуштало длабоки корени во стопанството. Бројот на робовите
уште не бил значителен, но војните го зголемуваде нивниот прилив;
данокот на ослободување робови, заведен во 357 година, укажува на
развојот на трговијата со робови.9
9 Стапиот Рии
Основата на стопанството ја сочинува земјоделството, За VI век

карактеристично е постоењето на државна колективна сопственост и
развој на приватната сопственоет. "Колективната сопственост - како
државна сопетвеност, ager publicus - овде е одвоена од приватната соп-
ственост. Соиственоста на поединците овде не претставува непосред-
но колективна сопственост...1'111 Смислата на римското аграрно
законодавство - како раното така и подоцнежното - се состои, на
прво место, во тоа што поголем број граѓани да се снабдат со наследна
земја.
Развојот на робовладетелството и на лихварството води кон кон-
центрадија на земјишната сопственост и обиди за нејзино реално ши-
рење на сметка на државниот земјишен фонд (ager publicus). Но, водачи-
те на плебсот стануваат цротив тие обиди, бранејќи ги интересите на
селанството. Освојувањата, придружени со конфискација на земјата
на покореното население, само го забавувале тој процес, но не мо-
желе да го запрат, бидејќи најдобрата земја за себе ја присвојувале
иретставниците на нобилитетот, меѓу кои често се наоѓаат дури и оние
што настапувале на страната на плебејдите. Можеме како пример да
го наведеме Ликиниј, кој бил осуден затоа што го прекршил законот
за земјишниот максимум, донесен на негова иницијатива. Развојот на
робовладетелството и размената води кон зајакнување на лихварс-
киот капитал. Плебејците успеале да се изборат за укинување на роп-
ството за долг, но законите против лихварството (кои често се пов-
торувани) не можеле да го запрат неговиот се посилен притисок.
Борбата на патрикиите и плебејците довела до изедначување на
понискиот сталеж во политичките права. Од тоа, во добивка бил, пред
се, горниот слој на плебсот, кој се обединил со преостанатите патри-
киски родови. Плебејската маса аостигнала иризнавање на правата
на личноста, но нејзината економска положба не с.е подобрила. Из-
лез од таа ситуација плебејците побарале во освојувањата. Во некои
случаи плебсот бил поагресивно настроен од сенаторскиот сталеж.
РИМСКИТЕ ГРАЃАНИ И ЛАТИНИТЕ

Населението на Рим и освоените области се делеле на неколку
групи, кои се разликувале по степенот на правата што. ги уживале.
Сите права ги уживале римските граѓани (cives). Нив ги карактери-
зирале следниве белези: a) ius connubii - право на брак, т.е. право да
стапуваат во квиритски брак, кого го следеле определени правни по-
следиди (татковска власт, право на децата на наследство од таткото
111 Маркс, Облици кои му претходат на капиталистичкото производство, "Пролетерска

револуција",бр. 3,1939, стр. 153.
tt A. МАШКИН 131 СТАРИОТ РИМ
на семејството и др.); б) ius commercii - полно имотно право, заедно со

правото да му се обраќаат на римскиот суд заради заштита на свонте
материјални интереси; в) ius suffragii - право на глас, т.е. драво на
учество на народното собрание; г) ius honorum - право да ја истак-
нуваат својата кандидатура за магистратура.
Во почетокот на III век патрикиите и плебејците не се разликува-
ле но своите ирава. Тие биле полноправни граѓани (cives optimo iure).
Категоријата на неполноправни граѓани (cives non optimo iure) ja co-
чинувале ослободениците (libertini); тие немале право на брак (ius connu-
bii), не можеле да бидат магистри (немале ius honorum) и биле ограниче-
ни во поглед на иравото.на глас (ius suffragii). Тие учествувале един-
ствено на трибутските комитии, и тоа само во четирите градски триби.
Поимот "Латини" (Latini), најпрвин се однесувал на населението
на слободните латински градови. Според договорите со Рим, тие има-
ле ius commercii (имотно право), а некои од нив и ius connubii (право на
брак).
По Латинската војна (340-338 г.) некои жители на градовите на
Латиј добиле право на римско граѓанство, додека другите и натаму се
викани Латини. Тие го задржале цравото на брак и имотното право,
како и Римјаните, но немале никакво учество во римскиот политички
живот. Така е создадена категоријата латинско граѓанство која се од-
несува на различни категории население.
Робовите не уживале никаква заштита од државата. Тие биле ис-
клучени од граѓанскиот живот. Од стојалиштето на римските робо-
сопственици, меѓу робот и животното немало никаква разлика; гос-
подарот располагал со животот и смртта на своите робови. За раз-
лика од грчките држави, во Рим робот не можел да најде прибежи-
ште, никој не можел да му даде заштита.
ИТАЈШЈА ПО РШСКОТО ОСВОЈУВАЊЕ

Покорувањето на италските племиња и градови сеуште не зна-
чело создавање строго централизирана држава. Градовите и племи-
њата и натаму живееле самостоен, одвоен живот. Рим и натаму бил
град-држава, со која дотчинетите градови и области биле во договор-
ни односи. Тој договор (foedus) бил принуден. Разните племиња и гра-
дови во таа федерација не влегле со еднакви права. На едни од нив
(мал број) им е доделено правото на римско граѓанство. Таквите гра-
дови се нарекувани мувикипии. Муникипиите ја зачувале автономи-
јата во решавањето на прашањата на внатрешниот живот. Некои од
нив ги уживале сите права, додека други немале политички права -
нивните граѓани не можеле да учествуваат во римските комитии - тие
биле градови без право на глас (civitates sine suffragio). Под градовите
што добиле римско граѓанство биле градовите што имаат латинско
граѓанство. Третата категорија ја сочинувале сојузвиците (socii). Во
нив спаѓале повеќето градови. Условите за договор во сојузот не би-

ле еднакви. Општо било тоа што сите сојузнички градови го губеле
правото да водат самостојна надворешна политика и дека биле об-
врзани да даваат војска, која образувала посебни помошни одреди.
Посебна категорија градови чинеле колониите. Првите колонии
ги основал латинскиот сојуз. Меѓу колонистите можело да има и Ла-
тини и Римјани. Подоцна и самите Римјани основале колонии што ое
нарекувани латински. Тоа биле воено-земјоделски населби, основани
во новоосвоените области. Колониите имале автономија, вклучувајќи
го во тоа и правото на ковање пари иградско уредување кое потсетувало
на римското. Лицата кои во латинските колонии вршеле годишни ма-
гистратури добивале право на римско граѓанство. Во латинските ко-
лонии се одведувани од 2 до 6 илјади луѓе. Секој колонист имал пар-
цела од 30 до 50 југери и бил должен да врши гарнизонска служба.
Во највисок ранг спаѓале колониите на римските граѓани. Во вре-
мето на раната Република тие претставувале воени бази на морските
брегови. Такви биле Остија, Анкиј, Сена Галика и др. Тие на почетокот,
веројатно, немале свои управи; лодоцна, со нив управувале дуумвири,
кои потсетуваат на римските консули, и совет на декуриони, што со-
одветствува на римскиот сенат.
Главната цел за основањето колонии во тоа време била стратешка.
Расфрлени по разни места на освоените територии, тие имале цел да
ги штитатримските интереси, дато задржуваатнаселевгаето од акции
против Рим, а во случај на востанија - да ги задушуваат.
РИМ СШ А ВОЈСКА НА П0ЧЕТ0К0Т НА Ш ВЕК

За своето издигање Рим многу и должел на својата силна и
дисциплившрана војска. Во најстаро време, римоката војска, што се
делела според родови и племиња, се состоела од когнати способни да
носат оружје. Во текот на историокиот развој се појавува граѓанска
војска, која главно се состои од селани; во таа војска е повикувано
целото слободно население; таа се делела според имотниот кенс. Тра-
дицијата таа поделба на класи му ја припишува на Сервиј Тулиј, но таа
била резултат на долг историски развој. Во раниот период на Репуб-
ликата, покрај имотната поделба се јавува и поделба според староста.
Сите граѓани од својата 17 до 46 година биле должни да учествуваат
во сите походи, без оглед колку често тие се преземале. Мобилиза-
ција на војската вршеле консулите, ќои ја пополнувале војската врз
основа на кенсорскжте списоци. Основна воена единица на римската
војска била легијата, која обично се состоела од 4 500 луѓе, од кои
3 000 тешко вооружени пешаци, 300 коњаници и 1 200 лесно воору-
1жени. Т етко вооружената пешадија се делела на три групи: најмла-
дите се викале хастати (hastati од hasta - копје), луѓето од средна воз-
раст - принкипи (principes) и најстарите по години— триарии (triarii).
Во легијата имало хастати и принкипи по 1200, атриарии - 600. Леги-
јата најпрвин се делела само на кентурии, а пред крајот на овој пе-

риод (по се изгледа во текот на Самнитските војни) легијата се состое-
ла од 30 манипули, а секој манипул - од две кентурии. Со кентуријата
командувал кентурион - сатник, при што еден од кентурионите ко-
мандувал со десното, а другиот со левото крило на манипулот; поне-
когаш, пак, еден кентурион командувал со делиот манипул. На секоја
легија и е придодавана коњица, која се делела на десет турми, по 30
луѓе во секоја.
Повисоки команданти во војската биле воените трибуни, кои во
прво време ги именувале консулите, а потоа ги избирало народното
собрание. До времето на Пунските војни, главните вооружени сили на
Рим се еостоеле од четири легии, но покрај римската војска се пого-
лемо значење добиваат трупите на сојузниците, што биле должни да
даваат определени контингенти.
Бојот го започнувале лесно вооружените пешаци (velites), што ги
фрлале копјата врз непријателот, па потоа се повлекувале во кри-
лата, на кои била распоредена коњицата. Потоа во бој стапувале ха-
статите, по нив принкипите, а триариите учествувале во битките само
во исклучителни ситуации. Како оружје служеле мечот, краткото и
долгото копје; а за одбрана од непријателот Римјаните употребувале
штит и на себе навлекувале оклоп и шлем.
Голема улога играле римските утврдени логори, што се подиг-
нувани според определен план. Тие служеле како конади или како
прибежишта во случај на отстапување; покрај тоа, логорите биле пот-
пора во сите воени операции.
Дисдиплината имала особено големо значење во војската. Неа не
ја поткопувала политичката и содијалната борба која се водела во
Рим. Во поход, вбјникот му бил сосема потчинет на својот старешина.
Дисцишшната е одржувана со строги казни. Командантот на војската,
консулот или праеторот, а најмногу диктаторот, можел, според свое
наоѓање, виновникот да го додложи на смртна казна - надвор од гра-
ниците на градот Рим немало право на апелација до народното со-
брание, ниту таму имала сила власта на трибуните. Кентурионите мо-
желе, по свое наоѓање, да ги казнуваат војниците за секој престап. Во
војската широко се применувале телесни казни. Но, дисдиплината не
ја одржувале само казните. Римската војска се состоела од слободни
луѓе, заинтересирани за победа над непријателот, бидејќи се рабо-
тело за одбрана на роднжот град (како што било за време на Галската
наезда или војната со Пир), шш, пак за освојување нови земјишта за
ниви и пасишта. Рано се воведува војничката плата (stipendium). С п о
ред преданието, уште во време на Третата самнитска војна, за време
на освојувањето на сабинската земја, Римјаните, според зборовите на
Фабиј Пиктор, што ги наведува Страбон, за првпат "вкусиле богат-
ства".112
112Strabo, Geographica, V, 3, 1.
Во римската војска покрај казните постоеле и награди. Војсково-

дедот што имал imperium и што ја добил војната со надворешниот не-
пријател, објавена според определенЅ правила, добивал право на
триумф, како што се викала свечената поворка, во која војсководе-
цот со ловоров венец и во пурпурна, со злато украсена тога, во кола,
влегувал во Рим, следен од победничката војска. Процесијата се завр-
шувала на Капитол, каде што е вршено свеченото принесување жрт-
ви. Малиот триумф е нарекуван овација. Во тој случај војсководецот
влегувал во Рим на кон> или пешки, на главата имал венец од мирта и
бил облечен во обична тога.
Војнидите и офицерите што се истакнувале, можеле да добијат
разни награди: за спасување на римски граѓанин добивале венед од
дабов лист (corona civica); со златен венец е наградуван оној кој прв ќе
се искачел на ѕидот на неиријателскиот град (corona muralis) итн.
Честите војни придонесле за тоа воениот живот да биде секој-
дневна појава, војниците да не се одвикнуваат од воена служба, туку
се челичеле, и добивале воено искуство. На повисокиот сталеж на
Римјаните, само службата во војска можела да им отвори политичка
кариера. Во III век воената служба уште не се беше претвор'ила во
професија; војската го зачувала својот поранешен селански карак-
тер, така што по завршувањето на походот повеќето војници сакале
да се вратат на домашното огниште.
4. PA3B0J0T НА РИМСКОТО ПРАВО •

Од појавите на културниот живот на овој период особено значење
има римското право. Главен извор на правото и натаму биле Законите
на дванаесет таблици; ним им се придружиле законите (leges) што ги
донесувале кентуријатските и трибутските комитии. Толкувањето на
законот и решавањето разни правни прашања и натаму биле во радете
на понтифиците. Односите на сопственост,113кои се развиле рано, нао-
ѓаат свој одраз во нравните норми. Правото на сопственост е означу-
вано обично со споменување на името на сопственикот во генитив и
со зборовите "според квиритското право", "ова е роб на Семпрониј
сноред квиритското право" (hic homo Sempronii ex iure Quiritium). По-
доцна, за ознака на сопст веноста е употребуван зборот dominium. Гла-
вен начин на стекнување сопственост во текот на целиот овој период
и натаму била манкипацијата.114
1,3Види сгр. 106-109.

м,|Видистр. 107.
Но, се појавиле и други видови на пренос. Еден од нив бил фиктив-

ниот еудски спор (таканаречениот in iure cessio). Оттуѓувачот и при-
мателот би оделе кај магистратот, и оној кој сакал нешто да добие
изјавувал дека нештото му припаѓа нему. Магистратот би го прашал
поранешниот сопственик дали сака да противречи. Овој би молчел
шга би одговарал негативно. На овој начин можело да се стекнуваат
како res mancipi така и res nec mancipi; но res nec mancipi преминувале во
сопственост и по простото предавање (traditio), ако за тоа имало за-
конска основа (купување, предавање во мираз итн.) На крајот, неш-
тата можеле да станат сопственост врз основа на одамнешно поседу-
вање (usucapio).
Најстар вид на обврзнички одноѕи бил, како што видовме, nexum,
кој по Поетелиевиот закон изгубил секаква важност. Имотниот обрт
станал поподвижен благодарејќи на појавата на парите; стварите поч-
нале се почесто да минуваат од раце в раце. Новите облигациони од-
носи се облекуваат во помалку свечени форми, но и за нив се карак-
теристични формализмот и конвенционалноста. Една од најважните
форми на нови облигациони договори била стипулацијата (stipulatio).
Таа се состоела во определено прашање на доверителот и во опреде-
лен одговор на должникот. Првиот прашува: "Ветуваш ли дека ќе ми
дадеш сто?" Вториот зборувал: “Ветувам дека ќе ти дадам сто". ("Ѕроп-
desne mihi centum dare?” - "Spondeo tibi centum dare"). Прашањето и одго-
ворот неизоставно морале да се дадат усно, и тоа со определени збо-
рови; во спротивен случај договорот е сметан за неважечки. Посте-
пено се јавуваат и други облици на облигациони односи, кај кои кон-
венционалноста има помала улога.
Во семејното право, во периодот на раната Република се случуваат
релативно малку промени. Татковската власт (patria potestas) останува
непоколебана. Некои промени се забележуваат во правните односи
меѓу сопружниците. Најстар облик на бракот бил верскиот обред, во
кој учествувале големиот понтифик, Јупитеровиот фламин и десет
сведоци. Младоженедот и невестата како жртва на боговите прине-
сувале пиров колач (far), по што целиот обред носел назив confarreatio.
По cb изгледа таков брак можеле да склучуваат само патрикиите.
Покрај овој верски, постоел и световен облик на бракот, што се
состоел во фиктивна продажба на невестата на младоженецот (coemp
tio). Се вршел обредот на манкипација и невестата преминувала во
власт на мажот. Бракот можел да се склучи, без какви и да било об-
реди: жената што живеела една година во куќата на мажот потпаѓала
под негова власт. Таа власт како да се здобивала со одамнешно посе-
дување. Во текот на времето се склучувани и такви бракови во кои
жената не стапувала под власта на мажот (matrimonium sine manu ma
riti). Веќе co Законот на дванаесет таблици било определено дека же-
ната што не сака над себе да ја има власта на мажот, морала секоја
година да заминува од куќата по три ноќи и на тој начин да го преки-
нува одамнешното поседување.
Браковите без вдаста на мажот се карактеристични особено за

наредните периоди на римската историја.
Развојот на односите на сонственост наоѓа свој одраз и во наслед-
ното право. Сопственикот можел во посебно завештание (testamen
tum) да назначи кому треба да му припадне имотот по неговата смрт.
Тој можел на овие или оние лица да им ускрати одделни делови од
својот имот или одделни права (таквите ускратувања се нарекувани
legata). Ако пак сопственикот умрел без завештание, стапувал во си-
ла прописот од Законите на дванаесет таблиди; во прв ред им се дриз-
навани правата на најблиските наследници, потоа на агнатите и на
крајот на когнатите.
Судскиот процес од тој цериод се одликува со ист формализам и
конвендионалност како и сите деловни односи. Секоја тужба морала
да биде заснована врз законот и изразена со зборовите на законот.
Понтифиците составувале тужбени формули за разни случаи, и само
со тие формули можело да се служи при судскиот процес. Тие фор-
мули носеле назив legis actiones. Изговарањето на формулите е про-
следено со определени гестови, кои, исто така, биле неизменливи и
задолжителни.
Судската постапка се делела на две фази. Најпрвин предметот го
разгледувал магистратот, а потоа судиите. Во првата половина на цро-
цесот пред магистратот се изговарала тужбената формула. Видовите
и облиците на цроцесите пред магистратот биле строго одределени и
исто така се нарекувани, legis actiones. Еден од тие облиди бил суд-
скиот процес иреку залог (legis actio sacramento). Тоа е дродес-обложу-
вање. Странките што учествувале во парницата му се јавувале на ма-
гистратот, определувале залог, и секоја со зборовите на вообичаена-
та формула, придружени со оиределени движења, изјавувала дека има
право на него. Магистратот не ја разгледувал работата, ниту донесу-
вал одлука. Тој изговарал определени зборови и заедно со странките
одредувал судија или судии од приватни лица, кои донесувале одлука
за тоа кој го изгубил обложувањето (залогот). Патем било утврду-
вано правото на едната или на другата страна. Истиот формализам е
карактеристичен и за другите legis actiones.
Дејноста на Гнај Флавиј, кој ги објавил legis actiones, го олеснила
продесот, но старинскиот формализам и натаму иостоел.
Според тоа, во времето на раната Република се формулирани основ-
ните иоими на римското "квиритско" право. Тие ги имале предвид
само Римјаните и ја бранеле само римската квиритска сопственост.
Во римското право од IV и III век имало уште многу остатоди од родов-
скиот поредок, но во него се криеле приндипите кои подоцна ќе овоз-
можат да се развие "...правото на приватната сопственост, адстракт-
ното право, приватното право, правото на апстрактната личност".115
Маркс н Енгелс, Дела, т. I, стр. 613 (на руски).

Ч Е Т В Р Т И ДЕЛ
ПРЕРАСНУВАЊЕ НА РИМ
ВО НАЈСИЛНА ДРЖАВА
НА СРЕД03ЕМН0Т0 МОРЕ
f|F'
Г
i
ГЛАВА1Х
ПУНСКИТЕВОЈНИ
1. ОПШТЕСТВЕНИОТ ПОРЕДОК ВО Ш Т А Ш А
По освојувањето на Италија и по победата над Пир, Рим се прет-
ворил во една од најсилните држави во западниот дел на Средоземно-
то Море. Не е случајност што Египет во 273 г. пред н. е. стапил во
дипломатеки врски со Рим. Порастот на римската моќ довел до судир
на Рим со Картагина - најсилната западна држава во тоа време.
Северозападниот брег на Африка уште од дамнешни времиња бил
колонизиран од Феничаните; покрај другите градови, тука изникнала
и Картагина, колонија на феникискиот град Тир; лежела на брегот на
едно удобно пристаниште, на денепшиот Туниски залив. Основањето
на Картагина обично се смета дека е во 814 година. Но, нејзиното из-
дигнување почнува од VI век. Утика, најотарата феникиска колонија
во Африка, го изгубила своето поранешно значење и паднала под власт
на Картагина, на која ii се потчиниле и други феникиски градови на
северозападниот брег. Малку по малку, Картагина го проширила свое-
то влијание и на други области од западниот дел на Средоземното
Море: таа имала потчинети градови во Шпанија и на Сикилија, нејзе
и припаѓале најважните острови во западниот дел на Средоземното
Море. Пред крајот на IV и почетокот на III в. пред н. е. Картагина се
претворила во најсилна држава на западниот свет. Економската основа
на нејзината моќ ја дравела посредничката трговија. Картагинските
трговци во западните и во источните пристаништа на Средоземното
Море довезувале динк од Британлја, злато и слонова коека од јужните
области на Африка, метали од Сардинија и од Шпанија, килибар од се-
верните земји, робови од разни области и друга најразновидна стока.
Голема улога во картагинската економика играло земјоделство-
то. Самата Картагина, како и многу други феникиски градови на се-
верноафриканскиот брег, лежела на плодно тло. Домородечкото бер-
береко население, на кое првобитно му припаѓала таа плодна земја, е
нретворено во зависни поданици; значаен дел од земјата на картагин-
ската аристократија обработувале робови. Картагиндите први, во го-
леми размери, го примениле трудотиа робовите во земјоделството и
создале методи за рационално користење на робовскиот труд. Кај нив
се појавила специјална литература посветена на аграрните прашања.
Особена популарност уживал трудот на Магон што бил преведен на
грчки, а потоа и на латински јазик.
Политичкиот поредок во Картагина бил олигархиски. На чело на

државата стоеле двајца суфети, што ги избирало народното собрание
и сиоред нивните имиња се викала и годината, но највисоката власт
била во рацете на аристократскиот совет што се состоел од 30 члена.
Постоеле и други установи, од кои особено значење имал контролни-
от орган - советот на сто и четворицата што потсетувал на спартански-
те ефори.
Народното собрание, што избирало службени лица, немало поли-
тичко значење. Со целата политика, како надворешна така и внатреш-
на, раководела плутократијата. Аристотел, кој дал краток опис на
картагинското уредување, истакнува дека богатството во Картагина
се ценело повеќе од доблеста.116
Картагинската војска била наемничка и се состоела од најразно-
видни елементи: во неа служеле Либијци, Келти, Италци, Грци. Со
трупите понекогаш командувале истакнати Картагинци, а понекогаш
наемнички команданти. Се случувало картагинските војсководачи да
дејствуваат независно од владеачката олигархија и со неа да доаѓаат
во судир.
Масата слободно население во лолитички поглед била бесправна.
Освен земјоделието, засновано на рационални принципи, Картагина
малку ново внела во античката култура.
Во картагинската религија, која ги продолжувала традициите на
старите Феничани, имало многу архаично, се до човечките жртви,
принесувани во чест на богот на војната Молох. Главни божества биле
богот на небото Баал и божицата на месечината Танит. Нивните свеш-
теници и свештенички биле членови на истакнати картагински семеј-
ства. Во областа на уметноста и архитектурата, Картагинците не соз-
дале ништо самостојно. За нив е карактеристично еклектичкото ме-
шање на грчките и источните цримери.
2. ПРВАТА ПУНСКА ВОЈНА

Картагинските поседи се ширеле до целиот западен дел на Средо-
земното Море. Во Шпанија, на Картагина и припаѓале Гадес, Малака
и Абдера. Големо значење за Картагина имале поседите на Сикилија.
Картагинците се зацврстиле на западната ноловина на Сакилија и че-
сто се обидувале да ја прошират својата власт и на источниот дел од
осуровот. Офанзиватана Картагииците во IV век ја сузбивале сиракуш-
ките тирани, но кон крајот на осумдесеттите години на III в. пред н.е.
значителен дел од Сикилија паднал цод влијание на Картагина. Во
средината на швесеттите години од III век, во Сиракуса владеел ти-
ltf' Aristoteles. Politica III, 8,5.

ранинот Хиерон II, кој ја зел титулата крал и си дал задача да ја об-
нови грчката моќ на Сикилија.
Во претходниот иериод, уште многу пред да стане силна италска
држава, Рим стапил во трговски врски со Картагина.
РАНИТЕ Д0Г0В0РИ МЕЃУ РИМ И КАРТАГИНА

Првиот договор на Рим со Картагина, Полибиј го сместува во VI
век во првата година на Републиката, но сосема е можно тој да паѓа во
подоцнежно време: Вториот договор е склучен во 348 година, а трети-
от - во 279 година, за време на војната со Пир.
Раните договори ги регулирале прашањата кои, главно, биле во
врска со трговијата и морепловството. Договорот, пак, од 279 година
бил вперен против Пир.
РИМСКО-КАРТАГИНСКИТЕ ПРОТИВРЕЧНОСТИ
Односите меѓу Рим и Картагина остро се измениле откога Рим
застанал на чело на федерацијата на италските земји и на Голема Гр-
ција, која отсекогаш била во непријателство со Картагина. Со паѓа-
љето, пак, на Тарент и со слабеењето на Сиракуса, Картагина неогра-
ничено владеела со западниот дел. Римските владеачки слоеви не мо-
желе да допуштат тој дел од Средоземното Море за нив Да биде зат-
ворено Картагинско море. Тоа биле основните противречности, кои и
довеле до Првата пувска војва (264-241 г. пред н. е.). Интересите на
двете држави се судриле на Сикилија, и борбата за превласт над си-
килијанските области траела над 20 години.
МАМЕРТИНЦИТЕ
Поводот за војната бил следниов. Кампанските наемници, кои се-
беси се нарекувале синови на Марс, или Мамертивци, во осумдесет-
тите години од III век, ја зазеле Месана и ги ограбиле соседните гра-
дови. Хиерон II, кој се зацврстил во Сиракуса, тргнал против Мамер-
тинците и ја опседнал Месана.
Еден дел од Мамертинците се обратил до Картагина, молејќи ја за
заштита, додека друга група Мамертинци, повикувајќи се на крвното
сродство, побарале помош од Рим. Картагинците ги зазеле месанските
градски утврдувања. Заземањето на Месана од страна на Картагинци-
Л било несомнено опасно за римската држава, бидејќи можелода има
за последица освојување на Сиракуса, па според тоа в преминување на
цела Сикилија во рацете на Картагинците. Ако Картагинците ја задр-
желе Месана, тогаш само тесен мореуз би ги делел римоките поседи
од силниот и опасен ривал. Римскиот сенат се колебал и не донесол

конкретна одлука. Но, народното собрание, признавајќи ги Мамер-
тинците за римски соплеменици, решило да им даде помош. На одлу-
ката на народното собрание влијаеле, без сомневање, претставниците
на сенаторските семејства, кои биле поврзани со сабелските племи-
ња, сродни со Мамертинците, а исто така и со трговските грчки гра-
дови (на пример, Атилии, што воделе потекло од Кампанија, и Ота-
тилии - од сабелските племиња).
П0ЧЕТ0К0Т НА ВОЕНИТЕ ОПЕРАДИИ

Во 264 година римските трупи се префрлиле на Сикилија, ја освоиле
Месана, ги разбиле најпрвин Картагинците, а потоа и Сиракушаните,
и присталиле кон опсада на Сиракуса. Многу грчки градови премина-
ле на страната на Римјаните, иХиерон бил принуден да склучи мировен
договор со Рим, според кого требало да ги врати заробениците и да
плати сто .таланти во сребро (околу 150 илјади златни рубли). Мирот
и сојузот со Хиерон го олеониле натамошното водење на војната, бидејќи
сега Римјаните, храна за своите легии добивале на самото место.
ЗАЗЕМАЊЕТО НА АГРИГЕНТ
Во 262 година, по шестмесечна опсада, Римјаните го зазеле градот
Агригент - еден од најкрупните сикшшјански центри. На Римјаните
им паднал в раце голем длен, 25 000 заробеници се продадени во роп-
ство. Но, успесите на Сикилија биле парализирани од акциите на кар-
тагинсќата морнарица, која господарела на морето и можела непрече-
но да ги напаѓа италските брегови. Римјаните, а особено нивните со-
јузниди, имале малку бродови. Римјаните пристапиле кон изградба на
воена флота. Новата римска флота се состоела од грлеми лаѓи, снаб-
дени со специјални мостови за пристанување. За време на битката
римскиот брод застанувал до непријателскиот и на него ставал мост,
преку кој легионерите преминувале на непријателскисјт брод и започ-
нувале борба како да се на копно.
БИТКАТАКАЈМИЛ
Првата поморска битка - кај Лшарските острови била неповол-
на за Римјаните, но затоа пак, набрзо потоа, во битката кај Мил, блис-
ку до тие исти острови, консулот Г ај Дуилиј извојувал победа над кар-
тагинската морнарица (260 г.).
Пресудна улога за време на битката изиграла техничката новина
на римските бродови (мостовите за пристанување). Дуилиј прославил
триумф; во чест на победата е иодигнат столб, украсен со делови од

клуновите на разбиените бродови (columna rostrata). Предноста во вој-
ната на море била на страната на Римјаните, па тие решиле да ги на-
паднат Картагинците во самата Африка.
ЕКСПЕДИЦШАТА НА РЕГУЛ
Во 256 ѓодина оиремена е и уцатена во Африка голема експедиција
на чело со консулот Марк Атилиј Регул. К ај 'ртот Еквом дошло до
една од најголемите иоморски битки во антиката; во неа картагинска-
та флота била разбиена, по што Римјаните се истовариле на африкан-
скиот брег. Римските трупи на јпрвин дејствувале успешно, и на Регул
му пошло од рака да гн одвои од Картагинците домородните племиња
што се наоѓале цод нивна власт. Картагинците повеле преговори за
мир, но Регул иоставил такви услови што тие се решиле да ја продол-
жат војната. Најмени се нови одреди со грчки војници, а на чело на
труиите е поставен Лакедајмонецот Ксантип. Во судирот со оваа нова
картагинска војска, Римјаните биле поразени докрај. Од целата голе-
ма војска, со бегство се спасиле само две илјади луѓе. Самиот Регул
паднал во заробеништво, каде што и загинал. Како врв на се, римска-
та флота која се враќала од Африка кон Италија, за време на една
бура, била речиси сосема уништена.
ПОСЛЕДНИОТ ПЕРИОД ОД ВОЈНАТА

Поприште на воените операции повторно станала Сикилија. Рим-
ската морнарица неколку пати била уништувана од бури, и Римјаните
морале одново да градат лаѓи. Но, Картагинците не умееле да ја иско-
ристат својата цредност на море. Затоа Римјаните, благодарејќи на
блескавите квалитети на својата пешадија, ги потиснале Картагин-
ците во северозааадниот дел на Сикилија, така што на овие им оста-
нале само две големи пристаништа - Лилибеј и Дрепанон. Картагин-
еките работи тргаале на подобро од 247 година, кога на Сикилија стиг-
нал младиот и енергичен војсководец Хамилкар Барка, кој ја реорга-
низирал картагинската војска. Тој не само што им дал отпор на Рим-
јаните, туку и самиот преминал во офанзива. Заземајќи ја тврдината
Ерикс, Хамилкар не му давал мир на непријателот. Но, Римјаните, по
цена на вонредно напрегање на државните и на приватните средства,
изградиле нова морнарица, на чие чело во 242 година застанал консу-
лот Гај Лутатиј Катул. Како резултат на тоа, веќе во истата година
Римјаните ги зазеле градовите Лилибеј и Дрепанон, а следната, 241
година, Гај Лутатиј Катул и задал решавачки пораз на картагинската
морнарица во битката к а ј Аегатските острови.
Наскоро потоа, Хамилкар и Лутатиј Катул склучиле мировен до-
говор. Веднаш после тоа на Сикилија е испратена комисија, што ги
формулирала конечните услови за мир. Картагина требало во рок од

десет години да исплати контрибуција од 3 200 таланти, да ја напушти
Сикилија, да му ги отстаии на Рим островите што лежат меѓу Италија
и Сикилија и да ги врати заробениците.
ВОСТАНИЕТО ВО КАРТАГИНА
Војната Картагина ја чинела огромни средства: картагинската бла-
гајна била испразнета, така што немало можности за исплатување на
трупите. Тоа довело до востание на наемниците, на коиим се приклучиле
робовите и подвластените Либијци. На чело на востанието стоеле Ли-
биецот Матон и робот - Кампаниед Спендиј. Востаниците ги помагале
феникиските градови, меѓу кои и Утика, на која тешко к паѓала кар-
тагинската хегемонија. Востанието што започнало во зимата на 241
година, траело повеќе од три години. За задушувааето на востанието,
картагинската република му должела на Хамилкар Барка.
За време на востанието Рим останал неутрален, но кога било заду-
шено, Римјаните ја искористиле слабоста на Картагина и ги зазеле
Сардинија и Корзика.
. ОРГАНИЗАДИЈАТА НА ПРВИТЕ ПРОВИНЦИИ '

Прекуморските територии биле организирани врз поинакви прин-
ципи отколку италските области, во кои доследно бил спроведен прин-
ципот на принудна федерација. Сикилијанските поседи, Сардинија и
Корзика, отсега се нарекувани римски провинции. Терминот "про-
винција” (provincia) првобитно значел мандат (обично воен), што му е
даван на највисокиот магистрат. Сега тој збор почнал да се употребу-
ва е за освоените територии. Во прво време, Рим не заведувал ника-
ков определен систем на провинциска управа. Освоената област се
наоѓала под власт на римскиот магистрат, кој во неа управувал неогра-
ничено. Потчинетите градови (со извесни исклучоци) морале да пла-
ќаат големи даноци. Еден дел од освоената територија е прогласуван
за државна земја (ager publicus). Во својот однос кон населението на
провинциите, Римјаште примиле многу нешта и од Картагинците и од
сиракушката држава, кои, пак, го презеле од Исток хеленистичкиот
систем на управа над покорените народи, за кого е карактеристична
□оделба на освоените области на привилегирани градови и на бес-
правно селско населенве.
Ј ~ Г '\ -2. A,2. Q\
2-4 1 \ 2 > ■4
3. ВНАТРЕШНАТА И НАрОРЕШНАТА ПОЛИТИКА HA РИМ

BO ПЕРИОДОТ МЕЃУ ПРВАТА1 BTOPATA ПУНСКА BOJHA (241-218 r.)
По Првата пунска војна Рим зазел едно од истакнатите места меѓу
државите на Средоземното Море. Се до дванаесеттите години на III
век, Римјаните стоеле настрана од оние необично сложени надвореш-
но-политички односи што се карактеристични за хеленистичките др-
жави од тој период. Првиот контакт помеѓу интересите на Рим и Гр-
ција паѓа во 229 година, кога започнала Првата илирска војна.
ИЛИРСКИТЕ ВОЈНИ
Во тоа време, на североисточните брегови на Јадранското Море
зајакнала илирската држава што претставувала федерација на разни
племиња. Илирите се занимавале со гусарство и ги ограбувале бродо-
вите што минувале низ Јадранското Море. Од илирските гусари стра-
дале и италските трговци. Римскиот сенат се дигнал во одбрана на
нивните интереси. На кралицата Теута, што владеела со Илирија, и е
исцратено пратеништво, но римските барања биле одбиени, а еден од
пратениците убиен. Тоа цослужило како повод за Илирската војна.
За време на Илирската војна Римјаните дејствувале во заедница
со Ахајскиот и со Аетолскиот сојуз, и затоа следната, 228 година е
извојувана победа над Илирите и е склучен мир, според кој Теута из-
губила значителендел од својата територија; на Илирите им е одземено
правото да пловат слободно, освен тоа морале да плаќаат данок. Ос-
тровот Коркира, Епидамнос и други градови на јадранскиот брег, ве-
ќе во 229 година влегле во состав на римскиот сојуз. Не мешајќи се се
уште во внатрешните работи на грчките градови Рим, сепак, стапил со
нив во редовни дипломатски односи.
Во Коринт и во Атина е упатено римско пратеништво, на кое му
е укажана дотогаш невидена чест; на пратениците им е дозволено да
учествуваат на Истамските игри и на Елевсинските празниди. Според
тоа, Римјаните се признавани за Хелени.
Во 219 година Римјаните ја воделе таканаречената Втора влирска
војна, во која му задале пораз на Деметриј од Фар, на својот поранешен
сојузник, кој се побунил против нив.
Успесите на Римјаните на илирскиот брег ги засегале интересите
на најсилната балканска држава - Македонија, и морале подоцна неиз-
бежно да доведат до судир.
. РЕФОРМАТА НА КОМИТИИТЕ
Истовремено со надворешното јакнење на Рим во внатрешниот
живот се случуваат редица промени.
*л Л м п м л т Du m
Периодот по Првата пунска војна е обележен со извесно зајакну-

вање на улогата на плебсот. Меѓу 241 и 222 година е извршена рефор-
ма на кентуријатските комитии. Наместо старата Сервиева поделба,
секоја од 35 триби требала во иднина да дава по 2 кентурии од секоја
класа. На тој начин сите класи добиле еднаков број кентурии и спо-
ред тоа еднаков број гласови во народното собрание. Вкупниот број
кентурии изнесувал 373 (35 х 10 +18 кентурии коњаници + 4 кентурии
пионери и музичари + 1 кентурија пролетери).
Според Сервиевиот устав, одлука во комитиите можела да се до-
несе само со гласовите на кентуриите од прва класа и на коњаниците.
Според новиот систем било потребно мнозинство во 187 кентурии.
Според тоа, оваа реформа им давала извесна предност на граѓаните
од втора и трета класа; што се однесува до слабо обезбедените гра-
ѓани, тие како и пред тоа биле лишени од политичко влќјание, а рим-
скиот устав и натаму останал аристократски.
Во тоа време се случуваат и некои други промени во римскиот
устав. Од 242 година се избира втор праетор; тој раководи со суд-
ските парници што се водат меѓу странците, или меѓу Римјаните и
странците (praetor qui inter peregrinos ius dicit). Од 227 година ce изби-
раат уште два праетора, заради управа над провинциите: еден за Си-
килија, вториот за Сардинија и Корзика.
ГАЈ ФЛАМИНИЈ
Демократското движење на тоа време е врзано за дејноста на Гај
Фламиниј. Како народен трибун (232 г.) Фламиниј спровел закон за
поделба меѓу граѓаните на галската земја освоена во 285 година (ager
Gallicus). Фламиниј морал да води борба со здружената и енергична
опозидија на сенаторите, на чија страна се наоѓал дури и татко му, кој
се заканувал дека кон синот ќе ја примени татковската власт. Подел-
бата на земјата предизвикала војна со Галите (225-222 г.) што започ-
нала со упад на Галите во Етрурија. На почетокогг зд војната, Римја-
ните претрпеле пораз, но веќе во 224 гбдина над Галите е извојувана
победа. Во 223 година, Гај Фламиниј, како консуд, тргнал во поход и
гиразбил Галите, а следната година, по редида-усиешни борби, војна-
та била приведена кон крајот. По победата над Галите, во новоосвое-
ните области се основаат колонии (Placentia, Cremona) и cb тоа се удира
темелот на романизација на долината на реката По, позната по своја-
та плодност.
Во 220 година Фламиниј е избран за кенсор. Со негова поддршка
е донесец законот на народниот трибун Клавдиј, според кој на сена-
торските семејства им е забрането да имаат бродови во кои може да
се сместат повеќе од 300 амфори (90 хектолитри). Со ова, нобилите-
тот се одвојува од поморската трговија која, главно, преминува во
рацете на витезите. Под витези се подразбирани Римјаните запишани
во 18 коњички кентурии (eques - коњаник, витез). По правило, тие им
припаѓале на најобезбедените плебејци кои уште не минале низ ма-

гистратурата и кои не биле внесени во сенаторскиот список. Од вре-
мето на Фламиниј и Клавдиј, во рацете на витезите постепено премину-
вале трговско-лихварските работи, додека економската подлога на
нобилитетот и натаму ја прави крупниот земјишен посед.
4. ВТОРАТА ПУНСКА ВОЈНА

ХАМИЖАР И НЕГОВИТЕ НАСЛЕДНИЦИ ВО ШПАНИЈА
Набрзо по задушувањето на востанието на наемниците и робови-
те, Хамилкар Барка ја пренел својата дејност во Шпанија; тој се наде-
вал дека овде ќе ги прошири и ќе ги зајакне картагинските поседи,
сметајќи дека експлоатацијата на природните богатства на Пиринеј-
скиот Полуостров ќе му овозможи да ја зајакне моќта на војската за
идната војна со Рим. Пиринејскиот Полуостров отсекогаш бил на глас
по наоѓалиштата на благородни метали и по плодноста на својата поч-
ва. Главната маса на неговото население ја сочинувале иберските пле-
миња што се наоѓале на различен степен на културниот развој. Во
северните области. се пробиле Келтите, кои со еден дел се измешале
со Иберците. Некои жлемиња, иосебно јужните, биле носители на
специфичната иберска култура, која и покрај странските влијанија,
сепак, ги зачувала своите оригвнални белези. Племињата што живее-
ле на Пиринејскиот Полуостров се одликувале со борбеност, и некои
од нив ја бранеле својата независност во текот на повеќе векови.
Феникиските населби се појавиле на Пиринејскиот Полуостров при-
лично рано, но Картагина се до загубата на Сшсилија не им посвету-
вала големо внимание. Хамилкар почнал успепшо да го спроведува
својот план, задужувајќи го отпорот на локалните племиња; но, во 229
година загинал, и војската за свој водач го избрала неговиот зет Хас-
друбал. Овој го продолжил делото на својот претходник и го основал
градот Нова Картагина што не била само крупна војничка тврдина,
туку и важно трговско пристаниште.
Римјаните биле вознемирени од пробивот на Картагинците на севе-
рот на Шпанија. Во Шпанија е упатено римско пратеништво, во 226
година е склучен договор со Хасдрубал, со кого Картагинците се обвр-
зал.е дека нема да ја преминуваат реката Ибер (Ебро) за воени целв.
Овој договор несомнено бил поповолен за Картагина, бидејќи & при-
знавал право на поголемиот дел од Шпанија.
Внатрешните настани во Рим како и војната со Галите на Римјани-
те не им давале можност да му дадат сериозен отпор на зацврстување-
то на картагинската моќ во Шпанија.
Во 221 година Хасдрубал бил убиен. На негово место е избран
Хамилкаровиот синХанибал, кој тогаш имал само 25 години. И покрај
својата младост, Ханибал веќе бил зрел за војсководец, воспитан со
/
омраза кон Рим. Кога ја нрезел командата, тој сметал дека картагин-
ската војска е подготвена за борба со Римјаните. И Римјаните се лод-
готвувале за војна. Тие немале непосредни интереси во Шпанија, но
зајакнувањето на Картагина претставувало опасност за нив. Покрај
тоа, на војна ги доттикнувале грчките жители на градот Масилија,
одамнешни ривали на Картагинците, кои сега се вмешале во сферата
на нивното трговско влијание.
П0В0Д0Т ЗА БОЈНАТА
Од крајбрежните градови на Шпанија што лежеле јужно од Ебро,
само Сагунт, хеленизиран иберски град, не и се покорувал на власта
на Картагина, туку стапил во сојуз со Рим. Под изговор дека Сагунт
нападнал едно од племињата покорени на Картагинците, Ханибал за-
почнал опсада на градот. Жителите на Сагунт се покажале цврсти и
цели осум месеци ја бранеле својата независност. Кога, пак, Сагунт
бил заземен (219 г.)» Римјаните упатиле дратеништво во Картагина и
барале да им се предаде Ханибал. Раслравата меѓу римските дратени-
ци и членовите на картагинскиот сенат не довела до ништо. Картагин-
ците одбиле да ги исдолнат римските барања и со тоа ја дрифатиле
лонудената војна.
ХАНИБАЛ ВО ИТАЈШЈА
Стратешкиот ллан на Римјаните бил однапред додготвен. Тие из-
брале да водат војна на дротивничка територија, за таа цел една рим-
ска војска требало да се истовари во Африка, а друга во Шданија. Но,
Ханибал ги лретекнал Римјаните. Тој сметал дека е најцелесообразно
на Рим да му зададе дораз во самата Италија. Со Галите, што Рим
неодамна ги локорил, стадил во врска и овие му ветиле ломош. Освен
тоа, Ханибал сметал дека италските сојузници до неговите лрви по-
беди ќе се одвојат од Рим и ќе лреминат на негова страна. З а да го
оствари тој план, требало да изврши дотогаш невиден сувоземен лре-
мин од Пиринејскиот Полуостров во Италија, преку Пиринеите и Ал-
пите, и Ханибал се одлучил на овој одасен лоход.
Во дролетта на 218 година, Ханибал со голема војска тргнал од
Нова Картагина, ги дреминал Пиринеите и марширал до должината
на морскиот брег, населен со келтски длемиња. Нему му лошло од
рака со некои домородни длемиња да склучи слогодба, додека со дру-
ги морал да води борба. Галските племиња не можѕле да го слречат
Ханибал да ја мине реката Рона. Особено тежок бил дреминот преку
Аллите. Но, генијалниот картагински војсководец, иако до цена на
големи загуби, успеал да ги совлада сите дречки кон на датот му ги
ставале суровата алдска дрирода и нелријателските келтски длеми-
ња. Од оваа страна на Алиите, Ханибал ја добил ветената помош од

Галите, што биле незадоволни од римското владеење. Тоа на Ханиба-
ла му овозможило да ги иушти своите трупи да се одморат; нивниот
број мошне се намалил: од големата војска останале се на се 20 000
пешаци и 6 000 коњаници. Преминот на Ханибаловата војска преку
Алпите за Римјаните цретставувал целосно изненадување.
БИТКИ КАЈ ТИКИН И КАЈ ТРЕБИЈА

Консулот од 218 година - Публиј Корнелиј Скшшон веќе се движел
во правец на Шпанија, заради борба со Ханибал, но морал да се задр-
жи во северна Италија, каде што се побуниле Галите. Веста за движе-.
њето на Ханибал го затекнала во Масилија и го принудила да се откаже
од шпанскиот поход. Тој премногу доцна тргнал кон Рона и затоа не
можел да го спречи Ханибала да ја мине реката. Испраќајќи го својот
брат Гнај за Шпанија, тој се вратил во Италија, за да стигне др аднските
премини пред Ханибал. Вториот консул, Тибериј Семпрониј Лонг, бил
отповикан од Сикилија. На тој начин се отстапило од африканската
експедиција. Во битката кај реката Тикин, Ханибал ги разбил Скшгао-
новите трупи. Тогаш консулските војски се соединиле и го нападнале
Ханибала блиску до реката Требија, но и тука претрпеле пораз.
Веста за неуспешните операции на двете консулски војски за Рим-
јаните претставувала целосно изненадување и во Рим предизвикала
борба меѓу политичките груцации. Превагнале демократските гру-
пи, кои во 217 година за консул го избрале популарниот јавен работ-
ник Гај Фламиниј.
БИТКАТА1АЈ ТРАСИМЕНСКОТО ЕЗЕРО

По поразот на Римјаните кај Требија, започнало општо востание
на кеѕлтските племиња во северна Италија. Ханибаловиот план да се
дигнат Галите, незадоволни од Рим - бил остварен, келтските востаници
ја зголемиле за повеќе од два пати неговата војска. Во пролетта на 217
година, Ханибал го напуштил зимскиот логор за да ја продолжи офан-
зивата во Италија. Римските групи, концентрирани во Аримин и Аре-
тиј, имале задача да ги бранат премините преку Апенинсквте планини,
но, Ханибал преминал преку мочуришната низина на реката Арно.
Картагинската војска марширала четири дена и три ноќи до појас и до
гради во вода, а војниците можеле да се одмораат само на лешевите на
пцовисаните коњи. Овој премин го чинел Ханибал мошне скапо: про-
паднале многу војници, паднале многу коњи, останал само еден слон.
Самиот војсководец го изгубил едното око. Но, како резултат на овој
страшен премин, Ханибаловата војска ги заобиколила утврдените до-
зиции на Римјаните.
Заобиколувајќи ја Фламиниевата војска, Хавибал тргнал натаму

кон југ, кон Рим, пустошејќи се околу себе. Фламиниј се решил да го
стигне непријателот. Не чекајќи го својот колега што му доаѓал на
помош, тој сметал дека со сопствени сили ќе постигне успех и ќе ја
оправда својата мисија. Тој тргнал по непријателот, без доволно мер-
ки на претпазливост; а, пак, неговите акции му биле познати на Хани-
бал кој имал добро организирана извидница. Фламиниевиот пат водел
низ тесна долина што лежела меѓу планините и Трасименското Езеро.
Ханибал преку ноќта ја минал долината, ги зазел висовите и ги рас-
поредил ѓрудите зад бреговите што ја обрабувале рамнината. Било
тмурно утро. Кога избила римската војска, не насетувајќи ништо, на
патот покрај брегот, ненадејно од сите страни ја нападнале Ханиба-
ловите трупи. На самиот почеток на бојот бил убиен Фламиниј. Еден
дел од римската војска бил испосечен, а другиот, коњидата го фрлила
во езерото. Само еден одред, од б 000 луѓе, го зазел брегот, но, опко-
лен од непријателот, се предал под услов да добие слободна отстап-
ница. Задржувајќи ги Римјаните во заробеништво, Ханибал ги пуш-
тил сојузниците дома, истакнувајќи дека тој не дошол да војува про-
тив Италците, туку против Рим, заради ослободување на Италците.
Во таа битка загинале 15000 Римјани.
По победата кај Трасименското Езеро, Ханибал тргнал кон бре-
гот на Јадранското Море, за.да ја обезбеди прекинатата врска со Кар-
тагина. Минувајќи низ Умбрија и Пикенум, што ги опустошил, Ха-
нибал се запрел во Апулија, каде што ги пуштил своите трупи да се'
одморат и каде што ја реорганизирал пешадијата според римскиот
пример.
ФАБИЈ МАКСИМ И НЕГОВАТА ТАКТИКА

Веста за трасименската катастрофа предизвикала во Рим, како.
што вели Полибиј, општа дотиштеност. Неколку дена сенатот засе-
давал поради ситуацијата. Фламиниевиот пораз придонесол за зајак-
нување на аристократската партија. Сенатот одлучил за диктатор да
го именува Квинт Фабиј Максим кој бил познат по конзервативните
видувања.
Фабиј направил нов воен план, пресметан на исцрпување на про-
тивникот кој се наоѓа во туѓа земја. Според зборовите на Полибиј,
фабиј бил свесен за тоа дека "Картагшдите ги прекинале сите врски
зад себе и дека победата им е единствено средство за спасување. По-
ложбата на римската војска била сосема поинаква. Затоа Фабиј пред-
видувал неизбежен пораз во решавачката битка и не можел да се од-
лучи да се впушти во неа. Сфаќајќи во пгго се состојат предностите на
неговата положба во споредба со непријателот, тој единствено на нив
и сметал, и во согласност со нив ја водел војната; а тие предности на
Римјаните се состоеле во неисцрпноста на резервите и во бројната
надмоќност на нивната војска.117 Фабиј ги избегнувал решавачките

судири. То.ј.ЕО вознемирувал непријателот со ситни закачки, напаѓај-
ќи ја во прв ред картагинската комора. Но ваквата Фабиева тактика,
поради која е наречен Кунктатор (Колебливко) не наидувала на сим-
патии во демократските редови на Рим; тие биле крајно незадоволни
со загубата на низината на реката По, која по Фламиниевите рефор-
ми и по последната галска војна била населена со римски колонисти.
Освен тоа, селанството на Рим и Италија било незадоволно од тоа
што Ханибал, кого што не го пуштале блиску до големите градови, ги
пустошел еелските населби. Противник на Фабиевата тактика бил ду-
ри и неговиот најблизок помошник, командантот на коњицата Марк
Минукиј, кому за време на Фабиевото отсуство му пошло од рака во
една случајна закачка да им зададе пораз на Картагинците. Во Рим тоа
направило толку голем вдечаток, што Минукиј, и покрај сите обичаи,
бил избран за втор диктатор. Но, Ханибал набрзо го разбил Минукиј,
и само Фабиевата помош ги спасила неговите трупи од пропаот. Тоа
покажало колку била правилна тактиката на партизанска војна што ја
водел Фабиј Максим. Неговата заслуга се состоела во тоа што ги за-
држал римските сојузници. Ханибал не успеал да ги привлече на сво-
ја страна.
Набавката на залихи била една од вајважните Ханибалови задачи.
Од Апулија тој тргнал во Самниј, а оттаму преминал во Кампанија. На
Фабиј не му пошло од рака да му го попречи патот на Ханибал кој.се
враќал од Кампанија. Откако собрала залихи, Ханибаловата војска се
вратила во Апулија, каде што Ханибал ја минал зимата 217/216 годи-
на. За консули во 216 година се избрани Лукиј Аемилиј Паул, приврза-
ник на тактиката на Фабиј Максим, и Гај Терентиј Варон, кандидат на
демократските кругови и приврзаник на решавачки воени операции.
Вароновата тактика н довела до една од најпресудните битки во ан-
тичката историја.
БИТКАТАКАЈКАНА
Во летото на 216 година, на реката Ауфид кај Кана (во Апулија)
римската војска се судрила со Ханибал. Таа била бројно понадмоќна
од картагинската војска, но Ханибал имал силна коњица. Освен тоа,
римската војска немала единствена команда. На нејзино чело се нао-
ѓале двајца команданти, кои меѓу себе биле ривалв и кои требало да
се фатат во костец со картагинскиот генијален стратег. Ханибал ги
распоредил св'оите трупи во облик на полумесечина. Во центарот се
наоѓале Келтите, а на боковите одбрани одреди од картагинската пе-
шадија и коњица. Малубројната римска коњица била разбиена и от-
ш Polyb., Ш, 89,6-9.
Н. А. МДШКИН ' 152 СТАРИОТРИМ
фрлена уште на самиот почеток на битката. Келтите, пак, при нападот

се повлекле' назад, но кога римските легионери почнале да ги потис-
нуваат, Ханибал ја ставил во движење против римските бокови од-
браната африканска пешадија, Во исто време, картагинската коњица,
прекинувајќи го гонењето на римската коњица, се вратила на боиштето
и и удрила в грб на римската пешадија. Римјаните биле опколени. Тие
формирале круг и се обиделе да се бранат, но не издржале и ги рас-
туриле војните редови. Започкало општо истребување на римската
војска. Загубите на Римјаните биле огромни. Од војската која имала
повеќе од 50 000 луѓе се спасиле, како што кажуваат некои извори,
само 14 000. Убиени се многу воени трибуни н сенатори што се нао-
ѓале во војската. Меѓу загинатите бил и консулот Лукиј Аемилиј Паул.
Значаен дел од римеката војска останал на боиштето, многу паднале
во заробеништво, а само незначителен дел од трупите се спасил со
бегство. Меѓу овие бил и консулот Терентиј Варон. Остатоците од
разбеганата војска ги запрел и ги довел во ред младиот воен трибун
Публиј Корнелиј Скипион.
Останувајќи без војска, Римјаните биле подготвени на тоа дека
Ханибал ќе го нападне Рим; направено е се да се создадат одреди спо-
собни за борба. Во воена служба се повикани сите граѓани што оста-
нале во Рим, постари од седумнаесет години. Сенатот се решил на
крајно средство: две легии се составени од робови, пгго ги купила др-
жавата.
Но, Ханибал, кој исто така бил мошне ослабен со загубите, го
искористил норазот на Римјаните, во прв ред во дипломатски дели.
Тој најпрвин се обидел да стапи во мировни преговори со Рим, но от-
како сенатот одбил со него да води преговори, го постигнал на крајот
тоа на што сметал кога го оргашзирал походот против Рим: многу
племиња и градови од средна и јужна Италија или преминале на нег
гова страна, или се колебале. Секаде надмоќ постигнувале антирим-
ските групи. Во Кампанија на Ханибала му припаднала Капуа, но Кума,
Неапол и НоЛа му останале верни на Рим. Извесно време (209 г.) ду-
ри дванаесет латински колонии одбиле да дадат војска за борба про-
тив Ханибал. Набрзо по битката кај Кана, Ханибал склучил сојуз со
македонскиот крал Филип V, кој требал да стапи во борба против Рим.
На Сикилија против Рим се дигнал и сиракушкиот владетел - мла-
днот Хиероним.
ПРВАТА МАКЕДОНСКА ВОЈНА

По поразот кај Кана, Римјаните избегнувале пресудни битки во
Италија. Тие се ограничувале на давање помош на градовите што биле
на нивната страна, го спречувале Ханибал дри снабдувањето со храна
и му го попречувале добивањето зајакнувања од Картагина. Главното
внимание и напори на Римјаните биле концентрирани на водење воени
операции надвор од Италија. Во Илирија, Филип V започнал војна
против Рим (215 г.)- Но, Римјаните преку дипломатски преговори ус~
пеале во борба иротив Македонија да го вовлечат Аетолскиот сојуз и
некои други грчки градови, а иотоа на антимакедонската коалиција и
иристапил и пергамскиот крал Атал I. Во 205 година е завршена таа
војна, што добила назив Прва македонска војна, и е склучен мир, спо-
ред кој Римјаните морале на Филин V да му отстапат некои територии
во Илирија. Но, главните дели на римската дипломатија биле постиг-
нати: војната главно се водела на територијата на Грција, во голем дел
ја воделе римските сојузници, а што е главно - Римјаните усиеале да
го спречат нападот на Филип V на Италија, и со тоа да не допуштат да
му даде активна помош на Ханибал.
0С В М У В А Ж 0 НА С И Ш Ш А ОД СТРАНА НА РИМ
На Сикилија е упатен Марк Клавдиј Маркел, кој во 213 година ја
опседнал Сиракуса. Но, тешко било да се заземе градот, бидејќи имал
се што му треба, а ари подигнувањето на одбранбените утврдувања
активно учество имал и познатиот физичар и математичар од антика-
та - Архимед. Дури во есента на 211 година, Римјаните успеале да ја
освојат Сиракуса. Градот им бил препуштен на војниците да го ограбу-
ваат, и меѓу многуте други жители загинал и Архимед. Од Сиракуса е
извлечен огромен воен плен и многубројни дела од грчката уметност.
По паѓањето на Агригент (210 година), Римјаните завладеале со цела
Сикилија.
БОРБАТА ВО ШПАНИЈА
Почнувајќи од 218 година воените операции во Шпанија не се
прекинувани. Таму бил испратен Гнај Корнелиј Скипион, а потоа (217
г.) нему со зајакнувања, му пристигнал неговиот брат Публиј (консул
во 218 година, разбиен од Ханибал). На Римјаните најпрвин им пошло
од рака да поведат офанзива; тие го зазеле Сагунт и се здобиле со
сојузници меѓу локалните племиња. Но, во 211 година, ситуацијата се
изменила. Двајцата Скипиони биле поразени од Ханибаловите браќа
и загинале во борбата. Римјаните сметале за неопходно да ја преземат
од Картагинците Шпанија, од каде што овие добивале сребро и рег-
рутски резерви. Затоа, во 210 година, во Шпанија е упатена нова експе-
диција; на нејзино чело е поставен Публиј Корнелиј Скипион, син на
консулот од 218 година, кој и покрај својата младост се истакнал во
битките кај Тикин и Кана, и кој уживал голем авторитет. Со специјал-
на одлука на народното собрание на Скшшон му е доделен imperium и
даденн права на проконсул. Тоа бил црв случај во римската историја
imperium да му се доделува на приватно лице, а не на магистрат. Ски-
цион дејствувал успешно. Во 209 година ја зазел главната картагин-
ска база во Шпанија - Нова Картагина. Тврдината била непристапна

од копно. Скилион ја искористил осеката, и Римјаните се пробиле во
оној дел од тврдината кој бил свртен кон морето. Некои домородни
племиаа незадоволни од картагинската управа, дејствувале во сојуз
со Рим.
Скипион не можел да го спречи Ханибаловиот брат Хасдрубал да
ја поведе војската во Италија, но, во 206 година ги принудил Картагин-
ците да го прекинат отпорот во Шланија, и Римјаните завладеале со
јужниот дел од Пиринејскиот Полуостров.
HANNIBAL ANTE PORTAS

Во самата Италија, исто така, постепено настанувал пресврт. От-
како на Римјаните им пошло од рака да лостигнат извесни успеси и на
Ханибал да му одземат одделни градовн, тие, во 212 година, пристапи-
ле кон опсада на Капуа. Градот ве се предавал, надевајќи се на Ханиба-
ловата помош. Во пролетта на 211 година, картагинскиот војсково-
дец се појавил пред градот, но Римјаните не ја повлекувале опсадата.
Тогаш, за да го сврти вниманието на Римјаните, Ханибал се упатил
кон Рим. Тоа лредизвикало паника кај градското население. ^боро-
вите "Ханибал пред портите" (Hannibal ante portas) со време станале
поговорка. Меѓутоа, опсадата на Рим, по се изгледа, не влегувала во
Ханибаловиот план, бидејќи тој, приближувајќи се до градот, се задо-
волил со тоа што ги пустошел околните полиња и имотЛ надвор од
градот, а потоа, откако извесно време минал под градот, се повлекол
од Рим во Кампанија и тргнал за Јужна Италија. Набрзо потоа градот
Капуа бил принуден да кацитулира и бил сурово казнет.
Падот на Капуа го поколебал Ханибаловиот авторитет меѓу него-
вите италсзш сојузници. Во 209 година, осумдесетгодишниот Фабиј
Максим го зазел Тарент. Ханибаловиот план се состоел во тоа да се
соедини со братот Хасдрубал, кој од Шпанија му водел зајакнувања.
Но, Хасдрубал, во 207 година, кајреката Метаур претрпел пораз и бил
убиен. Од тој момент положбата на Ханибал, кој не ја добил потребната
поддршка од картагинската олигархија (бидејќи оваа се плашела од
зајакнувањето на истакнатиот војсководец), станала особено тешка.
БИТКАТАШЗАМА
По шпанските победи, Скшгаоновиот авторитет се зголемил; тој
е избран за консул во 205 година. Во 204 година Скипион се истоварил
во Африка, недалеку од Утика, со војсќа од 30 000 луѓе, во кои имало
околу 7 000 доброволци-ветерани. Картагинскиот сенат го отповикал
Ханибал од Италија. Последната битка, која конечно го решила исхо-
дот од војната, се одиграла во близината на градот Зама во.202 година.
Голема цомош на Римјаните им укажал соседот на Картагина, нумидис-

киот крал Масинисд. Тој на Римјаните им дал одлична коњица, и во
битката кај Зама, Ханибал го претрпел првиот и последен пораз во
својот живот. Картагина повеќе не можела да даде отпор.
СШ ЧУВАМ ТОНАМ ИР
Во 201 година е склучен мир според кој Картагина ги задржала
само своите поседи во Африка. Таа не смеела да води војна во други
земји, а во Африка можела да војува само со дозвола од Рим. Карта-
гинците требало, во текот на 50 години, да исплатат контрибуција во
висина од 10 000таланти. Тие ја изгубиле целата морнарица (со исклучок
на 10 стражарски бродови) и требало на Рим да му ги предадат залож-
ниците. Значителни погодности добил Масиниса, чие кралство зајак-
нало за сметка на нумидиските племиња - како слободните, така и
оние кои дотогаш биле зависни од Картагина. Моќта на Картагина
била скршена.
П0СЈ1ЕДИЦИТЕ ОД ВТОРАТА ПУНСКА ВОЈНА

По склучувањето на мирот, Ханибал целото свое внимание го пос-
ветил на уредувањето на својата држава. Под негово влијание се спрове-
деви демократски реформн, правилната контрола вад финансиите, му
овозможила на Римјаните да им се исплати контрибуцијата, а притоа
граѓаните да не се оптоваруваат со претерани даноци. Но, таа актив-
ност лредизвикала незадоволство на олигархиската партија во Карта-
гина и ја зголемила недоверливоста на Римјаните. Во 195 година, Ха-
нибал морал да побегне од Картагина и cb до последниот ден не го
напуштала мислата да му се одмазди на Рим.
Скипионовата африканвка експедиција му задала конеченудар на
картагшскиот војсководец, но неговата судбина била решена уште во
Италија. И покрај успесите на почетокот од војната, Картагинците не
можеле да го скршат отпорот на Римјаните што ја бранеле сопстве-
ната територија. Полибиј правилно укажал на тоа дека "предности-
те... на Римјаните се состоеле во неисцрпноста на резервите и во број-
ната надмоќност на нивната војска".118 Римјаните се бореле на своја
територија и ја бранеле својата земја; нивната војска се состоела од
слободни граѓани. Ханибал, пак, дејствувал на туѓа територија, имај-
ќи под себе главно наемници. Оваа војна ги покажала сите недоста-
118 Polyb., Ш, 89,9.

тоци на системот на наемнички војски, составени од разни племиња.

Ханибаловите надежи дека сојузниците ќе се одвојат од Рим, се оправ-
дале само делумно и за кратко време. Штом Римјаните започнале да
извојуваат победи, на нивна страна иовторно ночнале да преминуваат
италските сојузници, кои веројатно, со освојувањето на Италија од
страна на туѓинци не се надевале дека ќе се подобри нивната нолож-
ба. На крајот, картагинската олигархија на Ханибал не му ја дала пот-
ребната иомош.
Римјаните не се ограничувале само на одбрана на својата терито-
рија. Втората цунска војна, особено во својата втора фаза, била освоју-
вачка војна. За време на таа војна, прв нат се манифестирале оние
политички тенденции кои подоцна одиграле голема улога во судбина-
та на Рим. Римскиот устав се покажал непогоден за вонредни воени
услови. Именувањето на Скшгаон и неговото упатување во Шпанија,
неговата експедиција во Африка, поддршката на Скипион од етрана
на плебсот и верните ветерани - сето тоа им противречело на римски-
те политички традидии. Во сенатот се уште голема улога имала
конзервативната група на Фабиј Максим Кунктатор, принкепс на се-
натот, што бил признат како спасител на татковината. Но, по негова-
та смрт, нобилитетот морал да го признае авторитетот на Скипион
кој поради своите победи е наречен Африкански (Africanus).
По Втората пунска војна, Рим ги раширил своите прекуморски по-
седи. Нему му припаднала Јужна Шпанија; по 210 година, во негови
раце се наоѓала целата Сикилија. Рим станал најмоќна држава во заг
падниот дел на Средоземното Море.
Пунските војни се разликуваат од претходните војни по тоа што
борбата не е водена за обединување на италските племиња околу Рим,
туку за освојување нови територии, за здобивање робови, за повторна
поделба на земјите во западниот дел на Средоземното Море. Во тој
поглед војните од третиот век можат да се наречат империјалистич-
ки. Ленин вели: "Империјалистички војни имало и врз база на роп-
ството (војната на Рим против Картагина била од двете страни
империјалистичка војна)”.119
Според тоа, пунските војни обележуваат нова етапа во развојот
на Рим. Тие претставувале почеток на редица освојувачки војни кои
подоцна ги воделе Римјаните. Втората пунска војна довела не само до
промена на надворешната положба на Рим, туку и до значителни вна-
трешни промени. Воените операции често доведувале до опустошу-
вање на некои краишта. Градовите и областите што се одвојувале од
Рим биле подложени на егзекуција, проследена со конфискација на
земјата. Од времето на Втората пунска војна се зајакнува контролата
В. И. Ленин, Дела, т. XXI, стр. 305 (на руски).

на сенатот над италските сојузници. Додека римските власти до тоа

време воделе сметка за автономијата на италските градови, дотогаш,
од почетокот на II век, римскиот сенат внимателно набљудувал се
што се случува во италските области. Казнени експедиции ги задушу-
вале обидите за востанија, како и немирите на робовите во разните
покраини на Италија. Биле стеснувани иравата на сојузнидите (осо-
бено во војската). Римјаните почнуваат ва нив да гледаат како на свои
поданици. Впрочем, одделни мерки наидуваат на ноддршка од
муникипалната аристократија, која во римскиот сенат гледала бедем
иротив немирните демократски елементи.
Овие нромени во римската економика и во социјалниот поредок,
за време и по Втората цунска војна, особено јасно се пројавиле во
средината на II столетие.
ГЛАВАХ
РИМ И ХЕЛЕНИСТИЧШЕ ДРЖАВИ ВО

ПРВАТА ПОЛОВИНА HA IIВ. ПРЕД Н. Е.
1. РИМ И ИСТОКОТ HA КРАЈОТ ОД Ш И ВО П О Ч ЕЖ О Т
НАП В.П РЕДН.Е.
За.време на Илирската војна, а уште порано, за време на првата
војна со Македонија, што е водена во исто време кога и Втората пунска
војна, Римш морал да се замеша во оние вонредно сложени надвореш-
но-политички односи што настанале во хеленистичките земји. Однос-
ите меѓу Рим н хеленистичките земји ја прават главната содржина на
римската надворешно-политичка историја во времето по победата на
Рим над Ханибал.
Општата ситуација во хеленистичките земји на крајот од III век
обично се карактеризира како рамнотежа на силите. Оваа, во извесна
смисла недефинирана карактеристика, има определена основа. Главни
хеленистички држави и натаму биле: Египетското кралство на
Птоломеевците (Лагидите), Сириското кралство на Селевкидите и
Македонското кралство, со кое владееле потомците на Антигон Го-
ната-Антигонидите.
ЕГИПЕТШ ТО ш л е т в о
Кралството на Лагидите претставувало централизирана политич-
ка творба што поседувала огромни извори на средства. Птоломеј I
Сотер (305-283 г.) меѓу првите се откажал од претензиите за светска
превласт и и посветил внимание на консолидацијата и зајакнување на
својата држава; но и тој и неговите најблиски наследниците, потпи-
рајќи се на голема наемничка војска, воделе агресивна надворешна
политика во источниот дел на медитеранскиот басен. Под нивна власт
се наоѓале Киренаика, голем дел од сирискиот брег на Средоземното
Море, островот Кипар, како и повеќе приморски градови во Егејско-
12“Видистр.152.
то Море. Но, во иоследните години од III век, надворешно-политич-

кото значење на Египет почнува да опаѓа, а под владеењето на Пто?
ломеј IV Филоиатор - главно иоради внатрешни размирици - Египет,
и покрај победата што ја однел над Антиох III Сириски, го изгубил
своето поранешно влијание.
КРАЛСТВОТО НА СЕЛЕВКИДИТЕ
Најшироки граници имало кралството на Селевкидите, кое најпр-
вин се простирало од Средоземното Море до границата на Индија; но,
тоа се состоело од области што биле различни во стопански, културен
и етнички поглед и во кои достоеле силни центрифугални тенденции.
Селевкидите не можеле во свои раце да ја задржат целата терито-
рија што ја наследиле по смртта на основачот на династијата. Хелениза-
цијата најмалку ги зафатила источните покраини. Во нив власта на
наследниците на Александар Македонски никогаш не била цврста.
Во средината на III век, во североисточните области настанува
Партското кралство; неговите основачи им припаѓале на полуномадски
народи што живееле во степскиот појас, источно од Каспиското Море,
во оазите на денешен Туркменистан. Племето на Партите ги напушта
родните степи и, почнувајќи од средината на III век од Селевкидите
осво јува редица иоточни сатрапии. Така е удрен темелот на Партското
кралство, чие основање било последица од реакцијата на хеленизмот.
Надворешното слабеење и внатрешната борба во самото крал-
ство на Селевкидите, го искористиле ситвите малоазиски династи.
Особено големо значење добило Пергамското кралство. Неговата
престолнина - градот Пергам, се иретвора во еден од најкрупните
културни центри на хеленистичкиотИсток. Дипломатијата на иергам-
ските кралеви имала цел да одржи рамнотежа во системот на хелени-
стнчките држави. Освен Пергам, својата самостојност ја задржуваат
и други малоазиски држави - Понт, Битшвја, Каладокија, Галатија и
трговската република Родос. Независно од хеленистичките држави
било Боспорското кралство, што се наоѓало под власта на кралевите
од династијата Спартокиди. Центар на државата бил Пантикапеј (де-
нешниот Керч), а во неговиот состав влегувале полуостровите Керч
и Таман, како и областите по должината на долниот тек на реката
Кубан. Внатрешната борба (по се изгледа главно династиска) и бор-
бата со варварите (Скитите и Сарматите), во III век уште не ја потко-
пале економската благосостојба на Боспорската држава. За тоа ири-
донесле живите трговски врски со градовите на балканека Грција и
Мала Азија, со Родос и со другите хеленистички земји. И покрај кон-
куренцијата од Египет, дрноморските градови и натаму биле лифе-
ранти на жито; покрај жито се извезувале риби, сточарски произво-
ди, робови, благородни метали и скаиоцени крзна.
МАКЕДОШЖОТО КРАПСТВО И ГРЦША

Македонското кралство зајакнало по задврстувањето на престо-
лот на Антигон Гоната (276 г.). Според својата територија и матери-
јалните извори, Македонското кралство заостанувало зад двете други
големи монархии. Македонските кралеви ја продолжиле традидијата
на Филип II и Александар, иотпирајќи се врз локалната аристократија
и врз дисцишшнираната војска, поврзана со народната маса, наспро-
ти хеленистичките држави Сирија и Египет, каде што на народните
маси на домашното население им биле туѓи интересите на централ-
ната власт.
Македонските кралеви воделе долготрајна борба со другите др-
жави за хегемонија над грчките градови и острови на Егејското Море.
По губењето на својата независност, Грдија доживувала цериод на
опаѓаше. Краткиот период на заживување на грчките занаети и трго-
вија, настанат во врска со походите на Александар Македонски, не
траел долго. Поради развојот на новите економски дентри на Исток,
како и поради порастот на грчките градови на периферијата, старите
грчки дентри го губат своето иоранешно економско значење; меѓу-
тоа, во меѓународната политика на хеленистичките држави, грчките
градови играат значајна улога. Атина, која од 229 година уживала до-
литичка слобода, го зачувала своето значење на културен центар, но,
ве играла никаква поважна улога во надворешната политика. Двата
грчки сојузи - Ахајскиот и Аетолскиот - се стремеле да ја зацврстат
својата лоложба, користејќи се со надворешно-политичките про-
тивречности. Долго време Птолемејците ги поддржувале тие сојузи,
за да ја ослабат Македонија, но заради борба иротив спартанскиот
крал-реформатор Клеомен III, Ахајскиот сојуз ја издал својата
традиционална политика и стаиил во сојуз со Македонија, плашејќи
се од зајакнувањето на револудионерно-демократските струи на
Балканскиот Полуостров; на страната на Македонија тој се борел за
време на Првата македонска војна (215-205 г. пред н. е.). Благодареј-
ќи на сојузот со Ахајдите, Филип V вршел влијание врз грчките при-
лики. Борбата за слобода на грчките градови ја помагале Пергам и
Родос, кои се плашеле Македонија да не ја монополизира во своите
раде трговијата во областа на Хелеспонт и на Црно Море, па се стре-
меле да ја ослабат и да ги зачуваат постојните односи.
С0ЈУ30Т НА ФИЈ1ИП Y СО АНТИОХ Ш

Реална оиасност од нарушување на дотогашниот систем на рам-
нотежа настанала кон крајот на III век. По успешните походи на Ис-
ток, Антиох III Сириски ја зацврстил положбата на своето кралство
и се стремел да ги нрошири неговите граници на запад. Кога умрел
Птолемеј IV и како наследник останал неговиот четиригодишен син
Птоломеј V Епифан, кралевите на Сирија и Македонија - Антиох III

и Филип V, склучиле сојуз, кој за главна дел имал поделба на вонеги-
петските поседи на Птолемеевци и офанзива врз ситните независни
држави. Антиох удаднал во јужна Сирија, а Филип V ги освојувал лосе-
дите на Птоломеевци на северниот дел од Егејско Море.
РИМСКАТА ДИПЛОМАТША НА П0ЧЕТ0К0Т ОД Ш В. ПРЕД Н. Е.

Малите источни држави (Пергам, Родос, Атина), како и Египет,
кој во тоа време ослабнал во воен поглед, се обратиле за помош до
Рим. Зајакнувањето на една од државите или на две агресивни држа-
ви на сметка на ситните соседи, т. е. нарушувањето на традиционал-
ниот систем на рамнотежа, не одело на сметка на Рим, кој за време на
Втората пунска војна, дошол во опасност од напади од Македонија врз
Италија.
Според тоа, од почетокот на III век, Рим води широка надворешна
политшса. Со надворешно-политичките работи раководел сенатот.
Народното собрание, во принцип, ги задржало врховните права - об-
јава на војна и склучување мир, но нему за потврда му се носени веќе
готови одлуки; само во ретки случаи неговите одлуки се коселе со
одлуките на сенатот. Во врска со новата ситуација се формираат и се
усовршуваат методите на римската дипломатија.
Дипломатијата одиграла мошне голема улога во времето на бор-
бата на Рим за хегемонија во Италија, и во времвто на пунските војни.
Во III век Римјаните презеле многу нешта од лостојната дипломатска
практика на хеленистичките земји (паролата за борба за слобода на
грчките градови, системот на протектори, поделба на сферата на вли-
јание). Како и другите земји на античкиот свет, ни Рим немал посто-
јани дипломатски претставници налик на денепшите пратеници и кон-
сули. Голема улога во дипломатскиот живот играле делегациите. Нај-
првин должноста на пратеници ја вршат свештениците фетијали, но
со текот на времето, на фетијалите им останува само вршењето
традиционални верски обреди што ги следеле разните надворешно-
политички акти, додека преговорите и другите дипломатски мисии им
се доверуваат на посебни пратеништва (legationes), што ги именува и
со кои раководи сенатот, и кои се состојат од негови членови. Прате-
ништвата уживале посебни нривилегии, личноста на пратеникот е сме-
тана за света. Убиството илн навредата на пратеник често служеле
како повод за војна. Во тоа време во Рим се формираат обичаите во
врска со приемот на пратеници.
2. ВТОРАТА МАИДОНСКА ВОЈНА ( М Г.ПРЕДН.Е.)

Настапувањето на Pmi против Македонија се случува во 200-та
година и нретставува почеток на римската агресија на Исток. Меша-
Н. А. МАШКЛН 162 СТАРИОТ РИМ
њето на сенатот во источните работи најпрвин наишло на опозиција

во народното собрание. На воените оиерации во Македонија им прет-
ходеле-сложени дипломатски преговори. Во Рим доаѓале делегации
на хеленистичките кралства и градови. Римските иратеници имале за-
дача да ја оиределат позицијата на одделните држави во претстојната
војна. На Филип V му е иоставен ултиматум, во кој му е наложено да
му ги врати на егииетскиот крал носедите што ги освоил, да ги преки-
не воените операции против Грците и спорните прашања меѓу маке-
донскиот крал, Пергам и Родос да ги изнесе на решавање пред арби-
тражен суд. Одбивањето на Филии V да ги исполни овие барања послу-
жило како повод за војна.
АНТ0МАЕДОНСКАТА КОАЛИЦИЈА
Против Филии V е образувана значителна коалиција. Посебно ак-
тивна улога во неа играле Пергам и Родос. Пергамскиот крал Атал I
се стремел своето кралство да го иретвори во малоазиска држава ко-
ја сиоред своето значење нема да заостанува зад Македонија, а Родос
се уште го чувал своето доминантно значење во басенот на Егејско
Море. Во текот на војната, на коалицијата и се придружиле Аетол-
дите., а по нив на страната на Рим преминал и Ахајскиот сојуз. Голем
успех на римската дипломатија нретставувало склучувањето спогод-
ба со Антиох III, цо која Рим de facto немал ништо против Антиохо-
вото освојување на сириските иоседи на егииетскиот крал, кој бил
римски пријател, додека Антиох, од своја страна, се обврзал дека не-
ма да води војна во Европа, т.е. дека нема да го помага Фшгап V во
време на неговата војна со Рим.
БИТКАТА ХАЈ КИНОСКЕФАЛЕ

Во 199 година, Римјаните ја залочнале офанзивата преку Илири-
ја. Но, на почетокот воените операции биле без резултат. На море,
нротив градовите на македонскиот брег дејствувала сојузничката
морнарица. Ширењето на коалицијата, пристапувањето кон неа на
Аетолскиот и на Ахајскиот сојуз, им ги зајакнувало позициите на Рим-
јаните, и во 197 година, во битката кај Киноскефале (во Тесалија),
римските трупи под команда на Тит Квинктиј Фламинин му задале на
Филип V лресуден пораз. Аетолците инсистирале на тоа војната да
заврши со целосно уништување на Македонија, но Фламинин најпр-
вин склучил примирје со Филип V, а потоа Филип V бил цринуден да
се согласи на условите за мир што му ги предложил Рим. Според тие
услови Рим не добивал никаква нова територија, а Филил V се отка-
жал од сите свои освоегш територии, на Рим требало како надомест
за воените трошоци да му плати 1 000 таланти, на Римјаните да им
ја предаде својата морнарида, со исклучок на б бродови, и бил об-

врзан својата сувоземна војска да ја намали на 5 илјади луѓе. Но, нај-
важна точка во условите за мир била лризнавањето слобода на грч-
ките градови.
РИМСКАТА ПОЈШТИКА ВО ГРЦИЈА

Во 196 година, на Истамските игри, Фламинин ја прогласил сло-
бодата на грчките градови. Зборовите на неговиот едикт се прече-
кани со вонреден ентузијазам. Гласникот морал двалати да ги пов-
тори, и по второто читање, вели Полибиј, "насханала таква експло-
зија од анлаузи, што тоа денешниот читател тешко може да сн го прет-
стави1'.12112
Окуцадијата на разни области на Грдија за време на Втората ма-
кедонска војна доведувала до вистинско опустошување на грчките на-
селби. И иокрај тоа, Фламинин во Грдија се здобил со голема иопулар-
ност. Во еден од градовите тој бил дури и деификуван, па според тоа
бил првиот Римјанин кому му се укажани божествени почести. Во
внатрешната политика на Грдија, Фламинин ги потпомагал аристо-
кратските иартии. Во името на сите Грди, објавена му е војна на спар-
танскиот тиранин Набис, чија дејност дретставувала опасност за арис-
тократските кругови на грчките градови, бидејќи Набис, според збо-
ровите на Полибиј, "ги цротерал граѓаните, ги ослободувал робови-
те... ја иретворил својата држава во некој вид неприкосновено при-
бежиште за оние што бегале од својата татковина“.ш
Во 195 година Набис бил иоразен и морал да ги прифати условите
што му ги иоставил Фламинин.
Следната година, римските трупи ја напуштиле територијата на
Грдија. Во своите односи кон грчките градови, Римјаните се служеле
со иолитиката на хеленистичките држави, кои на Грците им прогласу-
вале слобода, за да го ослабнат својот моќен ривал. Римјаните таа
лолитика ја спроведувале во широки размери.
3. СИРИСКАТА ВОЈНА
ДШ ЛОМ АТСШ Е СУДИРИ НА АНТИОХ1П СО РИМЈАНИТЕ
Договорот со Рим не му пречел на Антиох да ги оствари своите
агресивни намери. Додека на Балканскиот Полуостров се водела Вто-
121 Polyb., XVIII, 4-6,9.

122Polyb., XVI, 13,1-2.
рата македонска војна, тој ги освоил поседите на Птолемеевци нај-

првин во Сирија, потоа во Мала Азија, па го преминал Хелеспонт и на
европскиот брег почнал да ги зазема градовите што Филип V ги освоил
и кои потоа биле прогласени за самостојни. Тоа довело до првиот
дипломатски судир меѓу Антиох и Римјаните. Во октомври 196 годи-
на, римските пратеници се состанале со Антиох во Лисимахија. Сос-
танокот најпрвин имал пријателски карактер, но во текот на прегово-
рите односите се заостриле.Римјаните инсистирале на тоа Антиох да
му ги врати на египетскиот крал^градовите што од него ги освоил и,
како заштитници на грчката слобода, барале од него да ги ослободи
грчките градови во Мала Азија, и во Европа. Антиох им го оспорувал
правото на Римјаните да се мешаат во грчките работи, а кога на
конференцијата зеле збор претставниците на азиските градови, тој
одбил да одговара на нивните приговори и ги прекинал преговорите.
Сенатот го отфрлил предлогот на Антиох за склучување договор. Две-
те страни го сметале судирот за неизбежен.
Антиох му дал прибежиште на стариот и убеден противник на Рим-
јаните - Ханибал, кој во 195 година побегнал од Картагина. Ханибал
му предложил на Антиох широк план за создавање антиримска коа-
лиција и упаѓање на сојузничките трупи во Италија. Според тој план
и Картагина требало да учествува во војната против Римјаните. Ме-
ѓутоа, иако му укажувал вниманве на својот гостин, Антиох не приста-
пил кон остварување на тој план. Тој сметал дека е полезно да започне
воени операции во Грција, каде што во тоа време се повеќе земало
замав разочарувањето во ослободителната политика на Рим. Од Рим-
јаните особено биле незадоволни Аетолците, кои сметале дека недо-
волно се наградени за своето учество во Втората македонска војна.
Аетолците го повикале Антиох како заштитник на хеленската сло-
бода, и тој, во 192 година, се префрлил во Грција. Но, нему му приста-
пиле само градовите од второстепено значење. Ахајците стоеле на
страната на Римјаните. Со ветувања, Рим постигнал Филип V да оста-
не лојален кон поранешните договори и дури ги помагал Римјаните.
На Рим му дале помош и Родос и Пергам. Под притисок на римските
трупи, Антиох морал да ја напушти Грција. Наскоро, грчката мор-
нарица што им била сојузник на Римјаните, извојувала победа на мо-
ре, и војната се пренела во Мала Азија. Во 190 година таму е испратен
Лукиј Корнелиј Скипион, кого како легат го следел неговиот брат
Публиј, знаменитиот учесник во Втората пунска војна; овој всушност
станал главен раководител на воените операции и на дипломатските
преговори.
БИТКАТА КАЈ МАГНЕСИЈА И МИРОТ СО АНТИОХ

Во битката кај Магнесија, во 190 година, Антиох бил целосно по-
разен. Малоазиските градови се откажале од него и тој бил принуден
да моли за мир. Публиј Скипион ги определил условите за мир и ги
пратил во Рим да ги потврди сенатот. Мирот конечно е склучен во

Апамеја, во 188 година.
Антиох требало да се повлече зад Таур и во рок од 12 години да
исплати 15 000 таланти; тој бил обврзан да има се на се 10 бродови и
дека нема да држи воени слонови. По Сириската војна, Римјаните не
добиле никакви нови територии, но пергамскиот крал Евмен II зна-
чително ја проширил својата територија, а Родос добил земјишта во
Мала Азија. Некои малоазиски градови се прогласени за слободни.
Антиоховите, малоазиски сојузници (Галатите, Кападокијците и дру-
ги) биле понижени и ослабени. Во Галатија, на пример, уште пред
склучувањето на мирот е упатена една експедиција, која ја ограбила
земјата и однела богат плен. Според мировниот договор, Антиох бил
должен на Рим да му го предаде Ханибал. Овој побегнал во Битинија
и таму живеел неколку години, но кога дознал дека битинскиот крал
го издал и дека куќата е опколена од убијци (183 г.) испил отров, што
постојано го носел со себе. Истата година умрел и неговиот победник
- Скипион Африкански.
ПОСЈШДИЦИТЕ ОД СИРИСКАТА ВОЈНА

По Сириската војна, монархијата на Селевкидите го изгубила свое-
то поранешно значење. Една од последиците од Антиоховиот пораз
била антихеленистичката реакција. Селевкидите ја изгубиле власта
над Ерменија и други области, кои станале самостојни кралства. Ан-
тиох III се обидел да ја обнови својата власт во Иран, но умрел во
Елимаида, додека го ограбувал храмот на Бел. Исклучувањето на ис-
точните области продолжило и под наследниците на Антиох Велики.
За време на владеењето на енергичниот крал Митридат I (околу 160—
138 г.)> којшто ја зголемил моќта на Партите, започнала енергичната
офанзива на Партите од источните области од кралството на Селевки-
дите.Митридат значително ги проширил границите на своите посе-
ди. Партија се претворила во една од најсилните источни држави. Не-
зависно еден од друг, Рим и Партија и задавале удари на монархијата
на Селевкидите, која постепено го губела своето политичко значење.
Антихеленистичката реакција ги зафатила и внатрешните облас-
ти на монархијата на Селевкидите. Израз на таа реакција била' ос-
лободителната војна во Јудеја (166-164 г.) под раководство на Ма-
кабеите, која завршила со победа на востаниците и со обнова на са-
мостојното Јудејско кралство. Неговата самостојност ја признавал и
Рим, кој со посебна доставка, упатена до источните династии, пот-
врдил дека јудејските владетели се наоѓаат во пријателство со Рим.
Без мешање на римската дипломатија отсега не можел да мине ни-
еден поважен настан во хелевпастичките земји.
Н. А. МАШКИН 166 СТАРШТ РИМ
4. ТРЕТАТА МАКЕДОНСКА ВОЈНА

ПЕРСЕЈ И НЕГОВИТЕ СОЈУЗНИЦИ
По иоразот кај Киноскефале силата на Македонија не била скр-
шена. Филип V ги вложувал сите напори во тоа да ја обнови некогаш-
ната моќ на Македонија. Тој умеел да го изигра условот од мировниот
договор кој бројноста на македонската војска ја ограничувал на 5 ил-
јади војници- Секоја година, Филип V обучувал по 4 илјади војници, па
лотоа ги иуштал дома и мобилизирал нови. Знаејќи го тоа, Римјаните,
од своја страна, се стремеле да го сцречат македонскиот преиород.
Тие го поддржувале Филиповиот син Деметриј, кој бил наклонет кон
Римјаните. Но, Персеј, вториот Филииов син, противник на Римјани-
те, успеал да го отстрани својот брат, па ио татковата смрт станал ма-
кедоНски крал. Персеј заиочнал да собира сили за борба против Рим,
склучувал сојузи и стапувал во иреговори со оние што биле незадо-
волни од Рим. Во Грција нашол многу симпатизери.
Покровителството над Хелените, што го прогласил Фламинин, се
претворило во строго туторство и во систематско мешање на Рим во
внатрешните работи на грчките градови. Римјаните речиси секаде ги
поддржувале олигархиските груии. Затоа демократите биле ироник-
нати со антиримскн настроенија и со задоволство му давале поддрш-
ка на Персеј. Така е создадена сериозна антиримска коалиција која
претставувала опасност не само за Рим, туку и за неговите сојузници,
на пример за лергамскиот крал Евмен II. Овој го посетил Рим и уче-
ствувал во создавањето план за борба против Персеј. Персеј бил об-
винет дека ги напаѓа римските сојузници. Но, Рим се уште не бил иод-
готвен за почнување воени операции.
ДИПЛОМАТСША П0ДГ0Т0ВКА ЗА ВОЈНАТА ПРОТИВ ПЕРСЕЈ

Римјаните, пред се, се стремеле по дипломатски пат да го одло-
жат почетокот на војната. Римското пратеништво усиеало да го наго-
вори Персеј да започне нови иреговори со сенатот, а во исто време
римската делегација ги вложила сите наиори да го разбие Персее-
виот сојузник, федерацијата на бојотските градови. Персеевите ио-
нуди за мир биле отфрлени, и така започнала Третата македонска
војна (171-167 г.). Почетокот на војната бил иоволен за Персеј. Во
римската војска немало доволно дисциплина, а Персеевите апели до
разни држави со молби за помош, наидувале на симпатии. Тогаш Рим-
јаните во Македонија упатиле зајакнување, со кое командувал Лукиј
Аемилиј Паул, син на консулот од 216 година, кој загинал кај Кана.
БИТКАТА Ш ПИДНА И ЗАВЕДУВАЊЕТО РИМСКИ ПРОТЕКТОРАТ

НАД МАКЕДОНИЈА
Во битката кај Пидна (168 г.) Персеевите труии биле разбиени;
оамиот тој најирвин усиеал да побегне, но иотоа бил принуден да им се
предаде на Римјаните. Победата на Римјаните над Персеј била натамо-
шен лекор на патот кон зацврстувањето на нивната хегемонија во Гр-
ција. Условите за мир не само пгго ја лишиле од самостојност Маке-
донија, туку и сурово ги казнувале бние кои му помагале на Персеј,
или кои само го симпатизирале. Македонија била иоделена на четири
градоки окрузи. Секој округ е ирогласен за самостоен, имал свои цари
и не смеел да стапува во односи со другите македонски окрузи. Фак-
тички гледајќи, Македонија е иретворена во вазална држава и била
должна да му илаќа данок на Рим.
Персеевите сојузници - епирските градови, биле уништени и 150
илјади луѓе од нивното население се продадени во ропство. Илјада
најистакнати граѓани од Ахајскиот сојуз живееле во Рим и во Италија
како заложници. Родос, иоради тоа што неговите претставници отво-
рено изразувале незадоволство од војната, ги изгубил своите иоседи
на континентот, коиму донесувалеголемириход. Освентоа, островот
Делос е прогласен ,за слободно нристаниште (porto franco), што му за-
дало ненадоместлив удар на Родос, кој дотогаш собирал огромни при-
станишни царини. Пергамскиот крал Евмен, за кого што постоело
сомневање дека бил во тајни врски со Персеј, не бил награден и го
загубил своето иоранешно влијание.
РИМСКАТА ДИППОМАТИЈА ПО ТРЕТАТА МАКЕДОНСКА ВОЈНА

По Третата македонска војна, надворешната политика на грчките
и источните држави станала целосно зависна од римскиот сенат. Ка-
ко резултат на тие победи, Рим станал една од моќните држави на
Средоземјето.
Во тоа време јасно се манифестирал јазот меѓу официјалните ца-
роли и вистинските дели на римската дипломатија. На идеолошкото
вообликување на официјалната римска ирограма за надворешната цо-
литика несомнено влијание извршила стоичката филозофија, која во
II век била во мода. Libertas (слобода), humanitas (човечност), iustitia
(ираведност), fides (верност) - тоа се иринцшгате од кои се раководи
официјалната римска дииломатија. Всушност, римската политика би-
ла егоистична, таа водела сметка само за римските интерееи. Прогла-
сувајќи се себеси за нриврзаник на хеленската слобода, Римјаните во
одделни градови организираат и ги иомагаат романофилските пар-
тии; потпирајќи се обично врз аристократијата и врз олигархијата,
тие организираат востанија ио странските држави, ги поддржуваат во
Н. А. МДШКИН 168 СТАРИОТ РИМ
нив сепаратисгачките тевденцвд римските дипломати потајно уче-

ствуваат во династиските расправии грижејќи се шга да го доведат на
престолот нивниот штитеник, или, пак, да ја ослабнат државата со
дворски расколи.
Доколку римското влијание повеќе се зајакнувало, дотолку рим-
скпте дипломати порешнтелно почнувале да разговараат со крале-
вите кои de iure биле независни. Во 169 година Антиох IV Епифан го
нападнал Егииет. Египетскиот крал се обратил до римскиот сенат, и
во Египет е испратено цратеништво што имало задача од Антиох да
побара неговите труци веднаш да го напуштат Египет. Полибиј рас-
кажува дека Антиох, кога му е јавено дека стигнало пратеништво,
излегол во пресрет и му ја дал раката на главниот пратеник Попилиј.
Но овој, наместо одговор на поздравот. му го предал барањето на
сенатот, и нацртувајќи круг околу него, рекол дека кралот нема да
излезе од тој круг пред да му даде одговор. Збунетиот крал бил при-
нуден да ги дрифати римските барања.
Додека Римјаните на почетокот на II в. пред н. е. на Исток се за-
лагале за одржување status quo, систем на рамнотежа, дотогаш во сре-
дината на тоа столетие ситуадијата се менува. Заедно со римските
политичари и со римските трупи, на Исток се пробиваат и римските и
италските деловни луѓе, и римско-нталскиот лихварски капитал поч- |
нува да игра видна улога во животот на хеленистичките земји. Ова
наоѓа свој одраз во римската политика. По војната со Персеј, Рим ја
напушта политиката на зајакнување на слабите држави на сметха на
моќните соседи и преминува на иодготвување анексии на ослабените
држави.
!
ГЛАВАХ1
НАДВОРЕШНАТА ПОЛИТИКАНАРИМ НАЗ АПАД

ВО ПРВАТА ПОЛОВИНА НА П В. ПРЕД Н. Б.
ОСВОЈУВАЊЕТО НА МАКЕДОНИЈА И ГРЦИЈА
КОНЕЧНОТО ОСВОЈУВАЊЕ HA СЕВЕРНА ИТАЛИЈА И ОСТРОВИТЕ
САРДИНИЈА 0 КОРЗИКА
За време на Втората пунска војна значителен дел од галските пле-
миња во областа на долината на реката По се борел на страната на
Ханибал. Римските населби настрадале многу за време на војната.
Војните во северна Италија се обновени во истата годана кога е склу-
чен мирот со Картагина (201 г.), а потоа дошло до ново востание, на
кое му се придружиле дури и Лигурите. Борбата траела до 191 година
и завршила со сурово задушување на востанието. Келтските окрузи
останале само на север од реката По. Тие требало да служат како
бедем аротив трансалписките Келти, но во таа област брзо се раши-
рила романизацијата. Полибиј, кој тие места ги посетил во шеесет-
тите години од II в. пред н. е., пишува дека само мал број с.ела го зачу-
вале келтскиот карактер. Во долината на реката По се основаат коло-
шш, од кои особен глас стекнале Боноввја, Парма в Мутина.
Војните во Лигурија, на Корзика и Сардинија имале цел да ја за-
цврстат рнмската власт во тие области. Тие војни биле обележани со
вонредна суровост. Тибериј Семпрониј Грах, таткото на идните три-
буни, делум убил, а делум заробил околу 80 илјади Сардинци. Прет-
ворени во робови, тие се продавани по толку ниска цена што настанала
изреката: "Евтин како Сардинец-".
ВОЈНИТЕ ВО ПШАНИЈА
Во Шпанија Римјаните се зацврстиле уште во 206 г. Но, нивното
вдијание таму се ограничувало главно на приморската зона. Потоори
на римското владеење биле градовите Таракон, Нова Картагина и Са-
гунт. За да го зацврстат своето владеење, Римјаните основаат воени
населби. Во 197 година, од римските поседи во Шпанија, се форми-
рани две провинции, и за управување со нив се избирани двајца прае-
тори (т. е. вхупннот број праетори се зголемил на шест).
Додека Римјаните за време на Втората дунска војна се бореле со

Картагинците на Пиринејскиот Полуостров, некои локални илемиња
им давале поддршка. Но, тоа не значело дека тие се откажале од сво-
јата независност. Римјаните дошле во судир со храбри племиња, кои
трделиво ја бранеле својата независност, и Римјаните морале да се
борат со нив под тешки и за нив нови услови. Водачите на тие племи-
ња во борбата со освојувачите применувале методи на лартизанска
војна. Римјаните морале да освојуваат округ по округ, особено тешка
била борбата по планинските области, така што северозападниот агол
од Полуостровот бил нокорен дури на иочетокот на Царството.
Во 197 година започнало востание во Шпанија. Во 195 година, за
борбата нротив него, е исцратена војска под команда на консулот
Марк Поркиј Катон, кој со тешка мака го задушил востанието и су-
рово се пресметувал со востаниците. Катон донесол мерки заради
регулирање на системот на нровинциската удрава. Тој вовел данок на
рудниците на сребро и железо. Од 194 до 189 година е водена војна
цротив Луситанците, а во 186 година избувнало востанието на Кел-
тиберците; него, во 179 година, конечно го задушил веќе спомнатиот
Тибериј Семцрониј Грах кој се одликувал оо дииломатски талент.
Грах умеел да се спогоди со домашните кнезови, ги иримал во рим-
ска служба и во исто време ги зацврстувал границите на римските
доседи во Шпанија; но, таквата ситуација не траела долго. Во 154 го-
дина започнало ново востание на Луситанците, на кое му се лридру-
жиле Келтиберците и дуги племиња. Неталентираноста на римските
војсководци, вероломството кон племињата што биле во добри одно-
си со Рим, како и со ништо немотивираното кршење на договорите со
домородците - иридонесле војната во Луситанија да го доведе во дра-
шање владеењето на Римјаните во таа област. Во 150 година, дре-
торот Сервиј Сулпикиј Галба навлегол во земјата на Луситанците и
склучил со нив мир; но откако го доложиле оружјето, значителен дел
од нив биле убиени или дродадени во родство. Тогаш Луситанците
довторно дигнале востание и за дредводник го избрале Виријат, кој
дред тоа бил обичен дастир. Виријат се докажал како талентиран вој-
сководец и вонреден организатор. Цели девет години тој останал не-
добеден. Во 141 година, дроконсулот Фабиј Максим Сервилијан, бил
дринуден да го дризнае Виријат за крал. Овој договор бил дотврден во
Рим, но дотоа е прекршен: во Луситанија повторно се испратени зна-
чителни воени сшш. Но, цредавството ги ослободило Римјаните од
овој одасен дротивник: луѓе од Виријатовата околина, што ги дотку-
диле Римјаните, го убиле во шаторот, на сдиење (139 г.)-
Долготрајните војни во Жданија биле доследица на отдорот на
локалните длемиња, како и внатрешната ситуација во римската др-
жава, а дред се во војската. Начинот на лодолнување на војската и
натаму бил истиот. Легиите се состоеле од селани, чие дродаѓање
добило масовен карактер; војникот не мислел на војните и на освоју-
вањата, туку на враќањето во татковината; лоради тоа, дисциллината
почнала нагло да одаѓа. Покрај тоа, владеењето на нобилитетот било
во врска со иосебно утврден ред при заземањето на магистратурите и

лоставувањето на командантските позиции. Често, најталентираните
војсководци и политичари се потиснувани во заден план, а на нивните
места доаѓале влијателни луѓе, без талент.
По лобедата над Виријат, центар на востанието станал градот
Нумантија. Во 137 година, римската војска која го олседнала градот,
била опколена од Нумантиндите, и покрај својата надмоќност во луѓе.
Консулот Мантин бил принуден да каиитулира и го пратил во Нуман-
тија кваесторот Тибериј Грах (идниот трибун), заради водење прего-
вори. Грах успеал да склучи договор со кој на римската војска и е
загарантирана слободна отсталнида, но целиот логорски имот треба-
ло да им ирииадне на Нумантинците.
Сенатот не го лризнавал тој договор; тој, според старите обичаи,
решил консулот Мантин да му го предаде на непријателот, но Нуман-
тиндите не сакале да го примат Мантин. Во Шпанија е испратен, знаме-
нитиот во тоа време Публиј Корнелиј Скипион Аемилијан, кој во 133
годжна го локорил градот Нумантија.
ПРИЧИНИ ЗА ТРЕТАТА ПУНСКА ВОЈНА

По Втората пунска војна Картагиндите биле лринудени да се отка-
жат од надворешна ексланзија. Во политички иоглед Картагина се
лретворила во држава од втор ред. Но, тешко било да се совлада неј-
зината економска моќ. По загубата на колониите и намалувавето на
трговскиот промет, особено значење добиле виновата лоза, како и
маслиновото дрво. Со самото тоа, Картагина лостелено се ослободу-
вала од увозот на вино и масло, од островите Родос и Сикилија.
Картагина започнала да извезува големо количество вино и мас-
ло, и станала оиасен конкурент на римските земјопоседниди, кои
одгледувале винова лоза и маслинки. Со независното постоење на
Картагина не можеле да се помират ни трговските кругови на Рим.
Големи услеси во тој лериод постигнало Нумидиокото кралство,
кое од поразот на Картагина имало ловеќестрана добивка. За време
на владеењето на Масиниса, во Нумидија растат старите и никнуваат
нови градови; се зајакнува редовната војска. Нумидија се зајакнува и
во економски логлед. Бродовите товарени со жито, Масиниса ги ис-
лраќа дури во Егејско Море, на островот Делос.
Меѓу Картагина и Нумидија доаѓало до лостојани судири, во кои
Рим секогаш бил на страната на нумидискиот крал.
Умерената надворешно-лолитичка програма на Скипион, кој се
залагал за создавање систем на зависни и полузависни држави, наоѓа
се помалку приврзаници, а по победата над Персеј, освојувачката по-
литика кон Картагина наидува на симпатии кај разни групи од вла-
деачката класа на римското општество. Израз на тие настроенија бил
Марк Поркиј Катон (Постариот), кој ломинал извесно време во Кар-
тагина и се уверил во нејзиното богатство. Продутот на картагин-
ското земјоделство не му давал мир на Катон: тој се залагал за целос-

но потчинување на Картаѓина, и неговите говори во сенатот редовно
завршувале со зборовите: "Ceterum censeo Carthaginem delendam esse",
( “Впрочем, jac сметам дека Картагина треба да се разурне”).
Постојаните напади на Масиниса придонеоле за тоа во Картагина
да зајакне партијата на патриотите која се надевала во тоа дека Рим-
јаните ќе цретрпат пораз во Шпанија. Еден од нападите на Масиниса,
Картагинците го пречекале со давање отпор. Римјаните во тоа гледале
прекршување на условите од договорот склучен во 201 година123и иако
Картагинците, кои во судирот со Масиниса претрпеле пораз и решиле
да се согласат на капитулација, Римјаните им објавиле војна. Во Кар-
тагина, во тоа време, на власт се наоѓала партијата што се залагала за
мир и што била подготвена да се согласи со секакви услови. Но, кога
римските консули, кои стигнале во Утика, иокрај другите барања им
наложиле на Картагинците да го напуштат градот и да се населат во
место оддалечено најмалку 15 километри од морето, Картагинците со
негодување го одбиле тоа барање и се решиле својот град да го бра-
нат докрај.
ОПСАДАТА НА КАРТАГИНА
Преземени се сите мерки за одбрана на градот. Римјаните смета-
ле дека Картагина ќе ја заземат на јуриш, но нивните обиди останале
без резултат. Морало да се пристапи кон трајна опсада. И овде како и
во шпанските походи, римските трупи не биле ни оддалеку способни
за борба како некогаш. Се покажало дека Картагина е непристапна
тврдина, а за време на излегувањето, опсадените принудувале оддел-
ни римски одреди да се ловлечат.
Така тоа траело до 147 година кога во Африка е испратен Публиј
Корнелиј Скшгаон Аемилијан.
Син на Аемилиј Паул, победникот над Персеј, Скипион Аемилијан
бил адоптиран внук на Скшшон Африкански. Обожавател на хеле-
нистичката култура, Скипион Аемилијан бил еден од поенергичните
војсководци на тоа време.
Стигнувајќи во Африка, Скипион најпрвин ја зацврстил дисци-
плината во трупите, а потоа ги презел сите мерки да пресече секаков
пристап до Картагина. Опседнатите биле отсечени од надворешниот
свет и довезувањето намирници престанало. Картагинската војска ко-
ја се наоѓала надвор од градот, била победена. Угледниот воен ко-
мандант Хасдрубал, кој раководел со одбраната на Картагина, поч-
нал да моли за мир. Но, Скипион не се согласил на тоа, и во иролетта
на 146 година започнал јуриш на градот.
ш Види сгр. 155.

ПАЃАЊЕТО НА КАРТАГИНА
Цели шест дена беснеела борбата по улиците на градот. Дури сед-
миот ден Римјаните успеале да ја заземат Бирса - акрополот на Кар-
тагина. Хасдрубал со семејството и со римските бегалци се скрил во
Аескулаповиот храм, подготвувајќи се да се запали. Но, во решавач-
киот момент, картагинскиот војсководец не истрајал. Тој истрчал од
храмот и на колена почнал да го моли Скипион да му го поштеди жи-
вотот. Хасдрубаловата жена, кога го видела тоа, саркастично му по-
сакала на својот маж да го спаси својот живот, ги турнала децата во
огнот, па во нив и самата се фрлила во пламенот.
Скивион сакал да го зачува градот, но на барање на сенатот, Кар-
тагина била до темел разурната. Градот бил запален, а лотоа срамнет
оо земјата: на градската територија е фрлена анатема, и за вечни вре-
миња е забрането населување на неа. Жителите биле продадени во
ропство. Една сенатска комисија решила значителен дел од картагин-
скиот посед да се вретвори во риадска провинција Африка; голем дел
од земјиштето е прогласен за државен (ager publicus), жителите мо-
рале да плаќаат данок (stipendium). Само некои градови (Утика, Хад-
руметум и др.) кои му дале помош на Рим, ја задржале олободата и
дури добиле еден дел од картагинското земјиште. Била зголемена
територијата на нумидиското кралство; со неа владееле синовите на
Масиниса, кој, во длабока старост беше умрел во времето на Третата
пунска војна.
ПОКОРУВАЉЕТО НА МАКЕДОНИЈА И ГРЦИЈА

Ситуацијата создадена во Македонија, по победата над Персеј, не
била со долг век. Меѓу окрузите настанувале размирици, кои за восле-
дица имале интервенција на римскиот сенат. Незадоволството на на-
селението го искористил некој-Андриск, кој се кажувал како Филип,
Персеев син. Него го признале жителите на Тракија и му дале помош.
Лажниот Филие влегол во Македонија, каде егго мнозинството насе-
ление го пречекало со одушевување. Римската легија, исвратена про-
тив него, била вобедена (149 г.). Римјаните морале во Македонија да
упатат нови трупи. Со помош на Еергамскиот крал Атал II, Римја-
ните ги Еобедиле трувите на лажниот Филие: Македонија била вриклу-
чена кон Рим и прогласена за римска провинција (148 г.). Новоос-
воената област за Римјаните имала големо стратешко значење. Таа ја
штитела Грција од упаѓањата на варварите. Од неа Римјаните често ги
заЕОЧнувале своите ексЕедиции на североисток; за таа цел тие од Драч
д8 Солун изградиле дат, што го ловрзувал Јадранското со Егејското
Море.
Во тоа време по грчките градови се води огорчена класна борба;
вокрај тоа, одделни градови биле во кавга меѓу себе. Секаде востое-
ле приврзаници и противници на Рим. Во 149 г. Спарта се одвоила од

Ахајскиот сојуз, итоа послужило како повод за војна. Римјаште застанале
на страната на Снарта, додека Ахајскиот сојуз, главно иод притисок
на демократските елементи, му објавил војна на Рим. Во решавачкиот
момент, стратегот на Ахајскиот сојуз, Диеј уцатил повик до сирома-
сите, во војска да стапува секој што може да носи оружје и во составот
на трулите вклучил 12 000 робови, родени во Грција. На богатите им
е наметнат вонреден данок.
Решавачката битка се одиграла на Истамскиот теснец. Ахајците
биле иобедени и Грција е приклучена кон Рим. Со директна наредба на
сенатот, ЈКоринт во 146 година бил разурнат, а неговите жители про-
дадени во ропство. Грчките градови официјално ја задржале слобода-
та, но сите биле ставени под контрола на македонскиот намесник, а
на некои од ннв им е наметнат данок. Само Спарта и Атина се прогла-
сени за самостојни градови.
ПРИСОЕДИНУВАМТО НА ПЕРГАМСКОТО КРАЛСТВО

Веднаш по Македонија и Грција иста судбина го снашла и иергам-
ското кралство. Уште од времето на војната со Персеј, Евмен II бил
ќомпромитиран во очите на Рим. Под наследниците на Евмен II, Пер-
гам постепено го губи своето значење на цоморска сила во Медите-
ранскиот басен, додека во исто време, влијанието на Римјаните се
иовеќе се зајакнувало и се ширело. Под Атал III (138-133 г.) римски-
те лихвари веќе газдуваат во Пергам. Во 133 година кралот Атал, кој,
ео с&изгледа, потчинувањето на Римјаните го сметал за неизбежност,
му ја завештал својата татковина на Рим; во завештанието е обезбе-
дена слобода за некои градови, во прв ред на Пергам. Побудите за
оваа отстапка не се доволно јасни. Сосема е можно извесна улога да
играло движењето на долните слоеви на населението; римската оку-
пација требало да им даде помош на робовладетелците во борбата
против незадоволиите елементи. Но Римјаните не можеле веднаш да
ја преземат во посед новата територија. Во Пергам избувнало воста-
ние под раководство на Аристоник, кој се појавил како претендент на
престолот.ш Дури по упорна борба Римјаните во Пергам завеле сво-
ја власт. Поранешното Пергамско кралство е претворено во провин-
ција Азија.
12,1Види стр. 220.

РИМСКИТЕ ПРОВИНЦИИ
Во средината на II век, Рим дретставувал голема држава; сите ло-
седи надвор од Италија се сметани за негови провинции.
Во дрво време, Римјаните немале никакви правила за управување
со лровинциите. Оној, кому му било доверено водењето на војната,
удравувал и со освоената земја. Подоцна се создаваат четири нови
должности на дровинциски праетори, на кои им се доверува удравата
над одределени дровинции (од 227 г. се избираат двајца драетори за
удрава над Сикилија и Сардинија, од 197 г. - двајца драетори за шлан-
ските дровинции).
Провиндиските праетори, како и другите магиетрати, биле изби-
рани на една година. Но, рокот на управување со провинцијата можел
да се дродолжи со сдецијална сенатска одлука (prorogatio imperii). Во
дровинциите понекогаш биле испраќани бившите магистрати, како и
лица кои уште не стекнале највисоки магистратури. Намесник кој со
цровинцијата удравува до истекот на рокот на магистратурските ов-
ластувања или пред добивањето на магистратурата - бил сметан за
дромагистрат. Тој добивал титула лроконсул (pro consule) или лро-
лраетор (pro praetore). Во границите на доверените дровинции, намес-
ниците имале иста власт (imperium) како и сите највисоки магистра-
ти, но надвор од границите на своите области тие биле лриватни ли-
ца. Заедно со магистратот во дровиндиите бил испраќан кваестор
што ги водел и финансиските и стоданските работи. Освен тоа, до-
крај провинцискиот магистрат обично се наоѓале сенатори во свој-
ство на легати.
Системот на удрава со дровинциите се создавал достеиено. Не-
мало никакви општи законодавни одредби што би се однесувале на
управата и доложбата на сите дровиндии. Постоеле одделни статуси
за овие или за оние цровиндии (leges provinciae), што ги одредувале или
сенатот, или удравнидите на дровинциите. Стадувајќи на должност,
лровинцискиот магистрат обично издавал едикт (edictum provinciale)
во кој назначувал од кои дринциди ќе се раководи дри управувањето.
Положбата на градовите што влегувале во состав на провинции-
те била различна. Голем дел од градовите сдаѓале во категоријата
зависни градови (civitates stipendiariae); тие длаќале данок (stipendium,
tributum), му се локорувале на удравникот на лровинцијата и ја задржу-
вале автономијата дри решавањето на локалните прашања. Покрај
нив, постоеле и слободни градови (civitates liberae) кои и натаму се де-
леле на довеќе категории. Правата на градот, неговата слобода (liber
tas) можеле да бидат утврдени со досебен сојузнички договор (foedus);
тогаш градот бил сметан за сојузнички (civitates foederatae). Тие ужи-
вале делосна автономија, не плаќале даноци, но, за време на војна,
биле должни да даваат трули или лаѓи. Во одделни случаи, слобода на
градовите им гарантирал само сенатот. Таквите градови уживале
автономија, го задржувале дравото на градење бродови, но дритоа
некои од нив биле ослободени од даноци (civitates liberae et immunes), i

додека други морале да даваат определени суми пари. Според тоа, при i
организирањето на провинциите, Римјаните постапувале ло принци- '
В
пот: "divide et impera" (раздели, па владеј). На провинциите Римјаните
гледалекакона "посед“,какона "лленнаримскиотнарод” (praediapo t
puli Romani), во прв ред како на извор на приходи.
н
ју.;
Извесен дел од земјиштето (територијата на Картагина и Коринт,
шпанските рудници и др.) бил претворен во •државна земја" (ager pub
licus) и праеторите го давале под закуп. Потчинетите градови биле
должни да плаќаат невосреден данок (tributum, stipendium), кој понеко-
гаш бил собиран во натурален облик (vectigalia), во вид на десеток (на
Сикилија). Освен тоа, на градовите им биле разрежувани посредни
даноци, кои главно се состоеле од царински давачки. Издржувањето 1.\
на управникот на провинцијата паѓало врз товар на месното населе- I
ние. Врз неговите плеќи лаѓала и исхраната на трупите што биле кан-
тонирани во провинциите, а исто така и сите расходи на локалните
потреби. Во многу случаи Римјаните го оставале стариот даночен
систем.
Поради методите на собирање на давачките што ги лрактикувале
Римјаните, растел товарот на даночните намети. Тие вовеле систем на
закуп на данокот, што бил практикуван по хеленистичките земји и кој
Римјаните го презеле, најверојатно, од Сикилија. Во Рим се основани
откупни друштва (societates publicanorum), кои на државата однапред k
исплатувале определена сума, па таа потоа била наплатувана од ло-
калното население со голем суфицит. Какви можеле да бидат ре-
зултатите од работата на публиканите, може да се види од зборовите
на Тит Ливиј: "Таму каде пгго ќе се појават публиканите, или јавното
право се претвора во празна фраза, или на сојузниците не им остану-
ва ни малку слобода" .1ИУправниците па провиндиите, кои воделе по-
текло од сенаторите, пребегнувале кон разновидни изнудувања за да
се збогатат на сметка на провинциите. Жителите на провинциите не-
мале право на жалба на својот магистрат додека се наоѓал на власт;
тие можеле да се жалат на одлуките на управникот откако овој ќе ги
предаде своите полномоштва. Во 149 година, според Калпурниевиот
закон, се заведени специјални судови, таканаречени постојани еуд-
ски комисии за разгледување на случаите на'изнудуван.е (quaestiones
perpetuae de rebus repetundis), но во тие комисии заседавале сенатори, Ii
кои, претставниците на својот сталеж често ги ослободувале, и по- i,
крај материјалните докази.
Цоради освојувањата и експлоатацијата на провинциското насе-
ление, се изменила положбата на римската држава и на разните сло-
еви на нејзиното население. Војните биле следени со здобивање голем
плен и заробеници што биле претворани во робови. Во вестите за
ш Livius, XLV, 18,4.

Н. А. МАШКИН 177 . СТАРИОТРИМ
триумфите на римските вој.сководци се зборува за големи количест-

ва злато и сребро, скапоцени посатки, пари; сетотоа било носено пред
триумфаторот, како плен. Од провинциите, обнчно цреку откупните
компании, во римската благајна нристигнувале годишните приноси
на локалното население од државното земјиште, разновидни царини
и други видови приходи.
Порастот на државниот доход бил толку голем што Римјаните по
битката кај Пидна (168 г.) ирестанале да го плаќаат неиосредниот
данок (tributum), кој дотогаш бил собиран за воени цели.
12Стариот Рим
ГЛАВАХП
РИМСКОТО ОПШТЕСТВО ВО СРЕДИНАТА

НАПВ.ПРЕДН.Е.
1. НОБИЈШТЕТОТ И ВИТЕЗИТЕ
ПОЛИБИЈ ЗА РИМСКИОТ ПОЛШ ЧКИ ПОРЕДОК
Претворањето на Рим во светска држава предизвикало восхиту-
вање кај современиците. Полибиј на почетокот од своето дело пшпу-
вал: "Има ли некаде толку лекомислен или немарен човек кој не би
сакал да се знае на кој начин и при какво општествено уредување
потпаднал речиси целиот познат свет под единствената власт на Рим-
јаните - во текот на неполни педесет и три години?"126 (од крајот на
Втората пунска војна до иобедата над Македонија). Самиот Полибиј
е склон кон тоа, издигањето на Рим да го толкува со совршенството на
неговото иолитичко уредување. Тој омета дека во римскиот државен
цоредок биле споени сите три облиди на управување: монархија, арис-
тократија и демократија. Оваа комбинација на различни облици токму
и претставува, сцоред Полибиј, гаранција за успех на Римјаните во
нивната надворешна и внатрешна политика. Т ака гласел одговорот на
теоретичарот кој се стремел појавите од ошптествениот живот да ги
објасни врз основа на политичките теории рапгарени во времето на
хеленизмот. Врз основа на Полибиевото излагање на конкретната ис-
торија може да се изведе заклучок дека за иериодот што го опишува
е карактеристично владеењето на нобилитетот.
РИМСКАТА АРИСТОКРАТИЈА НА П0ЧЕТ0К0Т HA IIВЕК

Народното собрание и натаму останало највисоката установа во
државата. Во одделни случаи тоа ги отфрлало одлуките на сенатот,
аонекогаш, на највисоки должности избирало лица кои на нобилите
не им биле цо волја, но таквите случаи повеќе биле исклучок отколку
правило. Највисоките магистрати навистина имале, официјално, ре-
чиси неограничена власт, само што рокот на траеље на нивната власт
Polyb., 1,1,5.
бил ограничен, а нивниот избор зависел од сенатското мнозинство.

Гај Фламиниј бил еден од последните круини цолитичари што изник-
нале од редовите на илебејците. Кратко време иред Втората пунска
војна и во првиот нејзин период зајакнало демократското движење, и
демократските груаации вршеле извесно влијание врз текот на нас-
таните; но поради редида околности, за време на Ханибаловата наезда,
улогата на сенатот пораснала, во следниот период неговото влијание
уште иовеќе се засилило. Тој раководел со целата надворешна и внат-
решна политика. Сенатот на нобилитетот му служел како главен пот-
пирач. Меѓу нобилите доминантна положба и натаму заземале нај-
старите патрикиски родови: Аемилии, Корнелии, Клавдии, Валерии.
Некои патрикиски родови го губеле своето значење и иостепено се ј
симнале од сцената. Во тоа време одделни илебејски родови добивале ;
големо значење. Меѓу нив особено се истакнувале Ливии, Каекилии,
Метели, Семпронии и др. Пред тоа, сенаторската аристократија не
била пополнувана само со илебејци, туку исто така и со претставници
на латинските, аа дури и на камианиските градови. Од крајот на III
век, ситуацијата се изменила. Пристапот на нови членови во сенатот f
бил отежнат. Оној кој не k прииаѓал на сенатороката аристократија
можел да стигне до највисоки позиции само во исклучителни ситуа-
ции. Тоа биле "новајлии" (homines novi).
Претставниците на нобилитетот се делеле на разни групации,"пар-
тии", кои понекогаш се разидувале ио прашањата на надворешната
политика, но кои најчесто си конкурирале едните на другите во бор-
бата за добивање највисоки магистратури, важни свештенички долж- '■
ности и др. Одделни семејства н родови склучувале коалиции, утвр- ■
дувале иолитички сојузи со династички бракови, си давале едните на
другите поддршка ако некој од членовите на одделна политичка гру- i
пација одговарал пред суд.
Поранешната едноставност му отстапила место на раскошот.
Аристократските фамилии се грижеле за својот престиж: во очите на
јавното мнение големо влијание имала староста на одделен род и уг-
ледот на неговите нредци. Семејните заииси често се фалсификувани,
бројот на угледните роднини е зголемуван, се појавувале цредци на
кои им се црипишувани фантастични подвизи.
За постојаноста на семејните традиции придонесувало правото на
држење восочни ликови на предците (ius imaginum). Овие се чувани во
главниот дел од куќата, во атриумот, и се изнесувани за време на све-
чените процесии ири погребите.
Сенаторите носеле туника со широки пурпурни рабови, длабоки
чевли со четири ремени и златен прстен. Нивните куќи биле препол-
ни со клиенти, кои секаде го следеле својот латрон. Богатите аристо-
кратски куќи имале огромен број клиенти од редовите на градското и
селското население. Сите ослободеници станувале клиенти. Тие на
изборите гласале за својот иатрон, вршеле агитација за него. Од своја
страна, патронот се залагал за клиентот на судот, го помагал со ио-
дароци.
Економската основа на моќта на нобилнтетот ја сочинувал круп-

ниот земјопосед. Привилегираната положба на нобилитетот ги зголе-
мувала изворите на приходи на неговите претставници. Честите похо-
ди во далечните земји ги богателе воените команданти од редовите на
сенаторскиот сталеж. Огромни приходи донесувала управата на про-
винциите, што се наоѓала во рацете на сенаторскиот сталеж. Клавдие-
виот закон од 220 г. пред н. е. кој ги ограничувал трговските операции
в[а нобилитетот, придонесол за тоа нобилитетот приходите од војни-
те и од грабежите да ги вложува во земјиште.
СКИПИОН ПОСТАРИОТ И КАТОН

За римскиот политички живот од првата половина на II век е ка-
рактеристична борбата во самиот нобилитет.
Во времето на Втората пунска војна, особено влијание меѓу сена-
торите вршел Квинт Фабиј Макоим, наречен Кунктатор. Како прин-
кепс на сенатот, тој вршел силно влијание врз нобилитетот. По Фабие-
вата смрт вонреден авторитет уживал Публиј Корнелиј Скшгаон Аф-
рикански Постариот. Од 199 до 184 година тој бил принкепс на сена-
тот и под негово влијание е водена надворешната и внатрешната по-
литика. Во надворепгаата политика то ј бил противник на создавањето
нови провинции и се застапувал за зајакнување на римската моќ преку
создавањето систем од вазални држави, зависни од Рим. Во внатреш-
ната политика Скипион бил приврзаник на сенатскиот систем на уп-
рава, но во исто време си поставил цел, олеснување на воената служба
и намалување на непосредните даноци. Скилион бил популарен меѓу
своите бивши војници, кои со него извеле поголем број походи, а исто
така и меѓу плебејците, каде што имал многубројна и разгранета кли-
ентела. Скшшон водел определена династичка политика. Претстав-
ниците на родот Корнелиевци во тоа време често заземаат највисоки
функции. Со многу други родови (на пример, Аемилиевците) Корне-
лиевди биле во пријателски и роднински врски. Но, сепак, меѓу сена-
торската олигархија поотоела и силна опозиција на Скипион. Кон него
непријателски биле расположени Фабиевци и семејствата кои биле во
врска со нив. Долго време Скипионов противник бил Тибериј Сем-
прониј Грах, таткото на идните трибуни. Победникот на Филип V -
Тит Квинктиј Фламинин е избран за консул за 198 година иротив жел-
бата на Скииион кој се залагал за други кандидати. Во Сириската вој-
на Публиј Скипион учествувал како легат во штабот на својот брат
Лукиј; по оваа војна неговото значење почнува да опаѓа.
Во 187 година од Лукиј Скипион било побарано да аоложи сметка
за употребата на парите добиени од сирискиот плен. Публиј тоа барање
го сметал за понижувачко и демонстративно ги уништил сметките.
Но, нападите наскоро биле обновени; во 184 година комитиите го оеу-
диле Лукиј да плати голема сума, и кога тој тоа го одбил, сакале да го
одведат во затвор. Се вмешал Публиј, кого што го поддржувал на-
Н, А. МАШКИН 181 СТАРИОТ РИМ
родниот трибун Тибериј Грах. Овој бил во нецријателство со Скиди-

оновци, но сметал дека одлуката на комитијата е неправедна. Тој вло-
жил veto на одлуките за Лукиевото аисење. Кажувањето за процесот
на Скипион, не е сосема веродостојно, но тоа во извесна мера го одра-
зува губењето на политичкото влијание на Скипионовци.
Еден од најдоследните Скшшонови противници бил Марк Пор-
киј Катон Постариот. Според своето аотекло тој не и припаѓал на
аристократијата (неговото семејство водело потекло од Тускул), но
кога иостигнал сенаторски функции, тој се покажал како огнен по-
борник на старината и бранител на аристократските привилегии; во
исто време Катон настапувал против одделни претставници на ноби-
литетот, со нив зборувал остро и со жолчност посочувал на нивните
пороци. Меѓутоа, Катоновиот конзервативизам не му пречел да ги
застапува интересите на робовладетелското стопанство, кое брзо се
развивало, и на лихварскиот капитал. Тојинсистирал на тоа Картагина
да се разурне; воШпанија спроведувал цолитика спротивна на Скипио-
новата; областите на оние востанички племиња што биле сметади за
римски сојузници, биле приклучени кон провинцијата. Додека Скипи-
оновци се залагале за тоа Рим да се приклучи кон хеленистичката
култура, дотогаш Катон бил заштитник на старите римски обичаи.
Тој бил револтиран од тоа што во Рим пристигнала атинска делегација
со претставници на три философски школи, на чело со академичарот
Карнеад, по повод судирот меѓу Атина и Ороп (155 г.). Катон се пла-
шел дека новите учења, што побудиле огромно интересирање во рим-
ското општество, штетно ќе влијаат врз чистотата на наравите. Во
текотна многу години Катон се борел против раскошот. Во 184 година
бил избран за кенсор. Катоновата кенсура се здобила со особено зна-
чење. Тој вовел данок на луксуз: некои сенатори, чие однесување Ка-
тон го сметал за недостојно на тоа високо звање, не биле внесени во
новите списоцн. Бил намален и бројот на витезите. Строгоста на Като-
новата кенсура влегла во поговорка. Против него се здружиле разни
групи на нобилитетот.
Кенсорите избрани за следниот рок укинале многу нешта од оние
што Катон ги вовел. Катон Постариот доживеал осумдесет и пет го-
дини и умрел истата година кога почнала последната војна со Карта-
гина, за која тој толку долго се залагал.
ЗАКОНОТ НА ВИЈШЈ ^
Паѓањето на Скипион, како и укинувањето на Катоновите мерки,
сведочат за уште поголемо зајакнување на сенаторската олигархија.''
Зајакнувањето на сенаторската олигархија нашло одраз во законо-
давството од првата иоловина на II век. Законот на Вилиј (180 г.) утвр-
дил ред за добивање магистратури. Највисоките магиотратури (кон-
сулат, праетура) можеле да ги заземат само оние кои лретходно ги
минале пониските изборни должности (кваестура, аедилитет). Пре-
_______________ :------------------------------------------------------------------ - -i.. , 4
тендентот за првата магистратура не можел да биде помлад од 28 го-

дини. На изборните должности морало да им претходи воена служба.
Сиоред тоа, праетор не можело да се стане пред 40 години, а консул -
пред 43 години старост. Овој закон имал за цел да ја помогне олигар-
хијата во борбата против луѓето популарни меѓу илебсот. При зазема-
њето магистратури, голема улога играл определен ред, што го утвр-
дувала владеачката олигархија. На највисоките должности, по прави-
ло, стигнувале претставниците на аристократијата со средни способ-
ности. Енергичните луѓе, слични на Тибериј Семпрониј Грах, прет-
ставувале исклучок.
УЛОГАТА НА ВИТЕЗИТЕ
Ограничувањето на пристапот во највисокиот сталеж доведува-
ло до зајакнување на неаристократскиот горен слој на плебсот -
витезите.
Во рацете на витезите се наоѓал закупот на провиндиските дано-
ци. Меѓу учеснидите во откупните комнании (societates publicanorum)
можело да има и луѓе со среден статус, кои го вложувале својот дел и
соодветно на него добивале приходи; но главната улога ја играле ви-
тезите. Прн собирашето на ировиндиските даноци, покрај разновид-
ните злоупотреби, тие прибегнувале кон лихварството, барале момен-
тна исплата на данокот, во случај, иак, даночните обврзници да нема-
ле средства веднаш да платат данок, витезите им ги давале бараните
суми на заем со високи камати, и по истекот на рокот ги наплатувале
парите со најсвирепи средства.
Лихварските операции во Рим, како и надворешната трговија, пре-
минуваат во рацете на витезите. Благодарејќи на закупите на даноците
и исклучителната позидија на римскиот трговски и лихварски капи-
тал во провиндиите, богатството на витезите се повеќе растело. Ви-
тезите постепено се одвојуваат од основната плебејска маса и форми-
раат посебен сталеж.
Како нобилитетот, така и витезите му припаѓале на највисокиот
слој на робовладетелското општество. И витезите и нобилите ги екс-
плоатирале провинциите. Нобилите преку своите посредници учест-
вувале во разновидните лихварски операции и трговски шиекулации,
а витезите, пак, од своја страна, поседувале земја во Италија и во
провинциите. Но, сепак, првите главно биле земјишна, а другите парична
аристократија.
И покрај заедничките интереси, меѓу сенаторскиот сталеж и ви-
тезите постоеле многу противречности, и тоа ги туркало витезите да
учествуваат во антисенаторските коалидии што се создавале се повеќе
доколку повидливо се зголемувале класните противречности и се зајак-
нувала класната борба во втората половина на II век.
2. ИТАЛСХОТО ЗЕМЈОДЕЛСТВО ВО СРЕДИНАТА НА П В. ПРЕД Н. Е.

И покрај освојувањата и развојот на трговско-лихварскиот капи-
тал, земјоделството и натаму било основна гранка на италската еко-
номика.
РАСПРАВАТА НА КАТОН ”ЗА ЗЕМЈОДЕЛСТВОТО"

Еден од главните извори што ни даваат нретстава за италското
земјоделство во II в. пред н. e. е расправата на Катон Постариот "За
земјоделството". Третирајќи разни занимања, Катон му давал пред-
ност на земјоделството. "Кога нашите предци го иофалувале добриот
човек - вели тој - тие го иофалувале како добар земјоделец."127 Од
земјоделците стануваат и најхрабрите јунаци и најпретприемливите
војници, самото земјоделство е најцобожно и најтрајно занимање, а на
луѓето што му се предаваат најмалку им се својствени зли мисли.1,128
Трговијата на Катон му изгледа рискантно занимање, а лихварството
занимање недостојно за граѓанинот.
Иако бранител на старинскиот Рим, чија социјална потпора ја
сочинувале средните и ситните сопственици, Катон на поимот “до-
бар земјоделец" (agricola bonus), му давал сосема поинаква содржина.
Од неговите мисли за тоа прашање, може да се заклучи дека под "добар
земјоделец" тој не подразбирал селанец од старите времиња, туку
земјопоседник што применува робовски труд и што е поврзан со па-
зарот. Во Катоновата расправа се одразиле оние значајни промени
што се случиле во италското земјоделство во тој период.
Катон е приврзаник на интензивното земјоделство. Притоа тој не
ги смета сите видови култури за еднакво доходни. Говорејќи за доход-
носта на разните пардели имот, тој на прво место ја става културата
винова лоза (vinea), на второ - градинарството (hortus) на трето - саде-
њето врби (salictum), на четврто - одгледувањето маслинки (olivetum),
на петто - ласиштето (pratum), Идури на шесто место кај него се наоѓа
житната нива (campus frumentarius). Терминот villa Катон го употребу-
ва за ознака на селското стоцанство од средни размери. Со исто зна-
чење во други извори се уиотребува зборот fundus, од кој произлегол
поимот латифундии (latifundium),129кој значи крупен посед. Катон збо-
ру ва за дв а вида вили: за вила од 240 југери (околу 60 хектари) засадена
со маслиново дрво, и за вила од 100 југери (околу 25 хектари), засаде-
на со винова лоза. Сосема е можно двете вили да се наоѓаат во бли-
зина една до друга, или дури да цретставуваат делови на еден посед.
от Cato, De agri cultura, 2.

lMIbidem, 4.
129Употребувана e множина - latifundia.
Катоновите совети се однесуваат на најразновидни прашања од ■I

земјоделството: тој зборува за бдгледување маслиново дрво и винова 1
ј
лоза, за житопроизводството и за сточарството.
Добриот домаќин треба да се грижи на прво место за добрата об-
работка на земјата. “Што значи добро да се обработува нивата? -
Добро да се ора. - Што на второ место? - Да се ора. - Што на трето
место? - Да се наѓубри."130
Катон дава цела редида совети, кога и како треба да се наѓубру-
ваат нивите. Не се ѓубрат само засеаните површини; за да се обезбеди
добра косидба, треба да се наѓубрат и пасиштата, да се чистат од пле-
вели. Правилата за сеидба, плевење, жетва на летнината, вршидбата, 5
изборот и уредувањето на гумното, чувањето на готовата летнина -

сето тоа внимателниот домаќиц треба да го цредвиди. Одгледувањето
винова лоза и маслинки, цедењето вино и маслиново масло, нивното
чување и, на крајот, продажбата - сето тоа е предмет на посебна гри-
жа на Катон. Тој дава рецепти со чија цомош италскиот домаќин мо-
же да цеди вино што нема да биде иолошо од виното од островот Кос.
Тој, ието така, изнесува како најдоходно да се пласира на пазарот
U родот на маслинките. Кај Катон се наоѓаат и совети за одгледување
i■
овошки. Тој предлага со особено внимание да се одгледува добитокот
и дава совети како треба да се градат штали, да се чува и да се храни
добитокот.
Каѓоновите дела не го сумираат само земјоделското искуство на
италеките земјопоседници. Иако противиик на се што е странско, ав-
торот ги користел советите на хеленистичките агрономи и трудовите
на своите конкуренти, картагинските агрономи. Катоновото дело не ј
содржи само рационални совети за земјоделството. Тоа во исто време
го учи сопственикот на имотот како треба да им се моли на боговите,
како да врши разновидни спогодби. Неговата книга претставува збор-
ник од практични совети, чие извршување му гарантира услех на ■
земјоделецот. Многу внимание тој му иосветува на тоа како треба да
се изгради вила, како да се управува со имотот и да се организира
работата. На прашањето за рационално користење на работната сила -
тој, исто така, му посветува големо внимание. Добриот земјоделец -
тоа е робовладетел што мора до максимум да ја искористува работна-
та сила на своите робови кои го сочинуваат главниот контигент на
U работната сила. Бројот на робовите е релативно мал; во маслинар-
r.i никот - 13, во лозјето - 16. Но, треба да се има на ум дека Катон
зборува за "идеални вили", а всушност на имотите робови имало мно-
гу повеќе. Робовладетелот од робовите мора да го извлекува макси- i
мум вишокот на производ; ако робот остарел или се разболел, пове-
ќе не треба да се држи, туку треба да се продаде како стар предмет,
стара алатка или што и да било друго, излишно во стопанството. Ро-
бовите не треба да седат без работа: ако е времето дождливо, треба да
се тераат да ги мијат бу{шк>ата, да исфрлаат ѓубре, да чистат семе, да
плетат јажиња, да поправаат старудии од секаков вид. За робовите
,нема празници; на селските празници, кога е забрането да се работи
I Ј
на нива, робовите'треба да ги иоираваат цатиштата, да го окопуваат

овоштарникот, да ги чистат ирооториите. Некои робови, ио cb изгле-
да оние несигурните, сиоред картагинскиот нример, работеле во око-
ви. Издржувањето на робовите се сведува на минимум. Ним им се да-
ва релативно многу леб - до 5 фунти (римска фунта = 327,5 гр.) днев-
но, во време на тешка работа, но затоа не им се дава речиси никакво
готвено јадење; ним им се дава скиселено вино и масло од најлош
квалитет. Од облека на робовите им се дава се на се една туника и една
наметка за цела година. Гослодар не живее секогаш на вилата. Со
имотот уиравува управник - villicus, ноставен од.редовите на робовите.
Набројувајќи ги должностите на виликусот, Катон истакнува дека
тој мора да внимава на раслоложението на робовите. Од одделни Като-
нови забелешки може да се утврди дека бегствата на робовите биле
обична лојава, а за да ги држи робовите во иокорност. Катон, сиоред
Плутарховите зборови, "постојано уредувал меѓу робовите да владее
раздор и неиријателство, бидејќи слогата во нивните редови ја сме-
тал за опасна и од неа се плашел".131
Земјоделските работи имаат сезонски карактер, па оттаму би би-
ло нерентабилно да се издржуваат робовите цела година за да се ис-
користат во текот на едно кратко време. Затоа Катон предвидува н
користење на слободна работна сила. Зборувајќи за изборот на имо-
тот, Катон ја иредвидува дотребата на дадено место да постојат clio-
бодни работниди. Ние дознаваме дека бербата на маслинките ја пре-
зеле, сдоред спогодба, корпорации на работници од страна. Понеко-
гаш жетвата на житото им била доверувана на слободните работници,
можеби на селаните со слаба имотна положба кои живееле во близи-
ната, и тоа живееле од извесен, обично незначителен дел од жетвата.
ПШРЕЊЕТО НА ИНТЕНЗИВНИТЕ ОБЈШЦИ НА ЗЕМЈОДЕЛСТВОТО

Катоновото дело ни дава право да изведеме заклучок за ширење
на интензивните облици на земјоделството во Италија, во II в. пред н.
е. Кога зборува за изборот на имотот, Катон советува да се обрати
внимание на тоа, дали постои "во близина некаќов позначаен град,
море, цдовна река иди добар пат".ш Со други зборови, то ј го има пред-
вид, во црв ред, стоианството во околината на градот. Од одделни
негови забелешки може да се заклучи дека вилата за која зборува тој,
лежела недалеку од Рим, во Латиј или во Кампанија. Во пооддалече-
ните области и натаму своето значење го задржувале житарството и
сточарството. Катоновите расудувања за тоа кое стопанство е рен-
табилно и различните негови совети, сведочат дека со нриливот на
131 Plut, М. Cato maior, 2 1.

ш Cato, De agri cultura, 1,3.
*•
евтино прекуморско жито во Италија, житарството станува малку

рентабилно, што имало големо значење за римската социјална исто-
рија на следниот период. Покрај средните интензивни земјоделски
- стопанства од типот на вилите за кои говори Катон, на почетокот на
II век се појавуваат и крупни екстензивни стопанства. Тоа било една
од последиците на Втората цунска војна. Државниот земјишен фонд
(ager publicus) се зголемил за сметка на земјиштата напуштени во вре-
мето на војната, и за сметка на земјиштата конфискувани од непо-
корните сојузници. Голем дел од тој фонд стигнал во рацете на круп-
ните поседници. Ова е особено карактеристично за јужна Италија,
која во поголема мера од другите делови на Полуостровот, останала
без луѓе и настрадала за време на Ханибаловата војна.
3. ЗАНАЕТЧИСТВОТО И ТРГОВИЈАТА
Новите економски односи влијаеле и врз развојот на италското
занаетчиство. Во Рим и во разните италски градови постоеле работ-
ници (по се изгледа ситни), кои работеле заради намирување на по-
требите на земјоделците.
Одделни градови се специјализирале за производство на овие шга
оние предмети, потребни во земјоделството. Катон вели дека туники-
те, «аметките и обувките за робовите се купувани во Рим; во Капуа и
Нола (во Кампанија) се набавувани ведра, урни за маслиново масло и
за вино и разни бакарни посатки.
Кампанија и Етрурија биле области во кои занаетчиското произ-
водство било поразвиено отколку во другите области.
Во Етрурија во тоа време се забележува опаѓање на керамичкото
занаетчиство, но затоа и понатаму се развива техниќата на обработка
на металит.е, се изработувале бронзени и железни предмети за домаш-
на потреба и орудија за работа. Занаетчиските работилници, главно,
ги задоволувале потребите на локалните земјоделци и на жителите на
околните градови. Луксузните предмети во Италија биле довезувани
од Грција и од другите земји на хеленистичкиот Исток. Западните
земји, пак, лиферувале земјоделски производи. Увозот во значителна
мера го надминувал извозот. Меѓутоа, промевите што се случиле во
земјоделството влијаеле и врз италската трговија: италското вино се
појавувало во разни области на Егејското Море, освојувајќи го паза-
рот и потиснувајќи ги грчките вина. За тоа сведочат натписите од Де-
лос и големиот број фрагменти од амфори за вино со италски жигови.
Ж О В С Ш Е ЦЕНТРИ НА ИСТОК
Главните трговскн центри се наоѓале на Исток. Вонредна улога
во светската трговија од III и II век имал Родос. По 167 година, големо
значење стекнал Делос, каде што се состанувале трговците од разни
земји и каде што иостоеле различни здруженија на Италците, кои но-

селе професионален и верски карактер. Паѓањето на Картагина и на
Коринт придонесло за уште поголемо јакнење на Делос. Римските ос-
војувања отвориле широко поле за работа, главно, за Грците од јужна
Италија и за кампаниските трговци. Во сите можни шпекулации биле
вовлечени и разни слоеви на римското население. Првото место, се
разбира, го зазеле витезите. Но, во тоа учествувале и нобилите што
работеле во прв ред иреку своите клиенти. Дури и апологетот на зем-
јоделството, Катон, како што се гледа од неговата биографија што ја
напишал Плутарх, се занимавал со доходни шиекулации. Тој купувал
и препродавал продуктивни езера, места иогодни за градење на ва-
лалници на сукно, давал пари на заем, ири што како залог служеле
лаѓи итн. Бидејќи цоморскиот сообраќај не бил секогаш сигурен, Ка-
тон создавал компании, од кои секоја опремала лаѓи за нревоз на сто-
ка. Нивните материјални средства биле иоделени на повеќе компа-
нии. Со тоа ризикот од загубата на нарите во случај на пронаст на
лаѓите бил намален, а шансите за профит зголемени.
Се изменила и финансиската ситуација на римската држава. Се до
200 година Рим чувствувал извесен недостиг во сребрени монети, но
по освојувањата, особено по приклучувањето на Шланија, со нејзини-
те богати сребрени рудници, римската држава добила можност во це-
лост да обезбеди сребрена подлога на својот паричен систем. Во вре-
мето на Ханибаловата војна, бронзениот ас паднал од две на една ун-
да, а сега неговата тежина се намалила на половина унца (унција =
27,29 гр.)- Асот почнал да ја игра улогата на ситни пари. .
РАЗВОЈОТ НА ЛИХВАРСТВОТО
Приливот на златото и среброто придонесол за развојот на
лихварството. Луѓето што работеле со парите отворале менувачни-
ци; тие им одговарале на банкарските контоари од крајот на средниот
и почетокот на новиот век. Сопствениците на тие менувачници, арген-
тариите (argentarii) главно биле ослободеници или странци, во пого-
лем дел Грци. Тие секогаш располагале со готови пари, ја следеле
ситуацијата на пазарот на парите, вршеле размена на монети, го опре-
делувале нивниот квалитет, ги чувале и ги пренесувале паричните
износи од сметката на еден вложувач на сметката на друг и давале
пари на заем, со камата. Но не треба да се преувеличува значењето на
аргентариите; во Рим немало вистински кредит, и сите парични опе-
рации главно носеле лихварски карактер.
4. РИМСКОТО РОБОВЛАДЕТЕЛСТВО ВО СРЕДИНАТА HA IIВ. ПРЕД Н. Е.

ИЗВОРИНАРОПСТВОТО
Робовладетелетвото во Рим лостоело од најстарите времиња, но
ропството својот класичен облик го добило во времето на Пунските
војни. Секое освојување било следено со одведување во заробени-
штво и иродажба во ропство на десетини илјади робови (во 167 година
во робови се дретворени 150 000 Едирци, во времето на смирувашето
на Сардинија - повеќе од 80 000 Сардинијци итн.)
Заробениците преминувале во рацете на квесторот што се наоѓал
при војската, а овој ги продавал на лицитадија. Сите нив ги купувале
црепродавачи кои ги изведувале на дазар. Центар на трговијата со
робови бил Делос. Таму не стигнувале само воени заробеници. Голе-
ма улога при снабдувањето на пазарот на робови имале гусарите. И во
времето на класична Грдија, и во хелениотичкиот период гусарските
лаѓи го попречувале нормалниот доморски сообраќај. Фаќањето и
продажбата на робови на пазарот бил еден од најважните извори на
приходи за гусарите. Во секој случај, на Делос се собирале по 10 000
робови дневно и сите тие до вечерта биле иродавани.
Дедата родени од робинките се сметанн за содственост на оној
кому му припаѓа мајката. Тоа исто така бил еден од изворите на ропст-
вото. Меѓутоа, треба да се истакне дека во II в. цред н. е. поскапо чи-
нело да одгледаш роб во својата куќа, отколку да го купиш на пазар.
Римското цраво од тоа време дозволувало нретворање на слобо-
ден човек во роб. Таткото можел да ги продава во ропство своите
деца, слободен човек можел да стане роб со пресуда на судот, поради
определени кривични престади (крадед затекнат на самото место, лот-
далувач, дезертер). Случаите на претворање на слободни луѓе во ро-
бови биле ретки, така што овој извор на ропството немал економско
значење.
ПРАВНИОТ СТАТУС НА РОБОВИТЕ

Правно гледано, робот е сметан за солственост на својот гослодар,
спаѓал во res mancipi т. е. можел да се дродаде дреку манкидација, да
се додари, да се завеДгга и др. Во исто време тој се наоѓал дод власт на
таткото на семејството (pater familias). Робот му дридаѓал на семеј-
ството како негов најбесправен член. Госдодарот над него го имал
правото на живот и смрт (ius vitae ac necis). Додека ова драво кон дру-
гите членови на семејството не се лрименувало, дотогаш суровите
казни па дури и погубувањето на робовите биле обична нојава.
Во зависност од тоа каде се долзувал трудот на робот, тие се де-
леле на две групи: едни работеле в доле, тоа се селски робови (familia
rustica), вторите - во градот, тоа биле градски робови (familia urbana).
Положбата на првите ни ја олишува Катоновата раснрава. Што се

, однесува до градските робови, еден дел о'д нив биле вработени во
господаровата куќа, ја сочинувале нослугата, додека другиот дел би-
ле вработени во занаетчиството. Меѓу куќните робови постоела ед-
на, во извесна мера привилегирана група: учители, лекари, музикан-
ти и разни куќни управители. Робовите-занаетчии можеле да работат
во куќата, да ги лодмируваат нејзините потреби, но значителен дел од
нив работел по работилниците. Според тоа, робовите биле основна
производствена класа ва римското робовладетелско сшштество.
Робовите можеле да имаат потомство. Според римските закони,
врската меѓу робот и робинката шга врската на роб и слободно родена
жена не е сметана за брак, туку за заедница (contubernium) и немала
никаква цравна вредност.
Робовите ги воснитувале и обучувале децата, тие биле лекари,
уметници. Имало државни робови, што ги вршеле должностите на
писар, архивар и сл. Пресудно било тоа што ропството ја сочинувало
основата на целото производство, а иротивречноста меѓу робовите и
робовладетелците - основиа противречност наримскоторобовладе-
телско општество.
КАРАКТЕРИСТИКИ НА РОБОВЛАДЕТЕЛШОТ НАЧИН

НА ПРОИЗВОДСТВО
Маркс ги иокажал карактеристиките на робовладетелскиот на-
чин на нроизводство и неговата коренита разлика од другите начини
на производство. Една од основните карактеристики на робовладетел-
скиот начин на производство е натуралниот начин на црисвојување на
работната сила."Самиот пазар на робови - вели Маркс - постојано се
снабдувал со својата стока, работната сила, иреку војни, гусарство
итн., а овој грабеж не оди со посредство на некој прометен процес,
туку е натурално присвојување на туѓа работна сила со непосредна
физичка принуда."133
Робот од пролетерот се разликува по тоа што пролетерот ја про-
дава својата работна сила, додека "робот е продаден еднаш за секо-
гаш".134135Во правен поглед тој е бесиравен, тој претставува "иредмет
на својот гослодар". "Робот овде работи со туѓи услови на лроизвод-
ство и без самостојност.1113ѕ Набавувањето робови принципиелно се
разликува од земањето работна сила под наем. "Во робовскиот сис-
тем, наричниот капитал што се вложува за купување работна сила
153К. Маркс, Капитал, т. II, Култура, Белград, 1947 г., стр. 431.
Iw Маркс и Енгелс, Дела, т. V, стр. 467 (на руски).
135К. Маркс, Капитал, т. III, Култура, Белград, 1948 г., стр. 684.
игра улога на паричен облик на ностојан капитал кој само постепено

се надоместува но истекот на активниот иериод во животот на ро-
бот."136Но, кашггалот што е вложен при купувањето на робот не вле-
гува во состав на капиталот со чија иомош од робот се извлекува про-
фит, вишокот на трудот. Според тоа, ео својот органски состав робо-
владетелското производство неопходно останало на низок степен. Глав-
ните материјални средства се трошени на купување робови, а не на
оцремање на претпријатието. На развојот на робовладетелското про-
изводство му пречел и односот на робот кон работата и кон орудијата
за производство. Робот не бил заинтересиран за зголемување на про-
дуктивноста на својот труд. Уште иовеќе, "во него (робовладетел-
ското нроизводство - з. н.), како што тоа старите згодно го изразиле,
работникот се разликувал само како instrumentum vocale (орудие што
зборува) од животното, што го нарекувале instrumentum semivocale (ору-
дие што има глас), и од мртвиот алат што го нарекувале instrumentum
mutum (немо орудие). Но, од рацете на самиот роб и животното и алатот
чувствуваат дека тој не е тоа што се тие, туку човек. До гордото увере-
ние дека тој се разликува од нив, робот доаѓа на тој начин што со нив
постаиува со зло и што ги уништува con amore (со вистинска наслада).
Затоа, во овој начин на производство важи економското начело дека
се уцотребуваат само најгруби, најгломазни орудија, но кои токму по-
ради грубоста и гломазноста не можат л есно да се упропастат",137Спо-
ред тоа, орудијата за ироизводство не се развивале туку останувале на
исто ниво и тоа се одразувало на нродуктивноста на трудот. Катоно-
вите совети за рационализација на земјоделството го имаат иредвид
ѓубрењето на земјиштето, иодготовката на семето, собирањето и чу-
вањето на летнината, додека орудијата за работа остануваат прими-
тивни, груби; и тоа се објаснува со робовладетелскиот начин на про-
изводството.
Античките претцријатија знаеле за цоделба на трудот само во
најелементарни облици. Трудотна робовите е употребуван во масовни
размери само таму каде што била можна проста кооиерација. Во овој
тиц на цроизводство треба да се вброи круиното илантажно стоиан-
ство по римските латифундии, кои иочнале да се развиваат особено
од крајот на II и почетокот на I век.
Но, и иокрај тоа, робовладетелското стонанство не било еднооб-
разно. Маркс ја аодвлекува негрвата динамичнрст. Трј истакнува дека
тра "истр така ја минало скалата рд патријархалниот систем, кој пре-
тежно работи за сопствените иотреби, до вистински плантажен сис-
тем, кој рабрти за светскиот лазар".13*
т Исто, т. И, стр. 430.

ш Исто.т. I, Култура.Белград, 1947, стр. 143, заб. 17.
ш Исто, т. 1П, стр. 696.
Во средината на II век робовладетелството во Рим добило класи-

чен облик. Војните и доминантната положба на Рим придонесле за
' - прилив на робови, за нивната релативна евтиност. Најрентабилна би-
ла нивната употреба во земјоделството. Бидејќи земјоделските рабо-
ти не барале некоја посебна квалификација (робовите работеле само
со помош на прооти орудија за работа), робовскиот труд можел да се
употреби во масовни размери. Освен тоа, произведувајќи определе-
ни земјоделски продукти, Римјаните можеле да ги извезуваат од Ита-
лија, додека, во областа на занаетчиството, меѓутоа развиените зана-
етчиски центри на Исток и натаму ја задржале својата доминантна
положба.
Политичката положба на Рим имала за иоследица и концентраци-
ја на паричните средства, што пристигнувале во вид на воен плен,
даноци, камати од позајмениот капитал итн. Еден дел од тие средства
е вложуван во земјоделството: тие оделе кон добивање на нови зем-
јишта, кон купување на земјоделски робови и орудија иотребни на
имотите. Но, значителен дел од средствата е пуштан во оптек и вло-
жуван во разновидни пшекулантски зафати.
Развојот на крупното селско стопанство, засновано врз робовски-
от труд, и порастот на трговско-лихварскиот капитал претставуваат
главни белези на римскиот стопански живот во II и I в. пред н. е.
Занаетчиското производство го намирувало главно локалниот назар.
Во тој поглед Италија се разликувала од развиените хеленистички
земји кои извезувале занаетчиски производи.
ПРОПАЃАЊЕТО НА СЕЛАНСТВОТО
Истовремено со развојот на круиниот селски посед, се забележува
| оцаѓање на ситното селско стопанство. За оваа околност придонесле
I редида иричини.
| Втората пунска војна била следена со пропаѓање на оние области
I низ кои минувал Ханибал и во кои се водени воени операции. Долго-
1 трајните војни ги збогатувале владеачките класи, а мошне неиоволно
| влијаеле врз селското стоианство, бидејќи главните работници мо-
| рале да го минуваат времето во воени походи. На ситното селско сто-
| панство неповолно влијаел и увозот на евтино жито во Италија. На
( тоа се придружила и насилната незаконита експропријација на ситни-
I те поседници. Иако на иарцела државна земја (ager publicas) имал пра-
ј' во секој римски граѓанин, сеиак, поголемиот дел од таа земја го заио-
г седнале крупните земјопоседници. Поради сите тие иричини, бројот
! на слободните граѓани кои носедувале оиределен земјишен кенс се
повеќе се намалувал. Кенсот од 164 г. го цокажувал бројот на пол-
ноиравни граѓани - 337 452; во 159 г. - 328 316; во 147 г. - 322 000; во
f 136 г. - 317 933.
Процесот на цропаѓањето на селанството го истакнале истори-
| чарите на Стариот век. Апијан го прикажал на следниов начин:
1
1
Н. А. МАШКИН 192 . СТАРИОТ РИМ
"Богатите луѓе, откако зазеле голем дел од таа неподелена земја

и со време станувале се ноуверени во тоа дека никој повеќе нема да им
ја одземе, почнале и другите парцели, колку што ги имало во близина
- помали нарцели на сиромасите - било да ги кулуваат, наговору-
вајќи ги да им ги продаваат, било да им ги одземаат со сила, така што
наместо помали земјишта, обработувале пространи иолиња. За обра-
ботка на лолињата и за чување на стадата иочнале да купуваат робо-
ви, поради тоа што слободните работници воената служба ги одвоила
од земјоделството. Освен тоа, поседувањето робови им донесувало
голема добивка, бидејќи робовите мошне се оплодувале и се намно-
жувале, зашто биле слободни од воена служба и од воени опасности.
Поради сето тоа, имотните луѓе мошне се богателе, а земјата се пол-
нела со робови. Налротив, бројот на Италци се намалувал, бидејќи
нив ги исцрпувале сиромаштијата, даноците и воените походи. Но и
тогаш кога биле слободни од овие походи, тие, сепак, останувале без
работа, бидејќи земјата ја поседувале богатници, што ја обработува-
ле не со помош на слободните, туку со рацете на робовите".139
Поради особеностите на робовладетелскиот начин на производ-
ство, основната маса на иропаднати селани не се претворала во сло-
бодни работници (робовскнот труд бил поевтин), туку заминувала да
ја бара среќата во Рим, каде што живееле од случајна заработувачка,
иодароци од богатите луѓе и со помош на државата. Лумпенпроле-
таријатот сочинувал значителен дел од населението на големите гра-
дови на античкиот свет. Со ch поголемото пропаѓање на селанството,
се зголемувале лумиенпролетерските слоеви во Рим, а тоа, од своја
страна, имало значајни последици. Карактеризирајќи ги особености-
те на животот на тој слој од населението, Маркс го цитирал Сисмон-
ди: "Римскиот пролетаријат живеел на сметка на општеството, а мо-
дерното општество живее на сметка на пролетаријатот".,4°
Во тоа се состои главната разлика меѓу античкиот пролетаријат
и пролетаријатот на капиталистичките земји. Во едно од своите пис-
ма, Маркс вака ги карактеризира резултатите од пропаѓањето на рим-
ското селанство:
"На разни места во "Капиталот" јас ја спомнував судбината што
ги снајде плебејците на стариот Рим. Тоа првобитно биле слободните
селани, кои, секој сам за себе, ги обработувале своите сопствени иар-
цели. Во текот на римската историја тие биле експроцрирани. Ис-
тиот тој развој, кој ги одвоил од средствата за производство и опста-
нок, довел не само до формирање на крупната земјишна сопственост,
туку, исто така, и до формирање на круиниот паричен капитал. На тој
ua Appianus, De bellis civilibus, 1,7.

IJ? Маркс, Предговор кон второто издание на книгата “Осуинаесетти Бример на Луј Бона-
парта'1, - Дела на Маркс и Енгелс.т. ХШ, дел 1, стр. 313 (на руски).
начин, на една страна се нашле слободните луѓе, лишени од се освен

од својата работна сила, а на другата страна, заради експлоатацијата
на нивниот труд - содствениците на сите здобиени богатства. Па, што
се случило? Римските пролетери не станале наемни работници, туку
просто паразити, попрезрени отколку што неодамна биле "poor whites"
(белите сиромаси) од јужниот дел на Соединетите Држави, а во исто
време се развил не капиталистички, туку робовладетелски начин на
производство. На тој начин, настаните кои фрапантно се аналогни, но
кои се случуваат во различни историски средини, доведуваат до со-
сема различни резултати".141
5. РИМСКАТА ДРЖАВА НА П0ЧЕТ0К0Т ОД ВТОРАТА ПОЛОВИНА

НА П В. ПРЕД Н. Е. И ПАРШЈАТА НА С Ш Ш ОН АЕМИЈШЈАН Ш О
СЕ ЗАЛАГАЛА ЗА РЕФОРМИ
Продаѓањето на италското селанство, што ое вршело делумно во
средните, а делумно и во јужните области на Италија, дродолжило и
во текот на многу наредни години. На север, како и во планинските
области на средна Италија, селанството исто така чувствувало теш-
котии поради новите економеки услови. Оскудувањето на селанство-
то неповолно влијаело врз ситуацијата на римската држава, а, во лрв
ред, врз борбената моќ ва Рим. Во дрвата половина на II век се созда-
дени цредуслови за востание на робовите и за широко движење на
слободвихе сиромаси. Потоа, мислата за реформа се јавува дури и
меѓу некои дретставници на нобилитетот, а конкретно кај Скидион
Аемилијан и нему блиските личности. Меѓутоа, претставниците на
Скидионовиот правед не спровеле во дело никакви реформи. И до-
крај тоа, нивните догледи влијаеле врз развојот на демократското дви-
жење.
Како што до Втората дунска војна, во Рим со досебно влијание се
здобил Скипион Африкански Постариот, исто така, до Третата лунска
војна, во лолитичкиот живот на Рим голема улога играл уривачот на
Картагина - Публиј Корнелиј Скилион Африкански Помладиот,142кој
ги сдоил.традициите на двата латрикиски родови - Корнелиевци и
Аемилиевци. Уште како шеснаесетгодшден младич, Скидион Аеми-
лијан се докажал во битката кај Пидна. Потоа со усдех војувал во
Шданнја, на крајот, се дрославил во Третата дунска војна. Уживал
голем авторитет и бил влијателен во редовите на плебсот. Во исто
141Маркс, Писмодоредакцијата ва списанието “Татковинскизаписи". Дела ва Маркс и Енгелс,

т. XV, стр. 377-378.
№Видистр. 172-173.
време имал силни врски во аристократските кругови и многу приврза-

ници меѓу сенаторската аристократија. Аемшшјан бил запален обо-
жавател на хелевистичката култура и хеленистичката философија.
Меѓу нему блиските лица се наоѓале и историчарот Полибиј, фило-
софот Панаитиј, драмскиот поет Терентиј и редица други културни и
политички работници на Рим од тоа време. Скипион Аемилијан бил
под влијание на стоичарите, но во исто време бил приврзавик на
староримските идеали. Тој високо го ценел Катон и покрај тоа што
овој имал вегативев став кон хеленистичката култура. Во групата на
Скипионовите едномисленици се создава идеалот на стариот Римја-
нин, од добрите стари времиња, што се одликува со храброст, еднос-
тавност, и праведност во своите одлуки.
Скипион бил популарен кај своите војници, добро го познавал нив-
ниот живот и бил свесен од колкаво значење е селанството за безбед-
носта на Рим. Во редовите на нему блиските луѓе се јавила мислата за
нужноста од реформи, за воспоставување однбси што владееле во вре-
мето на раната Реаублика. Но, Скипион бил толку тесно поврзан оо
нобилитетот, тој бил таков апсолутен приврзаник на власта на сена-
тот, што не можел да се одлучи за решителни мерки. Неговата кен-
сура се одликувала со строгост, но неговата борба против раскошот
немала видливи резултати. Нему блискиот - Гај Лаелиј направил цро-
ект на аграрен-закон, но не го предложил во комитиите, и затоа, до-
бил прекар Мудриот (Sapiens).
ГЛАВАХШ
РИМСКАТА КУЛТУРА ВО СРЕДИНАТА

НАПВ.ПРЕДН.Е.
ВЛИЈАНИЕТО НА ХЕЛЕНИЗМОТ
Социјално-економскиот развој во III и II век создал предуслови за
развој на културата во Рим. По контактот со хеленистичките земји, во
Рим се зголемувало влијанието на хеленистичката култура и техника.
Периодот на борбата на Рим за иревласт на Средоземното Море бил
време во кое изникнале и се развиле разни родови ва римската кни-
жевност и уметност. Тој период оставил длабока трага во погледот на
светот на Римјаните. Тој е обележан со борбата на староримските
традиции со новите струи. Во римската култура на тоа време има мно-
гу туѓо инеоригинално, има многу нешта противречни и непрерабо-
тени, па сепак, некогашните италски традидии не биле заборавени;
тие придонесле за тоа да се совладаат културннте тенденции што му
биле туѓи на Рим. Рим одел по патот на создавање оригинални кул-
турни облици; нив иодоцна тој ќе ги рашири по покорените земји кои
биле на низок степен на развој.
ГПочетокот на грчкото влијание врз Рим е во далечните времиња
на римската историја, а влијанието на хеленистичката култура особе-
но силно се манифестира откако Рим ги потчинил италските грчки
градови и почнал непосредно да учествува во политичкиот живот на
разни хеленистички земји.)
ПРОМБНАТА НА НАЧИНОТ НА ЖИВОТ

Новите услови на социјалниот и економскиот живот ги менувале
најсуштествените корени на римскиот начин на живот. !Рим ги губел
белезите на селски град и се претворал во светски центар^Римската
едноставност се иовехе му припаѓала на минатото. Строгите мерки на
кевлорот не можеле да го спречат ширењето на раскошот. |Раскошот
во облеката (особено женската), раскошот на гозбите, и во куќите -
станал еуштествено обележје на начинот на живот на владеачкитеЦ
класи. Куќите отсега се градени според хеленистичките примери.
Вд раниот цериод, таткото.бил единствениот воспитувач на свои-
те деда; тој ги учелГнГГписменост и на сметање, им давал прости поуки
од агрономијата, ги терал да ги учат напамет Законите на дванаесет
таблици, ги подучувал во духот на обичаите на предците. Почнувајќи
т 1
од II век, образованието станува покомшшцирано. Се повикуваат учи-

тели-Грци, кои многу често биле робови. Од почетокот на шеесеттите
години, во Рим се отвораат грчки школи. Во нив се читаат и се толку-
ваат грчките поети, се проучува граматиката, му се посветува внима-
ние на совладувањето разни реторски методи и ученидите се запозна-
ваат со основите на разни философски системвг. Со поголвмиот раз-
вој на римската книжевност, во училиштата се обработуваат и латин-
ските примери. Протестите на римските староверци, од кои особено
влијателен бил Катон Постариот, не можеле да го запрат ширењето
на хеленистичката ученост.
ВЛИЈАНИЕТО НА ХБЛЕНИЗМОТ ВРЗ РИМСКАТА РЕ Ж И ЈА

Хеленизмот влијаел и врз разните облици на римската идеологи-
ја. Во областа на религијата, процесот на хеленизација се вршел бавно.
Римјаните ги воведувале грчките богови, при што ги задржувале нив-
ните имиња, или, пак, ги идентификувале со определени рнмски боже-
ства. На крајот, грчкиот олимписки пантеон добил официјално при-
знавање.* Покрај олимпиоките божества во Рим се заведуваат и дру-
ги грчки култови.
Така, на пример, во Рим се пробива култот на Херакле и кон кра-
јот на IV век добива општодржавен карактер. Законот на Огулниите
(300 г.) кој на плебејците нм остварил пристап на важни свештенички
должности, лридонесол за официјално признавање на грчките боже-
ства, особено на оние кои се почитувани во јужна Италија. Ова се
објаснува, најверојатно, со тоа што истакнатите плебејци, што се ставани
во свештеничките колегиуми - биле деловни луѓе, кои често имале
контакт со грчките градови во Јужна Италија. Во III век се воведува
култ на богот-исцелител Асклепиј, се воведуваат жртви и игри спо-
ред тарентскиот пример во чест на Јупитер - таткото и на Просер-
пина. Со тоа, признавање добивале грчките претстави за задгробниот
свет. Верските новини обично се воведувани со одлука на сенатот, врз
основа на Сибилински книги.
Особено значење во историјата на римската религија имала Вто-
рата цунска војна. Демонстративното пренебрегнување на старинските
верски обичаи, што се забележувало кај некои верски магистрати, го
искористиле консервативните елементи за објаснување на причини-
те за несреќите што го снашле римскиот варод. Фабиј Максим, кој бил
избран за диктатор по катастрофата кај Трасименското Езеро, најпр-
* Меѓу дваваесетте римски богови се вбројувани: Јупигер (Ѕевс), Јунона рСера), Непгун
(Посејдон), Минерва (Атена), Марс (Арес),Венера (Афродита), Дијана (Артемида), Вулкан
(Хефест), Веста (Хестија), Меркур (Хермес), Керера (Деметра) и Аполон кој е почитуван под
истото име.
вин се погрижил за верските прашања. Тој објавил дека консулот Гај

Фламиниј погрешил повеќе “поради пренебрегнувањето на церемо-
ниите и ауспикште, отколку поради неразборитоста и незнаењето",ш
Римјаните се сетиле на речиси веќе заборавениот италски верски
обичај - заветот на светата војна (ver sacrum) и Фабиј го дал тој завет
врз основа на упатствата од Сибилинските книги. Карактеристично е
дека врз основа на тие исти Сибилински книги се воведува грчкиот
верски церемонијал: на пантеонот од дванаесет боговн му се прире-
дуваат специјални свечени "гозби" кои се состоеле во тоа што ста-
туите од боговите се ставани во специјални перници, а пред нив се
ставани маси со јадења.
Храмовите посветени на грчките богови се ѕидани во границите
на градот. Уште во времето на раната Република се појавуваат прет-
стави на боговите земени од Етрурците и Грците. По освојувањето на
грчките градови, во Рим се довезуваат статуи на боговите и се намес-
туваат во разни храмови. Грчките претстави аридонесуваат за ширење
на антропоморфнзмот, што и бил туѓ на раната римска религија. За-
едно со грчкиот култ и претставите на боговите се шири и грчката
митологија. Неа ја полуларизираат поети. Во преводите од грчки тие,
врз основа на разновидни асоцијации, наоѓаат еквиваленти на грч-
ките божества (Муса - Камена; Пан - Силван итн.).
Во Рим, како и во Грција, немало свештеничка каста, ни верски
догми; хеленизацијата на римската религија не значела премин во дру-
га вера. Тоа било приспособување на традиционалните римски пои-
ми кон новите услови на живот и на новиот поглед на свет. Се задржу-
ваат официјалните празници, се задржуваат мноштво старински об-
реди, што им стануваат се понеразбирливи и на самите Римјани. Нај-
долго останал зачуван и најмалку промени претрпел семејниот култ.
Навистина, меѓу пенатите и ларите се јавуваат понекогаш и нови бо-
жества, туѓи на старинските римски верски претстави.
Пред крајот на Втората пунска војна, врз основа на тие исти кни-
ги, е решено во Рим да се воведе култ на Големата мајка на боговите.
За нејзина инкарнација е сметан метеоритот кој порано се наоѓал во
малоазискиот град Песинунт и кој подоцна е пренесен во Рим. На мај-
ката на боговите h е приреден свечен пречек, каменот е сместен во
храмот на Викторија (на Палатин). Во нејзина чест, според грчкиот
пример, е востановено приредување игри секоја година.
Големата мајка е аочитувана упгге и на Крит, а во историско вре-
ме - во Мала Азија, под името Реа и Кибела. Таа е сметана за мајка на
боговите, почеток на секој живот, како божествен така и човечки.
Приврзаниците на нејзиниот култ верувале дека од неа зависи жи-
вотот на животните и растенијата, дека таа владее на земјата и во
подземното царство. Нејзиниот љубимец Атис умира секоја година,

за повторно да се врати во живот. Нејзиниот култ снаѓа во бројот на
оргија стичките култови; при богослужењето свештениците паѓале во
екстаза. Тие прорекувале и изведувале свети игри, цроследени со
самоунакажување. Тоа бил еден од најгрубите култови што постоеле
на Исток. Тој е цренесен во Рим, но бидејќи обредите од тој вид им
противречеле на римските верски обичаи, сенатот им забранил на
римските граѓани да бидат свештеници на Големата мајка.
Воведувањето на тој култ значело почеток на ширењето на ис-
точните култови во Рнм и во Италија.
Одамна пред Втората цунска војна, по италските грчки градови
се појавиле источни хеленистички култови. Тие во Рим почнале да
продираат заедно со жителите на тие градови, но главно заедно со
робовите цо иотекло од источните земји, кои и во Рим остав.але при-
врзаници на своите верски традиции и обичаи. Робовите ги ширеле по
куќите во кои живееле, многу често ги влевале своите верски обичаи
на малолетните слободни Римјани, што ги чувале и ги воспитувале.
Источните култови си наоѓале приврзаници, главно, во демократ-
ските кругови, што не биле задоволни со официјалната римска рели-
гија.
Во 186 година, сенатот го забранил култот на Дионис, како во Рим,
така и во Италија. Лриврзаниците на тој култ биле сурово казнувани,
многу и погубени. Строгиот суд на Тит Ливиј за почитувачите на Дио-
вис оведочи за тоа дека сенатската одлука била израз на верската
реакција, на чие чело, по се изгледа, стоеле понтифиците. За тради-
ционалната религија е врзувана политичката постојаност и неио-
колебливоста на римската држава, на целиот нејзин робовладетел-
оки систем. Култовите, меѓу чии ириврзаници имало луѓе од пониски-
те клаои, се сметани за недоверливи. Екстазата и ентузијазмот,
карактеристични за тие култови, за претставниците на официјалната
религија биле израз на празноверие (superstitio).
Меѓу повисоките слоеви на римското општество се шират разни
погледи на грчките философи за прашањата на религијата. На ла-
тински јазик е цреведено делото на Евхемер, кој сите богови ги сметал
за луѓе што живееле порано. Панаитиј, блискиот философ на Скипи-
он Аемилијан, бил скептик по прашањата на религијата. Но самиот
Скшгаон, иако можеби ги делел тие погледи, совесно ги извршувал
сите прописи на офидијалната религија, сметајќи ја за основа на др-
жавниот живот. На луѓето од иеговото друштво им било јасно зна-
чеаето на религијата. Поетот Лукилиј, ученик на Панаитиј, збору-
вал: ”3а да владеат луѓето над толпата, морале, сакале не сакале, да
им се обратат на стравотиите од непознатото и да измислуваат разни
застрашувачки фикции".144Но, така ое зборувало само во тесен круг.
144Боасје Г., Римската религија од Август до Аитонините, 1914 г., отр. 57, (на руоки).
Кога се дојавало прашањето за предавање на правото на избор на

свештеник на народот, Лаелиј, близок на Сквддон Аемилијан, одр-
жал огнен говор, во кој ги величал старинските култови. Според Кв-
кероновате зборови тој "зборувал со златна уста" во одбрана на тра-
двциате на иреддите.14Ѕ
Според тоа, хеленистичките влијанија не само што гв азмениле
верскате претставв на Римјаните, туку и придонесле за појавата на
криза во римската религија, криза дгго нашла израз како во ширењето
оргвјаствчкв култови, така и во скептичкиот став кон традвцвонал-
ната релвгија.
НАСТАНУВАЊЕТО НА РИМСКАТА ПОЕЗИЈА И ДРАМА

Спрвите чекори на римската уметничка литература, исто така, се
врзани за ширењето на грчката ученост во Рим. Раните римски даса-
тели ги вматирале класичните_.1хримери.рд грнката. литератур_а\, иако
тие употребувале рдмски сижеа и некои римски облвциДНема основа
за негирање на усната римска поезија, настаната во далечното мина-
то. Најраните облици на поетското творештво биле, без сомневање,
во врска со култот.
iTaxa настанала верската химна, светата песна (carmen); пример за
таква химна претставува зачуваната песна на Салиевци. Таа е соста-
вена во сатурниски стихови. Тоа е најстариот споменик на италскиот
слободен стих, за кој наоѓаме аналогии во усната поезија на други
народи.
По патрикиските родови се составувани песни и легенди, што ги
славеле познатите предци. Еден од видовите на тоа творештво биле
елогиите, составувани во чест на покојниците од угледните семејства.
Како најран пример на елогија може да послужи епитафот посветен
на Лукиј Корнелиј Скипион Барбат, кој, исто така, ни дава пример на
сатурниски стих. Од другите.видови римско усно творештво можат да
се споменат тажачките песни, што ги изговарале специјални тажач-
ки, натаму, разновидни басни, кои, исто така, се составувани во сти-
хови. Според тоа, уште многу пред појавата на римската уметничка
литература во вастинска смисла на тој збор, Рвмјанате имале свој
стих - сатурштски стих, кого го корвстеле прввте поети.
'Ртулците на римската народна драма тр еб а да се бараат во разни-
те селски аразнвди, но нејзиниот развој е во врска со влвјанвето на
соседнате градовв. Главен ввд на драмскате дретстави биле атела-
вите. Тве се дојавиле во Етрурдја в бале во врска со култнате дејства;145
145Cicero, De natura deorum, Ш, 17,43.

но тој облик го развиле Оскијдите, така што и самото име "ателани"

води потекло од кампанскиотград Атела. Ателаните биле весели прет-
стави, чија содржина била земена од селскиот живот и животот на
ситните градови. Во ателаните главните улоги ги играле едни и исти
типови, со карактеристични маски (гладник, фалбација, невработен,
приглуп старед, грбав препреденик и др.). Ателаните првобитно се
импровизирани. Подоцна, во I в. пред н. е., римските драмски поети го
искористиле тој импровизиран облик како посебен жанр комедија.
РАНИТЕ ОБЛИЦИ НА РИМСКАТА ПРОЗА

Во најстарите времиња даѓа и почетокот на римската нроза. Во
раниот цериод се иојавуваат пишани закони, говори, обредни книги.
Условите на општествениот живот иридонесле за развој на беседни-
штвото. Некои од државните говори биле заиишани.
Кикерон, на пример, знаел за говорот на Аииј Клавдиј Каек.одржа^.
во сенатот по повод Пировата понуда за мир. Нандуваме и на ивДиции
дека уште во рано време во Рим се појавуваат посмртнит.е говори (lau
dationes funebres). .
ПРВИТЕ РИМСКИ
Ј' Римската литература настанува како имитирачка литература. Прв
римски поет бил Л ивиј Андроввк, кој на латински јазик ја препеал
“ОдисејатаЛ
Според евоето потекло, Ливиј бил Грк од Тарент. Во 272 година го
довеле во Рим како заробеник, подоцна бил ослободен и се занимавал
со обучување на децата на својот иатрон и на други аристократи. Пре^-
певот_аа_!10дисејата11 е извошен во сатурниски стих. Неговиот јазик
не се одликувал со елегандија, во него имало и неологизми, дотогаш
недознати за латинскиот јазик. Тоа било ирво доетско дело наднша-
но на латннски јазик. Во римските училишта, во текот на многу годи-
ни, се учело според Андрониковиот предев на "Одисејата".
Ливиј Андроник напишал и неколку комедии и трагедии кои прет-
ставуваат^преводи шш преработки на грчки дела.
Уште за Ливиевиот живот започнала поетската дејност на Гнај
Н ајвиј (околу 274-204 г.) роден во Камланија, кој надишал епско дело
за Првата пунска војна, ео краток ириказ на раната римска историја.
Освен тоа, Највиј напишал и неколку трагедии, меѓу кои и такви за
кои сижето го зел од римските легенди.
Бидејќи во Највиевите трагедии Римјаните се нојавувале обле-
чени во свечена облека - тога, со дурпурен пораб (toga praetexta) - тие
дела се нарекуваат fabulae praetextae. Највиј шпдувал и комедии, во кои
не го криел своето демократско убедување. Во една комедија иро-
Н. А. МАШКИН 201 СТАРИОТ РИМ '
нично се изразил за, тогаш семоќниот, Скииион Постариот; за Мете-

лите рекол: "Поради злата судбина, Метелите консулуваат во Рим"
(Fato Metelli Romae fiunt consules).148Поради своите стиховв Највиј стиг-
нал в затвор и од него се сцасил единствено благодарејќи на заземање-
то на народните трибуни. Сепак, морал да си оди од Рим, и умрел во
картагинскиот град Утика, за време на опсадата од страна на Рим-
јаните.
По Втората пунска војна се појавиле и дела на поетот Ениј (239-
169 г.). ------
Ениј бил роден во Рудии. Учествувал во Втората пунска војна,
потоа служел како кентурион на островот Сардинија, каде што се
сретнал со Катон Постариот, кој со себе го довел во Рим. Од тоа вре-
ме Ениј живеел во Рим и се занимавал со наставничка и книжевна
работа. Ениј добил права на римско граѓанство и се движел во кругот
на угледните Римјани; особено бил блиску до кружокот на Скшшон.
Главно Ениево дело биле "Annales", но тој освен нив, по угледот
на своите цретходници, иишувал трагедии и комедии. Е ѕи јп р в во ла-
тинската литература го вовел хексаметарот. На тој начин, грчките
метри, засновани на определено сменување на долги и кратки сло-
гови, можеле да се користат за латинската иоезија. Ениј уживал сла-
ва уште за време на својот живот, а по смртта е почитуван како еден
од најдобрите иоети.
Од делата иа сите тројда споменати поети - Ливиј Андроник, Нај-
виј и Ениј - се зачувани само фрагменти.
ПЛАУТ
Римската комедија е подобро застапена. Комедиите на Тит Мак-
тиј Плаут (околу 254-184 г.) во текот на многу векови се сметани за
образец за комедија.
Плаут се родил во Умбрија. Стигнувајќи во Рим, стапил како слуга
во трупата на артисти, цотоа се занимавал со трговија, но без успех,
иа потоа работел под наем, пишувајќи во слободното време комедии
кои усиевал да ги иродаде. Натамошната Плаутова судбина не ни е
позната. Знаеме само дека умрел во 184 година. Плаут имал услови
многу да патува, да се среќава со луѓе што припаѓаат на најразлични
слоејЈН на населението на Италија.
/Според сижето, комиозицијата и карактерот на типовите, Плау-
товите комедии се имитирачки. Тие се создадени под влијание на но-
вата античка комедија, која, за разлика од политичката комедија од
ш Рѕ. Asconius ad Ciceronis act. in Verr., 1,10.

класичниот период, била комедија на наравите. Плаутовите јунаци

носат грчки имиња, дејството во неговите комедии се случува во грч-
ките градови. Во Плаутовите комедии, како и во новата античка ко-
медија, фигурираат определени типови. Голема улога во претставите
играат робовите; речиси секогаш во комедиите фигурираат паразит и
подведувач; женските улоги донекаде се еднообразни и извештаче-
ни; нив на сдената ги играле мажи. Во основата на комедијата обично
лежи љубовна интрига. Сите Плаутови комедии завршуваат среќно
ио гл^вните лица.
|Плаутовите комедии обично се издаваат за азбучен ред. Првата
носи наслов "Амфитрион". Нејзиното сиже е следново. Тебанецот
Амфитрион тргнува во војна. На неговата жена к доаѓа Јупитер, зе-
мајќв го на себе ликот на самиот Амфитрион, и Меркур, прелравен
како Амфитрионов слуга. По некое време се враќа вистинскиот слу-
га, за да и го најави на жената на својот господар неговото доаѓање, но
го истеруваат од куќата. Истата судбина го снаоѓа и самиот Амфи-
трион. Жената не го признава за маж и го уверува дека нејзиниот маж
веќе одамна се вратил. На крајот, боговите решиле да се повлечат.
Јупитер ја открил делата Амфитрионова тајна, и заедно со Меркур
одлетал в небо. Амфитрион е среќен што самнот Јупитер слегол кај
иеговата жена.
Голема иопуларност уживада комедијата "Војникот фалбаџија”
(Miles gloriosus). Дејството се случува на Ефес. Главното лице -
Пиргоиолиник - е војник во служба на кралот Селевк. Нему му пошло
од рака од Атина да доведе една девојка. Во Ефео стигнува атински
младич, нејзиното момче, кое вложува напори да ја оелободи девојка-
та. Главни помагачи ири тоа се робот Палестрион и добриот старец,
војниковиот сосед. Клиентката на старецот почнува да се лреправа
дека е вљубена во војникот, му закажува состанок, и овој, сакајќи да
се ослободи од Атињанката, ја отпуштил со богати подароци. Во пос-
ледниот чин интригата избива на видело, робовите на мудриот ста-
рец го тепаат војникот фалбадаја, лри општа смеа. И покрај тоа што
дејството во Плаутовите комедии се случува во грчките градови и
што неговите јунаци имаат грчки имиња, во нив доста жив одглас има
римската стварност.
Плаут немал иатрон-аристократ, тој зависел во прв ред од масов-
ниот гледач; во неговите комедии, во извесна мера, се одразуваат ин-
тересите и погледите на широките маси на градскиот плебс. Во него-
вите комедии наидуваме на вротест против лихварството, цротив
аристократската надменост. Комедијата "Војникот фалбаџија” била
насочена, веројатно, против наемничките војски и ги потсетувала гле-
дачите на победата над Ханибал.
Плаутовите сижеа не се оригинални, во неговите комедии се по-
јавуваат едни исти типови. Но, кај Плаут се оригинални комичните
ситуации. Тие им се допаѓале на гледачите, и затоа лесно ги паметеле;
за тоа можеме да судиме врз основа на тоа што на италските сликани
вазни наоѓаме претстави со сцени од Плаутовите комедии. Плаута го
имитирале во теќот на многу векови. Комедијата на Новиот век не-

сомнено многу му должи за одделни свои сижеа и мотиви.
Плаут го создал јазикот на комедијата кој се одликува со свежина
и разноликост; вешто користејќи се со игра на зборовите, тој создал
нови, сликовити изрази, среќно воведувал неологизми, ги пародирал
изразите вримени во официјалниот јазик и во судот. Тој многу нешта
зел од секојдневниот говор, од речникот на иониските класи. Во Плау-
товиот јазик ќе се најдат голем број груби изрази, но и покрај тоа тој
е сметан за иримерен.
ТЕРЕНТИЈ
На кругот на Скшгаон Аемилијан му прииаѓал и друг автор на ко-
медии - Публиј Терентиј Африканедот (околу 190-159 г.).
Тој бил роден во Картагина и уште во раната младост стигнал во
Рим како роб. Неговиот госиодар му дал образование и го ослободил.
Терентиј се движел во највисокиот круг на римското општество и не-
говите комедии се наменети за образованиот гледач. Терентиј, исто
така, ги имитирал грчките автори, а најмногу Менандар, познат ав-
тор на новата античка комедија. Сите Терентиеви комедии се одлику-
вале со елеганција на стилот. Во тој поглед се сметани за лример и
биле предмет на многу коментари на граматичарите.
САТИРИТЕ НА ЛУКИЈШЈ
Другиот нретставник на Скшшоновиот кружок - Лукилиј (180—
102 г.), е познат ио своите сатири во кои нашол одраз општествениот
живот на тој дериод.
Лукилиј ги напаѓал иороците на современото ошитество: тој го
осудувал кривоклетството, адчноста и раскошот, но, покрај тоа, тре-
тирал и книжевни и други теми. Зборот satura првобитно значел јаде-
ње што се состои од разни плодови и иред да го употреби Лукилиј,
имал различни значења. Лукилиј го унотребил во своите дела за да се
посочи на мешовитата литературна форма, но, од тоа време, овој поим
обично се однесува на дидактичките дела што имаат цел да го осудат
порокоти да ги исираваат карактерите на општеството во кое живеел
поетот. Од Лукилиевите сатири се зачувани само фрагменти.
Од Лукилиевото време сатирата станала чисто римски книжевен
род и била развиена во следната епоха.
Во цериодот од крајот на III до половината на II в. пред н. е. рим-
ската литература, најлрвин нмитаторска, достецено добива оригинал-
ни белези и се развива самостојно. Литературата го заиознала рим-
ското општество со новите идеи, таа иридонесувала за оној латински
јазик кој иодоцна е изучуван во текот на многу столетија.
т
ЦИРКУСОТ И АМФИТЕАТАРОТ .
Трагедијата и комедијата не ги потиснале претставите што васта-
; нале веќе во претходниот период и што биле врзани за разни римски
празници. Меѓу најстарите претстави спаѓаат разновидните натпре-
вари. Тие се одржувани во долината меѓу Авентинскиот и Палатин-
скиот рид (Circus Maximus), каде што, според преданието, Римјаните
некогаш ги грабнале Сабињанките. Овде; уште од раниот период, се
правени места за гледачите. Тоа биле дрвени скелиња, пгго се симнувани
по завршувањето на игрите. Социјалните услови на римскиот живот
(цриливот на богатства, стремежот на претставниците нааристокра-
тијата на своја страна да ја прив лечат толпата, зголемувањето на град-
скиот плебс) цридопесле за тоа претставите да стапуваат потрајни,
пораскопгни и поразлични. Циркуските цретстави се состоеле од раз-
ни натпреваруван,а; приредувани се борби со боксираае, трки со коли;
. одделни граѓани се натпреварувале во трчање, младите Римјани дред
гледачите изведувале иримерни битки.
Покрај циркуските, се појавуваат и други претстави, кои подоцна
се давани во римскиот амфитеатар. Во Етрурија, уште во времето на
цутењето на етрурските градови, уживале популарност гладијатор-
ските игри, кои, ирвобитно, биле во врска со култот на дредците.'47
Етрурците ги терале заробениците и војниците да се борат на живот
и смрт над гробовите на мртвите аристократи. Подоцна тие крвави
цретстави се давани како претстави во амфитеатрите. Изворите ве-
лат декагладијаторските игри прв пат се приредени во 264 година. На
нив учествувале три двојки гладијатори. Во средината на II век
ириредувањето на тие игри станува обнчна појава, нив обично ги да-
вале приватни лица, и тоа само по логребот на угледните Римјани.
Бројот на гладијаторите што учествувале во борбите се повеќе растел
и за организирање цретстави се трошеле значителни суми пари. Гла-
днјаторите биле земани од редовите на осудените злосторницн, вое-
ните заробеници и робовите-виновници. Специјални надзорници ги
учеле за борба. Подоцна, се јавила професијата учител на гладијатор-
ска вештина и почнале да се отвораат гладијаторски училишта.
Гладијаторските игри во подоциежните периоди, во Рим и во Ита-
лија имале таков уснех каков што драмските цретстави никогаш не
ужИвале. Ова укажува на тоа дека хеленистнчките влијанија не на-
влегле длабоко во римскота општество, зафаќајќи самр агодничени
кругови, а локалните обичаи, по потеќло од гааб6ќ^$§г а Р т & д на-
таму го задржувале своето значење а биле раширени повеќе отколку
иорано. 'г
14,Вндистр. 77.
Н. А.МАШКИН 205 СТАРИОТ РИМ
АРШГЕКТУРАТА И ЛИКОВНИТЕ УМЕТНОСТИ

III и II в. иред н. е. се обележанн со развојот на римската ликовна
уметност и архитектура. Некои монументални градби спаѓаат и во
најстарите лериоди на римската историја,
Една од најстарите згради бил тркалезниот храм на божицата Веста;
во архитектонски поглед тој имал заеднички белези со етрурските
надгробни споменици и водел потекло од овалните колиби од неолит-
ско доба. Во раната епоха, слоред етрурските иримери, иодигнат е
правоаголен храм на Јупитер на Капитол (околу 3 300 метри квадрат-
ни). Во римската архитектура рано лочнало да се манифестира грч-
кото влијание. Храмот на Авентинското ритче, цосветен на плебеј-
ските тројца - Керера, Либер и Либера - според својот план бил етрур-
ско-италски храм, но бил декориран во грчки стил.
Уште во раните времиња подигани се градби со ирактично значење.
Набрзо по галската ваезда Рим е ограден со камевен ѕвд, чии краеви
стигнувале до Тибар. Уште порано, можеби дури и во времето ва кра-
лввите, е сироведева канализација, клоака обложева со камев, заради
одведување на нечистотијата. Подоцва се спроведени аквадукти (водо-
води), изградени мостови и патишта. Карактеристичен белег ва рим-
ските градби е нивната вовредна цврстина. Римјаните усовршнле раз-
ни методи на ѕидање, преземени главно од Бтрурија, во особева веш-
тина постигвале во градењето сводови. Нив ги употребувале нри гра-
дењето мостовв, аквадукти и разви згради.
Според својот надворешен изглед Рим, но се изгледа, долго вре-
ме оставал "селски" град, со скромни дрвени куќи.
Старата римска куќа била еднокатва. Во вејзиниот цевтар се нао-
ѓала голема соба - атриј, во која биле сместени семејните светини и
каде што горел оган. Недалеку од огништето е граден мал базев ис-
полвет со вода, што се слевала од отворот на покривот. Во атријот
помивувал целиотживот на доц|ангаите. Од него се одело во собите за
спиење. Други простории во куќата немало.
Меѓутоа, нолитичките и ековомските промеви извршеви во II в.
лред н. е. се одразиле и врз внатрешното уредување на одделни стан-
бени згради и на надворешниот изглед на градот. Планот на куќата
главно останал ист, но куќите се ѕидани на два или три ката. Атријот,
украсен со столбови, е претворен во соба за прием, зад атријот се
наоѓале гостинската соба, трпезаријата, собите за спиење, бањата,
затворените дворови и градини, олкружени со столбови и украсени со
статуи. Од крајот на III век почнуваат да се градат повеќекатнн куќи
за издавање, таканареченв insulae (острови).
Постепено одново се изградувал целиот град. Форумот го губел
изгледот на селски пазар, опкружен со штали за добиток, и се прет-
ворал во централен плоштад на голем ѓрад, украсен со храмови и со
јавни згради.
Во Рим се појавуваат дотогаш невидени градби. Кон крајот на III
век се гради Фламиниевиот циркус; на почетокот на II век се иојаду-
ваат базтш ите (јавни згради со специјален архитектонски нлан), кои

подоцна играле голема улога во римскиот општествен живот: во нив
биле одржувани судења и биле вршени разновидни нагодби, приреду-
вани цолитички состаноци, во нив, на крај, луѓето се криеле од дожд
и од сончева жега. Од цочетокот на II век, победниците го украсиле
градот со триумфалш лахови, кои претставуваат декоративна цри-
мена на сводна конструкдија.
Огромно влијание врз римската архитектура во периодот на ос-
војувањата извршиле хеленистичките конструкции. Иако планот на
зградата ги задржува иоранешните етруреко-италски белези, самиот
начин на ѕидање се усовршува под влијание на хеленистичката црак-
тика и новите цравци се маиифестирале особено цри украсувањето на
фасадите и другите делови од зградите.
Римските архитекти ги уиотребувале сите три грчки архитектон-
ски стилови - дорски, јонскн и коринтски, но му давале предноот на
коринтскиот, како најдекоративен. Комбинирањето на етрурско-итал-
скиот нлан и римскиот начин на ѕидање со хеленистички начин на
украсување - може да се следи на примерот на римските храмови подиг-
нати во ова време. Тие се изградени ио разни реони на Рим; ио своите
димензии биле средни, заостанувајќи во тој поглед зад старинскиот
Каиитолски храм; уметнички се декорирани во хеленистички дух. За
усиесите на римската архитектура може да се суди сноред тоа што
Антиох IV, (174 г.) го иовикал римскиот архитект Косутиј да ги завр-
ши работите на реконструкцијата на Олимпеон во Атина.
Во Рим релативно рано се нојавиле скулиторски претстави.
НавистиДа, старинските римеки божества се аморфни и етарин-
ската римсКа религија била далеку од јасно изразен антроиоморфи-
зам, кој, на иример, бил својствен за грчките верски претстави; но и
овде се манифестирале влијанијата на развиените народи. ВоКапитол-
скиот храм стоела обоена теракотна статуа на Јупитер, и во сите по-
доцна подигнати храмови се наоѓаат иретстави на божествата и хе-
роите, создадени според етрурски или грчки обрасци.
Во III и II в. цред н. е. од освоените грчки градови во Рим се довле-
куваат сјајни скулпторски дела од знаменити мајстори. Меѓу римски-
те војсководци имало такви "обожаватели на грчката уметност" кои
буквално ги ограбувале грчките градови. Првокласни статуи ги укра-
суваат римските храмови, јавните згради и цриватни ќуќи. Но, ни во
III, па ни во II век самите Римјани не создале оригинални статуи на
божествата и .херсигге: тие не одат понатаму од копирање и имити-
рање на грчките вримери. Заслугите на Римјаните се состојат во усо-
вршува&ето и развивав.ето на два тина скулпторски делаГТЈблечени
статуи!ѓреалистидки лортрет.
Во~тој погледтие ја продолжуваат етрурско-италската традици-
ja. Мајсторствотоза портрети е во тесна врска со култот на предците,
со претставата за тоа дека задгробниот живот на покојникот зависи
од неговиот нравилен лик што останал кај живите. Веќе раните ет-
рурски статуи се одликуваат со реализам дури и со натурализам. Из-
весно значење за развојот на римскиот индивндуален нортрет имале

восочните отисоци од лицето на иокојниците (imagines). Во атриите на
римските угледни семејства се чувани маски на предците, што биле
нзнесувани од куќата само за време на свечени погреби. Обичајот на
изложување на маските на цредците бил еден од најстарите, иако Рим-
јаните дури во III в. аред н. е. научиле да изработуваат вистински
иластични отисоци, под влијание на хеленистичката пластика. Но, уш-
те иред тоа, иосмртните маски влијаеле врз развојот на реалистич-
киот портрет. Под влијание на маските поостро ее нодвлекувани ин-
дивидуалните белези и до нас доаѓаат иримери на поргретни скули-
тури (навистина, релативно подоцнежни), изработени врз основа на
восочни отиооци. Меѓутоа, нема основа за тоа римскиот портрет да се
изведува од ма'ските.Т ој е иродолжение на етрурската тра диција и сио-
ред своите иринциии може дури да им се сиротистави на спомениците
на грчкото скулнторство од класичниот иериод. Грчките статуи го
идеализираат човекот, римскиот иортрет го дава неговиот реалис-
тичен лик. За еден од најраните нримери на римскиот лортрет може
да се смета бронзената биста од IV век, позната цод името портрет на
Лукиј Јуниј Брут. Белезите на неговото лице се индивидуализирани,
во него има многу заедничко со етрурските портрети, но уметникот
бил и под грчко влијание, тој веќе бил запознат со цримерите на
воопштување, изразување на некои основни идеи на моделот: цред нас
е строг и концентриран Римјанин, човек со цврста волја. Во III и II
век, под хеленистичко влијание, оваа “воопштеност” во индивидуал-
ните претстави уште иовеќе зајакнува, но римскиот иортрет не го на-
пушта својот основен правец: тој ја задржува својата реалистич-
ноет, која, во прв ред, се постигнува со прикажуЅање на индивидуал-
ните белези.
Насироти грчките разголенииретстави, Римјаните создаваат "об-
лечена статуа", во врска со претставата за големината и достоинство-
то на римскиот магистрат, кој пред народот се појавува облечен во
тога. Споменик на римската скулитура од II век е статуата што го
претставува Римјанннот облечен во тога. Подигнатата рака означува
беседник кој им се обраќа на слушателите. Грижливо обработената
тога на статуата и дава животност и конкретност. Во тој дел во исто
време се лројавиле и етрурските и хеленистнчките методи на претста-
вување, иокрај чисто римските методи.
Во далечниот иериод на римската историја никнало и сликарство-
то, кое кај Римјаните уживало особено ночитување.
За карактерот на староримското сликарство претстава ни дава
фреската од крајот на III век, најдена во еден гроб на Есквилин. Таа
претставува натамошен развој на "сукцесивно-наративниот" стил.на
чии примери наидуваме ио етрурските гробници. Зачуваниот фраг-
мент на сликата од гробот на Есквилин се состои од трн претстави. На
најниската претстава се прикажани војници како се борат, на сред-
ната - средба на војсководци, на горната - истите војсководци околу
ѕидовите на тврдината. Сликата "зборува" за настанот, ги следи раз-
ните негови етаии. Таа дава пример на условна перспектива: оддале-

чените фигури се прикажани во помали димензии и наредени во ре-
дови над предните фигури. Врз основа на оваа и од други слики може
да се каже дека на римското сликарство му е својствен оиој ист реа-
лизам што е карактеристичен и за римската скулптура.
Римското сликарство ја продолжува традицијата на етрурските и
осачко-самнитските уметниди. Во II в. пред н. е. во Рим се појавуваат
релјефи. Тоа најпрвин се имитации на хеленистичките дела, но во на-
редниот период римскиот релјеф добива оригинални белези.
Римските уметници го користеле релјефот за "историско кажу-
вање" тие на релјефот го примениле системот на континуелни прет-
стави. Сликарството, пак, во последниот век на Републиката, главно
се употребувало за декоративни цели; во Рим и во италските градови
се развива ѕидно сликарство, чие цутење иаѓа во ирвиот век на Цар-
ството.
Според тоа, во сите области на културното творештво Римјаните
презеле многу нешта од своите соседи - Етрурците и Грците; но тие
не останале само на имитирање на обрасците на своите соседи кои се
наоѓале на повисок степен на култура, туку тие примери ги прерабо-
тувале, чувајќи ги и развивајќи ги притоа своите самостојни белези.
Тоа важи за областа на религијата и култот, за архитектурата и скулп-
турата, иоезијата и прозата, комедијата и трагедијата од овој лериод.
:!
П Е Т Т И ДЕЛ
ПЕРИОД
НА ГРАЃАНСКИ ВОЈНИ
Ј
т
ГЛАВА XIV
KJIACHATA БОРБА ВО РИМ ВО ТРИЕСБТТИТЕ

И ДВАЕСЕТТИТЕ ГОДИНИ ОДIIВ. ПРЕД Н. Е.
1. ПРВОТО 80СТАНИЕ НА РОБОВИТС НА С И Ш Ш А
Во триесеттите години од II в. аред н. е. класната борба во Рим
влегла во нова фаза. Противречностите на ошитествениот иоредок се
манифестирале во отворени востанија на робовите и го предизвикале
движењето на слободната сиромаштија; социјалните судири наоѓале
израз во граѓанските војни, кои, во крајна линија, довеле до пропаст
на Републиката и до заведување монархија во Рим.
ВОСТАНИЈАТА НА РОБОВИТЕ ВО ИТАШ А НА П0ЧЕТ0К0Т

0ДПВ.ПРЕДН.Е.
Востанија на робовите во Рим имало уште во раниот период, но се
до II век тоа биле релативно мали акции, кои не влијаеле врз политич-
киот и општествениот живот на Рим. На самиот почеток од II век, нак,
избувнале востанија на робовите што предизвикале вооружена ин-
тервенција на римската уирава. Во 199 година во градот Сетија, во
близината на Рим, картагинските заложници стапиле во врска со ло-
калните робови и повеле агитација меѓу неслободното население во
други градови. Но, двајца предавници ги издале заговорниците: во Се-
тија е упатен праеторот, што ги уаисил иницијаторите и така ја опре-
чил можноста за востание. Набрзо нотоа дошло до востание на робо-
вите во Праенесте. Задушувањето на тоа востание било проследено
со погубување на 500 робови. Во 196 година востание дигнале робо-
вите во Етрурија, но востаниците биле разбиени, а организаторите на
востанието расинати на крст.
Робовладетелството било особено развиено во јужна Италија и
на Сикилија. Во тие области преовладувале крупните поседи, на кои
работеле голем број робови. Заговорите и востанијата од почетокот
на II век често се повторувале. Во осумдесеттите години востание
дигнале робовите-цастири во Апулија. Движењето набрзо било заду-
шено. Поради учество во него на смрт биле осудени околу седум ил-
јади луѓе. На некои им пошло од рака да се спасат со бегство, а дру-
гите биле распнати на крст.
С Е М И Н А Р З А КЛ АСИЧНИ СТУД И И
ПОЛОЖБАТА НА РОБОВИТЕ НА СИ Ш И ЈА
Првото големо и особено долготрајно востание на робовите из-
било на Сикилија. Крупните сикилијански земјопоседници, закупци-
те на државното земјиште, меѓу кои главна улога играле римските
витези, се стремеле кон тоа да извлечат што повеќе приходи од зем-
јата и од своите стада. За тоа како постапувале со робовите, Диодор
Сикилијански вели:
"... (Сикилијанците) купувале мноштво робови. Откако во толпи
ќе ги одведеле од местата каде што биле чувани, веднаш им ставале
жигови и знаци. Помладите робови ги удотребувале како пастири, а
другите - како кому му било иотребно. Господарите ги оптоварувале
со работа, а сосема малку се грижеле за нив, како во поглед на храна-
та, така и во поглед на облекувањето".148
Римската администрација се плашела од сикилијанските робовла-
детели и ништо не можела да преземе против робовите што биле при-
нудени да се занимаваат со грабежи.
Огорчувањето на робовите против своите госдодари се манифес-
тирало во востанието, чиј дочеток паѓа во 138 г.149 Иницијатори на
востанието биле робовите на богатиот сикилијански робовладетел
Дамофил, кој особено сурово постапувал со своите робови.
ПОЧЕТОКОТ НА ВОСТАНИЕТОНА РОБОВИТЕ ОД С И Ш И ЈА

Дамофил и неговата жена биле убиени, а нивната вила запалева.
Тоа послужило како сигнал за востание на робовите на дела Сики-
лија. За ширење на движењето придонесло и тоа што мнозинството
сикилијански робови и припаѓале на една народност: тие главно биле
Сиријци.
Водач на движењето бил робот Евнус, кој уживал слава на вепгг
врач и пророк и бил под посебна заштита на големата сириска божица
(Атаргатис). Евнус бил прогласен за крал и го зел името на сириските
кралеви - Антиох.
Прво центар на востанието бил градот Хена. Истовремено со дви-
жењето на Евнус, на југозападниот дел на Сикилија, исто така, се диг-
нале робовите; на нивно чело бил Кшгакиецот Клеон, за кого што
Диодор вели дека во својата татковина бнл пастир и разбојник.
■4
ш Diodorus, Bibliotheca historica, XXXIV.

ш Во историската литература почетокотна првото востание на робовите различно се датира.
Повеќето историчари како почетен датум ја земаат 136 г. Меѓутоа - професорот А. П.
Дјаконов докажал дека воставието започнало во 138 година. Види ја неговата расправа
"Прилогкон прашањетоза почетокот на првото востание на робовитена Сикилија”, "Весник
за стара историја ■, бр. 3,1940.
Востанието брзо се пгарело во островот, а надежта на робовла-

детелците за расцеп и борба меѓу двајцата водачи на востанието не се
оправдала: Евнус и Клеон ги здружиле своите сили. Главен раководи-
тел на движењето останува Евнус, а Клеон му се потчинил. Откако
уништила неколку римски одреди, обединетата востаничка војска за-
зела цела низа важни сикилијански градови. Втор центар на воста-
нието станал градот Тавромениј, кого востаниците го утврдиле и го
претворшхе во тврдина.
Востанието на робовите наишло на симпатии и кај некои слоеви
на слободното население. На робовите им биле најблиски ситните
земјоделци, кои земале под наем помали парцели. Робовите, според
зборовите на Диодор, "не ги палеле ситните вили, не ги уништувале во
нив ни имотот ни залихите од плодови, ниту оние кои и натаму мирно
се занимавале со земјоделство, но толпи, од завист, под името на ро-
бовите, ги напаѓале селата и не самошто го ограбувале имотот, туку
и ги палеле вилите".150
Н0В0Т0 СИРИСКО КРАЛСТВО И НЕГОВАТА ОРГАНИЗАЦИЈА

Сикилијанското востание од триесеттите години на II в. пред н. е.,
е интересно како прв обид на робовите-востаници да создадат своја
држава.
Раководителите на востанието се стремеле да ги исползуваат го-
товите политички облици. Востаниците го нризнале за крал Евнус,
кој го зел во Сирија популарното име - Антиох. Споменот на монар-
хијата на Селевкидите се зачувал како во името на кралот, така и во
нарекувавето на неговите поданици, воздигнатите робови, Сиријци.
Покрај кралот, постоел и совет во кој се избирани "луѓе истакнати со
умот". Особено се истакнувал Гркот Ахај, кој поседувал вонредна
енергија.
Според тоа, во новото еириско кралство се споени елементи на
хеленистичка монархија и на хеленистички градови. Ново било тоа
што тоа била држава на угнетените и експлоатираните. Но, треба да
се истакне дека ропството како институција не било укинато; слобо-
да добивале само оние што му нристапувале на движењето.
На почетокот, римските војски трпеле еден по друг порази. Рим-
јаните морале на Сикилија да испраќаат конеулски војски и дури во
132 година, по долготрајна оисада, консулот Рупилиј успеал да го ос-
вои најпрвин Тавррмениј, а потоа и Х ена.'
Востаниците се бранеле јуначки, и биле победени не толку со си-
лата на оружјето колку од долготрајната глад. Клеон бил убиен за
време на еден испад од тврдината, а Евнус бил фатен и умрел в затвор.
'» Diod., XXXtV-XXXV, 2,48.

ЗНАЧЕЊЕТО НА ВОСТАНИЕТО
Востанието на робовите на Сикилија послужило како сигнал за
дела редица востанија во областа на Средоземното Море.
Кон крајот на II в. пред н. е. во Италија имало востанија, на остро-
вите Делос и Хиос, и во Лавриските рудници во Атика.
Сикилијанските робови услеале да ја освојат власта, но лри нејзи-
ната организација не создале ништо принцшшелно ново, туку го за--
држале дури и робовладетелството како социјална установа. Ка-
рактеризирајќи ги востанијата на робовите во антиката, Ленин вели:
"Робовите, како што знаеме се дигале, организирале буни, започ-
нувале граѓански војни, но никогаш не можеле да создадат евесно
мнозинство, лартии што би раководеле сб борбата, не можеле јасно
да сфатат кон каква дел одат, и дури и во најреволуционерните мо-
менти на историјата секогаш се локажувале како циони во рацете на.
владеачките класи."151
И покрај тоа, востанијата на робовите го цотресувале робовла-
детелскиот поредок, ја продлабочувале кризата на робовладетелско-
то олштество и ги забрзувале цроцесите на неговото расиаѓање.
2. ТРИБУНАТОТ НА ТИБЕРИЈ ГРАХ

Востанието на робовите на Сикилија во II в. иред н. е. било сими-
том за тоа дека созреала најострата противречност во римското ои-
штество, но владеењето на нобилитетот предизвикувало незадовол-
ство и кај пошироки демократски групи.
Опозицијата сирема сенатот зајакнала уште во четириесеттите
години на II век. Веќе во 145 година народните трибуни почнале да
зборуваат обраќајќи му се на народот, а во 139 година, според зако-
нот на Габиниј, воведено е тајно гласање ло изборните комитии. Но,
тоа биле само одделни епизоди. Како почеток на силно демократско
движење треба да се смета изборот за народен трибун, во 134 година,
на Тибериј Семлрониј Грах, иницијатор н решителен дриврзаншс на
аграрните реформи.
ТИБЕРШ ГРАХ И НЕГОВАТА КАРИЕРА ДО134 ГОДИНА

Грасите, како што веќе иорано е речено, му припаѓале на углед-
ниот длебејски род Семлрониевци. Таткото на идните трибуни, Ти-
бериј Семпрониј Грах, бил лознат војсководед, дипломат и полити-
|Ј| В. И. Ленин, За државата, Дела.т. XXIV, стр. 375.

Н. А. МАШКИН 215
СТАРИОТ РИМ
чар. Нивната мајка Корнелија, ќерка на Скшшон Постариот, се од-

ликувала со ум и образование, и ио смртта на мажот сите свои сили ги
иосветила на воспитувањето на дедата.
Грасите му биле блиски на кружокот на Скииион Аемилијан. Двај-
дата браќа добиле сјајно образование. Како и другите членови на
Скшшоновиот кружок, и тие биле под влијание на хеленистичката
философија. Учителите на Тибериј - реторот Диофан од Митилена и
философот-еликуреец Блосиј од Кума - го вовеле Тибериј во кругот
на социјално-иолитичките идеи на грчкиот свет. Како младич, Тибе-
риј се борел заедно со Скипион под ѕидините на Картагина.
Како кваестор, Тибериј бил заедно со Мантин под Нумантија. Жи-
телнте на овој град се сеќавале на неговиот татко и само порадв Ти-
бериј се согласиле со услови поволни за Римјаните. Но, лретставни-
ците на сенатските кругови биле незадоволни од условите за мир, и на
иницијатива на Скипион Аемилијан договорот што го склучил Тибе-
риј е раскинат. Ова, ло се изгледа, послужило како причина за Тибе-
риевиот раскин со Скшгаон и за негово приближување до круговите
непријателски расположени кон Скипион.
ИЗБОРОТ ЗА ТРИБУН И АГИТАДИЈАТА ЗА АГРАРНИОТ ЗАКОН

Во декември 134 година Тибериј бил избран за народен трибун за
133 година. Политичката ситуација во тоа време во Рим била затег-
ната. Кај мвогу лолитичари се јавила мислата за аграрен закон. Ма-
сата луѓе што колнеела по земја, ја изразувала својата желба во нат-
писите врежани на ѕидовите од храмовите и јавните згради. Тибериј
агитирал за аграрна реформа. Според Плутарх, тој зборувал:
"И дивите ѕверови што живеат во Италија, имаат свое дувло и
легло; оние, пак, што се борат за Италија и умираат за неа, немаат ни-
што друго освен воздух, и светлост, па скитаат со жената и дедата, без
куќа и куќиште. Војсководците ги лажат војниците во битките, пови-
кувајќи ги да ги бранат од непријателот гробовите и храмовите, до-
дека, всушност, маса Римјани немаат ни татковски олтар, ни преде-
довски гробови, туку војуваат и умираат за туѓ луксуз и богатство.
Нив ги нарекуваат госнодари на светот, а тие немаат ни грутка соп-
ствена земја.|,,м
Целта на аграрниот закон била обновувањето на слободното се-
ланство. Ова требало да ја издигне борбената способност на римска-
та војска и во исто време да ги спречи востанијата на робовите, слич-
ни на она што во тоа време траело на Сикилија. Апијан истакнувал2
IS2PIut.,Tib. Gracoh., IX.

дека Грах "со негодување зборувал за робовите, како неиогодни за

воена служба и секогаш неверни на своите госаодари. Тој изнел дека,
неодамна, госдодарите на Сикилија настрадале од робовите, чиј број
мошне се зголемил врз основа на нотребите на земјоделството; тој го
изнел и тоа дека војната на Римјаните против нив не била ни лесна ни
кратка, туку траела долго време и имала различни и опасни иресврти".'53
ЗАКОНСКИОТ ПРОЕКТ НА ТИБЕРИЈ ГРАХ

Потпирајќи се врз стариот закон на Ликиниј и Секстиј, Тибериј
цредлагал да се огранИчат размерите на окупираната државна земја
(ager publicus). Главата на семејството може да има најмногу 500 ју-
гери земја за себе, ио 250 за иораснатите синови, со тоа што ниедно
семејство да не иоседува повеќе од илјада југери. Вишокот ќе се од-
зема со давање на специјален надомест, иотоа ќе се дели на парцели
од по 30 југери и ќе им се дава на селаните на наследно користење, но
без право на оттуѓување и со обврска да плаќаат специјални давачки.
Заради спроведување во живот на овој закон, секоја година би се из-
бирала комисија од три лица.
ТЕКОТНАРЕФОРМАТА
Сиоред тоа, Тибериј вајпрвин истапил како реформатор што се
потпира врз стариот закон. Тој дејствувал во сногодба со определена
група нобили, неиријателски распсшожени кон Скшшон Аемилијан.
Како неиосредни творци на заќонскиот ироект на Тибериј Грах, Ки-
керон ги споменува Публиј Мукиј Скаевола и неговиот брат Ликиниј
Мутијан. За реформата се залагал и принкепсот на сенатот Апиј Клав-
диј, со чија ќерка бил оженет Тибериј.
Според тоа, и содржината на законскиот проект, и кругот лица
што се залагале за негово спроведување, сведочат за умерените Ти-
бериеви планови на цочетокот на неговиот трибунат. Неговиот стре-
меж да го ограничи користењето на земјиштето не им пречел на инте-
ресите на оние земјопоседници што биле приврзаници на интензив-
ното водење на стопанството. Иако нормите за окупираните државни
земјишта, што ги цредложил Грах (до илјада југери), биле сосема до-
волни за уредување на стопанства од Катоновиот тип, сепак, се пока-
жало дека реформата ве може да се спроведе ио мирен иат. Мнозин-
ството од сенаторската аристократија било против проектот на зако-
133Арр., De bell., civ., 1,9.

нот. Тибериевиот цредлог наишол на остар цротест од страна на вла-

деачката груиа и во исто време на целосни симиатии меѓу селаните.
"Во Рим нристигале - вели Диодор - толпи народ од селата, како
реките во сеопфатното море. ”,Ѕ4Борбата за аграрва реформа се ирет-
ворала во масовво дввжење. Реакцијата од страна на сенатот го при-
нудувала Тибериј да ирибегне кон своевидна онструкција. Тој го зат-
ворил храмот на Сатурн и ставил вето на сите наредби што потекну-
вале како од сенатот, така и од магистратите.
Кога се пристапило кон разгледување на законскиот ироект во
трибутските комитии, народниот трибун Марк Октавиј, кој бил еден
од крупните поседници, го ставил своето вето на Граховиот проект на
законот, но на тоа Тибериј црибегнал кон дотогаш непозната мерка;
тој го изнел на гласање црашањето:"Дали може да биде народен три-
бун оној што оди против интересите на народот?"154155 Повеќето триби
застанале на страната на Тибериј, и Октавиј бил разрешен од долж-
носта. Ова било вистински револуциоверев акт. Народниот трибун,
кој имал цраво да ги задржува наредбите на магистратите и одлуките
на народните собранија, бил лишен од своите овластувања. Со својот
аиел Тибериј го ставил суверенитетот на народното собрание, над
уставните традиции. Тибериевиот проект на законот бил примен, би-
ла избрана комисија од три лица за доделување на земјиштата (tres viri
agris iudicandis adsignandis) која добила најшироки овластувања. Во неј-
зиниот состав влегле: самиот Тибериј, неговиот брат Гај и дедото Апиј
Клавдиј.
Комисијата пристаиила кон работа, но наишла на редица тешко-
тии. Во некои случаи било речиси невозможно да се утврдат грани-
ците на државната земја. Многу тешкотии имало и при утврдувањето
на правото на ссшственост. На крајот, при разграничувањето, често
морало да се навлегува во правата на сојузниците.
Во тоа време (133 г.) умрел пергамскиот крал Атал III, кој свое-
то кралство му го завештал на Рим. На Тибериев иредлог, со блаѓај-
ната на кралот требало да расиолага не сенатот, туку народното со-
брание, и иарите завештани на Рим требало да им се поделат како
иомош на селаните кои неодамна добиле земја.
Тоа бил нов удар за сенатот, кој дотогаш, сите ирашања на фи-
нанеиите и на државното стопанство ги решавал без каква и да било
контрола.
154Diod., XXXIV-XXXV, б, I.
ш Арр., De beil., civ., t, 12.
ТРИУМФОТ НА РБАКЦИЈАТА
П0ГУБУВА1ЕТ0 НА ТИБЕРИЈ ГРАХ
Работата на комисијата се завлечкала, и Тибериј ја поставил сво-
јата кандидатура за идната година. Изворите велат дека тој во својата
црограма вклучил редица демократски реформи (судска реформа,
скратување на рокот на воената служба итн.)! Несигурноста на него-
вата иоложба се состоела во тоа што иовторниот избор за народен
трибун им иротивречел на римските уставни обичаи. Освен тоа, из-
борите се одржувани во јули, во време на полските работи, така што
многу селани, главните Тибериеви цриврзаници, не можеле да прис-
уствуваат на изборите. И локрај тоа, црвите триби гласале за Грах.
Тогаш на неговите цротивници им иошло од рака да го распуштат
собранието и да определат избори за утредента. Аиијан вели дека Ти-
бернј, спроти вториот, решавачки ден на изборот, облечен во костум
за жалост, се иојавил на Форумот заедно со својот малолетен син, и,
обраќајќи им се на поединци, им го препорачувал својот син, бидејќи
не се надевал дека ќе остане во живот.
Вториот ден од изборите страстите се раснламтеле до таква мера
што дошло до вооружен судир. Грах во сенатот бил обвинет дека се
стреми кон тиранија и кон кралска власт. Една груца сенатори иобарале
консулот да преземе решителни мерки, а кога овој тоа го одбил, еден
дел од сенаторите, на чело со големиот ионтифик Скшгаон Насика,
организирал напад на Тибериј, пришто овој бил убиен. Истовремено
со него загинале и околу 300 негови приврзаници. Лешевите на заги-
натите се фрлени во Тибар.
По смртта на Тибериј Грах продолжило доделувањето на земјиш-
тето. Оваа мерка била од животна важност, така што дури и консулот
Поиилиј, кој ги протерал од Рим лриврзаниците на Грах, во зачува-
ниот натпис, зборува за себе дека прв "наиравил на државната земја
пастирите да им отстапат место на селаните".156 Според тоа, ни нај-
активните противници на Тибериј не можеле да го задржат снроведу-
вањето на неговиот закон. Убиството нз Тибериј не се објаснува со
утошгчноста на неговиот проект, туку со тоа што оамиот метод на
сироведување на законот ја нагризувал моќта на сенатот. Тоа навлегу-
вало, во црв ред, во политичката моќ на сенатот и престижот на сена-
торите, како највисок сталеж во државата, ги нарушувало сите тра-
диции создадени во консервативните аристократски кругови на Рим.
Освен тоа, силите што учествувале во демократското движење не би-
ле достаточно обединети. Потиора на Тибериј Грах било селанство-
то. Исходот од борбата иокажува дека градскиот плебс, чиј мал дел
'“ Dessau., Inscriptiones Latinae selectae, 23.

бил во клиентски врски со нобилитетот, не му дал доволно иоддршка

на Тибериј. Што се однесува до витезите, тие, изгледа, му дале из-
весна иоддршка при иотврдувањето на законскиот проект, бидејќи
тоа ја нагризувало моќта на сенатот; но спроведувањето на законот во
живот ги засегало интересите на витезите-лихвари и на земјопосед-
ниците, така што тие се цовлекле од движењето.
3. ПОЈШ ТИЧША БОРБА ПО СМРПА НА ТИБЕРИЈ ГРАХ

ОПТИМАТИТЕ И ПОПУЛАРИТЕ
По смртта ца Тибериј Грах, нолитичката борба пе била црекицата.
Се формирале две основни римски лолитички групации: оитимати
(optimates, од optimus - најдобри) и популари (populares, од populus -
народ). Оптиматите ги изразувале интересите на нобилитетот, uony-
ларите - интересите на селскиот и градскиот илебс.
Во трнесеттите и дваесеттите години нред н. е. цопуларите
ја уживале поддршката од витезите, но таа не била секогаш сигурна.
Овие политички групации не биле сосема вообличени политички
партии, во современото значење на тој збор. Водачите на популарите,
по цравило, не воделе потекло од долните слоеви на населението, туку
истотака од нобилитетот, Често, политичката борба била збогатувана
со интриги меѓу разни групи на нобилитетот и комбинирана со
традидионални врски или расправии меѓу одделните родови и фами-
лии; но, во центаротва борбата м еѓу иопуларите и оитлматите сенао-
ѓало аграриото лрашање и прашањето за демократизацијата на рим-
скатадржава. Тие прашања станале предмет на внимание на римско-
то општество од крајот на II и иочетокот на I в. иред н. е. Со смртта
на Тибериј Грах, работата на аграрната комисија не била запрена.
Наместо него и Аииј Клавдиј, кој умрел набрзо но погубувањето на
неговиот зет, за членови на комисијата биле избрани Марк Фулвиј и
Гај Папириј Карбон, истакнати претставници на цартијата на иопу-
ларите. Во својата работа, комисијата, како и во времето на животот
на Тибериј, наидувала на несовладливи тешкотии.
Комисијата постаиувала решително и спроведувала конфискација
на земјиштето во широки размери. Особено незадоволни со спроведу-
вањето на аграрниот закон биле Италците, од кои исто така е одземана
земја. Незадоволните си нашле заштитник во личноста на Скипион
Аемилијан.
С Ш И О Н АЕШЛШАН И РИ Ж Е М Т О НА ТЕБЕРШ ГРАХ

Во 133 година Скипион ја зазел Нумантија. Тој се наоѓал воМДла-
нија кога му стигнала веста за смртта на Тибериј Грах. Велат дека
Скшгаон, дознавајќи за смртта на својот шура, цитирал стих од ”Одисе-

јата": "И друг нека загине така, кој.би направил исто.1,157
Кога Скипион се вратил во Рим, му стигнале жалби од Италците,
од кои многумина служеле во неговите трупи. Скипион ги зел под
своја заштита и застанал на страната на Граховите противници. Во
129 година, по предлог на Скипион, правото на судско претресување
на предметите во врска со разграничувањето, е одземено од аграрната
комисија и им е предадено на кенсорите и на консулите. Оваа одлука
ја запрела работата на аграрната комисија. Плебсот бил незадоволен
од Скипион. Се слушале гласови дека тој се подготвува сосема да го
анулира Граховиот закон. Во тоа немирно време, едно утро, Скипион
е најден мртов во својата куќа, без видливи рани на телото (129 г.).
ВОСТАНИЕТО НА АРИСТОЖ
Набрзо ио смртта на ТиберијГрах, во Мала Азија, во Пергамското
кралство, пгго Атал III му го завештал на Рим, во 132 г. започнало
востание на робовите.
На негово чело стоел Аристоник, незаконит син на Евмен II; тој
прогласил слобода за робовите и ги довикал сиромасите на востание.
Своите приврзаници Аристоник ги нарекол хелиополити, т. е. граѓа-
нина “сончеватадржава".15|,Името "хелиополити" веројатноеземено
од Јамбуловиот утописки роман, што се појавил во хеленистичкиот
период. Во романот се зборува за држава на "островите на сонцето",
во која луѓето живеат среќен живот и каде што владее слога. Хеле-
нистичкиот период знаел и за проекти на социјално преуредување;
одгласи од тие утописки конструкции наоѓаме, по се изгледа, и во
Аристониковата програма.
Војската на Аристоник се состоела главно од робови и од ослобо-
деници. Во текот на две години (132-130 г.) Римјаните не можеле да
излезат на крај со Аристониковото востание, и покрај тоа што
им иомагале малоазиските грчки градови и некои од кралевите
(битинскиот, пафлагонискиот, кападокискиот), кои се цлашеле вос-
танието да не се ирошири и на нивните поседи. Аристоник се бранел
огорчено и во 130 година дури и го победил консулот Публиј Ликиниј
Крас, во времето додека овој го опседнувал градот Левка. Самиот
консул загинал за време на битката. Но силите на Аристоник биле
исцрпени и Красовиот наследник ги победил востаниците кај Страто-
никеја (129 г.)- Аристоник е заробен и пратен во Рим, каде што е за-
давен возатворот.
157Homerus, Odyssea, 1,47.

,S1Strabo, XIV, 1,38.
Дури откаќо го задушиле ова воотание, Римјаните можеле да

организираат нова цровинција, која добила име Азија.
РЕФОРМИТЕ О Д131-125 ГОДИНА ПРЕД E Е.

БОСТАНИЕТО ВО АСКУЛ И ФРЕГЕЛА
И покрај триумфот на консервативните елементи, во самиот Рим
демократското движење не било конечно задушено; во 131 г. пред н.
е. на еден од народните трибуни (Гај Панириј Карбон) му пошло од
рака да спроведе закон сиоред кој во законодавните комитии е вове-
дено тајно гласање. Наскоро е дозволен повторен избор на функција-
та трибун.
Консулот од 125 г. нред н. е. - Фулвиј Флак, кој им бил близок на
Грасите, се носел со мисла да поднесе законски проект за доделување
цраво на граѓанството на италските сојузниди. Но, сенатот го испра-
тил во Галија, заради задушување на востанието, така што тој не ус-
пеал да го поднесе својот закон на потврдување.
Негативниот став на сенатот кон законскиот проект на Фулвиј
Флак предизвикал побуна на Италците во Аскул и Фрегела. Во Фре-
гела морало да се примени оружје. Римјаните градот го разурнале,
еден дел од неговата територија им доделиле на соседите, а на дру-
гиот основале римска колонија.
4. РЕФОРМИТЕ НА ГАЈ ГРАХ

КАРАКТЕРИСТИКИТЕ НА ГАЈ ГРАХ
Почетокот на новата етапа на демократското движење е врзан за
трибунатот на Гај Семпрониј Грах. Изворите го прикажуваат како
човек убеден, енергичен и истраен. Сноредувајќи го со неговиот брат
Тибериј, Плутарх истакнува дека Гај бил решителен и огнен човек,
додека Тибериј во споредба со него бил кроток и помирлив. Како и
Тибериј, и Гај се одликувал со широко образование и во исто време
бил истакнат беседник.
По Тибериевата смрт, Гај и натаму бил триумвир за доделување
земја, иотоа како квестор е упатен на Сардинија, а кога се вратил
оттаму бил повикан на одговорност, како причинител на побуната во
Фрегела. Но плебсот бил на негова страна, и Грах бил оправдан.
Во 124 година Гај ја истакнал својата кандидатура и бил избран за
народен трибун за 123 г. Тој бил избран и за следната, 122 г., иако не
ја истакнал својата кандидатура. "Гај... бил по втор пат избран за на-
родентрибун... поради љубовта на народот кон него" - вели Плутарх.139
159Plut, С. Gracch., 8.
П0ЧЕТ0К0Т НА ЗАКОНОДАВНАТА ДЕЈНОСТ НА ГАЈГРАХ

Во својата политичка дејност, Гај се иокажал како иродолжувач
на делото на својот брат и како одмаздник на неговото убиство. Во
неговите први говори се стопувале во едно личните и општополитич-
ките мотиви. Неговиот став кон крвавата иресметка на сенатот со
брат му е јасно изразен во еден од оригиналните фрагменти на него-
виот говор: "Каде, јас несреќник, да иобарам прибежиште? Каде да се
обратам? На Капитол? Па тој е уште влажен од братовата крв. Дома?
За да ја видам бедната и изгубена мајка како кука?"16'1Одмаздата на
братот ја сметал за своја должност, а црвиот закон кој бил сцроведен
на негова иницијатива, наложувал повикување на судска одговорност
иа секој опој кој без суд ќе протера римски граѓашга. Закопот бил
вперен цротив Попилиј Ленат, кој за време на своето консулување ги
иротерал од Рим приврзаниците на Тибериј Грах. Попилиј бил прину-
ден да ја напушти Италија.
ПРОШИРУВАБЕ НА ПРАВАТА НА ПРОВОКАЦИЈА

Овој закон, кој ја заштитувал личноста на римскиот граѓанин од
самоволието на магистратите, претставувал логичен развој на старин-
ското право на апелација на народното собрание (ius provocationis). По
Грасите, тој почнал да се ирименува и во војската каде што дотогаш
аемало место за жалба на одлуката на старешината. Во врска со тоа
се и другите воени закони на Гај Грах: во воена служба не смеат да се
примаат луѓе иомлади од седумнаесет години, се заиираат задршките
од војничката нлата за опрема и др.
Законскиот ироект вперен иротив Марк Октавиј, Гај го повлекол
на молба на својата мајка Корнелија. Веднаш зад овие мерки што ја
зацврстиле неговата цолитичка позиција, Гај Грах развил сестрана
социјална дејност, која имала за цел да ги собере сите слободни еле-
менти, неиријателски расположени кон сенаторскиот сталеж: се'л-
ските и градските илебејци, а исто така и витезите.
житниотзмон
Меѓу првите е спроведен житниот закон (lex frumentaria) сиоред
кој секој илебеец лично можел да купува жито по пониска цена: еден
моднј е даван по 6 73 аса (13 коиејки во злато за 8 3/4литри).
ш Cic., De oratore, Ш, 56.

Идејата за тој закон не била нова. Случаи на продажба на жито по

пониски цени во Рим имало и порано. Што се однесува до крупните
хеленистички градови, грижата за снабдувањето на граѓаните со цро-
дукти во нив е сметана за една од главните задачи на управата. Одвре-
ме навреме е вршена цоделба на жито на граѓаните со слаба имотна
состојба. Хеленистичката практика несомнено влијаела врз Грах; но,
особеноста на Граховиот закон се соетоела во тоа што материјалната
помош на граѓаните со слаба имотна оостојба со тоа била цризната
како обврска на државата. Освен тоа, Гај Грах пред себе имал опреде-
лени политички цели; законот е спроведен во интерес на слабо имот-
ните градски плебејди, за кои се очекувало дека ќе застанат на стра-
ната на реформаторите.
Во интерес на селскиот плебс во полн обем е обновен аграршот
заковаа Тибериј Грах.
LEXDE PROVINCIA ASIA

Борбата против нобилитетот барала на страната на демократијата
да ое привлечат и витезите, чија економска сила се иовеќе се зголемут-
вала. Во врска со тоа кај витезите се појавуваат и определени поли-
тички барања. Гај Грах го спроведува законот за ировинцијата Азија
(lex de provincia Asia), кој воведува десетина во областа на бившото
Пергамско кралство. Собирањето на овој данок им е оставено на откуп-
вгате компании, а давањето закуп се вршело преку лицитации што ги
организирале кенсорите во Рим. Овој закон е сироведен во интерес на
витезите; бидејќи лицитациите морале да се одржуваат во Рим, а не во
самата провинција (како што било тоа, на иример, во Сикилија), со
саното тоа отпаѓала можноста за конкуренција од локалните финан-
сиери. На тој начин, витезите добивале неограничени права за еко-
номска екснлоатација на богатата источна цровинција. Натписите од
островот Делос укажуваат на тоа дека од ова време расте улогата на
римските лихвари во финансискиот живот на источните области.
СУДСКИОТ ЗАКОН
Големо значење за витезите имал судскиот закон (lex iudiciaria),
саоред кој во иостојаните судски комисии за претресување на слу-
чаите на злоупотреба по провинциите (quaestiones perpetuae de repetundis),
требало да заседаваат витезите. Тоа му задало тежок удар на нобили-
тетот. Аиијан вели дека Гај, откако законот бил примен, рекол дека
"со еден удар го уништил сенатот“.,б1 Отсега витезите можеле да ги
161 Арр., De bell., civ., 1,22.

цретресуваат случаите на сенаторите, бивши намесници на провин-

циите кои жителите на нровинциите ги тужеле на суд, а таквите слу-
чаи биле обична појава. Злоуцотребите, пак, на публиканите остану-
вале неказнети, бидејќи тие им биле ортаци на римските судии.
ГРАДЕЊЕТО ПАТИШТА
Заради заживување на економскиот живот на Италија, Гај Грах
започнал да гради патишта. Тоа овозможувало заработка за слабо
имотното население, витезите добивале работа, на крајот, добрите
комуникации му биле од корист на селското население.
0CH 0BA M T0 колонии

Првокласно значење Грах му иридавал на основањето нови коло-
нии. Гај Грах имал намера да основа колонии, во ирв ред, на местото
на Каиуа и Тарент. Со специјален закон, што го поднесол народниот
трибун Рубриј, е решено да се основа колонијата Јунонија на местото
на старата Картагина. Гај Грах со тоа го нренебрегнал религиското
проклетство што лежело на таа територија. Таму требало да ce цре-
селат 6 000 луѓе, при што секој добивал парцела со големина од 200
југери. По се изгледа, се имало предвид создавање и зајакнување на
слој на средни земјопоседници, кои земјата не ја обработуваат само
заради иодмирување на солствените иотреби, туку и заради нродаж-
ба на земјоделски ироизводи.
Новите колонии, што се основани на местата на старите трговски
центри, не изгледале, значи, како иоранешните воено-земјоделски на-
селби. Нивното основање требало не само да ги заинтересира оние
кои сметале дека ќе добијат земја, туку и да го цривлечат вниманието
на трговдите и занаетчиите.
Грах уживал извонреден авторитет во демократските и во делов-
ните кругови на римското население. Во својата дејност тој ги надми-
нувал рамките што им биле иоставени на народните трибуни. Тој рако-
водел со работата на аграрната комисија, се м етал во надворешно-
политичките работи, водел надзор над градењето патишта и над осно-
вањето колонии. Сенатот бил немоќен да му се спротистави и ги ири-
фаќал неговите иредлози. Според старите обичаи, народниот трибун
не смеел да го напушта Рим; но Гај Грах отиатувал во Африка, лично
да раководи со основањето на Јунонија.
Во исто време, паралелно со зајакнувањето на влијанието на Гај,
растела и опозицијата. Новите колонии се основани на сметка на зем-
јиштата кои дотогаш ги земале дод закуп крупните поседници. Осно-
вањето колонија на местото на Картагина им цротивречело на иоли-
тичките традиции, бидејќи никогаш колонии не се основани надвор од
границите на Италија, и на верските традиции, бидејќи местото на

Картагина е сметано за проколнато.
ЗАКОНСКИОТ ПРОЕКТ ЗА СОЈУЗНИЦИТЕ

Особено остра одозиција предизвикал законскиот проект на Гај
Грах за доделувањето нраво на римско граѓанство на сојузниците, кои
во сите војни се бореле заедно со Римјаните, но и покрај тоа, за раз-
лика од овие цоследниве, и натаму плаќале непосреден воен данок
(tributum). Сојузниците не учествувале во поделбата на земјата; нив-
ната личност не била заштитена со правбто на ировокација. Злоупо-
требите на римските магистрати понекогаш надминувале секаква ме-
ра. Самоволието доаѓало дотаму што слободните жители на италски-
те градови, без каков и да било повод, се осудувани на јавни телесни
казни. Доделувањето право на граѓанство многукратно го зголему-
вало бројот на политички полноправните граѓани и со самото тоа ги
зајакнувало позидиите на римската демократија. Овој законски про-
ект, што навлегувал во интересите на разните слоеви на римските
граѓани, наишол на опозиција не само од страна на сенаторите, туку
и од плебсот, што не сакал да се откаже од своите предности во ко-
рист на сојузниците.
АКЦИЈАТА НА ЛИВИЈ ДРУС ПОСТАРИОТ

Престојот на Гај во Африка, по се изгледа, придонесол за здружу-
ван>е на опозицијата. Меѓу народните трибуни (122 г.) противник на
Гај Грах му бил Марк Ливиј Друс. Во согласност со сенатот, тој под-
нел проект на нов аграрен закон, кој изгледал порадикален од пред-
логот на Гај. Друс предложил во границите на Италија да се основаат
12 нови колонии, со по 3 илјади земјишни парцели во секоја. Во но-
вите колонии требало да се преселат најсиромашните граѓани, при
што сите се ослободувани од сите давачки на земјата. Законот имал,
очигледно, демагошки карактер. Тој имал за цел да го подигне авто-
ритетот на сенатот и да ги одвои од Грах неговите главни приврза-
ници.
ЗАДУШУВАМТО НА ГРАХ0В0Т0 ДВИЖЕБЕ И СМРТТА НА ГАЈГРАХ

Предлогот на Ливнј Друс е примен, законскиот проект на Гај Грах
за сојузниците е отфрлен. Непријателите на Гај Грах почнале да деј-
ствуваат посмело. Нивната агитација имала успех, и за 121 г. Гај Грах
не бил взбран за народен трибун. Започнале напади на оптиматите на
законите спроведени со негово учество. Во 121 година е подигнато15
црашањето за колонијата Јунонија. Оптиматите ги искористиле гла-

совите за неиоволните знаменија, кои божем се забележани цри осно-
вањето на колонијата. Раскажувале, како волците преку ноќ ги разни-
шале камењата-меѓници што биле еден ден порано поставени на гра-
ниците на идната колонија. Тоа аугурите го аротолкувале како израз
на гневот на боговите иоради основањето на колонијата на ирокол-
нато земјиште. Консулот Лукиј Оиимиј, еден од главните противници
на Грах, свикал народно собрание за да го укине Рубриевиот закон за
колонијата Јунонија.
Расположението во Рим било затегнато, двете страни грозничаво
се подготвувале за нретстојните комитии. Како место за народното
собрание е определен Капитол, каде што двете неаријателски партии
се војавиле уште во рано утро, иодготвени за решавачка борба. Доде-
ка Опимиј ја лринесувал вообичаената жртва пред отворањето на на-
родното собрание, неговиот ликтор Антилиј ги навредил иоиуларите
и на место бил убиен од некој ириврзаник на Грах.
Убиството на ликторот му дало повод на Опимиј да го свика сена-
тот, за да снроведе сенатска одлука за тоа дека државата е во оиасност
и дека на консулот му се даваат вонредни овластувања во облик на
таканаречениот senatus consultum ultimum - што гласел: "Videantconsules
ne quid detrimenti res publica capiat" ("Нека ce погрижат консулитедр-
жавата да не претрпи никаква штета"). Тоа бил црв случај на дри-
мена на ваква вонредна одлука на сенатот.
На Опимиева наредба, сенаторите и еден дел од витезите на Ка-
питол се јавиле вооружени. Заради иресметка со демократите е иско-
ристен и еден одред од грчки наемници. Гај Грах и Фулвиј Флак (кон-
сул од 125 г.) со своите цриврзаници го запоседнале Авентин.
Во последен момент, Гај и Фулвиј им се обратиле за иомош на
робовите, ветувајќи им слобода, но нивниот глас не бил сослушан:
веќе било доцна. Консулот Опимиј ги испратнл против цопуларите
наемничките критски стрелдн, кои ги облеале со дожд од стрели. Око-
лу 3 илјади Грахови приврзаници биле убиени, нивните лешеви фр-
лени во Тибар, имотот на загннатите конфискуван, а на нивните бли-
ски нм било забрането да носат траурна облека.
Фулвиј Флак бил убиен во работилницата на својот клиент, во ко-
ја еакал да се скрие. На Гај Грах му иошло од рака да побегне на дру-
гата страна на Тибар. Во коријата Фурина се најдени лешевите на
Грах и на нему преданиот роб. Не сакајќи да цадне во рацете на непри-
јателот, Гај Грах му наредил на робот да го убие; овој, пак, не саќал да
ја преживее смртта на својот госиодар.
Во тој решителен судир со римската демократија, оитиматите из-
војувале цобеда. Опимиј извршил свечено чистење на градот и но-
дигнал храм на Слогата (Concordia).
И покрај победата на оптиматите, Грасите останале во светол и
траен спомен кај римските плебејци.
Римскиот народ, пишувал Плутарх, "наскоро покажал колку љу-

бов негува кон Грасите и колку жали за нив. Тој им подигнал спо-
меник на видно место и, посветувајќи ги местата на кои биле убиени,
таму ги донесувал црвите плодови на секој годишен период, а многу и
секојдневно принесу.вале жртви и паѓале на колена, како да дошле во
храмови на боговите".162
РЕЗУПТАТИТЕ ОД ЗАКОНОДАВНАТА ДЕЈНОСТ НА БРАЌАТА ГРАСИ

Реформите на браќата Граси навлегувале во-животните интвреси
на римското општество. Тие се резултат на оние значајни промени
што се случиле во содијалниот живот на стариот Рим. Како приврза-
ници на римскиот плебс, Грасите внесле нова струја во римскиот по-
литички живот. Тие се грижеле да ги спроведат во живот оние демо-
кратски идеи кои својот облик го добиле уште во Грција од класично
време и околу кои е водена борба по грчките градови во времето на
хеленизмот. И Тибериј и Гај паднале како жртви на реакцијата, но и
на римската олигархија k бил зададен удар. Од времето на браќата
Грах во Рим започнува нов период на интензивна политичка борба,
дериод кој ќе трае повеќе од сто години. И покрај трагичното погубу-
вање на браќата-реформатори, нивната дејносттреба да се смета како
еден од крупните успеси на римската демократија. Се изменила по-
ложбата на одделни социјални групации.
Политиката на браќата Граси најмногу корист им донесла на ви-
тезите, кои од времето на Гај Грах добиваат значење на посебвн ста-
леж (ordo equester). Тие добиле извесни политички и економски пред-
ности, можеле со успех да им конкурираат на сенаторите, како во Рим,
така и во провинциите. Сите барања на таа група биле задоволени.
Меѓутоа, радикалните социјални реформи - политиката на основање
колонии надвор од границите на Италија, давањето цраво на граѓан-
ство на сојузниците - им противречеле на интересите на витезите,
така што во решавачкиот момент извесни групи витези се нашле во
таборот на непријателите на Гај Грах.
Во областа на аграрната политика Грасите, исто така, постигнале
определени успеси.
Како последица од реформата на браќата Граси, бројот на селските’
столанства се зголемил: во 136 г. имало 317 933, а во 125 г. - 394 736
селски стопанства. Во претходниот период нивниот број не се зголе-
мувал, туку се намалувал. Прирастот на граѓаните се објаснувал со
тоа што се зголемил бројот на лицата што поседувале кенс. Според
162P!ut, С. Gracch., 18.

Н. А. МДШКИН 228 СТАРИОТРИМ
тоа, Ео реформата, околу 80 000 граѓани добиле земјишни пар-цели.

Но, успехот на аграрните закони бил само делумен. Грасвте не ги
отстранвле причините што воделе кон обезземјување на селанст-вото,
слојот на новите ситни поседнвци бил незначителен, било невозмож-
но да се обнови некогашната селанска војска.
И покрај недоследностите на браќата Граси и соцвјалнвте огра-
ничености на нввните реформи, не смее да се потценува значењето на
овие еминентнв дејци во римската историја.
АГРАРН0Т0 ЗАК0Н0ДАВСТВ0 ПО СМРТГА НА ГАЈ ГРАХ.

ЗАК0Н0Т 0Д 111ГОДИНА ПРЕД Н. Е.
Аграрното законодавство се наоѓало во центарот на политичкиот
живот на Рим и по смртта на Гај Граси. Предлогот на Ливиј Друс ос-
танал неостварен (изгледа дека била основана само една помала ко-
лонија - Скилатиј). Законите донесени ло 121 година постепено го
уквнувале она што Граеите го завеле. Последен меѓу нив бил законот
од 111 година кој, најверојатно, го издал народниот трибун Спуриј
Ториј. Натписот најден уште во XVI век содржв значителнн фраг-
менти од тбј закон.
Според тој закон, разни категории од окупвраното земјиште
премвнувале во приватна сопственост. Ова се однесувало на "старите
поседи" од времето пред Грасите (vetus possessio) и на парцелите до-
биени според законите на браќата Граси.
Нивните сопственици станувале неограничени сопственици на
своите парцели, и сиоред еловото на законот, овие поседи можеле "да
се користат, да се уживаат, да се имаат и да се поседуваат" (uti, frai,
habere, possidere); тра ce ce изрази за ознака на квиритската сопстве-
ност на земјата. Солствениците биле ослободени од сите давачки и
можеле да ги продаваат зградите што се наоѓале на нивните парцели,
а исто така и самите парцели. Во иднина, уште неподелената држав-
на земја не можела да биде окупирана од приватни лица, туку требало
да се дава под закуп или да се претвора во државни пасишта. Утврден
е максимумот за крупниот и ситаиот добиток што може да се напа-
сува на државно пасиште.
Законот не ги опфаќа само италските, туку исто така и провин-
циските државни земјишта. Во него, во црв ред, се зборува за афри-
канските земјишта. Познато е дека во таа провинција постоеле три
основни категории земјиште: земјшпте на крупните цриВатни соп-
ственици - Римјани (ager privatus vectigalisque), поседи на локалната
аристрократија (ager stipendiarius) и специјалниот земјишен фонд, што
римските кенсори им го давале под закуп на граѓаните, Латините и
перегрините, во помали парцели. Висината на закупнината била оп-
ределена со законот на Гај Семлрониј Грах.
Законот од 111 година ја задржува демократската фразеологија,

го признава Семпрониевиот закон за важечки, но создава можност за
мобилизација на земјишната сопственост како во Италија, така и во
провинциите. Судбината на граховските посесори не ни е позната.
Веројатно, некои од нив иропаѓале, а други се претворале во сопстве-
рици на плантажи. Меѓутоа, треба да се истакне дека средното и сит-
ното стопанство не било конечно потиснато ни во времето на Граси-
те, ни по нив. Селанскиот земјопосед најцврсто се задржал во север-
на и во некои делови на средна Италија, каде што се зачувале повеќе
белези на натуралното стопанство и каде што робовладетелството не
ја играло онаа пресудна улога што ја имало ио латифундиите во јуж-
3 на Италија.
ѕнѕшш
■|:
i;
ГЈ1АВА XV
НАДВОРЕШНАТА ПОЛИТИКА НА РИМ

КОН ЗАНАД КОН КРАЈОТ HA IIВ. ПРЕД E E.
1. ВОШАТА НА ЈУГУРТА 111-1'ЈЅ Г.
Во дваесеттите и во наредните години на II в. пред н. е., додека во
Рим се водела борба меѓу лодуларите и оитиматите, речиси на сите
граници на римската држава се водени војни со дограничните народи.
Во повеќето случаи тоа биле незначителни судири; но тие понекогаш
се претворале во сериозни и долготрајни војни. Главната задача на
Рим, во надворешната политика на север, бил стремежот да си обез-
беди како сувоземна, така и иоморска врска со Шианија. Тоа било
важно и од стратешки аспект, и од аспект на трговските интереси.
Офанзивата на алпските племиња имала и други дели. Римјаните се
стремеле да освојат земјишта на алпскиот брег, за таму да основаат
колонии. Што се однесува до североисточниот дел од Италија, овде
Римјаните не се грижеле толку околу освојувањето колку за тоа да ги
заштитат гранидите од удадите и да го одржат црестижот на рим-
ската држава.
ВОЈНАТА HA СЕВЕР НА ИТАЛИЈА

Уште во 154 г. жителите на Масилија, на кои им се заканувала
одасност од Лигурите, му се обратиле за помош на Рим. По уцорната
борба, над Лигурите е извојувана иобеда. Во 125 година, на довик од
жителите на Масилија, Римјаните тргнале во иоход против Келтите.
Консулотна таа година, еден од раководителите на партијата на долу-
ларите, Фулвиј Флак, бил дрвиот Римјанин што ги минал Алдите. Вој-
ната лродолжила и наредните години. Римјаните наишле на силна коа-
лиција на келтските длемиња, меѓу кои доминантно значење имале
Арвернит%; овие усдеале да дотчинат голем дел од келтските длеми-
ња и да ја дрошират овојата власт од Пиринеите до Рајна. Со Хаедви-
те, што биле во недријателство со Арверните, Римјаните склучиле
сојуз. По доходот на Фулвиј Флак, одделни ллемиња биле локорени и
се обврзале на длаќање данок на Масилија. Во 122 година е основана
тврдината Aquae Sextiae, а во 118 година во стариот келтски град Нар-
бон е воведена римска колонија. Меѓу Аллите и Пиринеите е обра-
зувана нова дровинција што го добила името Нарбовска Галија. Во
новата област се зацвретиле римските трговди и доселенидите; су-
воземниот иат што ја сврзува Италија со Шианија сега се наоѓал во

рацете на Римјаните. Освојувањето на Балеарските Острови, што им
служеле како аотаора на гусарите, обезбедило и аоморски комуни-
кации со Пиринејскиот Полуостров. Меѓутоа, војните во источните
Алии, во Илирија и на Дунав не биле секогаш усиешни за Римјаните.
Реформата на браќата Граси битно не влијаела врз римската вој-
ска; владеачката груаа на нобилитетот, од своите редови ретко дава-
ла сиособни и талентирани команданти. Тоа во аовеќе наврати се
манифестирало за време на таканаречената Југуртииа војна.
СИТУАДИЈАТА ВО НУМИДИЈА .
Меѓу потомците на нумидискиот крал Масиниса се водела борба
околу арестолот. Внукот на Масиниса, Југурта, ги ариграбил аосе-
дите на своите братучеди од стрико. Еден од нив, Хиемпсал, бил уби-
ен, додека вториот, Адхербал, усаеал да иобегне во Рим, каде што се
обратил за цомош. Југурта бил надарен војсководец и динломат, но
властољубив човек, иодготвен, кога станува збор за власт, да се вау-
шти во секакво злосторство. Тој уживал аоауларност и авторитет ме-
ѓу локалните алемиња и добро ги иознавал Римјаните. Во свое време,
Југурта ое борел под командата на Скииион Аемилијан кај Нумантија
и бил близок со многу римски аристократи. Познавајќи ги римските
нарави, Југурта се убедил дека иреку мито во Рим може се да се ао-
стигне и да се изглади секаков деликт.
РИМСКИОТ СЕНАТ И НУМИДСКИТЕ УСЛОВИ

Кога Адхербал отишол во Рим, Југурта цреку своите аратеници,
не жалејќи злато за аодмитување на влијателни луѓе, почнал да бара
иотпора кај истакнати сенатори. Сенатот уиатил во Африка саеци-
јална комисија. Но, Југурта успеал да ги иоткуии римските легати, и
работата била решена во негова корист: нему му ирииаднал зааад-
ниот илоден дел на Нумидија, додека Адхербал ја добил .источната,
слабо населена област, со главниот град на Нумидија - Кирта.
ВОЈНАТА СО ЈУГУРТА
Но, аоредокот заведен во Нумидија бил со краток век: набрзо ао
разграничувањата, Југурта ја наааднал Кирта и ја оаседнал. Во Рим се
дознало за тоа, но наместо да му се дава реална помош на Адхербал,
во Африка се упатувани аратеништва, кои во Рим се враќале без как-
ви и да било резултати. Кирта била аринудена да се аредаде, Југурта
и аокрај своите ветувања го убил Адхербал, а освен тоа, ао негова
наредба биле убиени сите мажи што се наоѓале во градот. Меѓу заги-
натите имало н римски граѓани и Италци, кои во Нумидија се зани-
мавале со трговија. Веста за тоа во Рим предизвикала револт. Особе-
но негодувале витезите. И покрај отпорот на некои сенатори, на Ју-
гурта му е објавена војна (111 г.). Римските трупи веќе ја минале гра-
ницата на Нумидија, но Југурта пак усиеал да ги поткупи римските
команданти, и овие се согласиле на мир, кој бил срамен за Рим. Овој
договор предизвикал нов бран на револт во Рим. Енергичниот наро-
ден трибун Гај Мемиј инсистирал дури на тоа Југурта да се повика во
Рим. Југурта се појавил пред народното собрание, но, само што Ме-
миј почнал да му поставува прашања, другиот народен трибун, кого
што Југурта веќе успеал да го поткупи, му забранил да одговара на
прашањата. Работата не се ограничила само на тоа. Југурта, кој бил
повикан во Рим да одговара, не само што ги подмитувал сенаторите,
туку и потајно успеал да испрати човек за да го убие едниот од дре-
тендентите на Нумидиското кралство, кој во тоа време се наоѓал во
Рим. Ваквото отворено пренебрегнување на секое право, го натера-
ло сенатот да го отфрли мировниот договор и да го протера Југурта
од Рим. Велат дека Југурта напуштајќи го Рим извикал: "О граде на
продажба, брзо ќе пропаднеш, само додека ти се најде купувач".163
Потоа, повторно е започната војна со Југурта (110 г.) но е водена
крајно неумешно. Набрзо по почетокот на воените операции, Југурта
одненадеж го нападнал римскиот логор и ги натерал Римјаните на
капитулација. Поткуцениот римски командант склучил договор со кого •
што Југурта е цризнат за сојузник на римскиот народ. Овој успех толку
го издигнал престижот на нумидискиот крал што под неговото знаме
почнале да се слеваат слободни и нолуслободни племиња. Во Рим-,
пак, јавното мислење било револтирано од сенаторската олигархија,
поткуплива, лишена од талент и неспособна за активна надворешна
политика. Започнале судски процеси, и редица истакнати сенатори,
меѓу кои и Опимиј, организаторот на убиството на Гај Грах, биле про-
терани од Рим.
КВИНТ КАЕКИЛИЈ МЕТЕЛ

Дури по ова започнале решителни воени операции. Во 109 година
во Африка е испратен Квинт Каекилиј Метел, убеден и непомирлив
аристократ, истакнат војсководец, строг и непоткушшв човек. Стиг-
нувајќи на местото на военнте операции, Метел, пред се, ирезел
најрешителни мерки да ја издигне дисциплината во деморализираната
«° Sali., De bell., lugurth., XXXV, 10.

Н. А. МАШКЦН 233 СТАРИОТ РИМ
војска. Тој го прекинал мародерството, од логорот ги протерал тр-

говците и жените и наредил војската да се дотера во дристоен ред.
Сфаќајќи ја неизбежноста на поразот, Југурта молел за мир и се сог-
ласил со некои услови, но Метел, сметајќи го за неолходно целос-
ното уништување на недријателот, тргнал со римската војска во
внатредгаоста на Нумидија и во битката на реката Мутул (109 г.) на
непријателот му го задал решавачкиот пораз. Нумидиската војска би-
ла победена. Но, војната не била завршена; Јутурта и натаму давал
отпор. Тој водел партизанска војна, со енергична поддршка на аф-
риканските племиња.
Метел сметал дека е неопходно да го фати самиот Југурта, затоа
војната се одолжила.
ГАЈМАРИЈ
Во тоа време, неочекувано за Метел, командата била вренесена
на новоизбраниот консул Гај Мариј, кој во Нумидиската војна уче-
ствувал под Метеловата команда, како негов легат.
Гај Мариј, пгго го сменил Метел, бил "новајлија" (homo novus). Тој
водел потекло од латинско семејство, што живеело во едно село бли-
ску до градот Арпин. Родителите не му дале образование. Од раната
младост Гај Мариј служел во војската и се одликувал со храброст
уште во време на Нумантинската војна, кога кон него го свртил вни-
манието Скшгаон Аемшшјан. Во 119 година Мариј бил народен трибун
и спровел некои закони во корист на плебсот. За да стапи во врска со
аристократијата, Мариј се оженил со Јулија која му припаѓала на ста-
риот патрикиски род Јулиевци. Набрзо потоа Мариј усдеал да добие
курулна магистратура. Мариј бил избран за драетор, а потоа удраву-
ваЛ со Шданија. Во војната со Југурта бил легат на Метел, со кого што
бил врзан со одамнешни клиентски врски. Мариј усдеал да се дре-
дорача како искусен воен старедшна. Меѓу војниците уживал голем
авторитет, бидејќи како "новајлија" им бил близок и според умот и
сдоред карактерот. Во 108 година дротив Метелова волја, Мариј ја
истакнал својата кандидатура за консулат. За Мариј гласале вите-
зите и дубликаните, него го доддржувале и плебејците.
ЗАВРШУВАЊЕТО HA ВОЈНАТА И МАРИЕВИОТ ТРИУМФ

Со посебна одлука на народното собрание, на Мариј му е дадена
задача да ја дродолжи војната со Југурта. Мариј ја лрезел комаадата
и на Југурта му нанел редица порази. Дедото на нумидискиот крал,
мавретанскиот крал Бокх, дреминал на страната на Римјаните и го
дредал својот зет. Кваесторот Лукиј Корнелиј Сула, што се наоѓал во
Мариевата војска, тргнал заедно со Бокх, во нумидскиот логор и го
фатил Југурта (105 г.). Војната со нумидискиот крал била завршена.
Ha 1 јануари 104 година Мариј прославил триумф. Во триумфал-

ната дроцесија Југурта одел во синџири и во кралски костум. Набрзо
по триумфот, Југурта, сиоред Мариевата наредба, бил погубен. Еден
дел од нумидиското кралство му ирипаднал на мавританскиот крал
Бокх, додека преостанатиот дел му е иредаден на еден болен и ма-
лоумен роднина на Југурта.
2. ВОЕНАТА РЕФОРМА НА МАРИЈ

Реформите на Граеите не го решиле прашањето за начинот на но-
полнување на римската војска. Стариот систем на мобилизирање на
војската станал се потежок. За подоцнежните настани, не само над-
ворешно-долитички туку и внатрешни, од важност била новината што
ја вовел Гај Мариј. Т ојпрв почнал во војската да прима лролетери -
граѓаил што немале кенс. Во Рим, каде што постоело големо мно-
штво неимотни луѓе, не било тешко да се најдат луѓе волни да стапат
во војската. Но, со самото тоа се менувал и самиот принцип на доиол-
нување на војската. Тоа бил почеток на замена на граѓанската моби-
лизација со доброволно собрана војска од наемници. Војниците доби-
вале оиределена плата и целосна оирема, службата во војската (без
оглед на воени или мирнодопски услови), била утврдена на 16 години.
Потоа, војниците добивале отпуст и напати, заедно со тоа, земја.
Од тоа време легијата се делела на десет кохорти, од кои секоја се
состоела од две манипули, а во секоја манииула имало по две кенту-
рии. Во секоја кохорта имало 500 до 600 луѓе, така што легијата одфа-
ќала од 5 до 6 илјади луѓе. Тактичка единица веќе не била манипула-
та, туку кентуријата. По оваа реформа била иостигната поголема
концентрираност на командата (не 30, туку само 10 тактички едини-
ци.) Војската порано била распоредувана во лесно вооружени хас-
тати, принкепси и триарии164при што војнидите во секоја одделна ка-
тегорија се вбројувале според кенсот. Расиоредот во три линии оста-
нал и кај Мариј, но сега, во секоја кохорта се наоѓала манипула од
триарии, манидула од дринкепси и манидула од хастати. И оружјето и
местото во стројот го одредувале командантите, кенсот ловеќе не-
мал никакво значење. Биле воведени и некои ситни иромени, на дри-
мер, наместо старите знамиња биле воведени нови; секоја легија до-
била и свој сребрен орел.
Освен тоа, дисцидлината била значително зацврстена. Војници-
те морале достојано да изведуваат обука, да работат во логорот, да
градат датишта, да додигаат утврдувања итн. Како иоследица од Ма-
|мВидиотр. 132-133.
риевата реформа, римската војска се изменила, нејзината способност

за борба пораснала. Реформата имала и извесни политички доследи-
ци. Поранешните војници се стремеле што добрзо да ја завршат вој-
ната, па да се вратат во родниот крај, каде што ги чекало сопственото
стопанство. Мариевите војници се претвориле во војниди-ирофесио-
налци. Тие се стремеле кон нови походи, што им ветувале илен и бо-
гатство. Се менувале и односите меѓу војсководецот и војниците. Вој-
ниците оообено ги денеле оние команданти што ги воделе во усиешни
походи. Тие биле подготвени верно да им служат на таквите старе-
шини не само во надворешните војни. Во случај на иотреба, тие со
оружје во радете ги иомагале нивните политички барања. Преминот
на систем на доброволна војска мноѓу нридонесол за дојавата на граѓан-
ските војни во следниот аериод, ставал извесен нечат на делиоттекна
внатрешната борба иред крајот на Реиубликата.
3. B0IHATA СО КИМБРИТЕ И ТЕВТОНЦИТЕ

Истовремено со војната со Југурта, Римјаните морале да водат
војна на север, против келтските и германските толии на Кимбрите и
Тевтонците.
Првиот судир на Римјаните со Кимбрите се случил во 113 година
блиску до Аквилеја, и завршил со пораз на Римјаните. На Кимбрите
им пристапиле некои келтски племиња, населени во трансалпските
области, и Римјаните неколку гбдини трпеле порази. Особено големи
загуби Римјаните претриеле во битката к а ј Аравсов, во 105 година
кога биле добедени две нивни војски и кога загинале околу 80 000
војници. Од делосен нораз Галија и Италија ги спасило само тоа што
Кимбрите не удриле на Италија, туку на Шпанија.
Во 104 годинл борбата со Кимбрите и Тевтондите му била дове-
рена на Мариј, кој и локрај обичајот, во отсуство, повторно бил из-
бран за консул. На Мариј му цретстоел тежок воен поход; но резулта-
тите од воената реформа брзо се докажале. Во 104 и 103 година вој-
ската се подготвувала; потоа, кога толпите варвари тргнале на Ита-
лија, Мариј им се спротиставил во решавачка битка.
БИТКИТЕ КАЈ АКВА СЕКСТИЈА И ВЕРКЕЛА

Во 102 година во битката кај Аква Секстија, Мариј ги разбил Тев-
тондите, следната, 101 година, извојувал победа над Кимбрите, во се-
верна Италија кај Веркела; битката завршила речиси со целосно униш-
тување на Кимбрите.
И покрај иостојните закони, Мариј пет пати без прекин (во 107 и
од 104 до 101 г.) бил избиран за консул, и имал извонредио влијание во
државата. Консулите избирани на вообичаен начин, се покажувале
Н. А. МАЦЈКИН 236 СТАРИОТРИМ
немоќни во опасната борба на северните граници. Демократските гру-

пации, кои во борбата против надворешната опасност дозволиле вој- Ј§
ската да се организира врз принцшш кои дотогаш му биле туѓи на Рим, sji
го врекршиле уставот. Тоа бил еден од првите чекори на патот кон |)ј
воведување на воена диктатура. По победата над Кимбрите, Мариј Ц ј
прославил триумф во 100 година и но шести пат бил избран за консул. |Ц :
Овој пат Мариевиот избор не бил предизвикан од надвореогна опас- Ш_
ност. Тој бил резултат на Мариевиот сојуз со водачите на популарите.
.ЦЅ
‘Ш
I
т
ГЛАВА XVT
СОЦШАЛНАТА БОРБА ПРЕД КРАЈОТ HA II

И НА ПОЧЕТОКОТ HA IВ. ПРЕД Н. Е,
t ВТОРОТО БОСТАНШ НА РОБОВИТЕ НА СМШШЈА
Затегнатата ситуација, настаната врз основа на надворешните
тешкотии, кон крајот на II век станала уште покомшгацирана поради
виатрешните настани. Тие години се обележани со нов бран воста-
нија на робовите. Во 104 година избувнало востание на робовите во
близината на Капуа, во Кампанија, Со него раководел пропаднатиот
римски витез Минукиј, кој вооружал 3 500 робови. Но, тоа било само
епизода од историјата на борбата на робовите лротив робовладетел-
ците. Значително поопасно за Рим било второто востание на робови-
те на Сикилија, кое започнало во истата таа, 104 година.
П0В0Д0Т ЗА БОСТАНИЕТО
Поводот за востанието бил следниов. За време на војната со Ким-
брите, сенатот на Мариј му дал право да се обраќа за помош до сојуз-
ничките кралеви. Кога Мариј се обратил за помош до кралот на Бити-
нија, овој одговорил дека мнозинството поданици ги одвеле римските
публикани и дека тие чмаат во ропство по разни провинции. Тогаш
сенатот донесол одлука поданиците од сојузните држави, што биле
незаконито лшпени од слобода, да се ослободат од ропството. Рим-
скиот праетор Публиј Ликиниј Нерва, кој управувал со Сикилија, при-
стапил кон извршување на*сенатската одлука, и за краткб време осло-
бодил 800 робови. Но, сикилијанските робовладетелци со мито и со
закани го натерале управникот на провинцијата Нерва да црестане со
натамошното ослободување на луѓето незаконито фрлени во ропство.
Ова послужило како повод за востание, кое започнало во разни ме-
ста. Римскиот праетор успеал да излезе на крај со една група воста-
ници, но другиот дел од востаниците нападнал на римскиот одред, го
победил и се вооружил со неговото оружје. Ова придонесло воста-
нието да опфати значителна територија.
ВОДАЧИ НА ВОСТАНИЕТО
Како и во времето на првото сикилијанско востание, востаниците
избрале крал и покрај него формирале совет. За крал бил прогласен
Сириецот Салвиј, кој бил сметан за успешен гледач според утробата

на животните. Салвиј го зел името Трифон (така се викал еден од
сириските кралеви-узураатори, роб но потекло) и за своја резиденција
го избрал градот ТриокалалСо значителна војска Трифон пристаиил
кон оисада на градот Моргантина. Тој им објавил на робовите во опса-
дениот град дека ќе добијат слобода ако преминат на страната на вос-
таниците. Тогаш моргантинските робовладетелци, од своја страна,
им ветиле на робовите слобода ако помогнат да ое одбрани градот, и
овие одбрале иобрзо да добијат слобода од своите господари отколку
од побунетите востаници. Трифон на брза рака го разбил римскиот
одред кортргнал во иомош на оисадените. Но на Моргантинците, со
помош на робовите, им пошло од рака да го одбранат градот. Меѓутоа,
робовите што се надевале на ослободување, ги чекало разочаруваше:
ираеторот го нрогласил ветувањето на робовладетелците за неважеч-
к.о, бидејќи било изнудено и незаконито.
Иотовремено со Трифоновата војска, на заиад дејствувала друга
војска, на чие чело се наоѓал Киликиецот Атенион, кој уживал слава
на претскажувач слоред ѕвездите. Атенион, исто така, се прогласил
за крал, и, откако собрал значителна војска, приотаиил кон опсада на
Лилибеј, која, меѓутоа, завршила со неуспех. Во Триокала било извр~-
шено обединување на двете востанички војски. Атенион ја цризнал
власта на Трифон и во се му се иотчииил нему. Силно утврдениот град
Триокала е избран за престолнина на втората сикилијанска држава на
робовите. Во неа се наоѓал кралскиот дворец, цред кого се состанува-
ло народното собрание што ги решавало прашањата претходно раз-
гледани во советот. Трифон, а иотоа и Атенион, се цојавувале пред
народот со дијадема на главата, во широк хитон и во пурпурна тога;
пред нив оделе ликтори. Според тоа, тие ги споиле хеленистичхите
знаци на власта со римските.
Востанието на робовите довело до немири предизвикани од
страна на слободните сиромаси, што ги запленувале стадата и имо-
тот на богатите.
ЗАДУШУВАБЕ НА ВОСТАНИЕТО
Обидите на Римјаните да ги покорат востаниците во 103 и 102 го-
дина завршиле со неуспех. Дури во 101 година Маниј Аквилиј, прија-
тел на Мариј и колега ио консулатот, усиеал да го задуши востание-
то. Во тоа време Трифон умрел, и на негово место дошол Атенион,
кого Аквилиј, според зборовите на Диодор, го убил во херојски дво-
бој. Наскоро е освоено последното улориште на робовите. Со тоа е
скршен отпорот на востаниците, Во иднина, на робовите им било за-
брането да носат оружје.
Второто сшгалијанско востание на робовите, како и првото, на-
ишло на одглас и во другите делови од римската држава: на островот
\ Делос и во Атика.
* 2. АКЦИЈАТА НА АПУЛЕЈ САТУРНИН

Во иоследните години од II в. нред н. е. се заострува политичката
борба во Рим. Повторно јакне иартијата на ионуларите. За тоа сведочи
повторниот избор за консул на Гај Мариј, кој бил штитеник на цоиу-
ларите. Мариевите усиеси иридонесле за натамошно јакнење на по-
литичката позиција на ноиуларите и за обединување на разни груии
незадоволни од сенатот. Енергични раководители на оиозидиските
груии биле ЈТукиј Апулеј Сатурнин и Гај Сервилиј Глаукија.
САТУРНИН И ГЛАУШ А
Во 103 година Сатурнин за прв иат бил народен трибун. Тој се
здобил со поиуларност со тоа што на Форумот отворено зборувал, за
ноткуцувањето на владеачката аристократија и затоа што подоцна го
ноднел аграрниот закон, саоред кој Мариевите ветерани добивале
земја. Акциите на Сатурнин наишле на опозиција на оатиматите. Негов
решителен негов иротивник бил Метел Нумидик (консул од 109 г.). Во
102 година, како кенсор, тој сакал да го исклучи Сатурнин од сенатот.
Во следната, 101 година иопуларите на изборите иостигнале реша-
вачки успеси; и покрај отиорот на сенатот, Мариј во 100 година по
шести пат бил избран за консул, Сатурнин - за трибун, а Глаукија - за
иретор. До какви граници доаѓале иолитичките страсти, цокажува и
фактот што толпата, во времето на изборната борба, го убила конку-
рентот на Сатурнин.
ЗАКОНИТЕ НА САТУРНИН
Во 100 година Сатурнин иоднел закони, според кои, Мариевите
ветерани требало да добијат земја во Африка, ио 100 југери секој;
според законот, требало да се иодели галската земја освоена од Ким-
брите (не е земено иредвид тоа што овие области им припаѓале на
сојузниците на римскиот народ). Таа земја Мариевите ветерани ја до-
бивале во приватен посед и за својата ларцела ништо не плаќале. Ос-
вен тоа, се нредвидувало организирање колонии во разни провинции.
Во интерес на градскиот илебс, цената за еден модиј жито била нама-
лувана на иет шестини од асот. Сироведувањето на сите овие мерки,
како задача, му била дадено на Мариј.
Околу законите на Сатурнин се развила огорчена борба. Оити-
матите на сите начини се залагале да го спречат нивното слроведу-
вање, не плашејќи се ни од тоа со сила да го растурат народното со-
брание. Но ни Сатурнин не избирал средства. На крајот на краиш-
тата. со учество на Мариевите војници, работата на народното со-
брание била доведена докрај, предлозите на Сатурнин (освен проек-
тот за намалување на цената на житото) добиле сила на закон. Како

гаранција за нивиото остварување требало да служи заклетвата на
сенаторите за верност на новите закони. Ниеден од сенаторите не-
мал смелост да се епротистави на тоа барање, освен Метел Нумидик:
тој одбил да положи заклетва и бил принуден да ја напупгги Италија.
БОСТАНШ О НА САТШ И Н И ГЛАУША.

НИВНОТО УБИСТВО
На тој начин, Мариј и Сатурнин успеале да се спасат од влијател-
ниот противник, кој се одликувал со доследност во своите политички
убедувања. Законите биле усвоени, но борбата и натаму траела. Поч-
нале изборите за магистрати за следната година. На Апулеј му пош-
ло од рака повторно да биде избран за народен трибун. Глаукија, пак,
се борел за консулат. Како негов конкурент се појавил Гај Мемиј, кој
за време на својот трибунат им припаѓал на популарите и инсистирал
на тоа Југурта да се повика во Рим заради изјаснуваше,165но подоцна
преминал на страната на оптиматите. Приврзаниците на Глаукија ор-
ганизирале напад врз Мемиј; тој со тупаници бил претепан во вре-
мето на предизборната кампања. Убиството на Мемиј уште повеќе ја
заострило борбата. Сенатот ја искористил создадената ситуација да
објави дека државата е во опасност. Задушувањето на немирите му
било доверено на Мариј. Мариј најпрвин се колебал, потоа им приста-
пил на оптиматите и ги искористил доделените права. Тој го опсед-
нал Капитол, каде што зазеле позиции неговите поранешни сојузницн
Сатурнин и Глаукија. Капитол бил заземен, а Сатурнин и Глаукија
биле затворени во куријата. Изворите велат дека Мариј сакал да им ги
зачува животите, но приврзаниците на оптиматите го симнале док-
ривот и фрлале цредови се дотогаш додека трибунот и праеторот во
полна магистратска опрема - како што подвлекува изворот - не биле
убиени.
Сатурниновата акција означува нова етапа во класната борба. Раз-
ликата во интересите меѓу градскиот и селскиот плебс посилно се
манифестира отколку порано. Меѓу градсќиот плебс постоеле силни
клиентски врски со истакнатите оптимати. Освентоа, тој бил заинте-
ресиран за решавање на аграрното прашање, и затоа, во решавач-
киот момент, еден негов дел истапил дури против водачите ла вопу-
ларите. Законите на Сатурнин обележуваат почеток на новата етапа
во аграрното законодавство; тие го имале предвид, во прв ред, доде-
1ИВиди стр. 232.

лувањето земја на ветеранитѕ. Тоа била една од последиците од дро-

мените што се случиле во структурата на војската. Земјата не им се
доделува на слабо имотните селани ниту на безземјашите, туку на
ислужените војници. Мариевата колебливост не сведочи само за от-
суството на политички иринципи кај него: таа, очигледно, била ка-
рактеристична за груната која секогаш го истакнувала и го лоддржу-
вала - витезите. Повторната поделба на провинциските земјишта им
цротивречела на интересите на витезите, и тие го иоддржувале се-
натоу во неговата борба иротив Сатурнин и Глаукија. Поранешните
уставни методи на борба се докажале неодржливи. Противничките
груии прибегнувале кон најразновидни средства, се до растурањето
на собранието и убиствата на кандидатите кои не им се по волја. Во
100 година политичката борба нреминала во граѓанска војна. Во таа
година, воениот водач, кој се издигнал благодарејќи на поддршката од
плебсот, го задушувал со вооружена сила демократското движење.
Оваа иојава може да се смета за еден од првите симптоми на паѓа-
њето на Реиубликата и за заведувањето воена диктатура во облик на
монархија.
Но Мариј по убиството на Сатурнин и Глаукија бил комдромити-
ран во очите на понуларите. Оптиматите, пак, и покрај услугите што
им ги направил Мариј и натаму на него гледале како на новајлија.
Согледувајќи ја неопределеноста на својата иозиција, Мариј отишол
од Рим на Исток, под изговор да го исполни заветот и да h се поклони
на Мајката на боговите. Во 99 година се вратил Метел и законите на
Сатурнин биле укинати. Против приврзаниците на Сатурнин биле лок-
ренати судски процеси.
3. ЛИВИЈ ДРУС ПОМЛАДИОТ И СОЈУЗНИЧКАТА ВОЈНА

Слогата меѓу нобилитетот и витезите, воспоставена во времето
на борбата против Сатурнин и Глаукија, била од краток век. Неогра-
ничената власт на витешките судови, што ги сменувале уцравниците
на провинциите кои на лихварите не им биле до волја, без оглед на
нивното лотекло, одштествениот статус и однесувањето во лровин-
циите, дредизвикале остар дротест од страна на олтиматите.
Самоволието на витешките судови достигнало такви размери
што во дровинцијата Азија за изнудување бил обвинет и осуден - Пуб-
лиј Рутилиј Руф, лознат по својата нелоткудлива чесност и до бор-
бата лротив самоволието на витезите-лубликани. По осудата, Пуб-
лиј се довлекол во истата онаа дровинција во која бил легат, таму бил
дречекан со дочести од месното население и се до крајот на животот
останал меѓу населението што се сеќавало на неговата драведна ул-
рава.16
ЗАКОНСШ Е ПРОЕКТИ НА ЛИВИЈ ДРУС

Новиот пламен на борба бил неизбежен. За народен трибун за 99
година бил избран Марк Ливиј Друс, син на истоимениот противннк
на Гај Грах.
По својот карактер Друс бил сличен на Грасите иако според свои-
те погледи им бил близок на оптиматите. Решителен и исправен чо-
век, Друс за разлика од многу свои современици, во прв план ги ста-
вал интересите на државата. Тој бил во добри односи со истакнатите
сенатори - со беседникот Крас, принкепсот на сенатот Аемилиј Ска-
ур. Неговите законски проекти имале за цел да ги привлечат плебеј-
ците на страната на оние оптимати што се залагале за обнова на држа-
вата. Друс бил противпик па владеачката сеиаторска олигархија и иа
горниот слој на витезите, кој неограничено командувал во судските
комисии. Друс предлагал во прв ред да се реформираат судовите, ви-
тезите во нив да се заменат со сенатори; но и самиот сенат требало да
биде подложен на реформи; според Друсовиот проект, неговиот со-
став требало да се пополни со 300 нови членови, избрани од редовите
на истакнатите и достојни витези (на тој начин, бројот на сенаторите
би изнесувал шестотини). Во исто време, со помош на посебни финан-
сиски мерки, требало да се прошири евтината продажба на житото, и
билб предвидено основање колонии во областа на Кампанија и на Си-
кгошја. Друс сакал на колониите да им го додели неподелениот дел од
италскиот земјишен фонд. Со тоа им била одземана можноста на ид-
ните реформатори-демагози да поднесуваат законски проекти за по-
делбата на италските земјишта. На Друс му се припишуваат зборови-
те дека во иднина ќе може да се делат само кал и воздух.
СОЈУЗНИЧКОТО ПРАШАМ
Веднаш по овие мерки, Друс сакал да поднесе закон за доделу-
вање право на граѓанство на римските сојузници. Ова ирашање го
подигале уште Фулвиј Флак и Гај Грах. Сојузниците, како и порано,
служеле во војската, но бројот на мобилизираните постојано се зго-
лемувал. Додека секој римски граѓанин, дури и обичниот војник, имал
право на цровокација, италските сојузници биле бесправни, така што
дури и офицерите биле осудувани на смртна казна. Контролата над
италските градови била зајакната, а самоволието на римските маги-
страти понекогаш надминувало секаква мерка. У тте Гај Грах кажу-
вал ваков олучај. Еден селанец иронично се изразил за носилката во
која го носеле некој римски аристократ, кој во тоа време не вршел
официјална должност. Виновникот бил подложен на телесни казни и
лретеиан.
Прашањето за доделување право на граѓанство на сојузниците
било во врска со економските барања: сојузничкото прашање било
израз на борбата меѓу крупните и ситните земјопоседници. Сојузни-

ците, заедно со Римјаните, учествувале во походите, но нив не ги оп-
фаќале иоделбите на земјиштата, што се спроведувани почнувајќи од
браќата Граси. Освен тоа, порастот на крупниот римски земјопосед
довел до тоа да бидат окупирани териториите кои отсекогаш ги ко-
ристеле италските илемиња. Така, на пример, крупни сточарски сто-
панства на римските магнати се појавиле во Апулија, каде што отсе-
когаш својот добиток го терале италските племиња, населени во пла-
нинските области на средна Италија. За право на граѓанство се боре-
ле и цретставниците на италските градови; нивните интереси биле
врзани за римските цровинции, каде што морале да им конкурираат на
римските витези што уживале разни привилегии.
Во својата борба за цравата, сојузниците барале заштита на рим-
ските јавни работници. Со учество на Ливиј Друс е создадена тајна ор-
ганизација, чии членови биле меѓусебно поврзани со свечена заклет-
ва. Доделувашето права на сојузниците, според мислењето на Друс,
имало цел да ја зацврсти позицијата на римската држава.
Седницата на народното собрание на која биле претресувани тие
закони, била вонредно посетена. Консулот на таа година, Лукиј Мар-
киј Филип, еден од најистакнатите и најупорните Друсови противнн-
ци, истапил со остра критика на законските ироекти. Тогаш, Друс,
користејќи се со своето право на трибун, наредил тој да биде уапсен
и да се фрли в затвор. Законите минале на народното собрание. Нај-
првин наишле на одобрување и во сенатот, но откривањето на Друсо-
вите тајни врски со сојузниците, му помогнало на Маркиј Филип, врз
основа на формални аргументи, да цостигне укинување на тие закони.
Набрзо потоа, додека Друс се поздравувал со една толпа што го
следела, му е зададена смртна рана со нож, од која умрел по неколку
часа.
П0ЧЕТ0К0Т НА ВОЈНАТА
Неуспехот на Друсовата сојузничка реформа и неговата смрт до-
веле до востание на сојузниците, познато во историјата под името
Сојузничка војна (90-88 г.)
Тајната организација на сојузниците ја зајакнала својата дејност
по смртта на Друс. Меѓу одделни градови е вршена размена на залож-
ниците. Тоа го забележал римскиот праетор што се наоѓал во градот
Аскул, и цред толпата што се собрала во театарот одржал закану-
вачки говор, но бил убиен, заедно со својот легат и со стражата што
го штитела. Градските цорти биле затворени, сите Римјани што се
наоѓале во Аскул убиени, а нивниот имот ограбен. Настаните во Ас-
кул цослужиле како сигнал за востание. Како најактивни учесници во
востанието се покажале Марсите (поради што и војната ионекогаш се
нарекува Марсиска)', ним им се придружиле ситните сабелски пле-
миња и Самнитите, е о чиј пример пошле и другите племиња во сред-
Н. А. Е/1
АШКИН 244 СТАРИОТ РИМ
на и јужна Италија. На Рим му останале верни Етрурците и Умбрите,

бидејќи меѓу нив голема улога играле крупните земјопоседници. На
други места, страната на Рим ја држеле само одделни градови, на при-
мер, Нола и Нукерија во Кампанија. На крајот, главна потпора на Рим
му биле колониите основани во периодот на покорувањето на Ита-
лија на разни делови од Полуостровот.
Квинтж П омпедијСиловоц племето Марси и Самнитот ГајП апиј
Мутил биле главни организатори и водачи на коалицијата на итал-
ските племиња, што се дигнале Аротив Рим.
Предлогот на востаниците да го положат своето оружје ако на
Италците им се дадат права на граѓанство, Римјаните го отфрлиле, а
против Италците се обединиле сите групации на римското општество.
Судовите привремено ја запреле својата работа, делењето жито било
ограничено. На чело на римската војска застанале консулите од 90
година - Лукиј Јулиј Каесар и Публиј Рутшгај Лупус, но како легати
командувале старите, искусни римски војсководци - Гај Мариј, кој се
вратил од Исток.и Лукиј Корнелиј Сула.
ДРЖАВНАТА ОРГАНИЗАЦША НА СОЈУЗНИЦИТЕ

Сојузниците формирале своја државна организација која во себе
ги спојувала принцшгате на римскиот устав, на грчките федеративни
организации и на старинските италски установи. Центар на новата
сојузничка организација отанал градот Корфиниј што го добил името
“Италија". Во него заседавал сенатот од 500 членови, пгго ги избрале
Италците, додека со работите управувале 2 консули и 12 праетори.
Биле пуштени во оптек -специјални пари со соодветни симболички
претстави; на пример, на еден вид од тие пари е претставен италски
бик како ја гази римската волчица.
ПРВАТА ГОДИНА ОД ВОЈНАТА

Војната е водена со невидена огорченост, и на разни места. Вос-
таниците никаде не ги концентрирале своите сили, така што Римјани-
те морале да ги расцепкаат своите војски. Римеката војска што деј-
ствувала на југ, се стремела кон тоа, потпирајќи се врз градовите што
му останале верни на Рим, да ја задржи Кампанија и да тргне во офан-
зива против непокорените племиња. Но, Римјаните имале успех само
во одделни битки, премоќта била на страната на сојузниците, така
што консулот Лукиј Јулиј Каесар морал да се повлече. Речиси целата
Кампанија преминала во рацете на сојузниците, покрај другото и гра-
дот Нола, кој сега станал главна потпора на Италците во Кампанија.
На север, резултатите од воените операдии биле помалку определе-
ни. Во борбата против Марсите загинал консулот Рутилиј Лупус. Ду-
ри Мариј, кој по него ја црезел командата над таа војска, постигнал

извесни усиеси. Со променлив успех е водена војната и во Пикенум.
Победите на сојузниците довеле до тоа Умбрите и Етрурците да
почнат да се колебаат. Тешките загуби и опасноста од одметнување
на нови племиња, ги натерале Римјаните да се согласат на извесни
отстапки.
3A I0H 0T НА ЈУЛИЈ И 3AK0H0T НА ПЛАВТИЈ-ПАПИРИЈ

Консулот Јулиј Каесар, кон крајот на 90 години, го спровел зако-
нот (Lex Julia), според кој на сојузниците кои дотбгаш му останале вер-
ни на Рим, им се доделуваат права на римско граѓанство. Во 89 година,
според законот на народните трибуни, Марк Плавтиј Силван и Гај
Папириј Карбон (lex Plautia Papiria), право на римско граѓанство доби-
вале сите оние кои во текот на два месеца ќе го положат оружјето,
Овие закони предизвикале расцеп во логорот на востаниците. Со спе-
цијален закон од 89 година им биле доделени права на латинеко гра-
ѓанство на жителите на северна Италија - Кисалпска Галија. Умбри-
те и Етрурците му останале верни на Рим, другите племиња и општи-
ни, исто така, почнале да дреминуваат на негова страна. Но, борбата
и натаму траела, задржувајќи го, во одделни области, поранешниот
огорчен карактер. Особено упорно се бореле Марсите.
ЗАВРШУВАЊЕТО НА СОЈУЗНИЧШ А ВОЈНА

Во 88 година, по редица порази, сојузниците се обратиле за по-
мош на понтскиот крал Митридат. Митридат не им дал иоддршка. Во
истата година, во битка загинал најталентираниот водач на сојузни-
ците - Марсиецот Помпедиј Силон. Римјаните освојувале една об-
ласт по друга. Организацијата на сојузна Италија против Рим се пока-
жала ефемерна. Сојузниците морале да го положат оружјето. Воста-
ниците само уште понекаде ја продолжувале безнадежната борба про-
тив Рим, на пример градот Нола во Кампанија. Тогаш, во оамиот Рим,
избувнала граѓанска војна. Сепак, во тоа време, Рим ја постигнал сво-
јата главна цел - распаѓање на италската федерација. Овој успех бил
постигнат не само со силата на оружјето, туку во значителна мера и
со иолитиката на отстапки. Сојузниците постигнале исполнување на
оние минимални бараша, со кои му се обраќале на Рим на почетокот
од воениот потфат. Речиси целото слободно население на Италија
добило права на римско граѓанство. Навистина, за да го парализи-
раат подитичкото влијание на новите граѓани, Римјаните не ги сме-
стиле во сите 35 триби, туку само во 8; но нивните граѓански права од
тоа не трпеле. По италските градови била задржана локалната са-
моуправа; сега се сметало дека во нив живеат римски граѓани, што
имале ираво да учествуваат во римскиот политички и оиштествен жи-

вот. Од тоа најмногу добиле иретставниците на највисокиот градски
сталеж. По Сојузничката војна иочнал порастот на многу италски гра-
дови, пораст кој и нокрај бурните потреси во периодот на граѓански-
те војни, траел се до средината на I в. од н. е. Романизацијата до-
стигала големи успеси, и само некои иланински области го зачувале
својот нрвобитен карактер.
ГЛАВА XVII
БОРБ АТА МЕЃУ МАРИЈ И СУЛА
1. ПРВАТА ВОЖА СО М1ТРИДАТ И ПРЕВРАТОТ НА СУЛА

МИТРИДАТ VIЕВПАТОР
Иотовремено со Сојузничката војна, во Мала Азија започнала вој-
ната против понтскиот крал Митридат VI, кој претставувал опасност
за римското владеење во источните дровинции.
Митридат VI Евпатор (120-63 г.) водел потекло по татко од
Ахеменидите, а ио мајка од Селевкидите. Тоа бил енергичен и спосо-
бен човек, што располагал со огромна физичка сила. Митридат не
добил систематско образование, но и покрај тоа знаел 22 јазика, бил
запознат со најдобрите претставници на хеленистичката култура на
своето време и сам напшлал дела од историјата на лриродата, ужи-
вајќи глас на заштитник на науката и уметноста. Но и покрај тоа, не-
гов карактеристичен белег биле суеверието, подмолноста и сурово-
ста. Тој бил типичен азијатски деспот.
Тајните убиства - локрај другите и на луѓе блиски на Митридат -
биле обична појава на дворецот на понтскиот крал. Наследувајќи од
татко си мало кнежество, со освојувања Митридат создал голема др-
жава. Тој ја освоил и во понтска сатрапија ја претворил Колхида, која
лежи на источниот брег на Црното Море. Околу средината на II век
на Крим било создадено силно скитско кралство, што се стремело да
се пробие на море. Во борбата со Скитите, .Херсонес му се обратил на
Митридат. По неговиот пример тргнал и боспорскиот крал, последен
претставник на династијата Спартокиди, што се откажал од власта во
корист на Митридат. На војсководецот на Митридат му пошло од рака
да ги отфрли Скитите од Херсонес. Во тоа време во Боспорското крал-
ство избувнало востание на робовите под раководство на Савмак, кој
успеал да се одржи на власт дела една година. Митридатовите трупи
го задушиле движењето на робовите. На Митридат му прицаднала вла-
ста над поседите на Спартокидите. Тој стапил во сојуз со Скитите,
Бастарните и со Тракијците. Грчките градови и Боспорското крал-
ство на Митридат му даваде жито и парични средства, а североис-
точните варвари ги лополнувале редовите на неговата војска.
Митридат стапил во сојуз со ерменскиот крал Тигран и му помог-
нал во борбата против кралевите на Кападокија и на Сирија. Меѓу-
тоа, ширењето на власта на Митридат на централните и на малоази-
ските области наишло на отпор кај Римјаните. Лукиј Корнелиј Сула,

кој во 92 година управувал со Киликија, му ја повратил самостојноста
на Кападокиското кралство. Но, набрзо по заминувањето на Сула,
Митридат ги протерал кралевите на Кападокија и На Битинија, и на
нивни места поставил свои штитеници. По налог на римскиот сенат
консуларот Маниј Аквилиј, кој во свое време го задупгал востанието
на робовите на Сикилија, ја воспоставил поранешната положба во
Битинија и во Кападокија, на што Митридат не можел да се спротиста-
ви, не сакајќи во тој момент да војува со Рим. Но, Аквилиј отишол
уште понатаму. На негова иницијатива битинскиот крал започнал вој-
на против Митридат.
П0ЧЕТ0К0Т НА ВОЕНИТЕ ОПЕРАЦИИ

Отпорот на Митридат бил прогласен како повод за римска интер-
венција, и Аквилиј стапил во војна. Така залочнала и Првата војна
против Митридат (89-84 г.). Митридат имал силна и добро обучена
војска. Битинските трупи веднаш биле победени, целосен пораз пре-
трпеле и римските одреди, и Митридат влегол во провинцијата Азија.
Аквилиј успеал да побегне, но жителите на Лезбос му го предале на
Митридат.
МИТРИДАТ ВО АЗИЈА И ВО ГРЦИЈА

За половина век од своето владеење Римјаните успеале да побу-
дат омраза кон себе кај населението на бивпгото Пергамско кралство,
така што Митридат, влегувајќи во Азија, можел врз себе да ја преземе
улогата на ослободител. Во грчките градови го пречекувале со лику-
вање, а во Ефес стигнала делегација облечена во празничва облека и
го поздравила како нов Дионис, татко и спасител на Азија. Дрвите
мерки на Митридат имале за цел искоренување на римското влија-
ние. Во Ефес тој издал наредба со која им било наложено на сите
градови, во определен ден, да ги убијат сите Римјани и Италцн што се
наоѓале во малоазиските градови, без оглед на полот и староста. Оваа
наредба била извршена, и според податоците на атинските истори-
чари биле убиени околу 80 000 луѓе.
Освоената територија Митридат ја поделил на сатрапии. Што се
однесува до грчките градови, тие биле признати како слободни и за
пет години биле ослободени од сите даноци-
Од Мала Азија Митридат тргнал со војска за Грција. Во Атина, со
негова цоддршка, на власт дошол предавачот на епикурејска фило-
софија Аристион, кој, пртгшрајќи се врз сиромасите, почнал да спро-
ведува радикална демократска програма, поради што многу имотни
луѓе го налуштиле градот. На тој начин, во истата таа, 88 година, во
која Римјаните поститнале извесен успех во борбата со Италците, тие

ја изгубиле власта над важни источни области.
ЗАОСТРУВАБЕТО. НА СОЦИЈАЛНАТА БОРБА ВО РИМ

Уцравата над Азија н водењето на војната против Митридат, сена-
тот му ја доверил на истакнатиот оптимат Лукиј Корнелиј Сула, кој се
истакнал во времето на Сојузничката војна. Ова наименување наишло
на огорчен отиор од страна на демократските слоеви на Рим. Во вре-
мето на Сојузничката војна се заостриле социјалните услови во сами-
от Рим. Поголема актуелност отколку лорано добило должничкото
прашање. Праеторот Аселион, кој застанал на страната на должни-
ците, бил убиен од доверителите-витезите, што го наладнале во вре~
ме на цринесувањето жртва.
Во 88 година нротив сенатот повторно се здружиле популарите и
витезите, кои во никој случај не можеле да се помират со тоа, во таа
богата цровинција да командуваат оптимати. Користејќи се сотоа рас-
положение, Гај Мариј ги пројавил своите претензии на иозицијата
командант и склучил спогодба со познатиот популар, народниот три-
бун Публиј Сулпикиј Руф. Овој поднел законски проект што ги задо-
волувал интересите на антисенаторската груца.
ЗАКОНИТЕ НА СУЛПИКИЈ РУФ

Сулпикиј Руф предложил да се вратат сите оние кои во 100 година
се протерани во врска со случајот на Апулеј Сатурнин. Од сенатот
требало да се исклучат сите што имале над две илјади денарии (околу
440 златни рубли) долг. Оваа мерка имала цел да го ослабне сенатот,
бидејќи во неговиот состав имало луѓе чии долгови ги надминувале
приходите. Според третиот закон, новите граѓани (од Италците) тре-
бало да се сместат не во 8, туку во сите 35 триби. И покрај отпорот на
сенатското мнозинство, Сулпикиевите закони биле примени. Посеб-
ната одлука на комитиите му давала на Мариј прокоисулска власт и го
наименувала за командант на војната против Митридат.
П0Х0Д0Т НА СУЛА НА РИМ

Двајца народни трибуни се упатени во Нола за да му ја соопштат
на Сула одлуката на народното собрание. Но, Сула не и се покорил на
таа одлука. Тој ги собрал своите војници и им ги соопштил одлуките
на комитиите. Војската го очекувала источниот поход, што ветувал
богат плен, и се плашела од тоа другиот војсководец да не земе други
војници. Војниците барале Сула да ги води на Рим. Кога народните
трибуни се дојавиле во логорот, толпата ги растргнала. Повиооките

команданти одбиле да учествуваат во граѓанската војна, но тоа не го
спречило Сула со своите трупи да тргне на Рим, кој според неговите
зборови, сакал да го спаси од тираните.
Според тоа, борбата против Тиранијата била негова официјална
дарола. Мариј и Сулпикиј се обидувале да дадат отдор. Тие се обра-
ќале за помош до владеачките групи на населението. Во последен мо-
мент, тие во борба ги ловикале дури и робовите, ветувајќи им сло-
бода. Но сите тие мерки биле залудни. Трупите на Сула го зазеле Рим.
Сула станал неограничен госдодар на градот. Од истакнатите Мари-
евци бил убиен Сулдикиј, додека самиот Мариј добегнал во Африка.
ЗАКОНОДАВСТВО НА СУЛА
Со налог на Сула биле укинати Сулликиевите закони и биле сдро-
ведени нови, во интерес на лартијата на олтиматите. Сула прогласил
враќање на законите на Сервиј Тулиј; врз основа на тоа, кентуријат-
ските комитии биле зајакнати за сметка на трибутските комитии, дри
што Сула го вослоставил Сервиевиот начин на гласање ло кентурии-
те. Власта на сенатот била проширена и во иото време била намалена
власта на главните плебејски магистрати - народните трибуни. Секој
дредлог на народниот трибун требало претходно да се лретресува во
сенатот; бројот на членовите на сенатот требало да се зголеми за 300
луѓе. Во интерес на ветераните, се основале нови колонии.
2. ВЛАДЕЕБЕТО НА МАРИЕВДИТЕ (87-82 Г.)

За 87 година за консули биле избрани Лукиј Корнелиј Кина (марие-
вец) и Гнај Октавиј (приврзаник на Сула, оптимат). Консулите на Су-
ла му положиле заклетва за верност кон државниот поредок што го
завел тој, а дотоа Сула тргнал на Исток.
АКЦИЈАТА НА КИНА
Набрзо по заминувањето на Сула, Кина му доднел на народното
собрание закони сдоред кои новите граѓани (сојузниците) требало да
се лоделат на сите триби и освен тоа да се вратат во Рим сите оние што
биле дротерани по превратот на Сула. Борбата била толку огорчена,
што собранието се претворило во вистинска битка, која завршила со
добеда на-приврзаниците на Сула. Кина и другите водачи на допула-
рите морале да бегаат од Рим. Во отсуство, тој е лшпен од консулатот.
Но Кина не бил расдоложен да допушти пред своите противници.
ВРАХАМТО НА МАРИЈ И ТРИУМФОТ НА МАРИЕВЦИТЕ

На страната на Кина преминала римската војска што се наоѓала
кај Нола; нему му дале помош и Италците. На чело на голема војска,
Кина тргнал на Рим. На Мариј и на другите протерани им бил пратен
повик да се вратат во Италија, и Мариј наскоро се истоварил во Етру-
рија. Од бившите робови што добиле слобода, од Италдите што избе-
гале со Мариј и вратените протерани, Мариј и-Кина успеале да со-
стават значителна војска. Мариевците го опколиле Рим. Во градот
завладеала глад, а цотоа почнала да беснее чумата.
Кина црогласил слобода за сите робови од Рим што ќе му приста-
иат. Почнало масовно бегство на неслободните елементи. Војниците
што служеле во трупите иа оптиматите, исто така, иремипувале на
страната на мариевдите. На крајот и сенатот бил принуден да му се
потчини на Кина, и Рим се цредал. Започнало сурово пресметување
со приврзаниците на Сула. Цели пет дена траело убивањето на поли-
тичките аротивници на мариевците. Меѓу првите е убиен консулот
Октавиј и загинал Марк Антониј, еден од истакнатите беседниди и
цравници на тоа време. Со посебна суровост се одликувал самиот
Мариј, што предизвикало протест дури и меѓу неговите приврзани-
ди. За 86 година, за консули се избрани Марнј и Кина. Но, седмиот
Мариев консулат траел само неколку дена: на 13 јануари тој умрел.
Во градот бил заведен ред. По согласноста на Кина, Серториј ги со-
брал робовите на кои мариевдите им ветиле слобода, ги обиколил
со своите војниди и наредил да се убијат.
Сула бил сменвт од командантската позиција, и за борба протнв
Митридат бил удатен Лукиј Валериј Флак, кој станал консул по Ма-
риевата смрт. Сите закони на Сула биле укинати, новите граѓани би-
ле поделени по ситр 35 триби, била спроведена дури и делумна каса-
дија на долговите, се пристапило кон организирање колонија во Ка-
пуа, што на плебсот му ја ветил уште Гај Грах. Мариевската управа ја
заменила обезвреднетата мднета со полновредна, Од таа реформа нај-
многу добиле витезите-цубликани кои претставувале главна лотпо-
ра на мариевците.
Бидејќи меѓу сенаторите имало приврзаници на Сула н колеблив-
ди подготвени за спогодба со Сула, започнале преговори за враќање
на Сула во Италија. Не водејќи сметка за нив, Кина се упатил кон
војската за да ја натовари на бродови и да ја прати против Сула. Но,
во Анкона паднал како жртва на војничката побуна. Преговорите со
Сула не довеле до ништо.
4
3. БОРБАТА НА СУЛА СО МИТРИДАТ

СУЛА ВО ГРЦИЈА. ЗАЗЕМАЊЕТО НА АТИНА
Во 87 година Сула се истоварил во Епир, оттаму извршил брз марш
до Бојотија, таму му задал пораз на Митридатовиот војсководец Ар-
хелај, потоа тргнал за Атика и пристапил кон опсада на Атина што
траела неколку месеци. Знаменитите паркови Ликеј и Академија би-
ле исечени, бидејќи на Сула му бил потребен материјал за машините
за опсада. Ha 1 март 86 година градот бил заземен на јуриш и пре-
даден на војниците да го ограбуваат. Убиствата и грабежот траеле се
дотогаш додека Сула не издал заповед да се прекине со нив. Аристи-
он бил убиен, а Архелај, кој се зацврстил во Пиреј, бил принуден да го
напушти. По наредба на Сула, старинските градби во Пиреј биле ра-
зурнати.
БИТКИТБ Ш ХАЈРОНЕЈА И ОРХОМЕН

Но, Сула немал ниту флота, ниту средства. Во Грција требало да
се појави со војска Валериј Флак. Митридатовите труди ја освоиле
Македонија и повторно влегле во Грција. Во Бојотија ним им пошло
од рака да се спојат со остатоците на во јската на Архелај. И покрај со-
ветите на Архелај, лонтските труди ги нападнале Римјаните. Главна-
та битка се одиграла во Бојотија, кај Хајронеја (86 г.) и завршила со
победа на Сула. По втората успешша за Римјаните битка, кај Орхо-
мев, преостанатите Митридатови трупи ја напуштиле Грција.
МИТРИДАТОВИОТ ПОРАЗ И ДАРДАНСКИОТ МИР

Митридатовата позиција во освоените области не била сигурна.
Дури и по малоазиските грчки градови, кои неодамна го пречекувале'
како спасител, имало многу незадоволници. Меѓу аристократијата и
лихварските кругови имало доста приврзаници на Римјаните. Моби-
лизацијата на војниците за водење војна во Грција предизвикала неза-
доволство кај масите.
Во 86 година, во Ефес избувнало востание што го подготвила
проримската партија. Движењето во Ефес наишло, по се изгледа, на
одглас и во другите градови, и Митридат пристапил кон крајни мер-
ки. На сите малоазиски градови им била дадена слобода, била про-
гласена касација на долговите, робовите биле пуштени на слобода, а
метедите добиле право на граѓанство. На тој начин, Митридат ги ис-
користил демократските пароли стари многу векови.
Но изгубената моќ повеќе не можела да се поврати. Во 86 година,
во Грција се истоварил Валериј Флак. Неговите војници почнале да
пребегнуваат кај Сула. Не верувајќи во верноста на своите трупи,

Флак го одбегнувал судирот со Сула и тргнал за Македонија, за от-
таму да-се.лробие во Азија. Патем, во неговите трупи избувнала по-
буна. Флак вочнал да бега, но војниците го стигнале и го убиле; на
чело на војската застанал Гај Флавиј Фимбрија. На Пропонтида, тру-
пите на Митридат биле победени. Оттаму Фимбрија тргнал на југ и го
принудил Митридат да го надушти Пергам.
Положбата на Митридат, кој претрпел дорази и во Грција и во
Мала Азија, била отежната и со тоа што кваесторот на Сула - Лукиј
Ликивиј Лукул ја организирал флотата и ги исчистил островите на
Егејското Море. Жителите на островските и на малоазиските градо-
ви, во кои дредност имале аристократските грудации, почнале да
преминуваат на страната на Римјаните.
Митридат бил привудев да стапи во преговори; мирот бил склу-
чен во градот Дардан, на личен состанок меѓу Сула и Митридат (во
есента на 85 г.). Сула добил контрибуција во висина од 3 000 таланти
и еден дел од флотата на понтскиот крал, кој требало да ги напушти
освоените области. Несомнено е дека за Рим тој мир бил компроми-
сен. Немало никакви гаранции дека Митридат ќе ое откаже од своите
агресивни намери. Но, Сула брзал да ја заврши војната на Исток, за да
стапи во борба со своите политички дротивници.
Склучувајќи го договорот со Митридат, Сула тргнал против Фим-
брија. Трупите на овој последниов, одбиле да се борат. Фимбрија завр-
шил со самоубиство, а неговите војници преминале кај Сула. Крајот
на 85 година и еден дел од 84 година Сула ги провел во Азија. Про-
тивниците на Римјаните и учесниците во истребувањето на Италците
во 88 година, биле сурово казнети. Ослободувањето на робовите и ка-
сацијата на долговите биле укинати. Кантонирањето на трупите и ог-
ромната контрибуција од 20 000 таланти ја поткопувале благосостој-
бата на Азија. Само мал број градови, што му оставале верви на Рим
и вастрадале од Митридат, биле наградени и добиле привилегии. Вто-
рата половина од 84 година Сула ја помивал во Грција. Грчките градо-
ви, исто така, мошне настрадале од војвата, мвогу од нив биле опу-
стошеви, а ризвиците на храмовите ограбеви. Сула секаде ги восдо-
ставил старите односи. Власта на Римјаните, како до грчките градо-
ви, така и во Македонија, била зацврстева; откако ги завршил под-
готовките за доход дротив мариевците, Сула отдловил во Италија.
4. ДЖТАТУРАТА НА СУЛА
ВОЈНАТА ВО ИТАЈШЈА
Во пролетта ва 83 годива со војска од 40 000 луѓе, Сула се исто-
варил во Брундисиј. Меѓу дрвите му дристадил младиот Гвај Помдеј
(син на Помлеј Страбон, учесвик во Сојузвичката војна); тој му до-
вел две легии, што ги составил од клиевтв и арендатори. Кај Сула
нребегале и некои истакнати оитимати. Тој објавил дека на жителите

на Италија им ги гарантира сите стекнати ирава. И иокрај тоа, некои
племиња, особено Самнитите, му пружиле уиорен отпор и до крајот
на војната останале непомирливи. На Сула не му се цотчинила ни
Етрурија.
Мариевците собрале голема војска, но немале единствен план за
борба. Во одделни случаи тие унорно му пружале отиор. Но Сула и
војсководците-оитимати што иреминале на негова страна уснеале да
ја иобедат војската на своите непријатели. Во иоследната битка со
иротивниците, што се обидувале да нреминат во офанзива, Сула се
судрил иред самиот влез во Рим, кај Колинската аорта. Мариевците
претрпеле целосен иораз, и кога потоа се иредало и последното нивно
улориште - градот Праенесте, Сула можел да слави цедосна иобеда.
Само мал број истакнати мариевци усиеале да побегнат. Марневиот
син, ксшсул за 82 година - Гај Мариј, завршил со самоубиство.
По овој иораз на мариевците, само мал број италски градови и
натаму давале отпор. Во занадните ировинции, на Сикилија и во Аф-
рика, тие се држеле се до 79 година.
Победата на Сула над мариевците била следена со сурово аре-
сметување како во Италија, така и во Рим. На Марсовото иоле се убие-
ни неколку илјади заробени Самнити. Кога криковите од убиените
стигнале до храмот на Белона, во кој заседавал сенатот, Сула ладно-
крвно рекол дека "тоа ио негова наредба казнуваат неколку злостор-
ници, и ги замолил сенаторите да го зачуваат спокојството".166 Во
Самниј и во Етрурија биле ислратени казнени експедиции; иритоа Сам-
ниј бил толку сшустошен што иосле тоа повеќе не можел да се повра-
ти. Казнените експедиции траеле се до 79 година.
ПРОСКРИПЦИИТЕ
Во Рим, веднаш ио влегувашето на Сула, во градот заиочнало
пресметување со противниците. Биле составени сиецијални списоци,
ироскрипции, во кои биле внесувани лица кои на Сула му изгледале
сомнителни. Тие се ставани надвор од законот; секој што ќе ги убие
или нредаде, добивал награда; нивниот имот подлежел на конфиска-
ција, а робовите станувале слободни. Главите на убиените биле изло-
жувани на Форумот. Бил извршен голем број неказнети убиства од
лични сметки и од користољубиви побуди. Сиоред некои податоди,
биле убиени 90 сенатори и 2 600 витези. Имотот на осудените бил
иродаван на лицитација. Приврзаниците на Сула, меѓу кои имало и
негови ослободеници и ветерани, стекнале огромен имот.
ДЖТАТУРАТА НА СУЛА
Откако ја освоил власта, Сула се погрижил да најде правна форма
за својата иозиција. Тој истакнал дека смета дека е потребно на еден
човек да му се доделат вонредни полномоштва за да заведе ред во
државата. Во Рим тогаш на власт се наоѓал цривремен управувач -
interrex (привремен крал), бидејќи немало консули. Овој обичај води
потекло уште оддајстари времиња. Во времето на кралевите, во слу-
чај на смрт на кралот врховната власт обично преминувала на сена-
тот; но овој ноставувал "привремени кралеви" (interreges), кои наиз-
менично владееле се дотогаш додека не се избере нов крал. Во време-
то на Републиката, во случај да загинат двајцата консули, до истекот
па рокот на пивпите овластуваља и стапуваше па власт на новите ма-
гистрати, сенатот исто така избирал привремер крал, во чии раце
преминувала врховната власт. Кон крајот на 82 година interrex-от Лу-
киј Валериј Флак (Постариот) во комитиите го спровел законот за
врховната власт (lex Valeria de imperio) и го наименувал Сула за дикта-
тор на неопределено време.
Според Валериевиот закон Сула ги добил вонредните ирава на
диктатор. Тој ја добил диктатурата заради издавање закони и уреду-
вање на државата (dictator legibus scribundis et republicae constituendae),
co најнеограничени овластувања; диктаторот во сите области, спо-
ред сопствено наоѓање, располагал со животот и со имотот на граѓа-
ните; тој можел да им дава врховна власт (imperium) на одделни лица,
да основа колонии, да ја води надворешната политика и да издава за-
кони во врска со кое и да било прашање.
Функцијата диктатор во Рим не била пополнета уште од времето
на Втората пунска војна. Диктатурата на Сула изгледала како старин-
ска само сиоред името. Во поранешните времиња диктаторот имал
неограничени права, но бил иоставуван заради извесна олределена
цел (водење војна, задушување востание). Рокот на поранешната дик-
татура бил временски строго ограничен (најмногу шест месеци). Су-
ла, иак, бил наименуван за диктатор на неоиределено време.
Сула им арииаѓал на оптиматите, и сите негови новини се нрот-
каени со конзервативен дух, вперени цротив демократијата и се стре-
мат кон тоа да воспостават поредок каков што во Рим постоел пред
Грасите, или дури пред законот на Хортенсиј.
УСТАВОТ НА СУЛА
Сиоред законите што ги издал Сула, сенатот фактички се претво-
рил во највисок државен орган. Неговиот состав бил обновен и зголе-
мен од 300 на 600 луѓе. Новите членови на сенатот потекнувале, глав-
но, од редовите на ислужените војсководци на Сула. Поради новите
иринцшга ири составувањето на сиисоци, звањето сенатор фактички
станало доживотно. Судските функции на сенатот биле пропгарени.

Бројот на постојаните судски комисии (quaestiones perpetuae) се зголе-
мувал (се појавувале комисии за разгледување на предмети за мито, за
труење, за фалсификување на тестаментите итн.)> за поротници биле
избирани, како што било и пред Грасите, сенаторите, а со комисиите
претседавале праеторите. Бил зголемен бројот на магистратурите.
Наместо шест праетори отсега биле избирани осум, наместо осум ква-
естори - дваесет. Консулите и праеторите морале една година да се
наоѓаат во Рим. Притоа власта на консулите била ограничена, нивни-
от imperium се протегал само на Рим и на Италија. Што се однесува до
праеторите, тие во текот на годината во која се наоѓале на власт во-
деле надзор единствено над судовите. По истекот на годината, консу-
лите и праеторите добивале должности ло дровинциите, каде што, ка-
ко и порано, уживале значителни права. Бил утврден определен ред
за минување на магистратурите; кваесторот не можел да биде домлад
од 30 години, праеторот - од 39 години, а консулот од 42 години. Меѓу
секоја должност морало да мине време од на јмалку две години; повтор-
ниот избор за иста должност можел да се врши само по десет години.
Кенсорите биле лишени од своите главни функции, и кенсурата
фактички била укината. Народните трибуни, според новите закони,
требало да станат адвокати на одделни плебејци, како што тоа било во
времето на раната Република. Навистина, тие можеле да му поднесу-
ваат на народното собрание законски проекти, но само оние тто прет-
ходно ги одбил сенатот. Правото на интерцесија било во значителна
мера ограничено. Освен тоа, бившите трибуни аовеќе не можеле да се
кандидираат за други магистратури. Со тоа им била одземена можно-
ста на младите нобили својата карнера да ја започнат со народен три-
бунат. Зајакнувањето на власта на сенатот довело до ограничување
на правата на комитиите, кои морале без поговор да ги нримаат мно-
губројните Корнелиеви заковв. Сите тие закони биле спроведени во
интерес на нобилитетот. Било прекинато делењето на житото на плеб-
сот, што било редовно вршено од времето на браќата Граси.
еОЦИЈАЛНАТА ОСНОВАНА СУЛИНАТА

Непосредна потпора на власта на Сула била војската, благодаре-
ние на која и дошол на власт. Заради трупите била спроведена кон-
фискација на земјиштата на италските градови. Во Етрурија, како и
на територијата на некои градови на Латиј и Кампанија, биле осно-
вани колоиии, во кои се населени околу сто илјади ветерани на Сула.
Раселувајќи ги бившите војници, Сула, пред cfe, го исполнувал своето
ветување; освен тоа, со раселуван.ето на ветераните во Италија тре-
бало да се обнови средниот и ситниот земјопосед; на крајот, со само-
то тоа, на Сула на располагање му стоела целата армија, која во случај
на потреба можел да ја повика. Не сите колонисти на Сула можеле
рационално да ги користат своите парцели. Многу од нив не биле на-
Н. А. МАЦЈКИН 257 СТАРИОТ РИМ
викнати да се занимаваат со земјоделство, западнале во долгови и ја

напуштале земјата, додека други умееле да се одржат и рационално ги
воделе своите стоданства.
Во самиот Рим, Сула се потпирал врз 10 илјади корнелиевци. Та-
ка се викале робовите на осудените и загинати граѓани за времето на
проскрипцијата, робови што добиле слобода и право на граѓанство.
Преку нив, Сула можел да врши цритисок врз народното собрание.
Сула бил неограничен владетел на Рим, но во 79 година ненадејно
ги вратил овластувањата на диктатор и потоа живеел на својот имот
како приватна личност вршејќи, навистина, и натаму влијание врз
политичкиот живот. Во 78 година, Сула умрел. Неговото тело било
пренесено од Кума во Рим, во иридружба на огромно мноштво народ
- ветерани, ослободеници, депутати од италските градови. Во самиот
Рим, во погребната поворка учествувале сите свештеници, магистра-
ти и сенатори, аристократската младина во воена опрема и витезите;
во ироцесијата се носенн две илјади златни венци - од легиите, градо-
вите и пријателите. На Марсовото поле телото на Сула е сдалено и
таму погребано докрај гробницата на римските кралеви. Влијанието
на приврзаниците на Сула било толку големо што никој не изразувал
протест против луксузниот ногреб каков што Рим дотогаш не видел.
Сдоред зборовите на Апијан, Сула "бил страшен дури и ио својата
смрт".!Ѕ7
КАРАКТЕРИСТИКАТА НА СУЛА
Карактеризирајќн го Сула, античките историчари во неговата лич-
ноот истакнуваат редица противречности. Способен војсководец, Сула
уживал редок авторитет меѓу војниците, но самиот бил егоистичен и
ладен човек. Тенденциите за реставрација кај него се комбинирале со
пренебрегнувањето на римските обичаи. Тој, на пример, во грчките
градови се појавувал во грчка облека, што римските магистрати обич-
но не го иравеле. Жеден за дари, сметајќи го делиот конфискуван
имот на осудените за свој плен, Сула во исто време бил расидник.
Сула умеел својата неизмерна суровост да ја комбинира со ладна иро-
нија. Тој го прекинал ограбувањето на Атина, велејќи дека "ги сака
живите поради мртвите".168 Кога во време на проскридциите некој
неталентиран доет му доднел ланегирик во стихови, Сула наредил на
авторот да му се даде извесна сума дари, Дод услов во иднина да не ди-
шува стихови. Сула бил образован човек, добро ја дознавал грчката
литература и философија. Тој бил еликуреец и скелтик и со иронија се*17
,ст Арр., De bell, civ., 1,106.

"* Plut. Sulla, 9.
изразувал за барањата на традиционалната религија. Опустошувајќи

ги ризниците на грчките храмови, Сула изјавил дека храмовите не
чувствуваат потреба за што и да е бидејќи боговите ја цолнат нивната
благајна. Но Сула во исто време бил и суеверен човек, верувал во
секакви сновиденија и знаменија, бил убеден фаталист, верувал во
својата судбина и цокрај своето име го ставал прекарот Felix - Сре-
ќен. Божицата Венера ја сметал за своја заштитничка. Освен тоа, иод
името на старинската божица Белона ја почитувал кападокиската бо-
жида Ма, чиј култ се одликувал со особен фанатизам.
Откажувањето на Сула од власта било неочекувано за неговите
совре^еници и несфатливо за античките историчари.
ЗНАЧЕБЕТО НА ДИКТАТУРАТА НА СУЛА

Прашањето за причината на откажувањето на Сула од власта, ги
интересирало и модерните историчари. Сиоред мислењето на Мом-
зен, Сула и создал на олигархијата независна положба, & обезбедил
власт, "и откако работата била завршена, творецот му го отстапил
местото на своето дело".169Всушност, режимот на Сула не бил цврст.
Против него растела олозицијата и меѓу нобилитетот, така што
откажувањето од диктатурата, со зачувување на другите бснови на
уставот на Сула, бил единствен излез. Диктатурата на Сула била ва-
жен момент во римската историја. Вооружените судири на разните
политички групи од времето на браќата Граси, станале обична појава.
Во осумдесеттите години тие вооружени судири се претвориле во
долготрајна и упорна граѓанска војна, следена со сурови пресметува-
ња меѓу иротивниците. Не водејќи сметка за старите римски обичаи,
Мариј и Сула се стремеле, со помош на војската да ја добијат лолитич-
ката власт. Подоследен од своите противници, Сула во граѓанската
војна ја освоил власта и станал неограничен владетел. Тој се стремел'
да ги задоволи основните политички барања на онаа грула што го
истакнала. Но, иако Сула сироведувал реформи кои официјално има-
ле цел да го обноват стариот римски политички поредок, сепак, ка-
рактерот на неговата власт обележува нова етапа во римските поли-
тички односи. Стариот римски устав бил републикански; тој му ја
претиоставувал врховната власт на народното собрание, авторитетот
на сенатот, овластувањата на магистратите засновани врз законот и
обичаите. Сула само формално го обновувал аолитичкиот иоредок од
времето пред браќата Граси, или дури од цорано. Всушност, тој вм ал
неограничена монархиска власт, а уставот што го создал го обезбе-
дувал владеењето на олигархијата, не целиот нобилитет земен во це-
лост, туку извесни негови груии.
|а Момзен, Историја аа Рим, т. II, 1937, стр. 349 (на руски).

Тоа бил прв обид за вооружено освојување на цолитичката влаот;

тоа бил преседан, пример, по кој во иднина ќе тргнат други римски
војсководци-политичари.
Диктатурата на Сула не била сосема неочекувана и необична по-
јава за римскиот живот, но нејзините преседани не треба да се бараат
во старинската римска диктатура од времето на Самнитските војни и
борбите на патрикиите и плебејците, туку во вонредните овластува-
ња, кои се воведени од времето на борбата на сенатот против Гај Грах.
Диктатурата на Сула била извесен вид вонредна магистратура. Оваа
политичка појава укажува на кризата на римскиот цолитички поре-
док, формиран пред повеќе столетија.
Сула се здобил со власта потаирајќи се во прв ред врз наемнич-
ката војска што ја создал Мариј. Наемничката војска можела да се
искористи не само во борбата иротив надворешните непријатели: таа
станала оружје на внатрешната политичка борба. •
На тоа го свртел вниманието уште Монтескје, во своите "Расу-
дувања за причините за големината и опаѓањето на Римјаните".-
ГЛАВА XVIII
РИМСКАТА ДРЖАВА ПО СМРТТА НХ СУЛА И

СПАРТАКОВОТО ВОСТАНИЕ
1. ИТАЛСКОТО ЗЕМЈОДЕЛСТВО ВО СРЕДИНАТА HA IВ. ПРЕД Н. Е.
ПОРАСТОТ НА РОБОВЛАДЕТЕЛСТВОТО
За оние педесет години колку што минале од времето на акцијата
на Тибериј Грах до диктатурата на Сула, во животот на римекото оп-
штество се случиле значајни промени. Порастот на робовладетел-
ството претставува еден од основните белези на римскиот економски
живот во првата половина на I в. пред н. е. Војните на Мариј и Сула,
како и подоцнежните походи, имале за последица здобивање голем
број заробеници што биле претворани во робови.
Важен извор за пополнување на пазарот со робови било гусар-
ството, кое особено се засилило во времето на Сојузничката и на
Митридатовата војна.
Центар на трговијата со робови во Егејскиот басен и натаму бил
островот Делос. Какво значење имал тој за римскиот и за италекиот
живот, може да се види по тоа што при неговото освојување од страна
на Митридат на него се отепани 20 000 Италци.
Во италското стопанство робовладетелскиот систем добил уште
поголемо значење отколку во претходниот период. Робовскиот труд
и натаму го потиснувал слободниот труд; поради тоа се забрзувал про-
цесот на пропаѓање на ситните производители.
PA3B0J0T НА ЗЕМЈОРЛСТВОТО
Водечка гранка на робовладетелеката економика на Италија во
средината на I в. пред н. е. и натаму било земјоделството.
За динамиката на неговиот развој можеме да добиеме претстава
ако Катоновите податоци, од средината на II век, ги споредиме со она
што го кажува римскиот автор Марк Терентиј Варон во своето дело
за земјоделството. Својата агрономска расправа Варон ја пишувал во
триесеттите години на I в. пред н. е. но, многу нешта од оние што ги
кажува тој за односите во земјоделството може да се стави и во пр-
вата половина на I век. Катоновите совети главно се однесуваат на
Латиј и Кампанија, додека Варон ја има предвид цела Италија, чија
плодност високо ја цени. "Има ли нешто корисно во стопанството,
што во Италија не само што не би успевало, туку и би било извонред-

но? Кој друг пир може да се спореди со кампанискиот? Која пченица
- со апулската? Кое вино - со фалернското? Кое маслиново масло со
венафарското? Зар цела Италија, сосема не е засадена со дрвја, така
што изгледа како некаква градина?11170
ПОРАСТОТ НА КРУПНИТЕ СТОПАНСТВА

Имотите што ги има предвид Варон според димензиите, се пого-
леми и пошироки, од оние на Катон. Варон се залага за тоа се да се
работи темелно и рационално. Во своите разгледувања тој ги опфаќа
речиси сите гранки на земјоделството.
Но, прашањето затоа која гранка е најдоходна, Варон не го решава
толку просто како неговиот претходник. Наведувајќи ја табелата на
рѕлативна доходност на разните култури, што ја дава Катон, Варон
забележува: "Но сите со тоа не се согласуваат, некои им даваат пред-
ност на добрите ливади."170171 “Некои велат - продолжува тој - дека тро-
шоците околу одржувањето на лозјата го голтаат приходот."172Варон
му посветува многу место на сточарството. Според тоа, порастот на
крупните поседи водел кон ширење на екстензивните облици на екс-
плоатадија на имотите. Варон им дава предност на имотите што биле
поврзани со пазарот. "Познато е - пишува тој - дека многу сопстве-
ници на поседи мораат да го увезуваат на своите имоти она што им
недостига (жито, вино, итн.); напротив, има многу такви кои мораат
да извезуваат некои производи."173Но оваа забелешка укажува на тоа
дека можеле да постојат и такви поседи што излегувале на крај со
сопствени средства, воделе изолирано стопанство. Варон знае за ла-
тифундии кои имале свои ковачи, влачари и други занаетчии.
Од тоа можеме да заклучиме дека во границите на Италија посто-
еле крупни поседи кои биле во слаби врски со пазарот, произведувале
главно за сопствената потрошувачка и го задржувале карахтерот на
натурално стопанство. Варон нив само ги споменува.
РАБОТНАТА СИЛА НА ИМОТИТЕ

Робовите претставуваат главна работна сила на Вароновите имо-
ти. На Варон му припаѓа знаменитата дефиниција за робот, како ору-
170 Varro, De re rustica, 1,2 , 6 .

171 Ibid., 1,7, 10.
173 Ibid., I, 8 , 1.
Н. А. МАШКИН • 262 СТАРИОТ РИМ
дие што-зборува. "Средствата за работа - вели тој - се делат на тра

дела: на орудија што зборуваат (instrumentum vocale), на орудија што
испуштаат неартикулирани гласови (semivocale), и на неми орудија (mu
tum); меѓу орудијата што зборуваат сиаѓаат робовите, меѓу оние што
испуштаат неартикулирани гласови - воловите, а меѓу немите - тали-
г и т е \174Но локрај робовите, на иоседите бил уиогребуван и трудот на
слободните луѓе. Наемните работаици биле земани, веројатно, во вре-
ме на сезонските работи, но тие, освен тоа, можеле да бидат аренда-
тори инаполичари. ”На нездравите места - советува Варон - подоход-
но е да се обработува земјата со помош на наемни работниди, отколку
'со помош на робови".175 Смислата на овој совет е јасна: робот чини
иари и, сиоред тоа, за неговото здравје во извесна смисла треба да се
грижшп, додека слободниот работник за сопственикот на вилата е
странед, кој секој момент може да се заметг со друг или да се отпушти
од работа.
Авторите на агрономските расирави давале совети како треба да
се постапува со робовите. Варон вели дека не треба да се набавуваат
робови од иста народност, "бидејќи тоа во повеќето случаи е причина
за домашни нереди''.176Авторот не го негира значењето на телесните
казни за робовиге, но зборува н за опомени. "Волјата кон работата
може да се побуди со лослободен режим, со повеќе храна и облека, со
намалување на обемот на работа, или со дозволување на робот на
цасиштата на имотите да истера неколку грла соцствен добиток, или
со што и да било слично".177
За уаравници на вилите (viiicus-ите) и за надзорници над робовите
биле поставувани, исто така, робови. Но, Варон нредлагал тие да се
ставаат во иоинаква ситуација. Ним треба да им се доделува пекулиј,
т. е. таков имот со кој тие можат да располагаат сиоред своето нао-
ѓање, но кој останува сопственост на сопственикот на поседот; ним
треба да им се дозволи да имаат жени-робинки, од кои можат да имаат
деца."Тоа цридонесува тие да стануваат аомирни и поприврзани за
имотот."1™Да се внесе подвоеност меѓу робовите, и, на тој начин, да
се држат во цокорност, тоа е главната Варонова мисла. Меѓутоа, Ва-
рон има предвид идеален имот. Тој го зел нредвид искуството од iio-
седниците на своето време и на иретходниот период. Неговите совети
ги одразуваат интересите на оние робовладетели што се стремеле
своите цриходи да ги зголемат преку максимална радионализадија на
своето стоцанство.
Настаните од седумдесеттите години на I век покажале дека

робовладетелите никако не се одаесувале онака благо кон своите ро-
бови како што прецорачува Варон. Можно е нритоа Варон да го зел
иредвид вскуството од големото востание на робовите во Италија. Во
времето на Сула и во следните деценин паѓа нроцутот на крупниот
латифундијален лосед. Поседите на римските магнати оцфаќале ог-
ромни територии. Така, на пример, поседите на Домитиј Ахенобарб
изнесувале иовеќе од 40 илјади југери. Расцродажбата на земјиштата
по проскриицијата на Сула иридонесла за тоа тие да се концентри-
раат во рацете на иоединци. Како извесна противтежа на таа лати-
фунднјална сопственост служеле населбите на ветераните, но тие, се
разбира, не можеле да влијаат врз односот меѓу круиниот и средниот
земјопосед.
Крупните имоти не биле концентриради на едно место. Тие често
се состоеле од цоседи што се наоѓале во разни делови на Италија.
2. ЗАНАЕТЧИСТВОТО И ТРГОБИЈАТА
ЗАНАЕТЧИСТВОТО
Работата на робовите наоѓала иримена и во занаетчиството. Во
рудниците н во каменоломите, речиси исклучиво, се уцотребувал тру-
дот на робовите. По занаетчиските работилниди, исто така, биле вра-
ботени робови. Меѓу нив имало искусни мајстори, што биле ценети
повеќе од другите робови и се наоѓале во поинаква лоложба од оние
кои работеле во земјоделството или во рудниците.
По италските градови преовладувало ситното занаетчиско нро-
изводство. Во малите работилнициработеле но неколку лида, под при-
смотра на содственикот, на негов ослободеник или на роб. Нталско-
то занаетчиство во тој период не ги намирува ло само локалните, итал-
ските дотреби; некои работилници почнале да работат и за извоз во
други земји. Бронзените и бакарните изработки од кампаниските гра-
дови, цроизводите од северноиталската керамика - почнале да се из-
везуваат надвор од гранидите на Италија. Тие се пробиле во лрв ред,
во галските области, во кои романизацијата иостигнала сигурни ус-
иеси.
ИТАЛСШ А Ж ОВИЈА
Но, иако многу италски градови и области биле вклучени во раз-
мената, италската трговија и натаму била иасивна. Вредноста на итал-
скиот извоз била значително пониска од вредноста на стоката што
била увезувана во Италија. Главната ставка во увозот ја имале робо-
вите и житото, а веднаш е о нив доаѓале луксузни артикла, што се
однесувале на најразновидните страни на римскиот живот. Помор-

ската трговија донесувала високи приходи, но била сврзана со ризик,
бидејќи поморскиот транспорт често страдал и од елементарни нез-
годи, и од напади на гусарите. Трговијата непосредно се наоѓала, глав-
но, во рацете на Италците (особено Кампанијците) и на италските Гр-
ци; римските деловни луѓе повеќе сакале во неа да учествуваат само
со својот капитал. Населбите на Сиријците и Грците во Путеоли сведо-
чат за тоа дека некои гранки на италската трговија се наоѓале во ра-
цете на странци.
Како компензација за пасивниот биланс на италскататрговија слу-
жело тоа што во Рим, поради вонекономска принуда, пристигале ог-
ромни средства од провинциите и од зависните хеленистички држави.
3. ЕЕПЛОАТАЦИЈАТА НА ПРОВИНЦИИТЕ И УЛОГАТА

НАЛИХВАРСТВОТО
Лихварството во Рим се појавило уште во дамнешни времиња, но
во времето на Сула тоа зема најшироки размери. Приврзаниците на
Сула, што се збогатиле од конфнскациите, ги вложувале средствата
во-разни доходни операции. Се појавуваат деловни луѓе од крупни
размери. За еден од нив Кикерон вели дека водел мноштво работи,
земал под закуп разни доходни објекти, имал голем дел во разни ком-
пании." Тој ги кредитирал народите и ... им давал заеми на кралеви-
те".179За експлоатација на провинциите биле заинтересирани и вите-
зите и нобилите. Витезите се стремеле да им обезбедат владеење на
здруженијата на иубликаните, а претставниците на нобилитетот сака-
ле да исцедат пари од провинциите преку изнудување. Лихварските
операции по провинциите биле вршени во најкрупни размери. Град-
ските општини морале од лихварите да земаат пари, за да можат да го
исплатат она што го барале публиканите или намесниците на провин-
циите. Каматите на заемите стигнувале речиср до 50 проценти. “Поч-
нувајќи од последните години на Републиката, римекото владеење се
засновало врз немилосрдната експлоатација на освоените провин-
ции..."180Војната со Митридат покажала до какви резултати може да
доведе таа експлоатација. И покрај тоа, судбината на италските жите-
ли во Мала Азија по Митридатовиот ефески указ сеуште не им послу-
жила како лекција на римските освојувачи. Соголувањето на провин-
циите ги лобудува Римјаните на нови оевојувања. Од времето на Су-
ла Започнува нов период на римскиот имиеријализам. За колонијална
m Cio., Pro Rabirio Postumo oratio, 2,3.

180Енгело, Потеклото на семејството, приватиата сопственост и државата. Дела на Маркс и
Енгело, т. XVI, дел I, стр. 125 (на руски).
;
политика биле заинтересирани разнн кругови на римското и на итал-

ското население.
За нови освојувања биле заинтересирани и претставниците на
нобилитетот, и витезите, и средните слоеви на градското население,
што вложувале средства во откупни компании, и плебсот, кој сметал
i
на дистрибуции и на претстави по успешните походи. Кога ги унотре-
буваме поимите "имнеријализам" и "колонијална иолитика", мораме
да го имаме иредвид она што е сиецифично за античкиот Рим.
"Колонијалната политика и империјализмот постоеле и иред нај-
новиот степен на каиитализмот, па дури и иред кашггализмот. Рим, кој
се засновал врз роиството, водел колонијална политика и остварил
5 имиеријализам. Но “општите" разгледувања за имиеријализмот, кај
кои се заборава битната разлика на општествено-економските фор-
мации или се става на последно место, неизбвжно се претвораат во
најпразни баналности и во расфрлување со фрази како што е сноре-
дувањето на "големиот Рим со Велика Британија".181
4. РИМСКОТО РОБОВЛАДЕТЕЛСКО ОПШТЕСТВ 0 ВО ПРВАТА ПОЛОВИНА

НА1В.ПРЕДН.Е.
НОБИЛИТЕТОТ
Како и во иретходниот иериод, нобилитетот и сега заземал доми-
нантна позиција во државата, но во неговите редови се вршела извес-
на диференцијација: се одвојувала релативно мала група магнати, што
се потпирала врз развиената клиентела, во која сиаѓале цели ировин-
циски градови.
Материјалната база на римското магнатство, како и во претход-
ниот период, ја сочинуваат крупниот земјоиосед, ири што богатите
Римјани, покрај имотите во Италија, добивале и големи поседи по
провинциите.
ЕКСПЛОАТАЦИЈАТА НА ПРОВИНЦИИТЕ
Имало н други методи за експлоатација на провинциите од страна
на римскиот нобилитет. Уиравувањето со разни области во голема
мера служело како извор ва богатење.
181В. И. Ленин, Империјализмот како највисок стадиум на капитализмот, Култура, Белград,

1947 година, стр. 79.
Особено бил лознат, на пример, праеторот Гај Вер, кој уиравувал

со Сикилија од 73 до 11 година. Ниеден член на сикилијанските градски
совети не можел да биде избран ако претходно не му даде мито на Вер.
Добитниците на крупни наследства му плаќале огромни суми. Жите-
лите на еден град, што беа наумиле да се жалат на високите намети,
морале да' му платат големо количество жито и пари. За купување
намирници за градот Рим, Вер добил 37 милиони сестертии; тие пари
тој ги оставил кај себе, а во Рим испратил ограбено жито. Насекаде
собирал уметнички дела. Познати статуи, убави бронзени садови, злат-
ни предмети - сето тоа Вер го конфискувал за своја корист. Него-
вото господарење на Сикилија имало речиси исти последици како од
освојување или од чума. Речиси половината од обработливото зем-
јиште било запуштено. Населението се разбегало, и во некои области
останала најмногу една третина од сите земјоделци. Вер се црославил
со својата алчност и самоволие во уцравата. Тој, несомнено, бил ис-
клучок. Но затоа, имало многу магистрати обвинети за изнудување.
“Колку ли виновници имало во Азија - рекол Кикерон, Веровиот об-
винител - колку во Африка, Шпанија, Галија, на Сардинија, колку и на
самата Сикилија!1,182
Жителите на провинциите цоднесувале жалби, но во судоките ко-
мисии од времето на Сула заседавале тие исти сенатори. Средствата
добивани ио лровинциите биле трошени за поткупување на избира-
чите во Рим. Но, не им одело добро на сите претставници на највисо-
киот сталеж. Значаен дел нобили пропаднале, нелродуктивно тро-
шејќи ги своите лриходи, при што еден од начините на трошење биле
расходите при изборот за магистрати. Пропаднатите нобили, покрај
наемните војници, токму и ја сочинувале потпората на Сула во него-
вата борба за диктатура. Меѓу разните претставници на нобилитетот
била водена борба за влијание, за власт, за богатство.
ВИТЕЗИТЕ
Во исто време лродолжува борбата меѓу нобилитетот и витезите.
Повеќето претставници на витешкиот сталеж застанале на страната
на противнидите на Сула, така пгго витезите повеќе од другите слое-
ви на населението, настрадале во времето на проскрипциите на Сула.
Но, борбата не лрестанувала ни по Сула.
Голема улога во трговијата со провинциите, особено по Сојузнич-
ката војна, имале жителите на италските градови, кои во правата би-
ле изедначени со старите римски граѓани.
ш Cic., Actio in Verr,, lib. II, 65,153.

СЕЛАНСТВОТО
Аграрните реформи не можеле да го запрат иропаѓањето на се-
ланството. Иако тоа сосема не исчезнало, иако имало области во кои
се зачувал средниот и ситниот земјоиосед, сепак, селанството во по-
литички поглед го губело своето значење. По 100 и 91 г. аред н. е.
повеќе не се случувало овие или оние закони да иоминале благода-
рејќи на активното учество на селскиот нлебс. Пред пропаднатите
селани стоеле два пата: или во војска, значителен дел од својот живот
да се борат за секој истакнат војсководец, или во Рим, каде што ги
пополнувале редовите на римскиот лумпенпролетаријат.
Пропаднатите селани и лумиеннролетерите ја сочинувале онаа
резерва од која бида цополиувапа паемпичката војска, која играла
вонредно важна улога како во борбата меѓу Мариј и Сула, така и во
граѓанските војни во следниот иериод. Аграрното црашање не ја из-
губило својата актуелност. Стаиувајќи во војската, селаните-беззем-
јаши сметале на тоа, откако ќе ја ислужат војската, да добијат зем-
јишни иарцели, и во аграрните закони на тоа време често се наидува
на точка за доделувањето земја на ветераните. Но, таа земја требало
да ое најде, и иницијаторите на законите морале да стапуваат во борба
со оние кои веќе ги користат или имаат намера во рамките на круини-
те имоти да ги користат земјиштата предвидени за поделба меѓу ве-
тераните. Претресувањето на проектите на аграрните закони секо-
гаш се одликувало со особена острина.
ГРАДШ ОТ ПЛЕБС
Меѓу градскиот илебс лумпениролетерските елементи играле го-
лема улога. Државата трошела огромни средства на дистрибуции. Со
ломош на претстави и дистрибуции цолитичарите ги нривлекувале
плебејците на своја страна. Значителен дел од плебсот ја сочинувал
клиентелата на римските магнати. Средствата трошени за доткуду-
ван>е - директно или индиректно - главно биле добивани од провин-
циите; тоа бил оној "вишок профит" што владеачкиот слој на робо-
владетелското оиштество го делел со малоимотните римски граѓани.
Римскиот лумиениролетаријат им арипаѓал на иаразитските слоеви
на римското општество. Градските жители што се занимавале со
продуктивна работа (занаетчии, надничари, цродавачиитн!), не можеле
да се борат со конкуренпијата на евтиниот робовски труд и не нграле
битна улога ниту во стопанскиот ниту во прлитичкиот живот на ирес-
толнината.
Доминацијата на лихварскиот каш тал се чувствувала во сите елое-
ви на населението. Од лихварите трпеле и градските жители и селан-
ството, да дури и некои претставници на нобилитетот. Незадоволни
од постојната ситуација, сиромасите де ги поддржувале витезите, де
нобилитетот, борејќи се за олеснување на својата положба. Не ја сме-

та нанразно Салустиј жеДта за иромени (cupiditas rerum novarum) за
карактеристичен белег на илебсот.
ОСЛОБОДЕНИЦИТЕ
Неопходно е да се истакне дека бројот на ослободеници е се иого-
лем. Нивната социјална положба била различна. Некои од нив и при-
паѓале на римската ллутократија. Во еден од своите говори183 Кике-
рон зборува за ослободеникот на Сула, Хрисогон, кој, користејќи се
со заштитата на својот иатрон, за баднјала куиил конфискувани имоти,
добил огромен имот, си изѕвдал куќа на Палатин, се опкружил со ска-
иоцени коринтски садови и со други драгоцености, се појавувал на
улица следен од сјајна свита. Но, таквите ослободеници, се разбира,
биле во малцинство. Мнозинството ослободени робови се стопувало,
главно, со слободниот плебс. Ослободениците, според тоа, лретставу-
вале друг извор на иораст на слободното градско население.
Робовите, вработените во сите гранки на стопанството, по куќи-
те не само на угледни и богати лица, туку и луѓето со среден статус,
бесправните и експлоатираните, биле во тоа време голема политич-
ка сила. Тие претставувале најцродуктивна класа на римското ошпте-
ство. Нивниот број бил голем, особено во Рим и по крупните цоседи.
УЛОГАТА НА РОБОВИТЕ ВО ПОЛИТИЧКАТА БОРБА

Претераната експлоатација и концентрирањето на огромен број
робови ио поседите и градовите доведувале до востанија на робовите,
кои се почесто се повторувале. Во својата меѓусебна борба робовла-
детелите во тоа време ги кориетат робовите. Поради помошта во бор-
бата против Римјаните во Азија, Митридат им дал слобода; мариев-
ците ги ослободувале робовите на своите иолитички иротивници; ро-
бовите на ироскрибираните противниците на Сула образувале одред
на "корнелиевци", кој броел десет илјади луѓе. Тие луѓе се појавувале
како "пиони во радете на владеачките класи,,,1Мно тоа сепак им да-
вало извесно искуство во борбата против робовладетелите.
Рим во тоа време ја раширил својата власт речиси на целиот ба-
сен на Средоземното Море; меѓутоа, во иолитички поглед, тој во це-
лост ги задржал белезите на град-држава. Но, настаните од крајот на
ш Cic., Pro Roscio, U, 5.

|!ИЛенин, Дела, т. XXIV, стр. 375 (на руски).
Н. А. МАШКИН 269 СТАРибт РИМ
II и на дочетокот на I в. пред н. е. го поколебале тој поредок. За бор-

ба против побунетите робови, за задушување на слободните сиромаси,
за задушување на востанијата по провинциите, за успех во надвореш-
ните војни - биле потребни други методи на владеење. Рим дреми-
нувал од република на воена диктатура.
5. ЛЕПИД0В0Т0 БОСТАНИЕ. СЕРТОРИЕВАТА ВОЈНА

0П03ИЦИЈАТА КОН РЕЖИМОТ НА СУЛА
Набрзо по смртта на Сула, опозицијата ја дигнала главата. Се
раздвижиле разии слоеви на населението. Градскиот плебс бил пеза-
доволен од укинувањето на житните дистрибуции за времето на Сула
и сакал да им ја врати власта на народните трибуни; витезите се стре-
меле да ги добијат судовите во свои раце; родниниге на лроскрибира-
ните очекувале враќање на земјата и на граѓанските права; должни-
ците се надевале на социјални реформи; ностоел видлив број нобили
'што сметале дека е неопходно да се вослостави стариот устав, кој им
овозможувал на многумина, а не на грст оптимати, да учеотвуваат во
политичкиот живот и да влијаат врз државните работи.
ЛЕПИД0В0Т0 ВОСТАНИЕ
Прв против уставот на Сула се дигнал консулот од 78 година -
Марк Аемилиј Лепид. Своевремено, Лепид бил Сулин приврзаник н
на проскрипциите добил имот за себе, но потоа преминал на страната
на опозицијата и набрзо по смртта на Сула истапил со барања вперени
против Сулиниот устав. На Лепид му пошло од рака да постигне, со
извесни ограничувања, да се обнови евтината продажба на житото на
римските сиромаси. Другите Лепидови предлози, и на крајот неговиот
проект за враќање на поранешните овластувања на народните три-
буни, биле отфрлени. Во исто време, во Етрурија започнало востание,
што го дигнале локалните жители, лишени од земја, а против вете-
раните на Сула. Заради задушување на тоа движење, во Етрурија биле
испратени двајцата консули. Но, Ледид својот престој во Етрурија го
искористил за подготовка на ново востание. Тој во прв ред се потди-
рал врз земјопоседниците, кои Сула ги упропастил, на Мариевите ве-
терани и на населението, незадоволно од поделбата на земјата, на
Сулините ветерани.
По завршувањето на рокот на својот ковсулат, Ледид со војската
што ја собрал, тргнал за Рим, дошол до самиот град, но бил лоразен на
Марсовото поле. Приврзаникот на Сула, Помдеј, успеал во северна
Италија да извојува добеда над Лепидовиот сојузник Марк Јуниј Брут.
Брут загинал, а Ледид добегнал на Сардинија, каде шго набрзо ум-
Н. Д. МАШКИН 270. СТАРИОТ РИМ
рел. Остатоците од Лепидовите трупи ги одвел еден од истакнатите

мариевци - Марк Периерна, во Шнанија, за да ги приклучи кон вој-
ската на Квинт Серториј, која таму се борела против олигархијата на
Сула.
КВИНТ СБРТОРИЈ
Квинт Серториј бил еден од најкруините водачи на мариевската
оиозидија. Тој водел иотекло од едно богато семејство што живеело
во земјата на Сабините. Како млад човек Серториј учествувал во вој-
ната со Кимбрите, а лотоа во Сојузничката војна, и се истакнал како
храбар италентиран командант. За време на граѓанската војна, актив-
но се борел на страната на мариевците, иако ја чувал независноста
кон Мариј. Во 83 година, од.мариевската влада ја добил цровинцијата
Шпанија, уиравувал со неа до 81 година, но потоа, дод цритисок на
трупите на Сула. бил принуден да иобегне во Африка. Започнале го-
дини на скитање, полни со оаасности и авантури. По неколку години,
населението го повикало Серториј да се врати на Пиринејскиот Полу-
остров, каде што започнал уснешна борба цротив приврзаниците на
Сула. Шианија се претворила во дентар на мариевската емиграција.
Меѓу Ибердите, Серториј уживал голем авторитет. Него го сметале
за ослободител на Рим и му припишувале иосебна божествена сила.
Се зборувало дека Серторија го следи кошута што му ја пренесува
љубовта од боговите.
Ставот на самиот Серториј кон иберското население бил поина-
ков од ставот на другите римски намесници. Тој си поставил цел да ја
романизира иберската аристократија. Во Оска е основана школа, во
која се воспитувале децата на локалната аристократија, учејќи го ла-
тинскиот и грчкиот јазик. Иберците служеле во неговите трупи, иако
јадрото на војеката и на командантските должности се наоѓало во
рацете на Римјани. Од римските емигранти бил образуван сенат од
300 луѓе, што поставувал офидијални лица и сиоред римските приме-
ри управувал со областите што ги зазел Серториј.
Од Рнмјаните што побегнале од Сула и од Иберците, Серториј
составил значителна војска. Перперна, кој во Шпанија ги довел оста-
тоците од Лепидовите одреди, ја лополнил Серториевата војска. По
ова, Серториј неколку години бил бвзбеден. Тој дури стапил во врска
со Митридат и со киликиските гусари.
БОРБАТА НА ПОМПЕЈ ПРОТИВ СЕРТОРИЈ

Поради опасноста што се заканувала, суланскиот сенат решил да
преземе вонредни мерки и го испратил во Шпанија заради борба про-
тив Серториј - Гнај Помпеј, кој уште не бил избран за магистрат, но
кој усиеал да се истакне за времето на Сула и при задушувањето на

Ленидовото востание. Наименувањето на Помпеј им противречело на
традициите, но ситуацијата на унравата била безизлезна, и на Помиеј
самнот сенат, без потврда од народното собрание, му дал проконсул-
ски права и врховна команда во далечна Тпанија. Во почетокот и
Помпеј трпел порази од Серториј. Нему му биле цотребни свежи си-
ли, за да ја зајакне својата ситуација и да иремине во офанзива. Но,
иоложбата на Серториј постелено станувала се иотешка. Тој морал
од своите ибериски сојузници да бара се иоголеми жртви; во логорот
на римските емигранти заиочнале несогласувања. На чело на неза-
доволнидите застанал Перперна, кој не сакал да му отстапи цредност
на Серториј. Против Серториј е склоиен заговор, и тој бил убиен за
време на гозба (72 години). Смртта на талентираниот војсководец
предизвикала распаѓаше на неговата војска. Повеќето ибериски од-
реди се разотишле дома. Перперна, кој го заменил Серториј, не ужи-
вал авторитет во редовите на востаниците. Набрзо, бил поразен од
Помпеј, заробен и погубен. Во 72 година Шпанија била повторно сми-
рена; во исто време Римјаните морале да водат нова војна со Митри-
дат; но, главната оиасност била самата Италија.
Серториј спаѓа, несомнено, меѓу истакнатите римски државници.
Храбар и талентиран војсководец, тој ирв од римските управници по-
кажал дека Римјаните, ако сакаат да владеат со провинциите, мора да
се потпираат врз локалната аристократија и за таа цел мора да се
грижат за ширење на романизацијата.
6. СПАРТАКОВОТО ВОСТАНИЕ
Во моментот на огорчена класна борба во самиот Рим, војната со
Серториј во Шпанија и со Митридат во Азија, а освен тоа и неуспеш-
ните борби со гусарите на море - во Италија заиочнало најголемото
востание на робовите во антиката.
ГЛАДШАТОРИТЕ
Војните ја исполниде Италија со робови, меѓу кои биле застапени
најразлични етнички групи, Гали, Германи, Тракијци, хеленизирани
жители на Азија и Сирија. Главната маса на робови работела, како
што е понапред кажано, во земјоделството и живеела во крајно тешки
услови. Од градските робови во иосебна положба се наоѓале гладија-
торите. Во I в. пред н, е. без гладијаторски цретстави во Рим не можел
да мине ниеден цразник. Некои од нив се бореле во тежок оклоп, дру-
ги биле вооружени само со тризабец и фрлале на противникот мрежи,
за да му зададат удар, трети имале големи четириаголни штитови и
мали мечеви, четврти, пак, долги мечеви и мали штитови; имало гла-
дијатори што се бореле на коњи. Кога некој во бојот ќе бил победен,

гледачите со викотници давале на знаење дали треба да му ое пош-
теди животот или, пак, противникот треба да го дотепа.
ЗАГ0В0Р0Т ВО КАПУАНСКАТА ГЛАДИЈАТОРСКА Ж 0Ј1А

Гладијаторите се пуштани во арената обучени и тренирани. Пос-
тоеле сдецијални школи, во кои робовите добивале гладијаторска веш-
тина. Самата професија барала од гладијаторите смелост и храброст.
Во една од танвите школи, која му припаѓала на некој Лентул Ба-
тијат, во кампанискиот град Капуа, бил склучен во 74 г. цред н. е.,
заговор на робовите, во кој учествувале околу 200 луѓе. Заговорот
бил откриен, но повеќе од 70 робови успеале да излезат од градот и да
се скријат на Везув.
СПАРТАК И ДРУГИТЕ РА10В0ДИТЕЛИ НА ВОСТАНИЕТО

На чело на востанието застанал Слартак. Според соопштението
на Плутарх, Спартак бил Тракиец по потекло, служел во римските
трупи како наемник, побегнал, потоа бал заробен и предаден во гла-
дијатори. Подоцна, поради својата физичка сила и храброст, добил
слобода и стапил, како учител за мечување, во гладијаторската школа
на Лентул Батијат. За неговата сила и за високата интелектуална на-
дареност, Плутарх вели: "тој повеќе личел на образован Хелен, от-
колку на варварин".185 "Необично голем, по телото и по душата"186 -
рекол за него Салустиј. За другите водачи на востанието не се зачу-
вани биографски податоци. Самите нивни имиња - Крикс, Оеномај -
ништо не кажуваат, бидејќи имиња на робовите, според свое наоѓа-
ње, обично им давале нивните господари.
ПРВИТЕ СПАРТАХОВИ УСПЕСИ

Востаниците се задврстиле на Везув, и набрзо нивниот број мош-
не се зголемил. Ним им пристигнувале робови од соседните поседи,
како и "слободни луѓе од полињата", како што вели Апијан. Веројат-
но дека тоа биле пропаднати селани што ги имало многу во Кампа-
нија. Римските власти најпрвин на воотанието не му посветувале осо-
185Plut, Сгаѕѕ., 8.
ш SaL, Hist. Ш, fiagm., 91.
бено внимание, бидејќи бегствата на робовите од своите господари

биле обична дојава. Против Спартак биле испратени само локални
одреди; востаниците ги поразиле и го заплениле оружјето. Дури по
тие неуспеси, заради задушување на движењето, бил испратен Гај
Клавдиј Глабер, со одред од три илјади луѓе. Клавдиј го зазел един-
ствениот иат што водел од планината, така што на робовите отстап-
ницата им била речиси пресечена. Но, Спартак нашол излез од таа
ситуација: од гранките на дива винова лоза што растела во изобилство
по падините на планините, наредил да се сплетат скали, преку кои
опседнатите се спуштиле и им дошле на Римјаните зад плеќи. Поради
неочекуваниот напад, Клавдиевиот одред почнал да бега. Потоа, си-
лите на востаниците почнале брзо ца се зголемуваат. Побунетите ро-
бови во толпи почнале да пристигнуваат кај Спартак. Тогаш во Кам-
панија бил испратен со трупи праеторот Публиј Вариниј. Но, Спар-
так најпрвин им задал пораз на неговите легати, а потоа го поразил и
самиот претор. "Сега Спартак - пишува Плутарх - станал веќе голе-
ма и страшна сила.1,187 Востанието не ја зафатило само Кампанија,
туку се пренесло и на соседните области. Положбата на робовладе-
телите станала крајно опасна.
НЕСОГЛАСУВАМТА МЕЃУ РАКОВОДИТЕЛИТЕ НА ВОСТАНИЕТО

Војската на Спартак се зголемила толку што се поставило пра-
шањето за натамошните нејзини акдии. Но, меѓу раководителите на
востанието немало еднодушност.
Спартак имал намера да ги поведе робовите на север на Италија,
да мине цреку Алпите и да ги одведе робовите во татковината - во
Тракија и Галија. Крикс, пак, сакал да остане во Италија и да оди на
Рим. Причините за несогласувањата не се јасни. Салустиј укажува на
тоа дека во Криксовата војска имало Гали и Германи.187188Врз основа на
тоа што соошптува Плутарх, може да се изведе заклучок дека во вој-
ската на самиот Слартак имало Тракијци. Момзен сметал дека при-
чината за несогласувањата била племенската подвоеност.189 Но, од
извесна важност била и хетерогеноста на социјалниот соетав на вос-
танидите.190Слободните селани, што му пристапиле на движењето, не
биле заинтересирани за тоа да се напушти Италија. Како резултат на
тие спорови, дошло до поделба на војската. Криксовата војска се од-
делила од Спартаковата.
187PIuL, Сгаѕѕ., 9.
Sal!., Hist., Ш, ftagm. 96 d.
ШЈМомзен, Историја на Рим, т. III, стр. 72 (на руски).
A. В. Мншулин, Спартаковото востание, 1936 г. стр. 134, и натаму (на руски).
- I B - C m n u A v D.an;
ПОРАЗИТЕ НА РИМСКИТЕ ВОЈСКИ

Во 72 година, сенатот за борба против робовите испратил двајца
консули. Во Апулија, кај планината Гарган, еден од нив успеал да го
порази одредот на Крикс; самиот Крикс бил убиен во битката. Но,
набрзо, Спартак им се одмаздил на Римјаните за тој пораз. Задавајќи
им неколку удари на римските трупи, тој со брз марш тргнал на север
на Италија, и кај Мутина извојувал победа над војската на намесни-
ците на Кисалпска Галија. Патот кон Алпите бил отворен, но Спар-
так ненадејно се свртел назад. Тешко е да се каже што го натерало да
се откаже од својот црвобитен план. Сосема е можно, Снартак, во до-
лината на реката По и по лриалпските места, каде што средниот зем-
јопосед постоел уште во времето па Верѓилиј и каде што имало мал-
ку робови, да не можел да смета на поддршка од локалното населе-
ние. Значи, Спартак од Мутина тргнал за средна Италија и во Пике-
нум ја' победил војската на двајцата консули. Под Спартакова коман-
да се наоѓала огромна армија од најмалку 60 илјади луѓе, како што
вели Евтрош ј.191Апијан, пак, наоѓа дека Спартаковата војска имала
120 илјади луѓе.|9г
Спартак ги презел сите мерки да ја издигне дисциплината и да ја
зајакне борбената способност на својата огромна војска. Тој не при-
мал лребегнувачи, не дозволувал во неговите трупи да се продаваат
златни и сребрени предмети; за изработка на оружје, се набавувало
само бакар и железо.
Имајќи добро организирана и дисциплинирана војска, Спартак
имал намера да тргне на самиот Рим.
НАИМЕНУВАБЕТО HA КРАС
Во лрестолнината чувствувале ист онаков етрав како во време-
тб на Ханибаловата војна. Сенатот му доделил вонредни овластува-
ња на праеторот Марк Ликиниј Крас, кој во свое време се борел под
команда на Сула.
Крас започнал со зајакнување на дисциплината во војската. Це-
ла една кохорта била подложена на сурова казна - декимација, која
одамна не била применета во римската војска - погубување на секој
десетти војник, што е вршено пред очите на целата војска и било
следено со мрачни обреди. Но, на почетокот, ни работите на Крас не
му оделе особено успешно. Тој дури го молел сенатот да се пови-
каат Помиеј од Шпанија и Марк Ликиниј Лукул од Тракија.15
151Eutropius, Breviarium ab urbe condita, VI, 7,- 2.

ш App., De bell.civ., 1,117.
С П А Ш Н А ЈУ Г О Т Н А Ш Л И ЈА
Откажувајќи се од иоходот на Рин, Сиартак тргнал кон југот на
Италија, сметајќи дека ќе се црефрли на Сикилија и дека таму ќе најде
иоддршка меѓу многубројните робови. Тој се договорил со киликис-
ките гусари да ги префрлат неговите труии преку Месинскиот мо-
реуз; но, тие не го исиолниле своето ветување. Префрлувањето со
сплавови не успеало, иокрај тоа пропраеторот Вер, кој во тоа време
управувал со Сикилија, го зацврстил сикилијанскиот брег. Поради
овој поход, Спартаковата војска била затворена во Брутија, Красо-
вите трупи ја отцепиле од останатата.Италија. За да им го попречи
патот на востаниците за назад, Крас наредил да се искоиа длабок ров
иреку иревлаката од едното до другото море. Но Спартак, во текот па
една бурна зимска ноќ, наредил еден мал дел од ровот да се натруиа со
земја и со суви гранки, иа преку него ја превел својата војска. Крас се
плашел робовите да не тргнат на Рим. Но, Спартак се уиатил во Брун-
дисиј, со намера да ја натовари својата војска на лаѓи и да ја преведе
во Грција. Двајца истакнати команданти на неговата војска, Ганик и
Каст, одбиле да се покорат на таа одлука и се одвоиле од Спартак.
Користејќи се со тоа, Крас нападнал на отцепениот одред и во крвава
битка сосема го уништил; загинале повеќе од 12 илјади робови. Крас
по секоја цена сакал сам да се пресмета со робовите, пред враќањето
на Помпеј и Лукул во Италија. Затоа тргнал во наиад на Спартако-
вата војска.
СПАРТАКОВОТО ПОГУБУВАЊЕ
До пресудна битка дошло во Апулија (71 г.). Пред борбата, на
Сиартак му привеле коњ, но тој, грабнувајќи го мечот, го заклал, ве-
лејќи дека во случај на победа ќе има многу добри коњи, а во случај на
пораз дека нема да му треба ниту сопствениот, па дотоа се втурнал во
ненријателските редови. Со меч в рака, Сцартак се обидувал да се
нробие до самиот Крас. Тој отепал многу противници, меѓу кои и двај-
ца кентуриона, но и самиот паднал на бојното цоле. По смртта на
Спартак неговата војска се расиаднала. Во тоа време од Шпанија цри-
стигнал Помпеј, кој заедно со Крас организирал вистинека хајка на
избеганите робови. Меѓу Рим и -Капуа на крст се распнати околу 6
илјади луѓе. Но, одделни одреди од востаниците во Италија се држеле
уште цела деденија.
СПАРТАК БО ОЦЕНКАТА НА КЛАСИЦИТЕ

НА МАРКСИЗМОТ-ЛЕНИНИЗМОТ
Италија била иотресена од Сиартаковото востание. Римјаните ио~
доцна со ужас се сеќавале на Сиартак, исто онака како и на тешките
денови на војната со Ханибал. Сиартак бил генијален раководител на
робовите, еден од најдобрите војсководци на антиката. "Голем ге-
нерал... со благороден карактер, вистински претставник на античкиот
пролетаријат1,193- така се изразил за него Маркс. Сиоред Лениновите
зборови "Сиартак бил еден од најистакнатите херои на едно од нај-
круините востанија на робовите, пред околу две илјади години.11,94Во
Спартаковите акции не се забележува она што е карактеристично за
другите крупни востанија на робовите, за сикилијанските - стремежот
кон организирање монархија. Но, Спартак не си ибставил за цел це-
лосно уништување на робовладетелството. Тој сакал само сите робо-
ви што избегале од своите господари и му лристапиле нему да ги од-
веде во татковината и да им ја врати слободата. Во неговите трупи
имало и слободни луѓе, а брзината со која се движел од едно во друго
место - сведочи за тоа дека го помагало населението на Италија:
Саартаковите маршрути минувале низ места населени со племиња
кои особено улорно се бореле против Рим во времето на Сојузнич-
ката војна. Па сеиак, сите учесници во движењето на својот водач не
му ја дале должната поддршка. На ночетокот на движењето, кога
штотуку се формирала силна армија, робовите—како што вели Плу-
тарх - "силни поради својот број и горди поради усиесите, не го слу-
шале Спартак, туку се движеле по Италија и се занимавале со нејзи-
но пустошење".195
И иокрај тоа, Снартак успеал да ја поврати дисциплината, а са-
миот, при остварувањето на својот илан, се грижел да работи така за
да го воспостави нарушеното единство: тој му приредил свечен по-
греб на Крикс, иако загинал поради тоа што се одвоил од Сцартак.
Меѓутоа, несомнено е дека несогласувањата во таборот на воста-
ниците биле само една од причините за нивниот цораз. Главната при-
чина за поразот било тоа што се уште не иостоеле предуслови за по-
беда на револуцијата на робовите. Робовладетелскиот поредок се уш-
те бид доволно силен за да им даде отнор на востаниците.*5
гаМаркс, Писмо до Енгелс од 27 февруари 1861 година, Дела на Маркс и Енгелс, т. XXIII, стр.
15 (на руски).
w Ленин, Дела, т. XXIV, стр. 371 (на руски).
I55PIuL,Crass., 9.
ИСТОРИСКОТО ЗНАЧЕЊЕ НА СПАРТАКОВОТО ВОСТАНИЕ

Спартаковото востание имало значајни иоследици за римската
историја. Оправдана е првтпоставката на некои испитувачи196 дека
поради истребувањето на робовите, како и поради опасноста од ново
востание, во одделни случаи, крупните имоти биле делени на ситни
парцели и им биле давани иод закуи на колоните. Во сиомениците од
овој иериод лрв пат се среќава употребата на зборот колон (colonus)
токму со тоа значење.
Сиартаковото востание придонесло за извесна консолидација на
владеачките групи на римските робовладетели -нобилитетот и вите-
зите. Не е случајност што двајцата војсководци - ривали Помпеј и
Крас, биле избраии за копсули за 70 годипа; иако двајцата биле при-
врзаници на Сула, биле принудени да спроведат редица мерки за вос-
поставување на уставот од времето цред Сула.156
156Ѕееск О., Colonatus, Pauly-Wissowa Real-Encyclopadie der classischen Altertumswissenschaft, t. VH,

486.
ГЛАВА XIX
РИМСКАТА ДРЖАВА ВО ШЕЕСЕТТИТЕ

ГОДИНИ ОДIВ. ПРЕД Н. Е. (ВНАТРЕШНАТА
ИНАДВОРЕШНАТАСИТУАЦИЈА)
1. ВОСПОСТАВУВАЕБ НА УСТАВОТ ОД ВРЕМЕТО ПРЕД СУЛА
ЕРАС И ПОМПЕЈ
■V
Поради својата победа над Слартак, Крас добил овација и ловоров

венец. Марк Ликиниј Крас и припаѓал на сенаторската аристокра-
тија и водел потекло од стариот плебејски род Ликинии. Бил привр-
заник на €ула и во времето на проскришџгате, со купување имоти, се
.ѓ здобил со огромно богатство, што го зголемил со разновидни шпекула-
jlS ции. Во времето на пожари бадијала ги купувал запалените куќи и
соседните згради, а потоа ги давал под закуп или ги продавал плаце-
вите по висока цена; освен тоа, поседувал рудници на сребро, земја и
голем број робови. За него се зборувало дека хој за богат го смета
оној човек што може со сопствени средства да издржува војска.197Крас
напгароко давал пари на кредит, се ангажирал на судовите и така се
здобивал со голем број зависни лица. Сепак, по смртта на Сула, во
времето на вдадеењето на олигархијата на Сула, тој немал некое осо-
бено политичко влијание.
Красов ривал бил Помпеј кој добил воена слава н ја добил коман-
дата во војната против Серториј. Тој најпрвин се истакнал како привр-
заник на Сула. Нему, уште млад човек, кој не минал низ магнстрату-
рата, му бнла доверена борбата со мариевците на Сикшшја и во Аф-
рика; притоа војниците го прогласиле за имиератор, а Сула го наградил
со триумф. И првото и второто дотогаш го освојувале само оние лица
пгго заземале магистратура. Победите над Јуниј Брут, Лепидовиот
приврзаник, над Серториј, како и над остатоците од Спартаковите
трупи ја зацврстиле позицијата на Помпеј. Но, негова главна потпора
не биле само победите над протнвнидите. Помпеј бил еден од крупни-
те магнати, што поседувале земја како во Италија (во Пикенум), така
и во провинциите (во прв ред во Шланија), тој имал развиена клиен-
тела, и на крај, меѓу своите војници уживал попунарност.
т Plut, Сгаѕѕ., 2.
Како и во дредграхбвсќиот период, сенаторската олигархија го

спречувала издигањето на одделни свои членови; затоа Помпеј, по
своето враќање од Шпанија, не ваишол на поддршка меѓу владеач-
ките групи во поглед на своите основни барања: доделување земја на
своите војници, а за себе консулат и триумф. Тие околности го нате-
рале да им се дриближи на водачите на популарите.
Зближувањето на војсководците.со водачите на демократијата е
симптоматично за следниот период. Помдеј почнал да бара потпора
во демократските кругови, за да добие нови наименувања, за да го
стави народното собрание насцроти семоќниот сенат, Од своја стра-
на, претставниците на популарите барале поддршка во војската, зара-
ди борба со сенатот до прашањето на надворешната политика.
Несомнено е дека револуционерното движење на робовите, кое
Крас и Помдеј неодамна го задушиле, придонесло за консолидација на
разните групи на робовладетелското општество, за договорот на Пом-
пеј и Крас со водачите на популарите и додустливоста на сенатот, кој
на крајот на крашдтата, прифатил триумф и консулат на Помпеј. Крас
приредил грандиозна гозба на десет илјади маси, и му раздал жито на
народот за три месеци. Но, неговата спогодба со Помпеј'не била цвр-
ста; во текот на целиот период на нивниот конзулат меѓу нив траеле
несогласувања. Ни Крас ни Помпеј не ја распуштале својата војска.
Дури пред крајот на годината дошло до нивно ломирување, а потоа
војските биле распуштеви.
Во, времето на консулатот на Крас и Помпеј (70 г.) во целост е

воспоставена власт на народните трибуни и должноста на кенсорот, а
според законот на Аврелиј (lex Aurelia) се реформирале судовите; до-
стојаните судски комисии отсега се состоеле од претставниди на три
групи: една третина е подолнувана од редовите на сенаторите, вто-
рата - од редовите на витезите, а третата - од редовите на аерарните
трибуни.198
ВЕРОВИОТ ПРОЦЕС
Судската реформа била извршена во она време кога задочнало
судењето на бивпшот намесник на Сикшшја - Гај Вер, кој се дросла-
198Аерарни трибуни (tribuni aerarii) лрвобвтно се нарекувани, по се изгледа, лпебејските ста-

решини игго собирале трибут; во I в. тоа бил привилегиран слој од граѓаиството, кој по сво-
јата положба го заземзл првото место зад витезите.
вил со своите изнудувања и злоупотреби. Веровото самоволие иа Си-

килија стигнало дотаму што тој наредил еден римски граѓанин, кој
сакал да се дожали на него, да се еодложи на телесна казна, а потоа да
се распне на крст. Умирајќи во маки, несреќникот довторувал: "Јас
сум римски граѓанин", а Вер рекол: "Нека иогледне ... кон таткови-
ната. Нека умира гледајќи закони и слобода".199 Обвинение против
Вер подигнал младиот адвокат Марк ТулијК икерон (106-43 г.), кој
пред тоа се прославил со смели судски говори.
Еден од првите бил неговиот говор во одбрана на некој си Роскиј,
кој бил обвинет за убиство на татко си; тоа бил плод на интригите на
еден семоќен корнелиевец-ослободеник. Кикерон не се плашел да се
дигне против клеветата, иако имал работа со луѓе што имале нод-
дршка од самиот Сула (тоа било во 80 г.). Во 75 година, Кикерон бил
кваестор на Сшсилија и се здобил со иопуларност кај Сикилијанците.
Нему тие му се обраќале со молба да се зафати со обвинение против
Вер. Кикерон тргнал на Сикилија, грижливо собирал материјал и го
изложил пред еудската комисија, во која седеле приврзаници на Су-
ла. Веров бранител бил познатиот беседник Хортенсиј. Судскиот пре-
трес веќе залочнал; но, по издавањето на Аврелиевиот закон, шан-
сите очигледно биле на страната на Кикерон. Согледувајќи го тоа,
Вер доброволно отишол во прогонство. Кикерон подоцна ги објавил
говорите дротив Вер, како оние што ги одржал, така и оние што ги
подготвил. Овие дела претставуваат типичен пример на цолитички
цамфлети од тоа време и не запознаваат со практиката на провин-
циската уцрава во последниот век од Реиубликата.
2. БОРБАТА НА ПОМПЕЈ СО ГУСАРИТЕ

ПОРАСТОТ НА ГУСАРСТВОТО
Од времето на Митридатовата војна, гусарството на Средозем-
ното Море добило огромни размери. Негова потпора биле примор-
ските градови на Киликија и островот Крит. Кај гусарите прибежи-
ште наоѓале избегнатите робови, злосторниците и разновидни аван-
туристи.
На своите лесни лага, гусарите крстареле по целото Средоземно
Море. Тие ги опседнувале градовите, ги пустошеле островите, ги
принудувале жителите на некои градови да им илаќаат данок. Секаде
фаќале слободни луѓе и ги пуштале на слобода со голем откуп, или ги
продавале во родство. Нивната дрскост стигнувала и дотаму што ја
m C ic„ Actio in Verr., II, 1, V, бб, 170.

наиаѓале дури и Остија. Се истоварале на бреговите и ограбувале ео

должината на големите патишта. Еднаш заробиле двајца ираетори, со
сите ликтори што ги следеле. Патувањето ио море станало опасно,
гусарството и нанесувало огромна штета на римската трговија, во
Италија се зголемувала скапотијата. Гусарите, што владееле на мо-
ре, иретставувале речиси засебна држава.
ГАБИНИЕВИТЕ ЗАКОНИ
Сенатот против нив упатувал иовеќе експедиции. Но, тие не до-
веле до никаков резултат. За цреземање решителни акции иротив гу-
сарите особено се залагале популарите, што биле во врска со римски-
те трговски кругови. Во 67 година, приврзаникот на Помиеј, народ-
ниот трибун Аул Габиниј, иоднел закон кој иредлагал енергични мер-
ки во борбата против гусарите. Врз основа на тој закон, Гнај Помпеј
добил вонредни овластувања. Како проконсул, Помиеј добил импе-
риум што се простирал од Херкуловите столбови низ целото Средо-
земно Море, на растојание од 50 милји од морскиот брег. Тој добил
право, по сопствено наоѓање, да иоставува легати со праеторски ов-
ластувања од редовите на лицата со сенаторско звање, и двајца квае-
стори. Можел да располага со државната благајна, со приходите од
провинциите, како и со средствата од вазалните држави. Под негова
команда се наоѓала голема армија и флота од 500 воени лаѓи.
БОРБАТА НА ПОМПЕЈ ПРОТИВ ГУСАРИТЕ

Помлеј презел најенергични мерки што иобрзо да ја реши новата
задача. Морето било иоделено на 30 окрузи. На чело на секој округ
бил поставен иосебен командант, со извесен број воени лаѓи; овие ги
освојувале гусарските бродови, или пак ги терале во сиецијално
организираните заседи. Откако западниот дел од Средоземното Мо-
ре бил исчистен од гусари, Помиеј ја пренел својата акција на исток.
Гусарите биле истерани во Киликија, многу од ннв се предале, додека
другите биле поразени и заробени; неиристапните тврдини во Кили-
кија биле разурнати. Целата операдија била завршена за три месеци.
Комуникациите на Рим со провинциите станале безбедни.
3. СИТУАДИЈАТА НАИСТОК И МАНИЛИЕВИОТ 3AI0H

МИТРИДАТ VIИ ТИГРАН ВЕЛИКИ
Дарданскиот мир, склучен меѓу Сула и Митридат, го ослабел понт-
скиот крал, но не ја скршил неговата моќ. Под власта на Митридат
останал значителен дел од црноморскиот брег. Тој се грижел да си ги

потчини областите што се простирале меѓу Понтското и Бослорско-
то кралство, да ја зацврсти и, според римскиот образец, да ја реор-
ганизира својата војека, за што придонесле и римоките емигранти што
побегнале на Митридатовиот двор. На крајот, Митридат се стремел
да си обезбеди поддршка од моќниот сосед - ерменскиот крал Тигран
II Велики. Овој ги обединил разните деловл на Ерменското кралство.'
Користејќи ги немирите во Партија, Тигран ги проширил границите
на своите поседи во длабочината на Азија. Некои кралства, на при-
мер Медија Атропатена (Азербејџан), се претвориле од партски ва-
зални кралства во ерменски. Тигран најпрвин ја задврстил својата
власт во Месопотамија, Кападокија и Киликија, а потоа, на повик на
некои грчки градови, незадоволни од расправиите и војните на по-
следните Селевкиди, зазел значителен дел од Сирија. На границата на
Ерменија и Месопотамија била основана нова лрестолнина - Тигра-
нокерта. Самиот Тигран, кој себеси се сметал за наследник на Дариј
и Ксеркс, ги имитирал Ахеменидите во обичаите и во политиката.
Римјаните не се мешале во малоазиските и во сириските работи и не
го спречувале зацврстувањето на Тиграновата моќ. .Митридат, пак,
кој ое стремел да ја зацврсти својата положба на Исток, сметал за
потребно, со новото моќно кралство да се наоѓа во пријателски одно-
си, и за да воспостави блиски династични врски, стапил во брак со
Тиграновата ќерка.
БТОРАТА МИТРИДАТОВА ВОЈНА

До судир меѓу Митридат и Рим дошло набрзо по заминувањето на
Сула од Исток. Лукиј Ликиниј Мурена, воден од желбата да го ограби
ослабениот (како што нему му се присторувало) сосед, нападнал, под
изговор дека Митридат не ги исполнува условите од Дарданскиот мир,
на Понтското кралство, но претрпел пораз. Овој судир обично се на-
ревсува Втора Митридатова војна (83-82 г.)- Митридат му се обратил
на Сула, и благодарејќи на неговата интервенција, Дарданскиот до-
говор бил во дотполност обновен.
П0ЧЕТ0К0Т HA ТРЕТАТА МИТРИДАТОВА ВОЈНА

Јакнејќи ги своите позиции на Понт Еуксеин (Црно Море), Мит-
ридат никогаш не ја напуштил мислата за ново освојување на мало-
азиските области што ги изгубил ло војната со Сула. Внатрешната
ситуација во рнмската држава во седумдесеттите години на I век им
одела на рака на акциите на понтскиот крал. Повод за нова војна со
Митридат, или за Третата Митридатова војна (74-64 г.) биле битин-
ските услови. Пред својата смрт, кралот на Битинија Никомед III Фи-
лопатор, му го завештал своето кралство на Рим. Во земјата и без тоа

господареле римските трговци и лихвари, и Римјаните веднаш ги за-
поседнале областите што се граничеле со нивните малоазиски по-
седи. Тогаш Митридат истапил како заштитник на интересите на
Никомедовиот син и им објавил војна на Римјаните. Со Серториј, кој
во тоа време војувал во Шланија, Митридат склучил договор. Освен
тоа, тој уживал поддршка и од гусарите, со чија помош создал зна-
чителна флота. Големата Митридатова војска била поделена на не-
колку армии, кои тргнале во различни иравци, со цел на Римјаните да
им го препречат патот за Понтското кралство.
Водењето на војната сенатот им го доверил на консулите од 74 г.
- на Лукиј Ликиниј Лукул и на Марк Аврелнј Кота.
ЛУШНАИСТОК
На почетокот од војната превагата била на страната на Митри-
дат, кој во Битинија ја поразид Котината војска, и пробивајќи се во
цровинцијата Азија, го зазел речиси целиот брег на Хелеспонт. Но
наскоро, на Лукул му пошло од рака не само да ги поврати римските
територии, туку и да ја заземе Битинија и дури да го истисне Мит-
ридат од самото Понтско кралство. Митридат бил иринуден да по-
бегне кајТигран (71 година). Тиграновото одбивање да го издаде сво-
јот зет послужило како повод за'Лукуловиот поход во Ерменија. И
покрај успесите во првите иоходи, Лукуловата иозиција била тешка:
во провинцијата Азија тој се мешал во финансиските работи на гра-
довите, што ги упропастиле лубликаните, и со тоа на себе ја навлекол
омразата на римските деловни луѓе; во војската вовел строга дисци-
плина, што предизвикало незадоволство во редовите на неговите вој-
ниди. Лукул бил познат како оптимат и приврзаник на Сула и во Рим
му префрлувале дека ја одолжувал војната. Поради сето тоа, рим-
скиот војсководец бил принуден на неактивност, и тоа му иомогнало
на Митридат повторно да се зацврсти во Понтското кралство.
МАНИЛИЕВИОТ ЗАКОН
Такви биле нештата на Исток кога во бб година народниот три-
бун Гај Манилиј им поднел на комитиите иредлог за пренесување на
врховната команда во војната со Митридат на Помпеј.
Во одбрана на Манилиевиот законски проект станал Марк Тулиј
Кикерон, кој тогаш бил праетор.
* Во својот говор Кикерон вели дека војната со Митридат треба да
биде одмазда за она што цонтскиот крал го наиравил во 88 г. Во Ки-
кероновата аргументација на прво место се наоѓаат приходите од иро-
винцијата Азија, бидејќи, сиоред доходите што стигнувале од таа об-
ласт, таа го зазема првото место меѓу сите римски ировинции. На

крајот, војната го доведува во опасноет имотот на многу римски гра-
ѓани. Загубата на провинцијата Азија претставувала опасност во прв
ред за римските иубликани, чие материјално упропастување, сиоред
Кикерон, би можело да се одрази и врз иоложбата на луѓето од дру-
гите сталежи.
Вториот дел од говорот бил посветен на докажуван>ето на тезата
дека врховната команда во таа војна треба да му се довери на Помпеј,
кој се одликува со умереност, верност, пристапност во однесувањето,
со ум и со хуманост. Но, од особено значење бил авторитетот (aucto
ritas) на Помпеј како војсководец и управувач.
Манилиевиот закон минал без тешкотии, и Помиеј, кој тогаш се
уште не бил вратен во Рим, во отсуство добил вонредни овластувања.
4, ПОХОДИТЕ НА ПОМПЕЈ
П0РА30Т НА МИТРИДАТ
Кога Помпеј ја црезел командата, Лукул веќе беше го заврпгал
најтешкиот дел од иотфатот. Помпеј стаиил во врска со Партите и од
нив добил ветување дека ќе го нападне Тигран. Помпеевата флота го
зазела речиси целиот источен брег, од Феникија до Тракиски Босиор.
Во летото на 66 година, Римјаните повторно влегле во Понтското крал-
ство. Митридат сметал дека ќе води одбранбена војна, и ги избегну-
вал битките, но Помпеј успеал да ја стигне неговата војска и, кај ре-
ката Еуфрат, да и зададе пораз. Плашејќи се од Римјаните, Тигран
одбил да го прими Митридат, и овој иобегнал во Колхида, а оттаму во
своите босиорски поседи. Тигран му се предал на Помпеј, што му го
вратил кралството и го признал за иријател на римскиот народ, што
имало за последица Ерменија повеќе да не можела да води самостој-
на политика кон другите држави.
ПОМПЕЈ БО ЗАТКАВКАЗЈЕТО
Во 65 година, Помпеевата војска се иојавила во Заткавказје. Пом-
иеј стигнал до Фасис (областа на денешен Поти)200, но морал да се
откаже од намерата преку кавкаскиот брег да стигне во Боснорското
кралство и таму да го најде Митридат. Локалните племиња против
Патот на Помпеевото пробивање го утврдил академикот Манандјан во расправата

"Тркалезниот пат на Помпеј во Заткавказјето", "Весник за стара историја", бр. 4 (9) 1939.
него воделе усиешна војна. Иако Помпеј успеал да победи во некол-

ку судири, нему му било тешко да излезе накрај со партизанската вој-
на. Затоа тој се задоволил со тоа што Албанците, Иберците и сите
народности кои живееле на јужните гранки од Кавкаските планини и
покрај нив - офидијално изразиле иризнавање на својата зависност од
Рим. Тоа признавање било чисто формално. На Помпеј не му успеало
да премине цреку главното било. “Кавказ - сцоред Момзеновите збо-
рови - уште еднаш го покажал своето светско-историско значење.
Како и персиските и грчките освојувања, и римската наезда овде ја
нашла крајната граница".201
С03ДАВАЊЕТ0 НОВИ ПРОВИНЦИИ

Помнеј се вратил во Ерменија, а оттаму цовторно тргнал на тери-
торијата на Понтското кралство, каде што уште имало области кои
Римјаните не ги покориле. Помпеј го завршил освојувањето на Понт,
чиј значителен дел бил присоединет кон римската ировинција Бити-
нија, а целата област претворена во римска провинција Бититја и
Повт.
Во 64 година, Помпеј тргнал за Сирија. По нејзиното ослободу-
вање од власта на ерменскиот крал, во неа избувнале расцравиите
меѓу последните претставници на династијата Селевкиди, разните сит-
ни кнежевства и грчките градови. Тие расправии иреминувале во гра-
ѓански војни. Гледајќи на Сирија како на посед на римскиот народ,
добиен од Тигран, Помпеј отстранил редица ситни динаоти и ги регу-
лирал условите во грчките градови, давајќи им видлива заштита. Во
Јудеја, на молба на цартијата на фарисеите, Помпеј се замешал во
династичкиот сиор меѓу двајца браќа, кои, едниот на другиот, си го
оспорувале аравото на кралскиот престол. Во 63 година, тој со труаите
тргнал за Ерусалим. Ерусалимските свештеници го предале градот,
но храмот бил освоен дури по опсадата. Штитеникот на свештени-
ците - Хиркан, кого го иоддржувал Помиеј, бил признат за првосвеш-
теник и етнарх (но не и крал). Јудеја ги изгубила териториите што ги
освоила пред крајот на II век и на почетокот на I в. цред н. е. потоа -
грчките градови, и е сметана за составен дел на новоформираната
провт ција Сирија.
МИТРИДАТОВАТА СМРТ
За време на опсадата на Ерусалим, Помпеј добил вест за смртта
на стариот неиријател на Римјаните, Митридат VI Евпатор. По неус-
2,11Момзен, Истори ја на Рим, т. III, стр. 109.

н . А. МАШКИН 286 СТАРИОТ РИМ
иеснте на Понт и во Ерменија, Митридат нашол прибежиште на свои-

те боспорски иоседи и се цодготвувал за нов поход иротив Римјаните,
намеравајќи да удадне во Италија. Римската блокада на градовите на
кримскиот брег неповолно влијаела врз ноложбата на грчките градо-
ви, кои покрај тоа, по се изгледа, биле незадоволни од Митридатовиот
сојуз со скитските династи. Во Фанагорија избувнало востание, што
наишло на одглас на Херсонес, во Теодосија и во Нимфеј. Незадовол-
ство владеело и во војската. Таа ситуација се решил да ја искористи
Митридатовиот син Фарнак, и се дигнал против татко си. Наиуштен
од сите, во својот пантикапејски дворец, Митридат се решил да земе
сил.ен отров, што секогаш го носел со себе. Но, секако иорадитоа што
Митридат иостојано користел иротивотрови, отровот не дејствувал,
и тогаш стариот ионтски крал му наредил на својот роб - Келт да го
убие.
Фарнакобјавил безусловна капитулација. Смртта на некогаш сшас-
ниот противник на Римјаните во Помпеевата војска е дречекана како
радосен настан. На Фарнак му биле оставени боспорските цоседи. Тој
бил признат за нријател и сојузник на римскиот народ. Фанагорија
била нрогласена за слободен град.
Според тоа, резултат од Помиеевите иоходи било создавањето
нови провинции. Освен тоа, Рим сега стапувал во мошне комшшку-
вани односи со разни азиски династии, кои под разни услови биле ириз-
навани за иријатели и за сојузници на римскиот народ. На исток, рим-
ската територија сега неиосредно се граничела со носедите на нарт-
ските кралеви, кои ја освоиле цела Месоиотамија. На иочетокот на
походот на Помдеј, Партите дејствувале во сојуз со Римјаните против
Тигран, но признавањето на ерменскиот крал за пријател на римскиот
народ, го изменило распоредот на работите. Римјаните често ги ош-
тетувале интересите на цартскиот крал во корист на своите вазални
и сојузни кралеви, но Партите не се решавале да истапат цротив нив,
додека Помиеј со својата огромна војска се наоѓал во близината на
Партското кралство. Во 62 година, Помпеј, кој сметал дека неговата
мисија на Исток е завршена, се вратил во Рим.
НОВИОТ СТАДИУМ ВО РИМСКАТА ПРОВИНЦИСКА ПОЛИТИКА

Помиеевите освојувања иретставуваат натамошен развој на оној
нов стадиум на римската ировинциска политика што заиочнал од вре-
мето на Мариј и Сула. Овие освојувања му отворале пат на римскиот
лихварски каиитал. Тие ги зголемувале ириходите на римоката др-
жава. Годишните цриходи од трибут се зголемиле речиси за 70%. Пом-
цеј дарежливо ги наградил војниците и внел голема сума во држав-
ната благајна. Оние кругови витези кои иорано го истакнувале Пом-
пеј против Лукул - биле аисолутно во добивка. Речиси сите оние гран-
диозни шнекулации што ги сиомнува Кикерон во говорите - се вр-
зани за Помпеевите походи. Помиеј го иоддржувал сиетемот од ва-
Н. А. МАШКИН 287 СТАРИОТ Р Ш
залнц кнежества, што Рим отсекогаш го практикувал. Но, во многу

'случаи тој го подвлекувал своето покровителство над грчките гра-
дови. Самиот тој основал редица нови градови, што иридонесле за
пробив на хеленистичката култура на Исток. Според тоа, од времето
на Помпеј, Римјаните се иојавуваат како наследници на хеленистич-
ките освојува чи - дијадоси и епигони иа Александар Македонски.
5. ПОЛИТИЧКИОТ ЖИВОТ НА П0ЧЕТ0К0Т ОД

ШЕЕСЕТТИТЕ ГОДИНИ ОДIВ. ПРЕД Н. Е. •
ИЗБОРИТЕ НА МАГИСТРАТИ
Со реформите од седумдесеттите и наредните години на олигар-
хијата на Сула и бил зададен удар; одлуките на народиото собрание
повторно добиле големо значење и можеле да се донесуваат и без
волјата и желбите на сенаторската иартија - како што го покажуваат
тоа иримерите на двата закона за вонредните овластувања дадени на
Помиеј. По дванаесетгодишно лладеење на олигархијата, демокра-
тијата цовторно добивала силаЈГолема улога во цолитичкиот живот
на Рим во тоа време играле изборите на магистрати, што зависеле не
само од договорите на највисокитеренаторски кругови, туку и од вол-
јата на кентуријатските комитии.јПоредокот штб гр завел Сула, спо-
ред кој консулите и нраеторите можеле да добијат должност во про-
винција дури откако минале низ магистратурата во Рим, и натаму бил
на силајиако секогаш не се придржувале строго за него.{Ѕа тој на-
чин, лицето избрано за магистратите можело да смета на добивање
функција во цровинција, а управата со цровинцијата било, ио ирави-
ло, извор за богатењеЈ
ГТЃоради тоа, кандидатите со сите средства се стремеле да ги при-
влечат избирачите на своја страна; затоа изборите на магистрати осо-
бено на коноули, многу често биле вршени во затегната ситуацијаД
ГЗачуван е извор што содржи унатства како треба да се бори за
консулат. Тие совети му ги давал Квинт Тулиј Кикерон на својот брат
Марк, знаменит беседник, кога овој ја иоставил својата кандидатура
за консулат. Ситуацијата на Марк Кикерон била отежната со тоа што
тој бил новајлија (homo novus) - тој ја немал предноста што ја даваат
потеклото, угледните иредциД
^ЈПоради тоа, Кикерон, за разлика од своите конкуренти, можел
единствено да смета на својата слава на истакнат беседник и адвокат;
Но, тоа било недоволно. Сиоред мислењето на Квинт, ДЕе околности
можат на кандидатот да му ги обезбедат гласовите на избирачите:
ирееретливоста на пријателите и расиоложението на народот. јПри-
јателските врски треба да се зајакнуваат и да се шират, и со сите сред-
ства на своја страна да се лривлекуваат магистратите, сенаторите и
витезите. Не треба да се запоставуваат ни ситните луѓе - клиентите,
ослободениците, граѓаните на својата триба, иа дури ни робовите;

иако тие не учествуваат во изборите, сепак, човековата репутација во
многу зависи од мислењето на иослугата.
Самата иојава на кандидатот на улида треба на избирачите да им
влева почитување. "Потребно е околу себе секојдневно да собираш
мноштво луѓе од секое звање, секоја старост и од сите општествени
позидии; самиот нивен број треба да даде нретстава... за авторитетот
што ти ќе го уживаш..."202
Расположение на народот може да се иостигне со разни средства.
Кандидатоттреба да биде љубезен, да се грижи да запамети колку што
е можно повеќе луѓе, при средбите секого да го нарекува со неговото
име, напрегајќи го своето иаметење и користејќи се со услугите на
номенклаторот - робот кој на уво ќе го дошепне името на минувачот.
Ласкавоста е порок во секојдневниот живот, но таа е неопходна во
борбата за консулат. Кандидатот цред избирачите треба да се пока-
жува како дарежлив и ако не расиолага со доволно средства за да ги
нагости сите, треба да го постигне тоа неговите иријатели да ја пофалу-
ваат неговата добрина и расположение на идниот консул кон народот.
Врз основа на "инструкдиите” на Квинт Кикерон може да се суди
дека демократизацијата на римскиот живот била комбинирана со ста-
риот иринцип на аатронат и клиентела. Заснована врз хиерархиски
принцшш (клиентите можеле да имаат свои клиенти итн.), развиената
клиентела била потпора на римското магнатство. Во состав на кли-
ентелата влегувале цели градови, што склучиле специјални договори
за стапување во клиентела на кој и да било истакнат римски арис-
тократ. Кандидатите и се умилкувале на толпата, но всушност биле
далеку од масата ситни луѓе (tenuiores).
|На државни функдии биле бирани главно претставници на тесен
круг аристократи (нобили), и само во ретки случаи луѓе со неиознато
потекло можеле себеси да си расчистат патЈ
Квинт Кикерон донекаде внимателно зборува за љубезноста (be
nignitas) на кандидатите кон избирачите. Всушност, за политичкиот
живот на шеесеттите години е карактеристично директното нотку-
пување на избирачите. Преку своите клиенти, кандидатот делел по
трибите цари меѓу избирачите. Постоеле дури спедијални посредни-
ди што се занимавале со дистрибуција на парични суми (таканаре-
чени divisores). Против поткуцувањето биле издадени неколку строги
закони, но тоа малку влијаело. Практиката на предизборни борби соз-
дала форма на вистински сногодби - со гарандии, гаранти и дури со
арбитражна интервендија во спорните случаи. Дури е создадена сие-
цифична такса: сумата што кандидатот требало да ја потроши за
ш Cic„ De pet. cons., IX, 34.

Н.А. МАШКИН 289 СТАРИОТ РИМ
поткупување на избирачите зависела од важноста на магистратурата.

Голема улога играло приредувањето разновидни иретстави, на кои се
трошени големи суми. Јавното мислење не протестирало иротив иот-
куиувањето на избирачите ако тоа не надминувало некои граници.
Марк Тулиј Кшсерон, кој за време на својот консулат се борел нро-
тнв иодмитувањето, сам се дигнал во одбрана на Лукиј Ликиниј Му-
рена, обвинет за тоа. Тој го рекол ова: “Стара установа е, ситните лу-
ѓе (homines tenuiores) да добиваат такви подароци од своите сограѓани
по трибите".2ПЗ -
УЛОГАТА НА ГРАДСКИОТ ПЛЕБС

Ооновната маса на избирачи ја сочинувал градскиот илебс, "бед-
ниот и гладен народ" (misera et ieiuna plebecula)204како што го нарекува
Кикерон во едно од своите иисма. Градскиот нлебс во државните и во
приватните дистрибуции гледал едно од своите основни црава. Не по-
ради некои традиции, старински принципи, туку како резултат на јак-
нешето на улогата на градскиот илебс и неговата нолитичка борба,
државата трошела големи средства за снабдување на слабоимотното
население на црестолнината. И од кандидатите за највисоките долж-
ности слабоимотното население барало внимание кон себе и извесни
материјални жртви. Со тоа се објаснува политичкиот успех на истак-
натите магнати, што располагале со огромни средства и се потиира-
ле врз широката клиентела.
Почетокот на оиаѓањето на демократијата се манифестира и во
тоа што цринциниелните политички црашања во текот на изборната
агитација се ставаат на второ место, иако не се симнуваат од днев-
ниот ред. Во советите на Квинт Кикерон “надежта во идната поли-
тичка дејност: (spes in re publica) на кандидатот го зазема последното
место меѓу другите средства за здобивање на народното расположе-
ние. Така и политичката платформа што му ја препорачува Квинт на
својот брат се одликува со неопределеност: "Нека постои кај тебе
увереност сенатот да те оценува според тоа како си живеел порано и
на тебе да гледа како на бранител на својот авторитет; нека римски-
те витези и богати луѓе врз основа на твојот минат живот гледаат во
тебе чувар на редот и мирот, а мнозинството, доколку твоите говори
на судовите и собирите (contiones) те цокажале како нопулар, нека
смета дека ќе работиш во негов интерес. "211Ѕ*
M'Cic.,ProMur.,34,72.
*u Cic.,A<iAlt.,l, 16.
M’Cio.. De'pet.ccins.. 13.53.
Во согласност со римската осаојувачка надворешна иолитика од

тоа време, воените усаеси во време на изборите играле голема улога.
Се аоголемо значење меѓу избирачите добивале ветераните и ислу-
жените војници: ири изборот за консул, истакнува Кнкерон, кај це-
лиот римски народ авторитет уживаат зборовите на воините, кои слу-
желе иод командата на дадениот кандидат.
Секоја година, за време на изборот, се натпреварувале повеќе кан-
дидати. Методите на борба биле најразновидни. Голема улога играле
"инвективите 11- личните напади на иротивникот, на неговото потек-
ло, неговата работа и личниот живот. Често работата стигнувала до
вистинска клевета, но ни тоа не било сметано како осуда. Луѓето што
еакале да играат цолитичка улога држеле демократски говори, во-
деле соодветни судски нроцеси, иовикувајќи ги на одговорност ис-
такнатите магистрати, му ги давале на народот овие или оние вету-
вања. Така иоеталувал до 64 година Марк Тулиј Кикерон; уште ио-
доследно и ноеиергично дејствувал Гај Јулиј Каесар (100-44 г.).
ГАЈ ЈУЛИЈ КАЕСАР

Од иатрикискиот род Јулиевци воделе потекло многу магистрати,
иа сепак, во цолитичкиот живот на Рим, Јулиевци не ја играле онаа
улога што ја играле иретставниците на другите патрикиски родови.
Таткото на Гај бил праетор, неговата мајка му ирииаѓала на истак-
натиот плебејски род Аврелиевци. Со нротекција на Мариј, што бил
оженет со Каесарова тетка, овој уште во иериодот на владеењето на
мариевците бил избран за Јуаитеров свештеник (flamen Dialis) и ста-
пил во брак со Корнелија, ќерка на Кина, од која не сакал да се раз-
веде кога тоа го иобарал Сула.
Неколку години Каесар минал во Азија и се вратил во Рим дури цо
смртта на Сула.
Каесар истапил иротив двајца истакнати приврзаници-аристокра-
ти на Сула, обвинети за изнудување, но, иако ги симнатизирал попу-
ларите, Каесар покажувал извесна внимателност и не учествувал во
политиката во времето на Серториевата војна. Тој трошел огромни
ередства на тоа во народот да се здобие со иопуларност. Во 68 година
Каесар бил кваестор. Погребот на својата тетка Јулија и погребот на
ирвата жена Корнелија, Каесар ги искористил за своевидна иолитич-
ка демонстрација: во своите иосмртни говори тој го величал родот на
Јулиевци, чиј нрататко Јул бил син на Аенеја и внук на самата божи-
ца Венера. Во исто време, Каесар во својот говор ги величал вода-
чите на иартијата на иопуларите - Мариј и Кина. При следењето отво-
рено се носени ликовите на Мариј и Кина, што дотогаш никој не се
решавал да го направи. Во 67 и 66 година Каесар станал во одбрана на
законот на Габиниј и Манилиј. Во тие години тој дејствувал како при-
врзаник на зближувањето на Помнеј со иоцуларите, но, во време на
Помпеевите походи на Исток, Каесар се зближува со неговиот дро-

тивник Крас.
Во 65 година Крас бил кенсор, а Каесар - аедил. Своето аедил-
ство Каесар го обележил со раскошни иретстави (тој извел на сдена
320 двојки гладијатори) и со градби. Сиротивно на волјата на одти-
матите, ио наредба на Каесар, една ноќ на Каиитол биле цовторно
цоставени ликовите на Мариј и спомениците во чест на неговите ао-
беди, што биле отстранети ио наредба на Сула. Тоа предизвикало не-
годување на некои уиорни нриврзаници на Сула, но затоа иак мариев-
ци му анлаудирале на Каесар и зборувале дека единствено тој е до-
стоен да биде Мариев роднина. На тој начин, Каесар се покажал како
обновувач на иартијата на поиуларите.
Како кеноор, Крас иредложил арава на граѓанство да им се доде-
лат на жителите на Транспаданска Галија и Египетското кралство да
му се ириклучи на Рим како римска ировиндија, што имало дел да го
ослабне Помиеевото влијание на Исток. Но, сенатот не нримил ниту
еден од овие два нредлога. Крас постојано наидувал на отпор од сво-
јот колега по кенсура, така што кенсорите ги вратиле своите овласту-
вања, не извршувајќи го кенсусот и не ревидирајќи го дури нн сии-
сокот на сенаторите.
ПРВИОТ КАТИЛИНИН ЗАГОВОР

IВо 66 година се случил дрвиот обид највисоките функдии во Ре-
дубликата да се здобијат иреку заговор, склучен во тајното здруже-
ние на извесен број лида кои меѓу себе биле новрзани со заклетва на
верност (coniuratio).
Еден од главните иницијатори на тој заговор бил Лукиј Сергиј
Катилина (108-62 г.). кој водел потекло од пропаднатиот цатрикиски
род Сергиевди и ко{ во свое време бил дриврзаник на Сула и активен
учесник во проскриддиите; се зборувало дека притоа станале жртви
инекои немублискилуѓе. По смртта на Сула, Катилина бил близок на
приврзанидите на Сула и со нивна ппмопт ио_6Д г ртанал праетор. По
драетурага удравувал сопровинцијата А фрикаисевратил воРим во
66 година за да~те оори за консудат. irio, во тоа ТГреме една 'африкан-
ска делегадија го обвинила Катилина за изнудување и врз основа на
тоа, неговахаЈсандидатураЈдила јзтфрлена. Ова, по се изгледа, го дот-
тикнало Катилина на организирање заговор.
Главни учесниди во заговорот биле проиаднати нобили. Тие врбу-
вале за себе приврзаниди меѓу аристократската младина на италски-
те колонии и муникипии.
Околностите дод кои бил склучен заговорот не ни се доволно поз-
нати. Некои извори, меѓу учеснидите во заговорот ги сдоменуваат
Ќрас и Каесар. Заговорот не успеал, но бидејќи во него биле заме-
шани истакнати сенатори, работите останале без последиди. Само
Н. А. МАШКИН 292 СТАРИОТ РИ1/
еден од главните учесници во заговорот, Калпурниј Писон, е упатен

како кваестор во Шпанија.
Судскиот претрес по повод Катилининиот предмет што го лодиг-
нале Африканците, се одолжил, така што Катилина, иако бил оправ-
дан, не усцеал да ја лостави својата кандидатура за 64 година. Но, тој
зел активно учество и во изборната борба цри изборот на консулите
за 64 година и за таа дел склучил втор заговор, во кој како и лред
иоловина година, ги вовлекол главно младите осиромашени нобили.
Заговорот имал строго конспиративен карактер и бил зацврстен со;
свечена заклетва. Сепак, главниот Катилинин ривал, Кикерон, лреку
своите шпиони дознал за заговорот и го искористил во изборната бор-
ба. Плашејќи се од агитација на ириврзаниците на Катилина меѓу плеб-
сот, сенатот ги распуштил квартовските колегиуми, што се состоеле
од демократски елементи. Додека иред тоа за Кикерон се залагале,
главно, витезите и полуларите, на самите избори за него гласале и
некои сенатори, што се илашеле од неред во случај на иобеда на лу-
ѓето на Катилина. Слоред бројот на гласовите, Кикерон минал како
прв; за втор консуд бил избран Гај Антониј, еден од приврзаниците на
Катилина. Кикерон веднаш го лривлекол на своја страна, откажувај-
ќи се од приходната македонска провинција во негова корист. Иако
добил многу гласови, Катилина бил трет на списокот, и пак не бил
избран за консулј
ПРОЕКТОТ НА АГРАРНИОТ ЗАКОН НА СЕРВИЛИЈ РУЛ

Во истата таа, 64 година, народниот трибун Публиј Сервилиј Рул,
веднаш по стаиувањето на должност, поднел законски проект за до-
делување земја на слабоимотното население. Руловиот лредлог бил
детално разработен, неговите творци го зеле предвид вековното ис-
куство од римското аграрно законодавство и се стремеле да ги пред-
видат сите случаи на кои може да се наиде ири сироведувањето на
законот во живот. Било цредвидено основање колонии исклучиво во
границите на Италија. За таа цел иницијаторите на законот намера-
вале да ја цоделат, во црв ред, се уште незафатената државна земја
(ager publicus) во Кампанија. Но, бидејќи таа земја очигледно не била
доволна, тие сакале, во широки размери, да организираат купување на
приватни италски земјтпта. Земјиштата требало да се оттуѓуваат со
согласност на солствениците, кои за неа ја добивале полната вред-
ност. Средствата за слроведување на таа реформа требало да се со-
берат од продажбата на државно земјиште во границите на сите про-
винции. Сдоред лроектот, требало широко да се користи и воениот
плен на Гнај Помпеј. Земјата требало да ја добијат слабоимотните
граѓани, во црв ред од селските, а лотоа и од градските триби. Спро-
ведувањето на реформата и е дадена како задача на комисија од де-
сет лида, кои добивале најшироки овластувања. Во составот на таа
комисија требало да влезе и самиот иницијатор на законот, Сервлиј

Рул.
Марк Тулиј Кикерон уште иред стапувањето на консулска долж-
ност, станал цротив Руловиот закон во сенатот, а потоа, во 63 година
веќе како консул, дваиати истапувал против тој закон нред сенатот и
пред народот.
Кикерон наиравил се тој законски цроект цред градскиот илебс да
го прикаже од неиоволната отрана. Сервилиј Рул, несомнено, го имал
предвид ослободувањето на Рим од извесен дел на лумпенпролетер-
ските елементи. Приговарајќи му на Кикерон во сенатот, тој невни-
мателно рекол дека "градскиот плебс станал нремногу моќен во држа-
вата: треба од неа да се исчисти" (exhauriendam esse).206Користејќи се
со овој израз, Кикерон на народот му рекол: "Видете, го употреби тој
збор, како да зборува за помијарншс, а не за најдобрата класа граѓани.
Слушајте ме вие мене, квирити: држете се цврсто за дарежливоста,
слободата, давањето гласови, за своето достоинство, за самиот Град
и Форумот, игрите и цразниците; настојувајте во своите раце да ги за-
чувате и сите други користи од градскиот живот; или можеби вам ви
е вомило сето тоа да го оставите, и таа блескавост на Реиубликата, па,
на чело со Рул, да се населите во Сипонтиската пуетина или во јуж-
ните краишта на Салапинските мочуришта."21,7
Руловиот законски ироект не е изнесен на гласање. Неговиоттво-
рец, кој очигледно не се надевал на усцех на својот цредлог, го цовле-
кол. Во својата аргументација, Кикерон настојува градскиот илебс да
го одвои од селскиот. Од неговите зборови можеме да заклучиме fle
xa градскиот илебс малку бил заинтересиран за добивање земја. Во
него биле силни лумиениролетерските елементи, кои во прв ред ги
соблазнувал паразитскиот живот во Рим.
Руловиот цораз сведочи за оиаѓањето на римската демократија.
Поради пролаѓањето на селанетвото, селскиот плебс го изгубил
цолитичкото влијание, иако сосема не исчезнал. Значителен дел од
бившите италски сојузници што добиле права на граѓанство ио со-
јузничката војна - фактички не можел да учествува во лолитичкиот
живот.
6. ЗАГ0В0Р0Т НА Ш И ЈШ НА
Во својот говор против аграрниот закон, Кикерон му ветил на на-
родот дека за време на неговиот консулат во државата ќе.владее мир,
сгшкојство и безделничење (pax, tranquillitas, otium),2™а иодоцна, че-
““ Cic., De lege agraria, II, 26,70.

m Ibid., 11,26,71.
сто зборувал дека државата нему му должи за своето спасување, за

заштита од оиасниот иреврат. 63-та годината се одликувала со вон-
редна затегнатост на цолитичкиот живот. За тоа време зајакнало вли-
јанието на Каеоар. Во 64 и 63 година тој, несомнено, бил замешан во
заговорот на Катилина и во исто време ја нродолжувал борбата иро-
тив остатоците од режимот на Сула и владеењето на оитнматите.
ПРОДЕСИТЕОД 64 И 63 Г.
Во 64 година, Каесар иовикал на суд двајца ириврзаници на Сула,
што ги обвинил за убиство на граѓани внесени во проскрипционите
сиисоди; со самото тоа како да се укинала од Сула ирокламираната
неказнивост за убиство на проскрибираните граѓани.
Во 63 година, блискиот на Каесар народен трибун Тит Лабиен, се
лојавил како обвинител на некој Гај Рабириј, кому му се инкримини-
рало дека учествувал во убиството на Апулеј Сатурнин. Како Раби-
риев бранител се појавил Кикерон. Тој не настојувал само да ја до-
каже невиноста на Рабириј во злосторствата што му бнле ставани
како вина, туку наедно ја користел можноста да се заложи за право на
сенатот да ироглаоува вонредна состојба врз основа на senatusconsul
i tum ultimum што иретставнидите на иартијата на иоиуларите, по се
изгледа, не го дризнавале.
Според тоа, процесите од 64 и 63 година биле виерени иротив вон-
редните закони што го ограничувале суверенитетот на народното соб-
рание. Тие имале, несомнено, агитационен карактер и сведочеле за
радикалните настроенија на римскиот плебс во тие години.
ДОЛЖНИЧКОТО ПРАШАЊЕ -
Пролетаризацијата на римското слободно население не нреста-
нувала, бидејќи конкурендијата на робовскиот труд го одвлекувала
цлебсот од цродукдионите дејности. Поради тоа, должничкото пра-
шање, кое во дамнешни времиња играло голема улога во римската
држава, во шеесеттите години добило посебна актуелност. За закон-
ско мешање во односите меѓу должниците и доверителите биле заин-
тересирани иретставници на разни социјални круговн.
ПРОГРАМАТА НА КАТИЛИНА
Водејќи сметка за тоа, Катилина, кој се решил да ја истакне сво-
јата кандидатура за консул за 62 година, ја истакнал својата главна
;f политичка парола - tabulae novae, т. е. касација на долговите.
јВоминатото цриврзаникна Сула и на оптиматите, Катилина во 63
година се нојавува како бранител на сиромасите. Кикерон ги наве-
т
дува зборовите на Катилина што овој ги рекол нред нему блиски луѓе.
“Само оној може да биде верен бранител на бедниците - тврдел Ка-
тилина - кој и самиот е беден; оние што се ранети и бедни, не треба да
им веруваат на ветувањата на оние што се здрави и цели, и што жи-
веат во благосостојба.... водач и знаменосец на неволниците (dux et
signifer calamitosorum) треба да биде оној што е најмалку илашливец и
што е лут неволник.“20!'
Агитацијата иа Катилина имала извесен усиех. Него го симиа-
тизирале нобнлите што западнале во долгови. По него тргнале и оние
претставници на аристократијата што сметале дека, потнирајќи се
врз него, не само ќе се ослободат од долговите, туку и ќе се доберат
до највисоките функции. Катилина имал свои ириврзаниди не само во
Рим, туку и во муникишште. Преку свои блиски луѓе, тој спровел аги-
тација меѓу ироиаднатите ветерани на Сула. Во Етрурија кентурио-
нот Манлиј иочнал од нив да формира вооружени одреди, што треба-
ло, во случај на иотреба, да заиочнат воени акции. Приврзаниците на
Катилина, намеравале да го отстранат Кикерон, својот главен про-
тивник, цо насилен пат.
Политичката програма на Катилина била неопределена. Таа се
сведувала на освојување на консулската власт преку избор или со на-
силство. За подоцна, се предвидувало ограничување на власта на се-
натот. Тоа Катилина го изразил со загатливи и двосмислени зборови,
изговорени во сенатот: "Државата - рекол тој - има две тела: едно
немоќно, со слаба глава, друго царство, но без глава: ова иоследново,
може да ја најде главата во мене, само ако бидам жив.|,Ј,° Под немоќ-
но тело Катилина го имал нредвид сенатот, под цврсто и силно - мно-
зинството граѓани, на кое сакал да се цотпре. Кикерон внимателно ја
следел работата на заговорникот; преку провокатори тој добивал
информации за тоа што се случува во таборот на Катилина. Самиот
Катилина цредизвикувал со своето однесување. На заканата на Ка-
тон Помладиот дека ќе го иовика на суд, Катилина одговорил - ако
му ја иотаалат куќата, тој ложарот нема да го гасне со вода, туку со
урнатини.^
КИКЕРОНОВАТА ТАКТИКА
На консулските избори, Кикерон, кој ги сцроведувал, се иојавил
во оклоп иод тогата и следен од стража од млади витези. Тие мерки
имале безусловно демонстративен карактер. Тие имале цел на мир-
Cic., Pro Murcn, 25,50.А

2111Ibici., 25,51.
ните граѓани да им покажат дека консулите на државата се во опас-

ност. Намерите на Катилина биле познати, но тој имал многу угледни
заштитници, така што неговите противници не можеле да цреземаат
решителни мерки. Дури на 21 октомври, кога Кикерон добил извес-
тување за конспиративниот состанок на кој е утврден рокот за ире-
врат, тој успеал да цоетигне донесување сенатска одлука за донесу-
вање вонредни овластувања на консулите (senatusconsultum ultimum).
Кикероновата демонстрација и поткупувањето на избирачите ја
изиграле својата улога: владеачките кругови на робовладетелското
општество се плашеле од востание, и Катилина повторно пропаднал
на изборите. Наскоро се прочуло дека Манлиј во Етрурија дигнал во-
стание, а во Рим иочнале да се шират најалармантни вести дека по
многу места избувнале немири. Катилина и натаму останал во Рим,
каде што несомвено имал голем број цриврзаници во сенатотумеѓу
иропаднатите и за власт жедните сенатори; на неговите, пак, цротив-
ници им било тешко да дејствуваат немајќи во рацете директни до-
кази.
Дури откако во ноќта меѓу б и 7 ноември, на таен состанок на
луѓето на Катилина, е донесена одлука да се искористат Манлиевите
трупи, за да се поведе офанзива на Рим, да се освои градот и сурово да
се пресмета со сите цротивници, а во прв ред со Кикерон, - дознавај-
ќи за тоа, Кикерон дошол до заклучок дека треба решително да се
дејствува. На 8 ноември се состанал сенатот, на неговото заседание
Кикерон одржал говор, отворено обвинувајќи го Катшшна за подгот-
вување вооружено востание. Кикероновиот говор го постигнал сво-
јот ефект. Сенаторите отворено ја изразувале својата солидарност со
консулот.
. ЗАМИНУВАЊБТО НА КАТИЛИНА ОД РИМ

Катилина молчешкум го напуштил сенат.от и истата ноќ побег-
нал од Рим во Етрурија, кај Манлиј. Утредента Кикерон пред наро-
дот одржал нов говор и се грижел да внесе спокојство.
Со заминувањето на Катилина, заговорниците изгубиле искусен и
вешт раководител. Hero го заменил Публиј Корнелиј Лентул, консул
од 71 г., кој извесно време бил исклучен од сенатот, поради начинот на
живот што не му доликувал на звањето сенатор. Лентул бил често-
љубив човек, но тром и со слаба иницијатива. Заговорниците соста-
виле нов план за цреврат, кој сакале да го реализираат на денот на
празникот Сатурналии (17 декември). Тие стаииле во преговори со
пратениците на галското племе Алоброжани, кои во тоа време лри-
стигнале во Рим, и иредложиле да му даваат помош на востанието,
ветувајќи им, во случај на успех, богати награди.
АПСЕЊЕ НА ЗАГОВОРНИЦИТЕ ВО РИМ

Алоброжаните ги иредале заговорниците на Кикерон, што нему
му дало основа да ги уапси главните учесници во консииративната
организација. Благодарејќи на вонредните овластувања што ги до-
бил Кикерон, иредметот на заговорниците е цретресуван во сенатот
на 3 декември. Вечерта, истиот ден, Кикерон иовторно одржал говор
пред народот за опасноста од заговорот.
Кикерон ги обвинувал уаисените дека сакале во Италија да за-
иочнат робовска војна, од сите страни да го лотпалат градот и да из-
вршат речиси оишто истребување на граѓаните. Заговорот, иодвле-
кол Кикерон, е навреме откриен, и тој ycuex е рамен на победа без крв.
"Бидејќи вие сте оттргиати од капџите иа пајсвирепата н пајбедпата
смрт - рекол Кикерон - и тоа без колење, без крв, без војска, без
вооружена борба, иобедивте вие, мирни граѓани во тога, на чело со
мене, како ваш иредводник, облечен во мирнодоиска тога, и воен во-
дач.112,2Уште во својот иознат говор против Катилина, одржан во се-
натот, Кикерон се цокажал како приврзаник на оитиматите и оирав-
дано се пресметувал со Грасите и со Сатурнин. Во говорот одржан на
3 декември пред народот, Кикерон исто така не ги криел своите пог-
леди: тој го оправдувал Сула и ги сметал за бунтовници војсководе-
цот Мариј, народниот трибун Сулиикиј Руф, од чии политички го-
вори во младоста и сам се одушевувал, и нокрај нив - Кина.
Кикероновиот говор влијаел врз расположението на плебсот.
"Меѓутоа, нлебсот - вели Салустиј - кој најпрвин, зажеднет за цре-
врат, бил мошне загреан за војна, ло откривањето на заговорот го
цроменил своето мислење...1,213На тоа можеби најмногу влијаела опа-
сноста од иожар, кој можел да има страшни иоследици за сиромаш-
ните луѓе.
ПОГУБУВАБЕТО НА ПРИВРЗАНИДИТЕ НА КАТИЛИНА

На 5 декември била одржана сенатска седница, на која било
претресувано прашањето на казнување на уалсените. Најпрвин се ис-
кажани мислења дека треба да бидат иогубени, но кога дошол редот
на Каесар, кој, како и Крас, бил замешан во заговорот, тој, иоддржу-
вајќи го обвинеиието, иредложил уапсените на место смртна казна да
се раселат ио муникшгаите, мотивирајќи го тоа со тоа што погубува-
њето им иротивречи на римските закони што се на сила; некои сена-
21JCic., Cat., III, 10,23.

Sali., De coniur. Cat. XLVIII, 3.
тори се цриклучиле на неговото мислење, но Кикерон го прекинал

гласањето и одржал говор, во кој ја докажувал неопходноста од стро-
га казна за обвинетите. За тоа се изјаснил и Марк Поркиј Катон По-
младиот, кој во тоа време ја задочнувал својата долитичка кариера.
Судбината на заговорниците била решена: с.енатот ги осуднл на смрт-
на казна. Уште истата вечер, иетмина заговорници биле задавени во
Мамертинскиот затвор. Толпата што се собрала околу затворот го
цоздравила Кикерон, и на дрвата сенатска седница тој е наречен тат-
ко на татковината (pater patriae).
Меѓутоа, ни оддалеку, сите плебејци не го симпатизирале Кике-
рон, и кога тој, лоследниот ден од својот консулат сакал да одржи го-
вор, народниот трибун Метел Непот (цриврзаник на Помпеј) го ста-
вил своето veto, со одобрување на присутните. Тогаш Кикерон, по
традиционалната заклетва која консулот ја изговарал при предава-
њето на полномоштвата - додал дека тој го сласил Рим. Но тоа, спо-
ред зборовите на Дион Касиј, иредизвикало раздразнување и нимал-
ку не иридонесло за негова популарност.214 Затоа пак, пораснала
популарноста на Каесар. Неговите врски со сенатот не му дозволиле
на Кикерон и на неговите ириврзаниди, Каесар и Крас да ги наречат
приврзаници на Катшгана. Каесаровата демократска агитација има-
ла за последица тој, во 63 година, да биде избран за праетор за 62 го-
дина и дека истата таа, 63 година, на изборите за големиот понтифик
добил цредност над другите кандидати.
БИТКАТА КАЈ ШСТОРИЈА И СМРТТА НА КАТИЛИНА'

На почетокот од следната година, Катилина повел акција на чело
на значителна војска, составена од ветерани, но бил поразен во Етру-
рија, блиску до градот Писторија. "Кога Катилина видел - кажува
Салустиј - дека четите му се разбиени и дека останал со мал број лу-
ѓе, тој, сеќавајќи се на евоето потекло и на некогашното достоин-
ство, се втурнал во најгустата толпа на непријателот, и таму, борејќи
се, цаднал прободен."215
Обидот за вооружено оевојување на власта цретрпел неуспех. Из-
весно време Катилина уживал несомнена поддршка на широките кру-
гови на плебсот, што триеле од владеењето на нобилитетот и лихвар-
ството; тој нмал ириврзаници во разни делови на Италија; неговите
римски дријатели биле расдоложени да ги повикаат во борбата да
учествуваат дури и робовите. Но, и покрај тоа што движењето на Ка-
Ј|4 Cassius Dio., Historie Romanae XXXVII, 3 8 ,1.

,,s Sali., Cat, LX, 7.
тилина имало масовеи карактер, тоа не изгледало како иоранешните

акции на демократијата. Во ирограмата на браќата Граси, Сатурнин,
Ливиј Друс и дури и на Сулпикиј Руф, централно место заземал овој
или оној законски нроект. Кај Катилина, иак, во ирв план било осво-
јувааето на власта, и тој, не обѕрнувајќи се на изборните царолн, одел
по патот на Сула. Но, ни преминот на монархија кај широките слоеви
на римското робовладетелско оиштество не наидувал на иотребната
иоддршка. За реиубликанскиот облик на владеење се залагале мноѓу-
мина - како олтимати, така и иоиулари. Со тоа умеел да се користи
Кикерон. На крајот, самата организација на движењето имала кон-
спиративен, заговорнички карактер. Во неговите нланови бил цосве-
тен само мал број на движељето одани иријатели, дроиаднати ноби-
ли, што биле далеку од народот. И аокрај омразата кон оптиматите,
масата не ги одобрувала насилиите мерки во борбата. Сепак, рим-
ските плебејци го чувале сиоменот на Катилина. Пет години иодоц-
на, Кикерон бил цротеран од Рим како виновник за незаконитото уби-
ство на приврзаниците на Катилина. Гробот на Катилина, пак бил ук-
расуван со цвеќе и на него биле цриредувани раздавања.216 Одредите
од луѓето на Катилина, по смртта на нивниот иредводник, се бореле
заедно со остатоците од Сиартаковата војска.210
210Cic., Pro Flacco, 38,93.

ГЛАВАХХ
ПРВИОТ ТРИУМВИРАТ И ПОКОРУБАЊЕТО

НАГАЛИЈА
1. ВРАЌАБЕТО НА ПОМПЕЈ
ПАРТИЈАТА НА ОПТИМАТИТЕ ПО ЗАГОВОРОТ НА КАТИЈШНА
Во периодот на борбата против Катилина се врши ново обедину-
вање на нобилитетот и витезите. Сенатот го повратил своето поранеш-
но значење. Методите на_Суда, пак, не наидувале на одобрување дури
ни кај консервативците. Во следниот период, сенатот се покажува ка-
ко чувар на темелите на аристократската реиублика, на традиционал-
ната римска libertas (слобода). Идеолог на тој правец бил Кикерон; тој
раскинал со иопударите, но често ги менувал своите политички сојуз-
ници и во прашањата на политиката никогаш не се одликувал со посто-
јаност и со принципиелност. Големо значење во партијата на оптима-
тите стекнува Марк Поркиј Катон Помладиот.
Тој бил убеден приврзаник на републиката, запален бранител на
римската старина и наедно приврзаник на стоичката философија. Иде-
ал му бил предокот Катон Постариот, кого што го имитирал дури и во
манирите. Уште како кваестор, Катон ја реформирал управата на аера-
ријот (државната благајна), се покажал како чесен и енергичен ад-
министратор, доследно се борел против сите злоупотреби. Катоно-
вата чесноет и бескомпромисност влегле во иоговорка.
Во 63 година, енергичниот говор на Катон во сенатот, кога го
поддржал мислењето на Кикерон за погубувањето на приврзаниците
на Катилина, ја решил нивната судбина. На почетокот од 62 година,
како народен трибун, истапил против својот колега Квинт Метел Не-
иот, кој бил Помиеев приврзаник и кој се залаѓал по враќањето од
Иоток да му се доделат вонредни овластувања.
По лоразот на Катилина, Крас привремено се повлекол од поли-
тиката. Каесар, пак, дејствувал во корист на Помпеј. Ситуацијата во
Рим повторно станала затегната. Дошло до улични нереди. Сенатот
прогласил вонредна состојба, но благодарејќи, главно, на Катоновата
интервенцнја, плановите на Непот и Каесар не се остварнле.
Во Рим бил вратен мирот, но многумина со страв го очекувале
враќањето на Помпеј, плашејќи се дека тој, како и Сула, би можел да
ја освои власта потпирајќи се врз својата војска. По завршувањето на
својата праетура, Каесар добил должност во Шпанија. Но, неговите
многубројни доверители не сакале да го пуштат од Рим се додека не ги
исплати огромните долгови. Тој успеал да замине од градот само бла-

годарејќи на ларичната ломош и гарандијата на Крас.
ПОМПЕЕВАТА ПОЛОХЕА ПО НЕГ0В0Т0 ВРАЌАЊЕ ВО ИТМИЈА

Во декември 62 година, во Брундисиј застанала флотата на Пом-
цеј. Сиротивно на секое очекување, Помлеј ги расцуштил трупите и
оо мала нридружба тргнал за Рим. Не влегувајќи в град, тој го очекувал
својот триумф, очигледно очекувајќи дека воената слава ќе му обез-
беди превласт во државата. Во исто време, тој, по се изгледа имал
предвид дека неговото освојување на власта нема да наиде на сим-
патии кај олтиматите, бидејќи тие се сеќаваат на Катилина, кој извр-
шил атак на слободата на Релубликата. Здружувањето, пак, со попу-
ларите и истапувањето против иостојниот поредок на Помиеј може-
ло да му изгледа како ризичен дотфат, што ги доведува во оиасност
резултатите од неговата дотогашна дејност.
Надежите на Помпеј дека воените усиеси ќе му обезбедат влија-
ние во државата, не се оправдале. Во сенатот, каде што големо влија-
ние имал Лукул, кон Помпеј се однесувале неиријателски. Помиеј не
наишол на нотребните симпатии ни во редовитѕ на популарите. На 28
и 29 декември 61 г. тој ирославил сјаен триумф, но во иолитички но-
глед бил изолиран. Сенатот не му дозволил да бара консулат; исто
така било одбиено и неговото бараше за безусловно потврдување на
сите негови мерки на Исток. Лукул инсистирал да бидат признати и
неговите наредби во источните области; сенатот прифатил само да ги
претресе, точка но точка, сите цромени што Помиеј ги извршил во
источните земји. Но, тоа нималку не го задоволувало Помлеј. Не ми-
нал ни аграраиот закон на народниот трибун Флавиј, со кого што се
предлагало на Помпеевите ветерани да им се додели земја.
2. ПРВИОТ ТРИУМВИРАТ
Ш С А Р 0В 0Т 0 В.РАЌАЊЕ ОД ШПАНИЈА
Во 60 годииа, од Шпанија се вратил Гај Јулиј Каесар. За краткото
време на своето уиравување, тој усиеал да извојува лобеда над Луси-
тандите, да преземе мерки за обнова на руинираното стопанство на
дровинцијата и во исто време да ги додобри своите финансиски усло-
ви; од Шпанија се вратил како богат човек. Враќајќи се во Италија,
Каесар заирел иред Рим, очекувајќд триумф и борејќи се во отсуство
да ја истакне својата кандидатура за консулат, но, тоа предизвикало
реакдија на сенатот. ТогашКаесар, откажувајќи се одтриумфот, дошол
во Рим, лично учествувал во изборите и бил избран за консул за 59
година. На Каесаровите цротивниди им иошло од рака да го спроведат
a A. МАШКИН 302 СТАРИОТ РИМ
изборот на Марк Калиурниј Бибул, екстремен оптимат, цасивен и крат-

ковид човек - за втор консул, Каесаров колега.
ТАЈНАТА СПОГОДБА МЕЃУ ПОМПЕЈ, КАЕСАР И КРАС

Огромно влијание имало тоа што Каесар умеел да ја искористи
политичката ситуација и да го помири Помпеј со Крас. Двајцата не-
мале поддршка во сенатот, а во исто време биле во меѓусебна кара-
ница. Нивното номирување имало мошне важна политичка последи-
ца: тројцата моќни луѓе во Рим - Помиеј, Каесар и Крас - склучиле
неофицијален сојуз и се обврзале дека едниот на другиот ќе си иома-
гаат. Ова здружување во историјата е цознато како ирв триумвират.
Највлијателен меѓу триумвирите бил Помиеј: тој зад себе имал воена
слава, за него биле војниците што ги расиуштил ио домовите. Не-
говото влијание се простирало не само во Рим и на Италија, туку и на
провинциите. Една од главните цели на овој сојуз било остварувањето
на Цомпеевите иредлози, што не минале во сенатот. Јулиј Каесар ужи-
вал поиуларност меѓу илебсот, тој зад себе имал слава на обновувач
на Мариевата партија. Красовото богатство влегло во цоговорка; ос-
вен тоа, тој имал силни врски во финансиските кругови. Секој од нив
имал иријатели меѓу нобилите и развиена клиентела, и тоа не само
меѓу римскиот нлебс: во клиентски односи со нив се наоѓале цели
градови - како во Италија, така и во провинциите. Триумвиратот бил
зацврстен со династички бракови: Помнеј се оженил со Каесаровата
ќерка Јулија, а Каесар стааил во брак со Калиурнија, ќерка на еден
истакнат нриврзаник на триумвиратот, кому му бил ветен консулат за
58 година.
ПАРТИЈАТА НА ОПТИМАТИТЕ И ТРИУМВИРИТЕ

Сиогодбата меѓу Помпеј, Каесар и Крас сенаторската иартија ја
цречекала ненријателски. Еден од иејзините ириврзаници, Марк Те-
рентиј Варон, издал сатира иротив триумвирите, иод наслов "Три-
главо чудовиште”. Особено енергично против триумвирите се борел
Марк Поркиј Катон, кој ирибегнувал кон најразновидни средства за-
ради одбрана на републиканските ириндиаи. Кога Каесар, на пример,
се борел во отсуство да биде избран за консул и кога некои сенатори
почнале да се приклонуваат на негова страна, Катон во сенатот збо-
рувал цел ден и со самото тоа го сиречил донесувањето на одлуката
(сенатските седници можеле да траат само до заоѓањето на сонцето).
КАЕСАРОВИОТ КОНСУЛАТ
Но, сенатот бил немоќен да се бори иротив триумвиратот. Во 59
година, како консул, Каесар спровел два аграрни закона, што биле за-
сновани врз исти принципи на кои и цроектот на аграрниот закон на
Сервилиј Рул, иако размерите на тие закони биле значително иомали
и иоскромни. За делба потпаѓале дотогаш се уште неиоделените итал-
ски земјишта (според ирвиот закон, од тоа се изземени кампаниските
државни полиња; вториот закон, лак, ги вклучил и нив во фондот на
земјиште што иодлежело на поделба). Освен тоа, државата требало
да добие земја од нриватните лица, ио цени определени во кенсовни
списоци; било иредвидено земјишни парцели да добијат 20 000 луѓе, во
прв ред Помиеевите ветераци, а нотоа пеимотпите граѓапи што има-
ле најмалку три деца. Сите тие требало да основаат колонни и доби-
ле цомали иарцели, што не можеле да ги оттуѓуваат во текот од двае-
сет години. Во сенатот Каесаровите предлози наишле на остра опози-
ција, но тој, и иокрај тоа, ги изнел цред народното собрание. Помиее-
вите војници се појавиле на форумот со оружје скриено под алиш-
тата. Собранието било вонредно бурно, одвреме-навреме доаѓало до
вистински метеж. Катон и Бибул настојувале со сите средства да го
снречат мпнувањето на законскиот проект. Тогаш со сила ги отстра-
ниле од собранието. На интерцесијата на трибуните, Каесар едностав-
но не обрнал внимание. На крајот, основниот закон бил цримен, а по
извесно време мина ло и неговото донолнение (за поделата на кампани-
ските иолин>а). Заради спроведување на законот била избрана коми-
сија од 20 лица, во која влегле истакнати сенатори, меѓу кои и Кике-
рон. Под закана на строга казна, сенаторите ги натерале да се заколнат
на верност на законот, и тие биле принудени да се потчинат; само
Катон и уште еден сенатор уште извесно време уиорно останувале на
своето, но иотоа и тие положиле заклетва.
Со иосебен закон биле цотврдени Помлеевите мерки на Исток.
Освен тоа, бил донесен закон според кој била намалена откулната
сума иа данодите во Азија, што го задоволувало Крас и неговите ири-
јатели од сталежот на витезите; бил спроведен Јулиевиот закон за
изнудување (lex Julia de repetundis) co кој била зголемена казната за из-
нудување во ировинциите и поточно определена комиетендкјата на
ировинциските намесници. Било заведено објавување на сенатскнте
одлуки, што изгледало како модерен весншс и сиречувало фалснфи-
кување на сенатските одлуки. Биле издадени и редица други закони
што се однесуваат на разни области на управата.
Според законот на народниот трибун' Публиј Ватиниј, Каесар ја
добил на управување Кисалпска Галија и Илирија, со рок од пет го-
дини, со вонредно широки овластувања и со право да мобилизира вој-
ска од две легии. И рокот и Каесаровите овластувања биле невооби-
чаени; единствен цреседан бил Манилиевиот закон за Помпеевото
командување на Исток. По смртта на намесникот на Трансалпока Га-
лија, сенатот и таа област му ја дал на Каесар. Провинциската војска

требало на Каесар да му обезбеди воена слава и богатство, а покрај
тоа и да му биде приврзана.
1Л0ДИЕВИ0Т ТРИБУНАТ
За консули за 58 година, биле избрани приврзаници на триумвира-
тот. За таа година, меѓу народните трибуни бил Публиј Клодиј.
Бидејќи патрикиите не можеле да бидат избирани за народни три-
буни, Клодиј преминал во плебејци.
Тој спаѓал во редот на онаа аристократска младина која во својата
јавна дејност во прв план ги ставала личните цели, сметајќи ги сите
средства за дозволени. Клодиј служел во Лукуловата војска. Тој бил
незадоволен од својот CTapeifriiHa и дури се обидувал да дигне воста-
ние иротив него. Својата иолитичка кариера Клодиј ја започнал со
обвинението за изнудување против Катилина, но тоа обвинение не-
енергично го поддржувал и лодоцна, можеби, и самиот бил меѓу него-
вите приврзаници- Во 62 година, за време на нразникот на Добрата
божица, на кој можеле да присуствуваат само жени, Кподиј, цреоб-
дечен во женски алишта, се провлекол во куќата на врховниот понти-
фик Јулиј Каесар, каде што се одржувал тој празник, се состанал со
неговата жена Помпеја. Клодиј бил обвинет за сквернавење на све-
тината, но Каесар ое откажал од тоа да го поддржува обвинението и се
ограничил единствено на тоа да и даде развод на својата жена. Суд-
скиот претрес цо делото за сквернавењето на светината се завржил со
ослободување на Клодиј. Меѓу оние кои барале Клодиј да биде осуден
бил Кнкерон, и тоа довело до лична омраза меѓу Клодиј и Кикерон.
Отхако стапил на должност, Клодиј ги презел сите мерки да го
зацврсти Каесаровото влијание меѓу пониските слоеви на градското
население. Уште во лочетокот на 58 година, тој спровел четири зако-
ни: дрвиот од нив го укинал плаќањето за житото кое месечно му би-
ло делено на неимотното градско население; според вториот закон
биле обновени квартовските колегиуми (collegia compitalia) - пол-и-
тички клубови од посебен вид, кои во 64 година биле затворени со
сенатска одлука, во времето на борбата п јо т и в Катилина;217 третиот
закон ја ограничил власта на кенсорите прк составувањето сенатски
списоци, со што Клодиј на своја страна ги иривлекол сенаторите на
кои им се заканувало исклучување од сенатот; на крајот, четвртиот
закон им забранил на повисоките магистрати да ги гледаат за време на
комитиите небеските знаменија, бидејќи оптиматите, и покрај опа-
2ПВиднстр.292.
ѓањато на традиционалната религија, често ги искористувале старин-

ските иравила и иод изговор дека небеските знаменија се неловолни,
се обидувале ионекогаш донесените закони да ги ирогласуваат за не-
важечки. Клодиј се оикружил со одреди составени од робови и од по-
ниските слоеви на градското население, и комитиите цослушно ги
цримиле сите негови цредлози. Клодиј бил поврзан со Каесар и рабо-
тел во негов интерес, но, во својата демагошка иолитика одел многу
подалеку од својот заштитник.
КИКЕР0Н0В0Т0 ПР0Г0НСТВ0
Клодиј иоднеоол законски нроект според кој на ирогонство од Рим
бил подложен секој кој без суд ќе цогуби римски граѓанин. Тој закон
бил насочен иротив Кикерон, кој истапувал цротив триумвирите и
бил личен Клодиев непријател. На тој начин, сенатската одлука за
погубување на приврзаниците на Катилина е иризната како незако-
нита. Кикерон, и нему блиските луѓе, ги презеле сите мерки да го
спречат ирогонството. Сенаторите и витезите облекувале траурни
алишта, самиот Кикерон напразно го молел Помиеј да го остави во
Рим. Но, ништо не цомогнало, и Кикерон морал доброволно да зами-
не од Рим. Законскиот ироект бил примен, а ио извесно време Кике-
рон, со сиецијална одлука, бил осуден на ирогонство. Неговата куќа
на Палатин била урната, а местото на кое се наоѓала, Клодиј го иос-
ветил за нов храм на божицата на Слободата. Кикероновиот имот бил
конфискуван, и поголем дел од него му ирипаднал на оамиот Клодиј.
Катон Помладиот, иото така, бил оддалечен од Рим нод згоден изго-
вор. Тој е испратен на островот Кипар, кое според завештанието (мо-
жеби фалсификувано) на египетскиот крал Александар II, требало да
му припадне на Рим. Катон имал задача да го ирими тоа наследство.
Дури откако Кикерон и Катон го напуштиле Рим, Каесар тргнал
од Италија во својата ировинција.
3. КАЕСАРОВИТЕ ВОЈНИ ВО ГАЛИЈА.В0 58-56 ГОДИНА

Во почетокот на недесеттите години од I в. пред н. е. Римјаните ја
поседувале целата Кисалиска Галија (Gallia Cisalpina) и се зацвротиле
во ириморскиот појас на Трансалпска Галија (Gallia Transalpina), но
останал слободен иоголем дел од оваа иоследнава, што ја онфаќал
денешна Франција, Белгија, еден дел од Холандија, голем дел од Швај-
царија и што се цростирал на исток до реката Рајна. Овој дел Рим-
јаните го нарекувале "космата" Галија (Gallia Comata) за разлика од
романизирана Галија, облечена во тога (Gallia Togata).
КЕЛТСКИТЕПЛЕМИМ
Главното население на слободна Галија го сочинувале келтските
илемиња. Тие биле носители на таканаречената латенска култура, што
ја сменила иоранешната култура на раното железо, иозната иод име-
то халштатска култура. На југ, келтското население се мешало со
Иберците и со Лигурите, а на север тоа се граничело со германските
племиња. Се разликувале три главни груни на келтските племиња:
Белги на север; Келти, во потесна смисла на зборот, кои Римјаните ги
нарекувале Гали и кои живееле од Сена до Гарона; на крајот Акви-
танци што црестојувале на територијата од реката Гарона до Пири-
нејските планини.
ЕКОНОМСКИОТживот
Во економскиот живот на келтските илемиња голема улога иг-
рало земјоделството. Нивите биле посеани со жито, така што Каесар,
за време на своите походи, бил во можност да ги користи локалните
извори на храна. Со текот на времето, речиси во сите келтски обла-
сти се развивала трговијата, така што на италските трговци им биле
познати многу лодрачја од слободна Галија уште многу пред Каесаро-
вите цоходи. Голема улога во галскиот увоз играло виното што било
извезувано, главно, цреку Масилија. Трговијата се одвивала преку ре-
ките, стоката доаѓала од северните брегови на Галија и оттаму се цро-
бивала во јужна Британија. По густо населените области на Галија, на
бреговите од реките и на раскрсниците на аатиштата никнувале гра-
дови, во кои се собирала војска, каде што бнле ириредувани саеми и
одржувани верските иразници. Градот претставувал центар на нле-
мињата, во него се задржувале римските и локалните трговци а жи-
вееле и занаетчиите. Археолошките иодатоци сведочат за релативно
висок стадиум на развој на занаетчиството. Келтите добро ја иознава-
ле обработката на металите. Тие се служеле со оружје од сопствена
изработка, што имало белези на латенската култура. Во уметноста, и
покрај грчките, иа дури и источните влијанија, се зачувани оригинал-
ни белези. На боени глинени носатки со сиирални украси, со китне-
сти листови и геометриски шарки, често се наидува при ископува-
њата lio разните келтски области. Мошне биле раширени изработ-
ките од метал, на цример, мечевите; биле иоиуларни уметнички изра-
ботени украси од емајл.
СОЦИЈАЛНИТЕ ОДНОСИ
Келтските хшемиња се наоѓале на различни стадиуми од разво-
јот. Додека некои се уште ги имале белезите на првобитната заед-
R А. МАШКИН 307 СТАРИОТ РИМ
ница, други минувале низ стадиумот на расцаѓање на родовскиот по-

редок и формирање држава. На чело на племињата стоела родовска
аристократија (Каесар ги нарекува витези), од чија оредина се издво-
јуваат водачи (principes), кои другите соплеменици ги надминувале со
влијание и со богатство.
Големо влијание во Галија уживала свештеничката каста - друи-
ди; тие биле затворена корпорација, што се грижела не само за вер-
ските ирашања, туку ги чувала и древните преданија, ја претскажу-
вала иднината и го толкувала обичајното право. Друидите свето ги
чувале своите обреди и своето учење во тајност од непосветените. А
на посветувањето му претходеле долги години учење. Само друидите
се служеле со иисмо, составено врз основа на грчката графика, но кое
значително се разликувало од грчкиот алфабет. Според фрагментар-
ните податоци што ги имаме за друидизмот, можеме да претиоста-
виме дека верските претстави на друидите имале мрачен карактер;
значајна улога во нивниот верски систем играле верувањето во одмаз-
дата ио смртта и селењето на душата. Овие претстави имале за цел да
влијаат врз масите и да ги поттикнуваат келтските војници на храб-
рост и бестрашност. Култот на друидите бил полн со таинственост и
во себе задржал остатоци од далечните стадиуми на човековиот раз-
вој. Друидите не знаеле за храмови, нивните култни состаноци биле
одржувани ио густите шуми, тие до најдоцнежни времиња практику-
вале човечки жртви. Меѓу населението друидите уживале голем авто-
ритет, Тие биле ослободени од сите обврски, како и од воена служба,
во нивните раце се наоѓал судот и само тие ја познавале вештината на
лекување. Друидите ги воспитувале младите благородници и некои
племенски водачи и ирипаѓале на нивната корпорација.
Масата слободно келтско население, според Каесаровите зборо-
ви, се наоѓала во целосна зависност од аристократијата, во состојба
блиска на ропството.
О РО СИ ТЕ МВЃУ Ш ТСКИТЕ ПЈ1ЕМИМ

Меѓу одделните галски илемиња се воделе постојани војни што
претставувале пречка за обединување на Галите и за создавање един-
ствена држава. Борба често се водела околу земјшптата погодни за
обработка и за иасишта. Сите племиња не биле конечно зацврстени
на оваа или на онаа територија. Особено значење за натамошната
историја на Галија имала миграцијата на племето Хелвети. Кон кра-
јот на седумдесеттите години од I в. пред н. е. тие ја нацуштиле сво-
јата иоранешна територија меѓу Мајна и горниот тек на Рајна и се
населиле во западниот дел на денешна Швајцарија. Селењето на Хел-
ветите имало за последица миграција на германското племе Свеби,
што се цробило во областа на горна Рајна.
Во самата Галија, на чело на една од завојуваните племенски гру-
пи биле Хаедвите; нивни главни противници биле Секванците. И ед-
ните и другите имале свои приврзаницн и противници речиси во се-

која група нлемиња. Во борбата против Хаедвите, Секванците гб по-
викале на помош водачот на германското племе Свеби - Ариовист и
по долги борби извојувале победа над Хаедвите (околу 60 г. пред н. е.).
Хаедвите, што се сметани за пријатели на римскиот народ, побарале
поддршка од римскиот сенат. Благодарејќи на интервенцијата на се-
натот, Ариовист ги дрекинал воените операции против Хаедвите и
дури бил признат за пријател на римекиот народ. Но, ова компромис-
но решение не можело да обезбеди мир, Германите се зацврстиле во
областа на Секванците (денешен Алзас) и можеле секој миг да упад-
нат во подрачјата на соседните галски племиња.
Голема опасност за Римјаните претставувала новата миграција на
Хелветите, кои од своето место тргнале на запад.
КАЕСАРОВИТЕ БОРБИ ПРОТИВ ХЕЛВЕТИТЕ И СВЕБИТЕ

Во март 58 година, Каесар стигнал во провинцијата. Тој ги презел
сите адерки Хелветите да не упаднат во римските поседи, а кога овие
го избрале патот преку земјата на Секванците и Хаедвите, Каесар -
врз основа на повикот што му го упатиле овие последниве - ги минал
границите на својата провинција и почнал да ги гони Хелветите. Бли-
ску до градот Бибракт дошло до битка меѓу Римјаните и Хелветите,
кои, и покрај својата бројна надмоќност, претрпеле пораз и биле при-
нудени со Рим да склучат мир и сојуз, а покрај тоа да го исполнат
Каесаровото барање и да се вратат на своето старо место.
По тоа Каесар се замешал во внатрешните работи на келтските
племиња, исталувајќи како покровител на Хаедвите и како нивнибра-
нител од Ариовист.. Тој ги нападнал Германите уште лред ним да им
пристигне помош од онаа страна на Рајна. И покрај упорниот отпор на
Свебите, нивната бројна надмоќност над Римјаните и вештата так-
тика на Ариовист, тие биле поразени во подрачјето на денешниот град
Стразбур.
Победата над Ариовист била од огромно значење. Таа го спречу-
вала упадот на нови германски маси од онаа страна на Рајна и го зацвр-
стила Каесаровото влијание во Средна Галија, создавајќи со самото
тоа услови за иокорување на другите делови од земјата. Крајот на 58
година и почетокот на 57 година, Каесар ги минал во Кисалпска Га-
лија, вршејќи ја должноста проконсул.
ПОКОРУВАКВТО НА СЕВЕРНИТЕ ГАЛСКИ ПЛЕМИЊА

Во пролетта на 57 година почнала Каесаровата борба со северни-
те келтски племиња, Белгите. Каесаровата војска била значително
иомала од белгиските сили, но овие не можеле долго да ја зачуваат
способноста за борба и се распаднале. Одделни илемиња давале упо-

рен отпор, така што нападот на едно од нив (Нервите) завршил речи-
си со пораз на римската војска. Но, Каесара го спасила вештината
брзо да се ориентира цод најтешки околности. Сите белгиски племи-
ња биле покорени. Под изговор на казна за вероломен напад на Рим-
јаните, во роиство биле иродадени 53 илјади луѓе од племето Адва-
тука.
Каесар тргнал за Илирија, а неговите легати го цродолжиле но-
корувањето на Галија. Меѓу нив особено се истакнал Публиј Крас,
син на триумвирот. Тој усиеал да ги потчини аквитанските илемиња,
Северозападните илемиња со иомош на Британците изградиле голе-
ма флота, но самиот Каесар ги иоразил во битката кај Лоара. Кон
крајот на 56 година шжорувањето на Галија можело да се смета за
завршено. Победата на Римјаните им обезбедила огромен нлен - мно-
гу добиток, скаиоцени метали, десетици и дури стотици илјади ро-
бови. Каесаровите успеси предизвикале восхитување и одушевување
во Рим. Со одлука на сенатот биле приредени иразници што траеле
петнаесет дена.
4. СПОГОДБАТА ВО ЛУКА
СИТУАЦИЈАТА ВО РИМ
Во Рим, по бурната 58 година, повторно зајакнала сенаторската
партија. Како противтежа на Клодиј, во 57 година за народен трибун
бил избран Тит Аниј Милон, кој дејствувал со истите методи со кои и
Клодиј, но останал на страната на сенатот. Во таа година на оптима-
тите им пошло од рака да го издејствуваат враќањето на Кикерон. Во
италските муникинии и во самиот Рим, нему му бил приреден свечен
цречек што’бил одраз на незадоволството од владеењето на триумви--
рите. C q Крас скараниот Помпеј ловторно му се приближил на сена-
тот и добил вонредни овластувања во поглед на снабдувањето на Рим
со намирници. Односите меѓу Помиеј и Крас повторно станале затег-
нати, во градот владееле немири, уличните судири меѓу приврзаници-
те на Клодиј и Милон станале обична појава. Во сенатот зачестиле
нападите врз триумвирите. Триумвиратот доживувал криза, и Каесар
ги презел сите меркн да го ибнови и да го зацврсти.
СОСТАНОК ВО ЛУКА
Во пролетта на 56 година, во градот Лука бил одржан состанок на
триумвирите, што се одликувал со вонредна свеченост. Триумвирите
ги следеле истакнати сенатори, меѓу кои имало магнстрати и прома-
гистрати, лица од праеторски и консулски ранг. Резултат од прего-
ворите било тоа што иолитичкиот сојуз меѓу најистакнатите луѓе во

Рим бил зацврстен, а правата на триумвирите биле проширени: на
Каееар му бил продолжен рокот за управување со Галија уште за пет
години; било утврдено за 55 година Помиеј и Крас да бидат избрани за
консули, ио што Помнеј би ја добил на управување Шианија, со рок од
дет години, а Крас во исто време Сирија која го привлекувала со свое-
то богатство и со можноста да се здобие со воена слава во борбата со
Партите.
По враќањето во Рим, Помиеј и Крас, и покрај извесниот отпор на
оитиматите, успеале да иостигнат остварување на планот достигнат
во Лука. Како консули, Помаеј и Крас сировеле редица мерки во ко-
рист на триумвирите. Уште пред завршувањето на консулатот Крас
тргнал за Сирија, додека Помиеј останал во Италија и уцравувал со
Шианија цреку легатите.
5. ПАПИЈА И Р8М В 0 СРЕДИНАТА HA IВ. ПРЕД Н. Е.

ПОЛШЖКИОТ ПОРЕДОК ВО ПАРТИЈА
Почетокот на дипломатските односи меѓу Партија и Рим иаѓа во
92 г. иред н. е. кога иратениците на иартскиот крал дошле во Канадо-
кија - кај Сула, што се наоѓал таму и му иредложил договор за сојуз
против понтскиот крал Митридат VI Евиатор. Со Партија тогаш уп-
равувал Митридат II. Тој бил енергичен владетел, под кого иартска-
та држава закреинала од упаѓањето на варварските илемиња од Сред-
на Азија и иовторно ги дреместила своите граниди на запад.
Партските кралеви воделе потекло од родот Аршакиди и себеси
се сметале за наследници на иерсиските кралеви Ахемениди. Нив-
ната власт била апсолутна, но изборот на наследници не завнсел од
владеачкиот монарх, туку од два аристократски совета, што му из-
бирале наследник меѓу неговите роднини.
Смртта на кралот обично била следена со спорови меѓу иретен-
дентите што се претворале во граѓански војни. Меѓу дворската арис-
тократија истакнато значење имале седум родови што иретендирале
на потекло од водачите на цартските освојувачи. Но, иокрај аристо-
кратијата, значајна улога во дворскиот живот и во меѓусебните војни
играле вазалните кралеви и независните кнезови на разни облаети.на
Иран, што влегувале во состав на партската монархија. Стеиенот на
нивната .зависиост од Партија бил условен од силата на централната
власт. Старинскитч. области на персиската монархија (Медија, Пер-
сија), и натаму се делеле на еатрапии.
Формирањето на иартската држава било последица од востание-
то на населенпето од северен Иран против тиранијата на хеленизира-
ната администрација на монархИјата на Селевкидите. Аршакидите ги
обновиле старсшерсиските установи и обичаи. Меѓу цартската биро-
кратија имало ириличен број Грци, но нив ги иоднесувале само како

преведувачи, инженери, дворски артисти и деловни луѓе, никогаш не
доверувајќи им цовисоки функции, како што се случувало во хелени-
стичките монархии. Пред крајот на II в. пред н. е. во состав на арша-
кидската монархија влегувале и некои грчки градови кои и натаму
уживале извесна автономија.
Слично на монархиите на Кир и Александар Македонски, Партија
иретставувала конгломерат на разни народи што се наоѓале на разни
стеиени од општествено-економскиот развој. Населението на север-
ните, североисточните и на источните области на Иран ги задржало
белезите на првобитната заедница, додека за начинот на живот на
грчките градови во Месопотамската Долина било карактеристично
развиеното робовладетелство.
Партските аристократи биле сопственици на огромни поседи во
северозападните делови на Иран, што ги обработувале со помош на
зависни и иолузависни земјоделци. Занаетчиството било развиено глав-
но по грчките градови на Месопотамија и не играло суштествена уло-
га во животот на земјата. Големо значење имала транзитната трго-
вија. Преку Партија и Бактрија воделе трговскнте патишта, што ја
новрзувале Кина со најкрушште центри на Средоземно Море. Еден од
тие иатшпта бил познатиот “свилен иат" преку кој скапоцените ки-
нески ткаенини биле лиферувани во Сирија и дури во Египет. Околу
владеењето над најважните трговски центри, Партите воделе борба
најпрвии со грчко-бактриските кралеви и со Селевкидите, а потоа со
Рцмјаните.
Во 130 г. пред н. е. Партите требало најпрвин да ја издржат теш-
ката борба со селевкидските владетели, што го презеле последниот
очајнички напор да го обноват своето владеење над Иран, а по цо-
бедата над нив - да ја одбијат наездата на средноазиските номади Са-
ки, кои жестоко го пустошеле не само Иран, туку и еден дел од Месо-
иотамија. Двајцата партски кралеви загинале во борбата со Саките.
Дури во време на владеењето на Митридат II (Аршак IX) партската
држава иовторно зајакнала. Во тоа време паѓаивоената реформа што
довела до реорганизација на партската војска. Митридат II го отфр-
лил хеленистичкиот систем на војска од мешан тш, која главно се
состоела од наемниди. Тој започнал војската да ја пополнува од редо-
вите и на зависните луѓе од самиот крал и од вазалните владетели.
Главнината на партската војска сега ја чинела коњицата, која сега се
состоела од два вида: тешхо вооружени и лесно вооружени војници.
Тешко вооружените коааници биле облечени во оклоп исплетен од
метални ирстени (што не го покривал само коњаникот, туку и коњот)
и вооружени со копја и мечеви. ПокраЈ тешката ударна коњица, голе-
мо значење добиле и лесно вооружените коњички одреди составени
од стрелци, кои непријателот- го засипувале со дожд од стрели.
С ЕМ И Н А Р З А КЛ АСИЧНИ СТУД И И
РИМ И ПАРТИЈА ВОПРВАТА ПОЛОВИНА HA IВЕК

Пробнвањето на Римјаните на Исток ги довело нив во непосре-
ден контакт со Партите. По преговорите на нратениците на Митри-
дат II со Сула, неговиот наследник Фраат Ш барал сојуз со Лукул,
барајќи од Римјаните да ги иризнаат неговите иретензии на сите об-
ласти источно од реката Еуфрат. Откако добил усна согласност од
Лукул и неговиот наследник ПоМиеј на тие услови, Фраат како рим-
ски сојузник, нападнал на ерменскиот крал Тигран Велики. Но, од-
носите со Партија набрзо се измениле. По бегството на Митридат VI
Евпатор, Помпеј го признал Тигран за пријател на римскиот народ.
По налог на римскиот командант, и покрај сите договори и поране-
шни ветувања, Фраат III требало да ја напушти заземената терито-
рија. Партите долго време не ја заборавиле оваа дволична игра на
римските војсководци.
Околу 57 годвда, Фраат III го убиле синовите на Ород и Митри-
дат, меѓу кои избила војна околу престолот. Митридат побегнал во
Сирија и побарал поддршка од Аул Габиниј, иознатиот Помпеев нри-
врзаник, кој тогаш управувал со таа ировинција; крал на Партија ста-
нал Ород II. Габиниј почнал енергично да се подготвува за поход, но
не го остварил својот план и на опасниот ноход кротив Партите му ја
претноставил лесната и доходна експедицнја на Егинет. Овој иотфат
бил остварен енротивно на волјата на сенатот. Габиниј го вратил на
египетскиот ирестол кралот Птолемеј Авлет, кого го протерало на-
селението; неговите противниди биле свирепо казнети. Кога се вра-
тил во Рим со богат плен, Габиниј бил повикан на суд; поткуиените
судии го ослободиле, но тоа иредизвикало незадоволство на сшози-
ционерските групи; работата преминала во комитиите, и Габиниј
бил осуден.
КРАСОВАТА ЕКСПЕДИЦИЈА
Уште при склучувањето на сиогодбата во Лука, Крас имал иред-
вид поход против Дартите, што му се причинувал цривлечен и лесен
потфат, што ветува воена слава и богат плен. Во 54 година тој упад-
нал во Месопотамија и осаоил иовеќе градови, но нред зимата ја од-
вел војската во Сирија. Во 53 година Крас повторно тргнал против
Партите. Римјаните не биле навикнати на нриродните услови во
Месопотамија; нивните водичи не биле сигурни. Партите најцрвин не
ја прифаќале борбата; на крајот, во близината на Кара, Крас бил нре-
сретнгт од партската војска, што се состоела од извонредна коњица;
таа го опсипала иротиввикот со дожд од стрели. Во оваа битка заги-
нал Красовиот син, биле убиени и заробени голем број Римјани. Во
рацете на Партите иаднале римските знаци (сребрени орли), а сами-
от Крас бил предавнички убиен кога ири отстапувањето го црифатил
партскиот предлог да стапи во преговори со нив.
*
Красовиот кваестор Гај Касиј Лонгии усдеал остатодите од рим-

оката војска да ги одведе во Сирија. Целата Месодотамија паднала во
рацете на Партите. Во 51 година тие дури го минале Еуфрат, и иокрај
упорниот отпор на Римјаните, останале на територијата на Сирија, за-
канувајќи им се со напади на Римјаните и на нивните сојузници. Дури
внатрешните немири во самата Партија ги принудиле, во 50 година, да
ги вратат своите труин на онаа страна од реката Еуфрат. Во среди-
ната на I век, сите значајни држави на хеленистичкиот Исток ја из-
губиле својата самостојност. Само партското кралство, што израсна-
ло и зајакнало благодарејќи на борбата со хеленизмот, ја зачувало
својата независност. До почетокот на I век Рим и Партија не доаѓале
во контакт. Битката кај Кара била ирв сериозен судир меѓу двете го-
леми сили.
Од времето на Красовиот иоход партското врашање играло глав-
ва улога во вадворевгвата волитвка ва Рим ва Исток.
6. КАЕСАРОВАТА БОРБА В0 ГАЛША ВО ПЕРИОДОТ

ОД55ДО50Г.ПРЕДН.Е.
Во зимата меѓу 56 и 55 година, Каесар водел војна со германските
племиња што ја минале Рајна. Тие имале намера да се задврстат во
Галија. Откако стапил со нив во иреговори, Каесар ненадејно ги на-
даднал. Повеќето Германи биле уништени, а само коњицата успеала
да мине цреку реката Рајна. Гонејќи ги Германите, ирв од рнмските
војсководци ја минал Рајна и престојувал осумнаесет дена на нејзи-
ниот десен брег. Преминот лреку Рајна имал за цел да ја демонстри-
ра моќта на римското оружје.
КАЕСАРОВИОТ ПОХОД ВО БРИТАНИЈА

Втора мерка во 55 година бил Каесаровиот поход во Британија.
Британија била населена со келтски племиња, кои со своите конти-
нентални соплемениди биле цоврзани со заедничка религија, обичаи
и со јазикот и кои често им номагале во борбата против Римјаните.
Каесар се истоварил во Британија со две легии и извојувал иобеда над
племињата што тргнале иротив Римјаните, но неповолвото годишно
време што го избрал за ексиедицијата, го иринудило да склучи мир и
да се врати. Каесар енергично се подготвувал за нова експедидија и во
следната, 54 година, преминал во Британија со поголема војска, за-
јакната со галска коњида. Тој се иробил во длабочината на островот
и ја минал Темза, но неговите усдеси, во крајна линија, биле од мало.
значење. Насироти тра и без оглед на своите резултати, експедици-
јата во Британија, малку иозната земја за чија црирода и население
постоеле најфантастнчни иретстави, во Рим оставила длабок впечаток.
АНТИРИМСКОТО Р И Ж Е М ВО ГАЛИЈА
За време на британскиот поход, меѓу Галите з_ајакнало антирим-
ското движење. Римската цолитика не наидувала на симпатии кај мно-
зинството галско население. Галските.одреди морале да се борат на
страната на Римјаните, задолжителните лиферации на житото и на
други производи потребни за издржување на римската војска се ео -
веќе се зголемувале. Римјаните се мешале во внатрешните работи на
галските илемиња, лоддржувале една цартија против друга шга из-
дигнувале едно племе на сметка на друго. Каесаровата политика не се
разликувала од иолитиката на другите освојувачи. Незадоволството
и стремежот да ги истераат од земјата туѓинците ги обединиле сите
слоеви иа галското општество - од друидите и племеиските водачи до
цроиаднатите и осиромашените Гали. Движењето почнало меѓу бел-
гиските илемиња. Еден од римските гарнизони целосно бил уништен.
Друг римски логор, во кој како легат бил Кикероновиот брат Квинт,
Галите го ошсолиле и го држеле под опсада се дотогаш додека на Ки-
керон не му лритекнал во иомош Каесар.
ВЕРКИНГЕТОРЖСОВОТО ВОСТАНИЕ
Овие експедигџга биле предигра за големото востание во 52 годи-
на. Во тоа време Каесар се наоѓал во Кисалпска Галија, будно сле-
дејќи ги бурните настани кои тогаш се одвивале во Рим. Но тие на-
стани не му го одвлекувале вниманието од галските водачи што се
подготвувале за акција против Римјаните. На чело на антиримското
движење се наоѓал младиот, но талентиран водач на Арверните -
Веркингеторикс, што се одликувал со храброст и уживал авторитет
како меѓу своите соилемениди, така и кај соседите. На востаниците
им се придружиле дури и оние племиња кои порано биле на страната
на Римјаните.
Каесар се наоѓал далеку од својата војска, расфрлена по цела Га-
лија. Веркингеторикс си поставил за цел да го одвои Каесар од него-
вите северни трупи, и во тоа делумно усл«_ал. Но, Каесар дејствувал
мошне решително; собирајќи значителен дел од своите одреди, тој ги
зајакнал со наемничка ѓерманска коњица. Со воетаниците се лрес-
метнувал со вонредна свиреиост. Во градот Аварик, кој Каесар го за-
зел ио долготрајна оисада, се убиени повеќе од 4(ј илјади луѓе, меѓу
кои и жени и деца. Но, Каесаровиот напад на Герговија, во која се за-
цврстил Веркингеторикс, завршил со целосен неуспех. Сега воста-
нието станало сеоишто. Од Римјаните се одвоиле дури и Хаедвите.
Галските племиња го избрале Веркингеторикс за водач во борбата
лротив Рим. На Римјаните им се заканувала опасност да бидат отсе-
чени од Кисалпска Галија, во која Галите, исто така, можеле да упад-
нат. По неуспехот кај Герговија, Каесар ја споил својата војска со
трудите на својот легат Лабиен во северна Галија и тргнал на југ, но

патем морал да издржи напад на Веркингеторикс. Благодарејќи на
германската коњица Каесар, сепак, успеал да ги одбие нададите на
Галите. Веркингеторикс морал да се иовлече и да се затскрие во ут-
врдениот логор во Алесија, создавајќи ги сите услови за долготрајна
одбрана. Римјаните од сите страни ја опколиле тврдината, и Веркин-
геторикс бил отсечен од галската војска, која безусцешно се обиду-
вала да му пријде во помош на својот водач. На крајот на краиштата,
гладот го натерал Веркингеторикс да се предаде. Тој сметал на ми-
лоста и на великодушноста на лобедителот, но неговите надежи не се
одравдале: тој во синџири бил одведен во Рим. Се до Каесаровиот
триумф бил држен в затвор, а потоа погубен.
Паѓањето на Алесија бил тежок удар за востаниците. Единстве-
ната организација се распаднала, но востанието се уште не било ко-
нечно задушено. Многу длемиња ја продолжиле борбата.со Рим, и во
51 година сеуште траеле последните битки. Племињата што лремина-
ле на страната на Рим добивале нростување, н за разлика од првите го-
дини на востанието, Каесар ја иокажувал својата благост (clementia).
ГАЛИЈА ПОД РИМСКА ВЛАСТ

"Космата Галија“ (Gallia Comata), се до Рајна, станала римски ио-
сед. Но, таа не била лрогласена за дровинција. Галските племиња фор-
мално биле сметани за римски сојузници и биле под надзор на управ-
никот на Нарбонска Галија. Тие биле должни секоја година да пла-
ќаат извесна сума, која вкупно изнесувала 40 милиони сестертии. За
разлика од другите провинции, данокот (tributum) не го собирале пуб-
ликаните, туку цретставници на одделни племиња. Тоа иретставува-
ло една од битните Каесарови новш т, која новоосвоените области
ги спасувала од дретерана ексдлоатација од страна на римските за-
кудници, што удродастувале цели лровинции и често давале довод за
немири.
Галската војна дретставува еден од најважните настани на рим-
ската историја, настан кој го забрзал расдаѓањето на Редубликата и
формирањето на Царството. Галските доходи му отвориле на Каесар
нови дерсдективи. Тие придонесле за радикални дромени на доли-
тичката ситуација во Рим.
На Каесар му даднал в раце огромен длен. Богатејќи се самиот,
Каесар не ги заборавал ни своите дријатели и соборци. Многу од нив
се збогатиле и станале магнати. Галскиот длен им овозможил на Кае-
саровите дриврзаници да развијат широка демагошка долитика. Со
галските дари биле докривани расходите за приредување цретстави,
дразници, на дистрибуции, додароди и мито.
Набрзо до освојувањето на слободна Галија во неа биле основани
римски колонин. Галските земјишта, што им дридаѓале на римските
крупни иоседници или пак останувале во рацете на локалната арие-

гократија, почнале интензивно да се обработуваат. Широко се разви-
вала размената меѓу разните италскн и галски области. Некои градо-
ви на Кисалиска Галија и Етрурија нроизведувале стока што бнла ила-
сирана во трансалиските области. Но, во самата Галија почнало да се
развнва производството, како на земјоделски цроизводи, така И на
занаетчиски изработки. По неколку децении, иродуктите од галско
производство уснешно и конкурирале на италскаха стока.
Иако Галија и иодоцна често го покажувала своето незадовол-
ство од римската власт, сеиак, романизадијата достигнала брзи ус-
неси. Најкрупните галски населби се претворале во римски градови,
во кои се развивала галско-римската култура, што се одликувала со
сиецифичност н што одиграла голема улога во историјата на наста-
нувањето на заиадноевроиската цивилизација.
ГЛАВА XXI
БОРБ АТА МЕЃУ КАЕСАР И ПОМПЕЈ.

КАЕС АРОВ АТА ДЖТАТУРА
1. ПОЛИТИЧШОТ ЖИВОТ BG РИМ КОН КРАЈОТ
НА ПЕДЕСЕТШТЕ ГОДИНИ ОДIВ. ПРЕД Н. Е.
Додека Каесар водел војни во Галија, во Рим се случувале настани
што сведочеле за дродлабочувањето на политичката криза што ја
доживувалаРепубликата уште од дочетокотна I в. пред н. е. Партијата
на оптиматите ја цродолжила борбата против триумвирите. Политич-
ките процеси, главно во предметите за злоупотребите во провинции-
те, на видело изнесувале најневеројатнизлоунотреби на римските ад-
министративни и деловни луге во областите дотчинети на Рим. Но,
поткупените судии ги ослободувале дури и таквите чија вина секому
му била јасна. Борбата при изборот на магистратите достигала вон-
редна острина, цредизборните собири се претворале во оружени су-
дири до улиците на Рим.
УБИСТВОТО НА Ш Д И Ј
Во 53 година околу консулските места се воделе вистински бит-
ки, така што консулите не биле ни избрани. Одредите на Клодиј, сос-
тавени од лумпенпролетерски елементи и робови, се бореле со слич-
ни одреди на Милон, кого што го истакнале оптиматите. Милон ире-
тендирал на консулат, а Клодиј сакал да стане драетор. Во иочетокот
на 52 година, двајцата случајно се сретнале во близшата на Рим, на
Адиевиот пат. И едниот и другиот ги придружувале вооружени луѓе.
Дошло до каранвца што се дресторила во тепачка и во која луѓето на
Милон го убиле Клодиј.
Убиството на Клодиј во Рим дредизвшсало немири. Толпата, во
која покрај плебејците имало и многу робови, доттикната од говори-
те на трибуните, Клодиевите дријатели, свечено го дренесле него-
виот труд на Форум, во Хостилиевата курија (место за сенатските
заседанија), каде што била направена погребна клада; по тоа дошло
до дожар, во кој изгорела куријата. Толпи народ барале одмазда за
смртта на Клодиј. Во дрестолнината се создала опасна ситуадија за
владеачката класа.
ВОНРЕДНИТЕ ОВЛАСТУВАМ НА ПОМПЕЈ

Сенатот на Помиеј му доделил сиецијални овластувања, наложу-
вајќи му да гб задуши движењето и да го врати редот во Рим. Надвор
од обичаите, Помнеј бил избран за консул во 52 година без колега (si
ne collega). Од овој момент зближувањето на Помиеј со оитиматите
добива онределен облик, што набрзо довело до раскин меѓу Помпеј и
Каесар, Помиеј во своите раце концентрирал разни магистрати (кон-
сулатот, проконсулатот во ишанските провинции, вонредни овласту-
вања за снабдување на Рим со намирннци). Ваквото сиојување на долж-
ности било необично во поранешните иериоди на римската историја,
тоа претставувало преседан за нретстојните настани. Помиеј сиро-
вел строги закони иротив виновниците за насилство и иоткунување;
биле ревидирани и снисоците на судиите. Оптиматите морале да го
жртвуваат Милон. За него било држано судење ири мошне наината
ситуација. Одбранбениот говор на Кикерон немал усиех. Милон бил
осуден и морал да отиде во прогонство.
Во истата година Помпеј сироведувал закони што ги зголемиле
казните за иоткупување, ја регулирале ироцедурата ири изборите за
највисоките должности и утврдувале нов систем на иоделба на нро-
винциите. Овие закони го отежнувале нродолжувањето на Каесаро-
вите овластувања и неговиот избор за консул во отсуство во 48 годи-
на. Меѓутоа, Каесар не бил сигурен да дојде во Рим како ириватно
лице, и сам да ја истакне својата кандидатура, зашто иротивниците
можеле да го иовикаат на суд поради злоуиотребите во неговата нро-
виндија. А иоводи за обвинение не недостасувале; не недостасувале
ни луѓе што би повеле цроцес иротив Каесар. На инсистирање на Кае-
сар и на неговите цриврзаници, Помпеј наиравил ограда дека личното
учеетво на изборите не се однесува на Каесар, но комитиите не ја
иотврдиле таа ограда, и новите закони создавале услови за наиади врз
Каесар.
Главни противници на Каесар биле раководителите на еенатор-
ската иартија - оптиматите, од кои најревносен бил Катон Помла-
диот. Идеолог, пак, на целиот иравец бил Кикерон. Во 51 година из-
легла неговата расправа "За државата" ("De republica"). Слично како
Полибиј, Кикерон ја смета за извонредна таквата “мешаница од об-
лици", “на рамнотежа на власта" која се забележува во Рим, каде што
власта е иоделена меѓу народното собрание, сенатот и магистрати-
те. Најинтересна е мислата на Кикерон за идеалниот државник, "ре-
чиси божјиот човек'1 кој во тешкиот миг за државата се јавува како
уцравител (rector) и смирувач (moderator) на државата. Раснолагајќи со
специјални овластувања, тој уиравува индивидуално, во спогодба со
најдобрите луѓе во државата, т. е. со оитиматите. Кикерон не кажува
на кого мисли кога говори за тој ндеален човек. Сосема е можно дека
го идеализирал Помиеја; но, во исто време Кикерон, се чини, не се
н, А. МАШКИН 319 СТАРИОТ РИМ
заборавал ни себеси, иравејќи алузии на своите акции од времето на

борбата цротив Катилина.
Сојузот на Помцеј со оитиматите ги зајакнал позициите на Кае-
саровите неиријатели. Од 51 до 49 година за консули биле избрани
негови најголеми непријатели.
2. ГРАЃАНСША ВОЈНА МЕЃУ ПОМПЕЈ И КАЕСАР

Триумвиратот, всушност, се распаднал тогаш кога загинал Крас и
кога во сојузот останале само два јца од тројцата моќни луѓе: за заладу-
вањето на личните односи меѓу Каесар и Помпеј придонесло и тоа
што, кратко време нред тоа, умрела и Јулија, ќерката на Каесар, со
која Помаеј се оженил набрзо но склучувањето на триумвиратот.
КРАЈНИТЕ ОПТИМАТИ ПРОТИВ Ш С А Р

Голема улога во раскинувањето на односите меѓу Помпеј и Кае-
сар изиграле крајните оптимати, најконсервативните нретставници
на сенаторскиот сталеж.
Консулот за 51 година, Марк Клавдиј Маркел, демонстративно
истапил цротив Каесаровото широко доделување на римско граѓан-
ство на жителите на Кисалиска Галија. Еден од новите граѓани Мар-
кел го осудил на телесна казна и му рекол дека може да му се жали на
самиот Каесар. Каесаровите иротивници барале тој во оиределен рок
да ги предаде своите овластувања. Помиеј, кој во иочетокот го криел
својот вистински однос кон Каесар, на крајот на краиштата застанал
на нивна страна. Но Каесар имал и многу ириврзаници. Меѓу негови-
те приврзаници во тоа време особено се истакнувал Гај Скрибониј
Курион, кој за народен трибун бил избран во 50-та година пред н. е.
Курион порано бил иознат како ириврзаник на сштиматите, но Кае-
сар го аоткуиил, намирувајќи ги неговите огромни долгови. За да го
прикрие својот аремин на страната на Каесар, Курион иочнал де-
монстративно да истаиува и против Помпеј и против Каесар. На една
од сенатските седници тој иредложил и Каесар и Помиеј истовреме-
но да ги иредадат своите овластуваша. Под такви услови во добивка
би бил Каесар, што расиолагал со огромен галски ллен и имал широ-
ки врски меѓу римските илебејци- Сосема неочекувано, иредлогот на
Курион во сенатот бил нрифатен со огромно мнозинство, но консу-
лот ја затворил седницата со зборовите: "Победувате, за да добиете
во Каесара дecuoт".2,,, Одлуката на сенатот не добила форма, но овој
u“ Арр., De bcl., civ., II, 30.

инцидент ги иоттикнал крајните оатимати, приврзанидите на граѓан-

ска војна, на релгателни акции. Низ Рим иочнале да кружат гласови
дека Каесар ќе тргне кон Италија, што на консулот Гај Маркел, при-
врзаник на оптиматнте, му дало повод на Помиеј да му ја довери ко-
мандата над војската.
Каесар, кој ги сконцентрирал своите трупи во Трансалпска Гали-
ја, со една легија се наоѓал во Кисалпската аровинција, трудејќи се да
иокаже дека со снте сили се стреми да ја снречи војната. Тој најцрвин
му предложил на сенатот да му остави две легии и Кисалиската про-
винција со Илирик. Кога лредлогот бил отфрлен, тој се согласувал да
ја распушти својата војска, нод услов истото да го наарави и Помлеј.
Ова прашање било нретресувано на седнидите на сенатот во јануари
49 година. Кикерон, кој кратко време пред тоа се беше вратил од Ки-
ликија, каде што бил проконсул, се обидел да изнајде патишта за по-
мирување. Но, победиле крајните оитимати со кои Помиеј се иовр-
зал. Сенатот донесол одлука Каесар да ги врати овластувашата и му
оиределил заменик. Тогаш Каесаровите приврзаниди, народните три-
буни Марк Антониј и Квинт Касиј, го ставиле своето вето на оваа од-
лука на сенатот. Меѓутоа, оитиматите не сакале да водат сметка за
правата на трибуните, така што тие морале да цобегнат кај Каесар.
ПРЕМИНОТНА КАЕСАР ПРЕКУ РУБИКОН

На 10 јануари 49 година, Каесар со една легија ја преминал реката
Рубикон која галските провинции гн делела од Италија. "Коцката е
фрлена" (Alea lacta est)219 биле зборовите со кои Каесар го заночнал
преминот преку реката. Со самото тоа заиочнала и граѓанската вој-
на. Појавата на нроконсулот со војска во Италија била иротивзако-
нита. Својата акција Каесар ја мотивирал со одмаздата за газењето на
правата на народните трибуни, обидувајќи се со самото тоа одговор-
носта за војната да ја арефрли на своите непријатели.
Каесаровото лреминување лреку Рубикон било наполно неочеку-
вано за неговите лротивници. Главните воени сили на Помпеј се нао-
ѓале во Шпанија. Помлеј не можел да го запре налредувањето ка Кае-
сар, тој заедно со логолемнот дел од сенаторите лобегнал од Рим на
исток на Италија и.од Брундисиј отпловил во Грција. Каесар не усае-
ал да го спречи ова ареминување, но сега целата Италија била во не-
гови раце. Трулите на Помвеј што останале во Италија преминале на
страната на Каесар: забележителен број лриврзаниди тој наоѓа и по
италските градови. Каесар тргнал во Рим, каде што ло бегството на
Помлеј и консулите, властите не дејствувале. Пред доаѓањето на
JWSuetonius, Divus Iulius, 33

Каесар некои магистрати се вратиле на своите должности, а народ-

ните трибуни ги собрале сенаторите што останале во Италија. Кае-
сар благо постапувал со заробените противници, што било необично
во времето на Мариј и Сула. Тој во свои раце ја зел само државната
благајна, и покрај протестот на еден од народните трибуни.
БИТКАТА КАЈ ИЈШРДА

Во Рим Каееар останал кратко време. Тој тргнал за Шианија каде
што биле концентрирани главните сили на неговиот дротивник. Со
неочекуваниот напад на шпанските легии на Помпеј, Каесар сакал да
ја осуети нивната офанзива во Италија. Во почетокот Каесар немал
усцеси, но кога му стигнале засилувањата од Г алија, тој кај Илерда (49
година) ги разбил трупите на Помлеј и ги принудил да се предадат.
При своето враќање, Каееар го освоил и грчкиот град Масилија. Како
казна за упорниот отиор, Масилија ја загубила независноста, а по-
крај тоа и значителен дел од својата територгја. По враќањето од
Шпанија, Каесар бил прогласен за диктатор, но на таа должност поми-
нал само 11 дена. Тој им ги вратил дефинитивно правата на сите оние
кои Сула ги проскрибирал, одржал избори за консули и ги вратил дик-
таторските овластувања. Кон крајот на 49 година, Каесар тргнал за
Грција и се истоварил во Епир, каде што се судрил со труш те на Помиеј.
БИТКАТА КАЈ ФАРСАЛIНЕЈЗИНОТО ЗНАЧЕЊЕ

Предимството било на страната на Помпеј, тој имал пршгачен
број добро вооруженаи со храна снабдени војници, како и силна фло-
та. Војската на Каесар била многу дисдиллиаирана, но тој не успеал
целата одеднаш да ја нрефрли, бидејќи тоа го оневозможувала фло-
тата на Помпеј; освен тоа, војската на Каесар тешко се снабдувала.
Првите судири на Каесар со Помпеј се случиле кај Дирахион, во Епир.
Притоа Каесар претрпел значителни загуби, се повлекол во Тесалија
и своите трупи ги распоредил во близината на градот Фарсал. Тука,
наскоро, со својата војска пристигнал и Помпеј. Оптиматите што се
наоѓале заедно со Помпеј по успехот кај Дирахион биле уверени во
нова победа и дури се препирале околу тоа кого ќе го изберат за на-
следник на Каесар на должноста голем понтифик. Ниваата увереност
во победата го обзела и Помпеј и тој се решил да влезе во битката.
Тој имал намера противничката коњица да ја разбие со одлич-
ните сили на својата ко&ица и да му зададе удар на десното против-
ничко крило.
Предвидувајќи го тоа, Каесар на своето десно крило концентри-
рал две илјади свои најдобри легионери. Коњаниците на Помпеј ја
иотиснале Каесаровата коњица и почнале да ги потиснуваат негови-
21 Стариот Рим________________
те трупи од десната страна, но притоа наидуваат на одбраниот одред

и, не издржувајќи ги неговите контранапади, се повлекле назад, от-
кривајќи го бокот на војската на Помпеј. Тогаш Каесар во борбата ги
вовел своите резерви, пгто преминале во напад на деморализираниот
противник и навлегле во неговиот логор.
Битката кај Фарсал (6 јуни, 48 г. пред н. е.) завршила во полза на
Каесар. Помпеј избегал од боиштето.
О статоците од неговата војска му се предале на Каесар. Помпеј
најпрвин се скрил на Лезбос, а оттаму се префрлил во Египет, каде
што се надевал дека ќе најде прибежиште и ќе добие помош од млади-
от крал Птолемеј, на кого што порано му давал заштита. Но, по на-
редба на Птолемеј, предавнички бил убиен додека се истоварал на
брегот.
Исходот на битката кај Фарсал и натамошните настани овозмо-
жуваат да се сиоредат воените таленти на двајцата противници - Пом-
пеј и Каесар. "Помпеј - пишуваше Маркс - незаслужено се здобил со
слава, најпрвин со тоа што ги присвои успесите на Лукул (против Ми-
тридат), потоа успесите на Серториј (во Шпанија) итн., потоа "young
шап" (на помошникот) Сула итн.... А штом се обиде во борбата про-
тив Каесара да го покаже својот талент, ја покажа ништожноста. Кае-
сар прави редица крупни воени грешки, кои намерно се екстравагант-
ни, за да го збрка филистерот што е спроти него. Секој римски гене-
рал, кој било Крас, Каесара би го уништил шестпати во времето на
Едирската војна. Но Каесар со Помпеј можел да си дозволи се'1.*220
Цомпеј загинал борејќи се во сојуз со оптиматите, Подоцнежна-
та римска политичка традиција го претставува како маченик за сло-
бодата, за републиката, за традицијата на преддите. Тешко може да се
верува дека оваа претстава ги одразувала вистинските намери на
Помпеј, кој често ги менувал своите политички позиции; како и Кае-
сар, и тој се стремел кон апсолутна власт. Пред него лебдел идеалот
за хеленистичкиот херој-победник.
Не залудно тој себе си се сметал за нов Александар Македонски
и се грижел во многу работи да го подражава македонскиот освојувач.
Стремејќи се кон освојување на власта, тој бил неспоредливо по-
низок од својот противник - како политичар и како војсководвц.
3. АЛЕКСАНДРИСКАТА ВОЈНА И КАЕСАРОВ АТА ПОБЕДА НАД ФАРНАК

Каесар во Александрија стигнал три дена по смртта на Помпеј.
Во тоа време во Египет се водела династиска борба: според теста-
9
220Писмо од Маркс до Енгелс од 27 феаруари 18 6 1 година. Според руското издание на делата
од Маркс и Енгедс, т. ХХШ, стр. 15.
ментот на Птолемеј Авлет, кој умрел кратко време пред тоа, со Еги-
пет требало да владеат неговата ностара ќерка Клеопатра и синот
Птолемеј Дионис. Меѓу братот и сестрата заиочнала борба што се
иретворила во отворена војна. Клеоиатра била арогонета од Алек-
сандрија, и со Египет владеел неполнолетниот Птолемеј Дионис. Ко-
га стигнал во Египет, Каесар гн иобарал огромните суми пари што му
ги должел Птолемеј Авлет и арбитража по прашањето за наследство-
то на престолот. Клеопатра тајно се вратила во Александрија и прод-
рела до Каесар. Тој се одушевил од младата кралида, што била умна
и образована. Меѓутоа, односите меѓу Каесар и Клеопатра не можат
да се сведат на обична романтична историја. Потпирајќи се врз Кае-
сар и неговата војска, Клеолатра сакала да си ја поврати својата власт.
На Каесар, пак, му биле иотребни огромни средства за остварување
на неговите политички планови. Каесар ги прогласил Птолемеј и Клео-.
патра за еггшетски кралови, но партијата на Птолемеј, што ја иод-
држувале александринците, не била задоволна од неговата политика.
Во Александрија започнало востание, кое дури го довело во опас-
ност и животот на Каесар. Плашејќи се флотата, што се наоѓала во
пристаништето, да не иремине на страната на востаниците, Каесар
наредил таа да биде запалена. При иожарот изгорел еден дел од поз-
натата Александриска библиотека. Каесара го сиасиле воените заси-
лувања кои навреме стигнале од Сирија. Во битката кај Нил побе-
диле Римјаните. Птолемеј Дионис загинал. Каесар се вратил во Алек-
сандрија како победник и ја вратил на власт Клеопатра.
Задржувањето на Каесар во Александрија на непријателите им
дало можност да приберат нови сили. Фарнак, синот на Митридат VI
Евдатор, ги освоил кралствата што му биле сојузници на Рим. Кае-
сар со неверојатна брзина стигнал од Египет во Азија, без поголеми
маки го иобедил Фарнак и лаконски јавил во Рим за својата иобеда:
"Дојдов, видов, победив” (veni, vidi, vici).221
Фарнак побегнал во Пантикапеј, каде што бил убнен од војско-
водецот Асандар, кој при неговото отсуство управувал со БоСиор-
ското кралство. Победата иротив Фарнак претставувала почеток на
римското мешање во работите на Боспорското кралство, иако оби-
дот на Каесар да постави и зацврсти свој кандидат на Боспор завршил
со неуспех. Новиот претендент загинал во борбата со Асандар.
Откако ги средил азиските работи, Каесар се вратил во Рим.
221Suet., lui., 37,2.

Н. А. МАШКИН 324 - СТАРИОТ РИМ
4. СОЦИЈАЛНОТО ДВИЖЕБЕ ВО РИМ ОД 48-47 ГОДИНА ПРЕД Н. Е.

ДОЛЖНИЧКОТО ПРАШАБЕ: 49-48 ГОДША ПРЕД Н. Е.
Во времето на граѓанската војна економската состојба на Рим се
влошила. Вредноста на парите оиаѓала, животот доскапувал и пос-
ледица на тоа било заострувањето на должничкото прашање. Паро-
лата "бришење на долговите" одново станала актуелна. Во 49 г. се
чини, нод влијание на градскиот плебс, што се залагал за анулирање
на долговите, Каесар ги спровел следните мерки: каматата била пре-
сметувана во долгот, имотот што служел како покритие за земените
пари на заем - требало да се купува според цената од пред граѓан-
ската војна. Покрај тоа било утврдено никој да не може да чува но-
веќе од 60 000 сестертии како готови пари.
АКЦИЈАТА НА КЕЛИЈ РУФ

Ваквото решавање на прашањето не ги задоволувало ни долж-
ниците ни доверителите и во 48 година, при Каесаровиот престој на
Иеток, праеторот Марк Келиј Руф најпрвин поднесол предлог пла-
ќањето на сите долгови да се одложи за шест години, а кога тој пред-
лог наишол на отпор, на народното собрание му поднесол законски
проект со кој се анулираат сите долгови и наемателите на станови се
ослободуваат од плаќањето кирија за изминатото време на домува-
ње. Сенатот на Каесар го сменил Келиј од должноота. Тогаш тој от-
патувал на југ на Италија, каде што, заедно со Милон, што се вратил
од прогонство, од помпеевците, гладијаторите и робовите, на кои им
била ветена слобода, формирал одреди и подготвувал востание; но
востаничките одреди биле разбиени од трупите што биле испратени
од Рим, а Келиј и Милон биле убиени.
ДВИЖЕЊЕТО НА ДОЛАБЕЛА
Следната, 47 година, народниот трибун Публиј Корнелиј Дола-
бела го обновил законскиот проект за бришење на долговите и за
ослободување на наемателите од наемнината. Долабела кренал вос-
тание, во кое учествувале плебејци и ослободеници. Марк Антониј
(трибун од 49 година) кого што Каесар го оставил во Италија, го за-
душил востанието.
•Н. А. МАШКИН 325 СТАРИОТ РИМ
КАЕСАРОВИТЕ СОДИЈАЛНИ РЕФОРМИ

Враќањето на Каесар во Рим временски се совпаѓа со зајакнува-
њето на иомпеевците во Африка, така што меѓу нобилитетот и кај
оној дел витези што го симпатизирале Помпеј одново заживеале на-
дежите за пораз на Каеоар. Поради тоа, Каесар морал да иобара иот-
иора меѓу илебсот. Каеоар не изразил незадоволство цоради мерките
на Антониј, но не нрекинал ни со Долабела: Не ирифаќајќи ја целата
негова црограма, Каесар слровел бришење на должната наемнина за
време од една година за оние кои во Рим плаќале две илјади, а ио
италските градови - за 500 сестертии. Во интерес на должникот било
утврдено каматата да се пресметува во долгот.
За да го унаиреди италското земјоделство, Каесар сировел задол-
жителен заем и на лицитација го иродал имотот од своите иротивни-
ци, загинати ири последната граѓанска војна. Во исто време Каесар со
големи нааори усиеал да ги задуши немирите во легиите што не биле
задоволни од тоа што не им се исцлаќале ветените награди.
Редот во Рим бил восиоставен. Одново биле избрани консули, а
сенатот бил цоиолнет со нови членови, меѓу кои имало и приличен
број Каесарови кентуриони.
5. ПОСЛЕДНАТА ЕТАПА ОД КАЕСАРОВАТА БОРБА СО ПОМПЕЕВЦИТЕ

БИТКАТА КАЈ ТАПС
Додека Каесар бил на Исток, а иотоа ги средувал работите во Рим,
иомиеевците одново ги концентрирале своите сили во Африка. Тие
усиеале да соберат голема војска. Нумидскиот крал Јуба ја снабдувал
со намирници и на цомиеевците им ставил на располагање помошни
трупи. Кон крајот на 47 година, Каесар тргнал за Африка. Неговата
војска била ломалубројна од нротивничката, но и иокрај тоа, во ап-
рил 46 година, во крвавата битка кај Таис на помпеевците им бил за-
даден цресудниот пораз. Сите африкански градови му се цредаде на
Каесар.
Одбраната на градот Утика му била доверена на Катон Помла-
диот. Сметајќи го за безнадежно давањето отиор на Каесар, тој се са-
моубил. На тој начин, од сцената слегол еден од најубедените ири-
врзаници на старата аристократска Реиублика, кој најдоследно ги бра-
нел нејзините нринципи. Догматското занесување ио реиубликански-
те традиции Катона го довело до иолитичка кратковидост. Се иока-
жало дека неговата борба била јалова. Подоцна, рамските реиубли-
канци ја славеле неговата чесност и ислравност, како и неговата смрт,
така што Катон во подоцнежните иериоди имал многу почитувачи.
Во текот на војната загинал и нумидскиот крал Јуба, а патем Ну-
мидија била иретворена во римска ировинција и наречена Africa Nova.
БИТКАТА КАЈ МУНДА

Каесар се вратил во Рим и ги прославил четирите триумфа - за
своите иобеди во Галија, Егииет, Азија, и Африка. Но, синовите на
Помпеј, Гнај и Секст се затврдпле во Шпанија и одново собрале го-
лема војска. Во битката кај Мунда (45 г.) тие биле поразени. Постари-
от, Гнај, бил убиен, додека Секст успеал да се скрие во северна Шиа-
нија. Сега Каесаровата добеда била целосна. Тој бил апсолутен вла-
детел на Рим.'
i БОРБАТА 3 A ВОЕНАТА ДЖГАТУРА

Граѓанската војна од 49-45 година била резултат на кризата што ја
преживувала римската држава. Класната борба во Рим влегла во но-
ва фаза. Пресудно значење добила борбата за воена диктатура; пре-
минот кон неа за Рим станувал неминовна нужност. Робовите што
востанале предводени од Спартак биле поразени, од тоа време цре-
станале отворените акдии на робовите, но акцијата на Келиј Руф до-
кажала дека робовите во Рим, како и во доцната Грција, можеле да им
даваат доддршка на слободните сиромаси, на движењето што било
започнато цод паролата за бришење на долговите, заканувајќи му се
со тоа на лихварскиот капитал кој во Рим бил моќен.
Римскиот устав се формирал во времето кога Рим бил релативно
мал град-држава. Основните приндипи на римското долитичко уре-
дување останувале непроменети иако римската држава одфаќала ши-
рока територија - нејзе-и биле иотчинети сите земји од Средозем-
ното Море. Новата ситуадија не наишла на потребниот одраз во рим-
скиот политички систем. На дровиндиите ие ое гледало како на един-
ствени дели, туку како на доседи на римскиот народ (praedia populi
Romani), како на области врз кои се дростирала неговата власт (impe
rium).
Немилосрдната експлоатација на провинциите, која некои облас-
ти ги доведувала до делосна пропаст, дредизвикувала востанија што
го доведувале во прашање владеењето на Рим во потчинетите терито-
рии. Римското законодавство дредвидувало остри казни за злоудотребите
во дровинциите. Судските дродесикои вотоа време често биле водени
не ги земале предвид интересите на римските доданиди, туку биле
само средство за борба меѓу одделни дретставниди на владеачките
групи.
Објективна нужност претставувал дреминот на такво долитичко
уредување што ќе ги измени облиците и методите на ексллоатацијата
на провиндиите. Нобилитетот бил немоќен да изврши измени во др-
жавното уредување што ќе одговара на објективната состојба на ра-
ботите - на дрераснувањето на Рим од град-држава во светска сила.
Во средината на I в. пред н. е. витезите не играле самостојна поли-
тичка улога. Одделни нивни аретставници им давале поддршка на

сенаторските групации, други пак се труделе да ја зачуваат својата.
неутралност и да останат надвор од политиката. Заедно со пропаѓа-
њето на селанството и распаѓањето на демократијата исчезнувале и
претцоставките за натамошна демократизација на римското политич-
ко уредување. Меѓу градскиот плебс се уште биле живи традициите н а'
партијата на полуларите, но демократските пароли ја губеле својата
реална содржина.
Вб текот на борбата меѓу разните робовладетелски груцации, ка-
ко. што може да се види врз примерите на Мариј, Сула, Катилина и
Каесар, претставниците на владеачките класи им се обраќале на сло-
бодните сиромаси, па дури и на робовите, што во извесна мера прет-
ставувало пречка за задушување на револуционерното движење на
робовите и на долните слоеви од слободното население. Искуството
со класните борби во периодот цо Сула покажало дека преминот кон
воена диктатура бил неизбежен. Каесар бил подоследен од Помпеј
кој сакал да се здобие со апсолутна власт, а во исто време да го запа-
зи владеењето на нобилитетот што ги бранел старорепубликанските
принципи.
КАЕСАР И РИМСКИТЕ ДЕМОКРАТСКИ КРУГОБИ

Каесар на политичката сдена се појавил како раководител на
демократската партија, партијата на лопуларите. Паролите на попу-
ларите го зачувале своето значење и во следните периоди на него-
вата дејност. На тој начин преминот преку Рубикон и почетокот на
војната со Помпеј тој го оправдувал со нужноста од одмазда за на-
вредата на народните трибуни, претставници на плебсот.222Кај сами-
от Каесар и кај неговите блиски луѓе се забележуваат одгласи од идеи-
те на стоичката философија што учеше за првобитната едноставност
на луѓето и за нивната општа еднаквост. Во "Белешките за Галската
војна" тој го идеализира германскиот аграрен систем. Во годишната
раслределба на земјиштето кај Германите Каесар ја увидел желбата
за спречување на имотната нееднаквост и страста по пари. Блискиот
историчар на Каесар, Салустиј, во своите писма го повикувал да из-
врши социјални реформи; тој дури лредлагал да се укинат ларите,
што го раѓаат раскошот - главниот порок на римското општество.
Салустиј му лрепорачал на Каесар да изврши реформа на обичаите, за
која не се бореле само каесаровци: на таква реформа Каесара го по-
викувал и Кикерон. Зборувајќи за мерките што би можеле да ја во-
“ Видистр.320
скреснат старата римска едноставност на животот, Салустиј на Кае-

сар му советувал да се откаже од системот на бесплатно снабдување
на римскиот плебс со жито.
Каесар ја намалил'бесплатната дистрибуција на житото, но и по-
крај тоа, во текот на целата своја дејност ја зачувал популарноста
меѓу римсшот градскв плебс, кој залудно очекувал од него радикал-
ни реформи. Меѓутоа, поддршката од страна на римскиот плебс не
можела да биде цврста и доволна, уште повеќе што и лротивниците на
Каесар меѓу плебејците имале многубројни клиенти. Забележителен
број приврзаници Каесар имал и меѓу васелеввето на италсквте муви-
киввв. Мнозинството муникипии биле на страната на Каесар при него-
вата борба со Помпеј. Меѓу населението на муникипиите имало
претприемачи што извлекувале користод Каесаровата провинциска
политика; новите италски колонисти од него добивале парцели зем-
ја; од редовите на италските жители биле пополнувани легиите на
Каесар. Но во градовите имале поддршка и непријателските групи
што се темелела врз истите клиентски врски.
Околу Каесар се собрале некои моќни рим скв деловви луѓе, тесно
поврзани со провинциите; во нивен интерес било создавањето такви.
услови што ќе ги зацврстат трговските врски. Каесар се стремел на
своја страна да ги привлече владеачкитегрувиналровинциското ва-
селевве и со самото тоа да ја црошири својата социјална база. Тој
штедро им делел права на римско граѓанство не само на одделни ли-
ца, туку и на цели градови. Набрзо по смртта на Каесар, Кисалпска
Галија лрестанала да се емета за провинција и на неа почнало да се
гледа како на дел од Италија.
Право на римско граѓанство им било доделено на одделни шпан-
ски градови, како и на многу жители од новоослободените области на
слободна Галија. Надалеку се ширело латинското право, што им било
дадено на разни градови од Нарбонската провинција, на многу шпан-
ски општини, на сикшгајанските градови и на некои африкански гра-
дови. За романизацијата на западните области придонесува и осно-
вањето римски колонии по разните провинции. Населби на италски
колонисти се појавиле и во источните провинции - на јужниот брег на
Црното Море и во Сирија. Сите овие мерки го зголемувале бројот на
Каесаровите приврзаници во областите што биле зависни од Рим, ко
неговите приврзаници по провинциите биле малку влијателни во по-
литички поглед.
КАЕСАР И НОБИЛИТЕТОТ
Владеачка група во државата и натаму бил нобшгатетот, иако, и
меѓу римската аристократија имало приврзаници на Каесар. При бор-
бата со Помпеј во логорот на Каесар имало приличен број м ладиво-
б влв чии што лостари родншга се бореле на страната на Помпеј. За
разлика од Сула, Каесар милостиво постапувал со своите противни-
ци. Бил конфискуван само имотот на Помпеј и на неговите најдос-

ледни ириврзаници. Многумина од поранешните противници на Кае-
сар биле амнестирани. По нобедата над непријателите, Каесар реши-
телно тргнува ио иатот на цомирување со старата аристократија. Тој
ги оисииува со милост истакнатите аристократи, бивши приврзаници
иа Помиеј. Тие биле избирани на највисоки државни позиции, доби-
вале имоти на дар и биле исараќани во цровинциите. За социјалната
политика на Каесар е карактеристичен стремежот на барање потиора
кај разни социјални групи, и тоа се одразувало во многубројните ре-
форми што ги сироведувал тој.
КАЕСАРОБОТО ЗАКОНОДАВСТВО
Последните години од Каесаровата дејност биле одбележани со
антидемократските реформи, сироведени во духот на оптиматите и на
оние каесаровци што имале исти иогледи како Салустиј: бројот на
нлебејците што го уживале нравото од државата бесплатно да доби-
ваат жито и некои други ироизводи бил намален од 320 на 150 илјади.
Бил издаден закон кој одново ги забранувал колегиите кои кратко
време пред тоа ги беше обновил Клодиј. За да го намали бројот на
римските сиромаси, без куќи и без работа, Каесар во провинциите
иселил 80 илјади градски пролетери.
Од мерките што биле сироведени во интерес на жгалското насе-
левие, од особено значење е Јулиевиот закон за муникшшите, чиј што
значителен дел ни е познат според зачуваниот натпис. Овој закон,
што го нредложил Каесар, но што бил спроведен приближно во 44
година, ио неговата смрт, на градовите им давал автономија во реша-
вањето на локалните прашања, утврдувал аравила за избор на град-
ските магистрати, им давал привилегии на ветераннте, но истовре-
мено го ограничувал лравото на здружување. Во духот на антиплу-
тократските тенденции биле сироведени закони што ја штителе лич-
носта на должникот. Цела низа мерки имале за дел да цридонесат за
унапредувањето на земјоделството. Законот што ја ограничувал су-
мата готови пари кои поединецот можел да ги поседува - имал за цел
да ги зголеми средствата што се вложувале за земјишни иоседи. Кае-
сар бил творец на крунни проекти за исушување на мочуриштата, за
дренажа на цочвата и за изградба на патишта, проекти кои само де-
лумно биле остварени. Во интерес на италскиот селски пролетаријат
тој утврдил, најмногу една третина од овчарите што биле вработени
ио латифундиите да мора да се состои од слободни луѓе.
У ште во 59 година, во времето на својот консулат, Каесар го спро-
вел отрогиот закон аротнв изнудувањето во цровивцивте (lex Julia de
repetundis), кој во своите главни црти останал во сила за цело време на
Царството. Подоцна бил регулиран даночниот систем; се ограничу-
вала и се ставала под контрола дејноста на цубликаните, и натаму
биле задржани закуиувањата на посредните даноци, додека неиосред-
ните даноци во некои провиндии оттогаш на државата директно и ги

илаќале претставниците на општините.
Низа мерки имале за цел да цридонесат за развитокотва размена-
та. Во Италија било иодлабоко ископано римското пристаниште Ос-
тија, во Грција иостоела намера да се ископа канал низ Коринтскиот
теснец. Од времето на Каесар иочнува редовно да се коваат златни
пари. Римскиот денариј конечно се цретворил во единствена монета
за целиот Запад. На Исток, сепак, и натаму останало поранешното
шаренило од монетарни системи.
Каесар спровел и реформа ва калевдарот. Со помошта од египет-
скиот математичар и астроном Соѕиген, од 1 јануари 45 година, бил
воведен начинот на сметање на времето кој за иовеќе векови го над-
живеал Римското Царство, а во Русија иостоел се до ночетокот на
1918 година (таканаречениот јулијански календар). Каесар имал на-
мера да го кодифицира римското право што било остварено дури во
времето на доцното Римско Царство.
Каесар успеал да оствари само мал дел од тоа што си го поставил
за цел. Целиот систем на неговите реформи имал за цел да ги регу-
лира разнообразните односи и да подготви стонување на Рим и про-
виндиите во монархија од хеленистички тии. Рим требало да остане
само главенград на римската светска држава, односно резиденција на
монархот. Впрочем, за Каесар се говорело дека размислувал и за цре-
местување на престолнината во Александрија или Илион.
За Каесар е карактеристична комбинацијата во неговите рефор-
ми и проекти на традиционалните иринцшш на партијата на попула-
рите, на монархистичките идеи раширени но земјите на хеленистич-
киот Исток, и на некои поставки на римските консервативци. Во ду-
хот на иоследните тој издал, или имал намера да издаде, забрани про-
тив раскошот и развратот. Во интерес на највлијателните кругови на
нобилитетот некои сенатски семејства биле вклучени меѓу натрикии-
те (lex Cassia).
КАЕСАРОВАТА ВЛАСТ
Потпирајќи се врз војската, Каесар успеал да се здобие со слава и
богатство; со иомошта на своите легии тој усиеал да ја здобие власта
во државата. Поиуларноста на Каесар, талентираниот стратег и да-
режлив војсководец, била многу голема меѓу војниците, но тоа не ја
отстранувало оиасноста од војнички востанија; при задушувањето на
таквите востанија Каесар покажувал исто толкава инвентивност како
и цри воените походи. По иобедата над Помиеј, Каесар бил аисолутен
господар, но таа власт сепак била изразувана низ традиционалните
рецубликански облици. Како и Сула, и Каесар ја носел титулата дик-
татор. За диктатор нрвпат бил наименуван во 49 година, ио враќа-
њето од Шпанија во Рим; тогаш диктаторската власт му била доде-
т
лена заради свикување на изборните комитии. Бидејќи бил избран за

консул тој ги вратил диктаторските овластувања. По битката кај
Фарсал бил наименуван задиктатор на неопределено време, а по бит-
ката кај Тапс диктатурата ја добшГза време од деоет години. Најпо-
сле, во 44 година, сенатот му ја дал титулата доживотен "вечен" дик-
татор (dictator in perpetuum). Покрај диктатурата, Каесар имал и други
овластувања. Тој одел по стапките на Помпеј, кој во 52 година во свои-
те раце кондентрирал должности што биле неспоиви од аспектот на
вообичаените римски правни норми. Во 48 година добил доживотна
трибунска власт (tribunicia potestas), во 46 година му била доверена прае-
фектурата на моралот (praefectura morum) што фактички било еднак-
во со овластувањата на кенсорите. Уште во 63 година, Каесар бил из-
бран за голем понтифик. Тој ја добил титулата татко на татковината
(pater patriae); титулата император влегла во составот на неговото име
и укажувала на неговата лична врска со војската. Покрај тоа, Каесар
имал врховни права за војна и мир, право да определува кандидати за
магистрати, да располага со државната благајна. Гледано во делост,
сите тие овластувања на Каесар му обезбедувале доживотна монар-
хиска власт.
Во периодот на Каесаровата диктатура, народните собранија по-
слушно ги прифаќале сите негови предлози. Тој широко го искори-
стувал своето право на лредорачување кандидати (ius commendatio
nis), така што, всушност, изборите биле заменети со поставување.
Каесар го реорганизирал сенатот. Бројот на неговите членови бил
зголемен на 900. Во неговиот состав Каесар ги ставил и своите офи-
цери дури и бившите ослободеници.
Бил зголемен бројот на разни магистрати (праеторите - на 16, ае-
дилите - на 6 и кваесторите - на 40). Тоа било предизвикано од про-
ширувањето на државните функции; покрај тоа, на голем број лида
им била дадена можноста да напредуваат во службената хиерархија.
Каесар не се ограничил на тоа во своите раце да ги спои разните ов-
ластувања и на својата власт да и ги потчини највисоките државни
установи. Слично како и хеленистичките династи, тој се стремел да
најде верско оправдување за својата власт. Како голем понтифик, бил
на чело на римската религија. Неговата статуа се поставувала во хра-
мот паралелно со статуите на боговите, тој на некои натписи, кои
всушност, се од приватен каракгер, се нарекувал божество. Каесар
насекаде се појавувал во пурпурна одежда што ја носеле триумфато-
рите и која според традидијата, ја имале римските кралеви. Прогла-
сувањето на Каесар за крал требало да ги оконча неговите политички
мерки. По нобедата против помпеевдите, Каесар разработувал план
за поход против Партите. Во книгите на Сибила е најдено пророштво
според кое на Исток може да победи човек што има кралска власт. Во
почетокот на 44 година, Каесаровиот пријател Марк Антониј, на де-
нот на празникот Луперкалии, сакал пред огромната маса народ во
театарот на Каесара на главата да му стави кралска дијадема, но неа
Каесар демонстративно ја отстранил, што предизвикало бура аплау-
зи, бидејќи мнозинството од римското население се уште било репу-

бликански расположено.
МАРТОВСКИТЕ ИДИ, 44 Г. ПРЕД E Е.*

Меѓу претставниците на римскиот нобилитет и натаму постоел
забележителен број противниди на Каесара што биле незадоволни
поради нарушувањето на републиканскиот устав, поради отстрану-
вањето од државните позиции и што барале можност на Каесара да му
се одмаздат за навредите и понижувањата. Против Каесара бил ско-
ван заговор во кој учествувале повеќе од 60 сенатори. Главни заго-
ворници биле: ГајКасијЛонгин, Марк ЈунијБрут иД еким ЈунијБрут.
Гај Касиј Лонгин најпрвин бил помпеевец, а потоа поминал на
страната на Каесар и од него добил должност праетор. Подоцна бил
истакнат војсководец. Како кваестор учествувал во походот цротив
Партите, многу вешто го извел повлекувањето на преостанатите де-
лови од разбиената војска на Крас и ја организирал одбраната на Си-
рија. Вториот учесник во заговорот бил Марк Јуниј Брут. Воспитан
во аристократски дух, обожавател и роднина на Катон Помладиот,
Брут себеси се сметал за потомок на полулегендарниот Брут што ги
истерал од Рим Тарквиниевците. Тој се одликувал со строг начин на
живееше и бил познат по своето одушевување од философијата. Брут
бил следбеник на Платон и на стоицистите: негово омилено занимање
било цроучувањето на најдобрите примери од грчката философија.
Меѓутоа, тоа не му пречело во младоста да се занимава со лихвар-
ство. Жителите на кипарскиот град Саламина добиле од него заем со
годишна камата од 48 проценти; подоцна, блиските лихвари на Брут
со вонредна свирепоет барале плаќање на заемот. При битката кај
Фарсал, Брут бил на страната на Помпеј: Каесар покажал вонредна
грижа за него и наредил да биде поштеден додека се наоѓал во прр-
тивничкиот табор, а- потоа благонаклоно го примил кај себе. Изве-
сно време Брут бил управител на Галија, каде што го стекнал ува-
жувањето на населението; во 44 година тој бил праетор. Брут не се
согласил веднаш да учествува во заговорот, но семејните традиции и
влијанието на пријателите го привлекле на страната на Каесаровите
непријатели. Приклучувајќи им се на заговорниците, Брут со дослед-
ност на доктринер влегол во остварувањето на нивните планови.
• Голема улога во организирањето на заговорот играл и Деким Ју-
ниј Брут. Учесник во Галската војна, извонреден војсководец, тој им
' 15 март. Во науката речиси без исклучок се прифаќа термин Мартовски Иди, денот на
убиствато на Гај Јулиј Каесар (заб. на ред.).
се приклучил на Каесаровите дротивници тогаш кога антиредубли-

канскиот карактер на Каесаровото улравување почнал особено јасно
да се манифестира. Приличен број сенатори зеле учество во загово-
рот од желбата за одмазда кон Каесар за навредите што им ги нане-
сол ним и на нивните блиски луѓе.
Планот за атентат врз Каесар бил детално разработен и заговор-
нидите сметале дека по убиството на Каесар ќе дојде до обнова на
стариот доредок и до враќање на владеењето на сенаторската ари-
стократија. Како ден за извршување бил оиределен мартовските Иди
(15 март). Атентатот требало да се изврши во Помпеевата курија,
каде што на тој ден била закажана сенатска седнида. Во соседната
зграда заговорнидите сместиле одред вооружани гладијатори и робо-
ви, што требало да им помогнат доколку заговорот не успеал. Каесар
не знаел ништо 'за нададот што се подготвувал врз него. При влегу-
вањето во куријата му иредале писмо, во кое му се обрнува внимание
за заговорот, но тој не го отворил. Во салата за седницата го одко-
лиле заговорниците, од кои еден му се обратил на диктаторот со мол-
ба да го амнестира неговиот брат и, кога бил одбиен, го фатил Кае-
сара за тогата, што претставувало договорен знак за напад. Заговор-
ниците, вооружани со мечови и ками, се втурнале кон Каесара и му
нанесле многу рани. Каесар паднал мртов пред статуата на Помдеј...
7. Ш М Т Е Р И С Т И Ш Е HA КАЕСАР
Каесар имал околу шеесет години кога бил убиен од заговорници-
те. Тој се прославил како истакнат војсководец на антиката, како мош-
не круден политичар, дипломат и управител. Изворите зборуваат за
неговата необична енергија. За него се велело дека можел истовре-
мено да слуша, да чита и да диктира писма. Зачуваните претстави за
Каесар и одисите на неговиот надворешен изглед го прикажуваат ка-
ко хармоничен човек, со висок раст, слабникав, со остри црти на ли-
дето. Каесар не се одликувал со крепко здравје. Но, тоа не му пречело
дри галските походи да ги издржува сите воени тешкотии заедно со
војниците. Во времето на Александриската војна само необичниот
физички надор го сдасил Каесара од дродаст. Претставник на најви-
сокиот слој од нобилитетот, страстен љубител на раскошот и елеган-
цијата, тој трошел огромни средства за своите вили, слики и статуи.
За неговото расидништво составувале едиграми дури и неговите вер-
ни војници. Каесаровиот став кон луѓето најчесто бил определен од
долитички мотиви. Во времето на Галската војна многупати докажу-
вал свиредост и древртливост, но во исто време умеел да восхитува со
својата великодушност и кроткост. Каесар бил еден од најобразова-
ните луѓе на своето време. Па седак, делата негова дејност не може да
се објасни само со неговите лични дарби. Тие му домогнале додобро
отколку на другите дретставниди на неговата класа да ги сфати зада-
чите што стоеле пред римското робовладелско олштество и да ги од-
редели патиштата за нивното разрешување. Аристократ по потекло,

тој се покажал како обновител и раководител на партијата на попула-
рите, а пред крајот на својата дејност настојувал да покаже како тре-
ба да се води грижа за интересите на сите групи слободно население
во римската држава.
Меѓутоа, Каесар ги натденил своите сили, својот авторитет и сво-
јата позиција. Вековната републиканска традидија се уште била жи-
ва, иако Републиката преживувала криза.
8.ПОГЈШДИТЕВРЗКАЕСАРОВАТАДЕЈНОСТВОНОВАТАИСТОРИОГРАФИЈА
Каесаровата дејност, нејзиниот карактер, како и неговата судби-
на предизвикале различен став спрема себе како во античката така и
во новата историографија.
Во новиот век прашањето за улогата на Каесар предизвикувало
особен интерес во времето на Наполеон. Лично Наполеон I високо го
ценел воениотталент на Каесар и оставил дело посветено на галските
војниди. Во предговорот кон тритомната историја на Каесар, Напо-
леон III пишува: "Провидението ги воздигнува таквите луѓе како што
се Каесар, Карло Велики, Наполеон, за да им отворат на народите пат
по кој треба да одат... Тешко на оние што не ги признаваат и што им
се противставуваат!11223
Во Германија, еден од првите каесаријански расположени исто-
ричари бил Друман, кој со одушевување се изразувал за Каесара и чес-
топати Ги кудел неговите противниди. Но, особено голема улога во
историографијата за Каесар изиграл III том од "Римската историја"
на Момзен. Момзен на Каесара гледа како на демократски монарх и
го издига како идеален херој не оамо на римската туку и на делата
светска историја.
Концепдијата на Момзен наишла на многу приговори. Признавај-
ќи го Каесаровиот личен талент, Нич на него укажува како на еден од
причинителите за паѓањето на римската демократија. Еден од нај-
решителните противници на Момзен бил Фереро. Тој одбивал на Кае-
сара да му признае каква и да е вонредна улога. Според мислењето на
Фереро, не може да се смета дека делата дејност на Каесар е потчи-
нета на некој определен план. Фереро Каесара го сметал за "голем
авантурист" и "генијаленнесреќник". Постапките наКаесарзависелв
од стекот на случајните околности, тој доживувал многу порази и не-
успеси, а неговите успеси честопати биле резултат на случајности.
Каесар не успеал да ја оствари целта што си ја поставил пред себе,
ш Наполеон III, Историјата на Јулиј Каесар, т. 1.1865 стр. б. (на руски јазик).
ч
бидејќи тој, според мислењето на Фереро, не водел сметка за реал-
ната ситуација.
Во 1918 година излезе големата монографија на Едвард Мајер,
иод наслов “Каесаровата монархија и Помпеевиотпринкипат”. Слично
како Момзен, Мајер смета дека Каесаровата монархија била наткласна.
Тој признава дека дејноста на Каесар и била потчинета на определена
програма, но смета дека неговите планови не биле созреани уште во
првите денови по стапувањето на политичката сцена, туку дека се
создадени пред крајот на неговата политичка дејност. Каесар се стре-
мел да создаде премин за Рим кон светска монархија од хеленистички
тии, во која би се стопил и самиот град Рим. Оддавајќи им го нужно-
то признание на личните Каесарови вредности, Мајер смета дека тие
планови биле предвремени. Тие можеле да се остварат дури по по-
веќе столетија, во времето на Константин Велики. Многу пореална
била дејноста на Помпеј: тој бил првиот основател на принкипатот;
во принкипатот лицето што заземало специјална позиција ја чувало
власта на аристократијата, Рим и натаму играл вонредна улога за суд-
бината на државата, а Италија заземала привилегирано место. Во по-
литички иоглед Август не ја продолжил политиката на Каесар, туку
на Помпеј.
Книгата на Мајер влијаела и врз начинот на обработката на ис-
торијата од последните дедении на Републиката. Некои историчари
ги прифатиле основните тези на теоријата на Едуард Мајер, но, исто-
времено, на неговата концепција во историската литература ii се
спротиставени и други погледи.
Современите англиски историчари (од кои треба да ое спомне Ед-
кок, авторот на статиите за Каесар во "Старата историја на Кемб-
риџ'\ и Сајм, кој во 1939 година ја издаде монографијата со наслов
"Римската револуција") сметаат дека нема основа за да се говори fle
xa Каесар се стремел кон создавање монархија од хеленистички тип.
Ништо заедничко со вистинската историографија нема фалси-
фикуваната Историја за Каесар од страна на фашистичките "исто-
ричари", кои каесаровите услеси ги објаснувале со тоа што тој бил
вистински ариевец.
Буржоаските историчари испитале разни етапи од дејноста на
Каесар и изнесле низа објаснувања за одделни настани од неговото
време. Но, нивното главно внимание било насочено кон прашањето за
улогата на Каесаровата личност, а не на испитувањето на односите на
класните сшш и кон карактеристиките на неговата социјална поли-
тика во врска сб тој однос. Овој недостаток уште во 1908 година го
подвлекол рускиот историчар Р. Ј. Випер, што се стремел Каесаро-
вата дејност да ја доведе во врска со римската колонијална полити-
ка и со порастот на магнатството. Историјата на Каесаровото воз-
дигнување е прикажана во книгата на Р. Ј. Випер врз основа на огор-
чената класна борба во Рим.
Од поновите западни историчари прашањето за социјалната ос-
нова на Каесаровата власт најјасно го има поставено Сајм. Според не-
Т
говото мислење, на Каесар му дале поддршка првенствено италските

градови, од кои произлегувале неговите војници и офицери - глав-
ната потпора на неговата власт; на страната на Каесар биле и рим-
скиот илебс и деловните римски кругови. Сите тие елементи се јаву-
ваат како Каесарова партија, што си поставила за цел образување
влада на "национална концентрација". Во студијата на Сајм има мно-
гу ново и интересно, но тој во своите заклучоци ги модернизира на-
станите од римската историја, пренесува во минатото поими и паро-
ли карактеристични за историјата на капиталистичките држави од
последните дедении.
Од советските историчари на карактеристиките на Каесаровата
дејност најголемо внимание им иосветува ирофесорот В. С. Сергеев
во своите "Огледи од историјата на стариот Рим”. Авторот широко
ги користи изворите и литературата за Каесар, кого што го смета за
основач на монархијата од војнички тип, во извесна мера и претход-
ник на Северите. В. С. Сергеев дава детална карактеристика на Кае-
саровите политички иланови и на неговата социјално-економска по-
литика.
ГЛ А В А Х Х П
ГРАЃАНСКИТЕ ВОЈНИ ПО СМРТТА HA КАЕСАР
1. Ш ВО ПРВИТЕ ДЕНОВИ ПО УБИСТВОТО HA КАЕСАР

На заговорниците им била јасна само првата точка од нивниот
план - убиството на Каесар. Тие дејствувале под паролата за борба
дротив тиранијата и воспоставување на "прадедовскиот" начин на
управување. Но сенаторите, место да го поздрават воспоставувањето
на слободата, панично се разбегале. Настанот во Помпеевата курија
предизвикал најразновидни гласови и во градот била создадена вон-
редно напната ситуација. Опкружени со гладијатори и робови, на кои
им ветиле слобода, заговорниците со повици дека го убиле царот и
тиранинот се упатиле кон Капитол и таму се утврдиле.224
АНТОНИЈ И ДЕПИД
Конфузијата и отсуството на перспектива за натамошните акции
се карактеристични како за заговорниците така и за Каесаровците, на
чие чело биле М аркАнт овиј и М арк АемилијЛ епид. Антониј бил од
познат сенаторски плебејски ироизлез. Во 54 година му се придружил
на Каесара и заедно со него се борел во Галија. Во 49 година бил на-
роден трибун, а оледната година се борел, на страната на Каесар, кај
Фарсал. Во 47 година го задушил движењето на сиромасите дод вод-
ство на Долабела. Во 44 година Антониј бил консул и поактивно од
другите ги поддржувал монархистичките стремежи на Каесар.
Антониј бил храбар и искусен војсководец. Бил прилично смел и
решителен човек, но истовремено и со неурамнотежен карактер и не-
доволно доследен во постигањето на своите политички цели. Уште во
младоста, неумерениот начин на живот и огромните трошоци го вов-
лекле Антониј во крупни долгови. Благодарение на блиското прија-
телство со Каесар, Антониј се здобил со голем имот, но преголемите
За робовите и гладијаторите зборува Никола од Дамаск. Nicol. Damaso., Vita Саеѕ., 25,26.
(Fragmenta historicorum Graecorum, ed. Mtlller V. Ш).
Н. А. МАШКИН 338 СТАРИОГРИМ
расходи не го избавувале од доверителите. Антониј не знаел нипгто за

додготовките на заговорот против Каесар, настанот во сенатот за He
ro бил целосно неочекуван.
Вториот истакнат каесаровец бил Марк Аемилиј Лепид, претстав-
ник на стар патрикиски род и син на истоимениот консул од 78 годи-
на, што се борел против приврзаниците на Сула. Аристократското
потекло му било главната одлика на Лепид, просечен и ограничен
човек. Сеќавањето на акдиите на неговиоттатко веројатно го поттик-
нале Каесар да го привлече кон себе. Во 44 година Лепид бил коман-
дант на коњицата, т. е. го заземал второто место по диктаторот. Во
мартовските денови на 44 година, Лепид прв се искажал за одмазда за
смртта на Каесар, и таа парола набрзо добила голема популарност во
некои кругови.
Во првите денови по смртта на Каесар, нозицијатагда Антониј и
Лепид не била цврста. Расположението на плебсот било неопреде-
лено, ветераните и војниците штотуку се прибирале во Рим, меѓу лу-
ѓето блиски на Каесар владеела поделеност. Сето тоа го принудило
Антониј да се согласи на компромис.
ПОМИРУВАБЕ МЕЃУ КАЕСАРОВЦИТЕ И ЗАГОВОРНИЦИТЕ

•*
На. 17 март, два дена но убиството на Каесар, во храмот на божи-
дата на Земјата (Tellus) била одржана седнида на сенатот што ја сви-
кал Антониј. На неа не дошле заговорниците, но имало многу луѓе
што биле определени на нивна страна. Бил поднесен предлог Каесар (
да се прогласи за тиранин и да им се оддаде благодарност на негови-
те убијди. Овој предлог не бил прифатен. Сенаторите се согласиле
со компромисниот предлог на Кикерон. Било решено сите акти и на-
редби на Каесар да се признаат за полноважни, а истовремено него-
вите убијци да останат неказнети. Покрај тоа било одлучено Каесар
да биде погребан на државен трошок; најпосле било одлучено и да се
објави неговиот тестамент.
Од објавениот тестамент се дознало дека еден од убијците на Кае-
сар (Деким Брут) се споменува меѓу неговите наследници. Во теста-
ментот било напишано дека римскиот плебс требало да добие по 300
сестертии на човек, освен тоа, на државата и биле оставени на рас-
полагање огромните градини на Каесар од другата страна на Тибар.
Закопот на Каесар бил извршен неколку дена по одлуката за ам-
нестија. Антониј одржал краток говор, споменувајќи ги Каесаровите
заслуги. Во масата што присуствувала на погребот се наоѓале пого-
лем број Каесарови ветерани, легионери, клиенти и жители од про-
виндиите што биле под негова заштита. Телото на убиениот дикта-
тор било запалено на Форум, а потоа разјарената маса се упатила да
ги урне куќите на заговорниците. Погромот и ножарите со тешка ма-
ка биле спречени.
ЛАЖНИОТ МАРИЈ
На местото каде што се наоѓала погребната клада бил подигнат
жртвеник посветен на Каесар, околу кој, се чини, се собирале оние
кои неодамна учествувале во походите на Келиј Руф и Долабела. Не-
кој си Херофил, по потекло Грк, се нарекол внук на Мариј и повику-
вал на одмазда за смртта на Каесар. Така се зачнал култот за Каесар,
кого што римската толиа го боготворела. Во Рим и Италија од по-
одамна цродирале хеленистичките верувања, меѓу кои боготворење-
то на владетелите и истакнатите војсководци било обична појава.
Ова движење претставувало опасност за владеачката класа. Особено
било опасно за заговорниците и на нив блиските луѓе. Марк Брут и
Касиј Лонгин го напуштиле Рим и, откако го поминале летото во Ита-
лија, тргнале на Исток. Од Рим отпатувал и Кикерон.
Но, на почетокот, движењето на лажниот Мариј го принудило Ан-
тониј и другите каесаровци привремено да и се приближат на сена-
торската партија. Антониј го уапсил лажниот Мариј и без судење го
убил. Ова движење дефинитивно го уништил колегата на Антониј,
Публиј Корнелиј Долабела. Набрзо по смртта на Каесар тој ги добил
консулските должности и свирепо се пресметал со тие на чие што
чело стоел до пред неколку години и истапувал против лихварите и
станодавците.
2. ПОЧЕТОГОГ НА П0Ј1ИТИЧМ А ДЕЈНОСТ НА ОКТАВИЈАН

НАСЛЕДНИКОТ HA КАЕСАР
Во својот тестамент Каесар го посинува и го прогласува за гла-
вен наследник својот роднина Гај Октавијан. Неговиот татко припа-
ѓал на италската муникипална аристократија и стигнал до звањето
ираетор главно затоа што стапил во брак со внуката на Јулиј Каесар.
Во мигот на Каесаровата смрт Октавијан се наоѓал во Аполонија,
каде што биле концентрирани труиите на Каесар наменети за парт-
скиот поход. Дознавајќи за своето посинување, Октавијан тргнал во
Италија и во април стигнал во Брундисиј, каде што војниците одуше-
вено го пречекале. И покрај својата младост, Октавијан покажал из-
вонредна тактичност и внимателност. Примајќи ги поздравите од ве-
тераните, тој истовремено повел преговори и со претставниците на
нобилитетот. Во Рим Октавијан ја искажал својата желба за презе-
мање на Каесаровото наследство. Тој почнал да се нарекува Гај Јулиј
Каесар Октавијан и истапувајќи пред плебсот изјавувал дека го сме-
та за нужно исполнувањето на татковата волја за исплатување на'су-
мата што му ја завештал на народот. Антониј кон Октавијан се одне-
сувал од високо, изјавувајќи дека е тој се уште млад и неискусен да го
преземе наследството на Каесар. Тогаш Октавијан започнал агита-
I
ција против Антониј, обвинувајќи го за помирување со убијдите на

Каесар и го нотсетувал плебсот на неговото расчистување на смет-
ките од 47 година.225 Агитацијата на Октавијан го поткопувала авто-
ритетот на Антониј,
АНТОНИЕВОТО ЗАКОНОДАВСТВО
Антониј покажал голема енергичност настојувајќи да го зачува
своето влијание меѓу разните групи население. Тој епровел закон што
ја ликвидирал диктатурата за сите времиња, што претставувало от-
стадка на сенаторската аристократија. По предлог на Антониј, сена-
тот донесол и одлука со која на Секст Помпеј му се гарантира лична
безбедност и му се враќа конфискуваниот имот. Но, наскоро, одново
се заостриле односите меѓу Антониј и сенаторската аристократија.
Претставниците на вишиот нобилитет се стремеле кон целосно ос-
лободување на државата од влијанието на каесаровците. Антониј, од
друга страна, својата позиција се обидел да ја зацврсти потпирајќи се
врз Каесаровите трупи и ветерани. Во нивна полза се спроведени и
низа закони од кои особено значење имал аграрниот закон што го
предложил братот на Марк Антониј, народниот трибун Лукиј. Овој
закон предвидувал доделување земја на ветераните.
Односите меѓу Антониј и сенатот станале особено затегнати то-
гаш откако во комитиите бил прифатен законот за "замена на про-
винциите" (lex de permutatione provinciarum), според кој на Антониј тре-
бало да му се довери Галија, што имала големо стратегиско значење
и во која тогаш намесник бил Деким Брут.
СЕНАТОТ И ОКТАВИЈАН ПРОТИВ АНТОНИЈ

На чело на опозицијата против Антониј, во сенатот стоел Кике-
рон што се беше вратил во Рим. Кон крајот на 44 и почетокот на 43
година Кикерон одржал 14 говори, кои самиот, нодражавајќи го Демо-
стен, ги нарекол Фшшпики.
Во првиот говор Кикерон му признава извесни заслуги на Анто-
ниј, но го обвинува за кршењето на римскиот устав и принципите ко-
га на 17 март било извршено помирувањето. Во своите натамошни го-
вори Кикерон ги набројува вистинските и фиктивнитеделикти на Ан-
тониј, бара борба против него, обединување на сите добронамерни
ш Видистр.324.
елементи на римското општество: на сенаторскиот сталеж, витези-

те, италската муникипална аристократија. Победата на Антониј тој ја
иретставува како триумф на разузданата солдатеска што се заканува-
ла да ги уништи ирадедовските огништа и светости. Тој се стреми
своите слушатели да ги убеди дека по иобедата на Антониј ќе наста-
пат грабежи и насилства, дека војниците според цравото на војната ќе
добијат куќи и ќе извршат нова делба на земјишните имоти.
И локрај своите години, Кикерон дејствувал вонредно енергич-
но. Тој и ирииаѓал на онаа груиа сенатори што се заземала за раскин
со каесаровците и работите ги насочувала кон граѓанска војна. Во
таен сојуз со Кикерон дејствувал и Октавијан; чија агитација имала
усиех кај ветераните и војниците. Обраќајќи им се ним тој им ветувал
дека ќе се одмазди за смртта на Каесар и дека обилно ќе го награди
секого што ќе иремине на негова страна. Пред крајот на 44 година
дошло до отворена борба. Деким Брут, што бил непријателски рас-
цоложен кон Антониј, не ја напуштил провинцијата Галија, со која
управувал, туку се зацврстил во градот Мутина. Таму ги исиратил свои-
те труии Антониј и го опседнал градот.
3. МУТИНСКАТА ВОЈНА .
Сите обиди за иомирување на сенатот со Антониј биле јалови, и
против него биле испратени труии под команда на консулите Хиртиј
и Панса, како и легиите на Октавијан, што ја добил титулата про-
праетор и imperium. Со цосебна сенатска одлука била прогласена вон-
редна состојба.
БИТКАТА КАЈ МУТИНА

Во април 43 година, во близината на Мутина, дошло до решава-
чка битка, во која Антониј доживеал пораз. Тој бил иринуден да ја
запре опсадата на градот и со остатоците од трупите да се повлече на
северозаиад. Веста за исходот од битката кај Мутина во Рим била
цречекана со одушевување. По предлог на Кикерон - Антониј бил
прогласен за непријател на татковината.
СЕНАТОТ И ОКТАВИЈАН ПО МУТИНСКАТА БИТКА

Раководителите на сенаторската партија цретпоставувале дека
Антониј конечно бил разбиен, а каесаровската партија уништена, Ta
x a што не сметале дека е потребно да ги исполнат ветувањата што му
биле дадени на деветнаесетгодишниот Октавијан. Но, триумфот на
оптиматите не траел долго. Октавијан не тргнал да го прогонува Ан-
тониј и своите легии не ги споил со трупите на Деким Брут. Односи-

те меѓу сенатот и Октавијан се заостриле. Сенатот го оставил не-
исполнето неговото барање штедро да се наградат војниците што се
бореле кај Мутина, а предлогот на кентурионите, што биле испра-
тени во Рим, Октавијан да биде избран за консул, во сенатот бил пре-
чекан со негодување.
Меѓутоа, Антониј кој бил слободен од непријателскиот прогон,
тргнал на северозапад и во Нарбонска Галија се сојузил со Лепид,
кој со неа управувал уште од 44 година.
Сенатот немал можности да се бори против оваа коалиција, уште
повеќе што и со Октавијан дошло до целосен раскин. Одбивањето на
сенатот Октавијана да го прогласи за консул послужило како повод за
решителна акција. Наследникот на Каесар со своите легии тргнал на
PgM и без каква и да било борба завладеал со престолнината. Сега,
без напор можел да го спроведе својот избор за консул и посебниот
закон за казнување на убијците на Каесар.
4. ВТОРИОТ ТРИУМВИРАТ И ПРОСКРИПЦИИТЕ

Во трупите на Антониј и Лепид, како и во легиите на Октавијан,
служеле главно Каесарови војници и ветерани што биле за воспоста-
вување слога меѓу неговите наследници и за казнување на неговите
убијци. Тие со нетрпение го очекувале моментот кога најпосле ќе би-
де извршена конечната пресметка и кога сите тие ќе ги добијат зем-
јипшите парцели што им ги ветил Каесар.
TRESVIRI REI PUBLICAE CONSTITUENDAE

Водејќи сметка за расположението на војниците, Октавијан ги уки-
нал сенатските одлуки со кои Антониј и Лепид се прогласувале за
непријатели на татковината. Раскинот со сенатот и притисокот на
трупите го натерале Октавијан да бара зближување со пријателите на
Каесар. Преговорите со нив завршиле со спогодба што била склуче-
на во почетокот на ноември 43 година, недалеку од градот Бононија и
која во историјата е позната според називот втор триумвират. Три-
умвирите морале да соберат сили за борба против републиканците.
Тие морале да ги исполнат барањата на војниците и ветераните. Три-
умвирите меѓу себе извршиле поделба на западните провинции; ос-
вен тоа, тие репшле да воведат систем на прбскрипција. Веста за тоа
во Рим била пречекана со ужас. Кон крајот на ноември триумвирите
дошле во Рим и преку народното собрание ја спровеле одлуката за
признавање на нивната власт. Со специјален закон, Антониј, Окта-
вијан и Лепид добиле вонредни овластувања како триумвири за уре-
дување на државата (tresviri reipublicae constituendae).
Н. А. МАШКИН 343 СТДРИОТ РИМ
ПРОСМПЦИИТЕ
Објавувањето на списокот на проскрибираните била една од ир-
вите мерки на триумвирите. Проскрипциите на вторите триумвири -
сиоред бројот на жртвите, според свирепоста и безобѕирноста со која
биле спроведени - драстично ги надминале проскрипциите од време-
то на Сула. Тие не ги опфаќале само сенаторите - активните против-
ници на каесаровците (од кои повеќето во тоа време го напуштиле
Рим); во списодите биле внесени и лица познати по своето богатство.
На тој начин загинале околу 300 сенатори и две илјади витези. Меѓу
загинатите бил и Кикерон кој во списоците бил внесен по инсисти-
рањето на Антониј.
По веста за цроскрипциите, Кикерон се решил да побегне од Ита-
лија, но не можел да го издржи патувањето преку море иа се истова-
рил на брегот. Го препознал и го издал некој занаетчија, кој некогаш
се наоѓал во дружините на Клодиј, а кентурионот, кој своевремено
добил една парница благодарејќи на Кикерон, му ја отсекол главата и
на Антониј му ја испратил во Рим. На тој начин загинал еден од нај-
крупните римски дејци. Кикерон му припаѓал на редот на "новајлии-
те" и се воздигнал не благодарејќи на потеклото или богатството,
туку, во прв ред, со своите лични квалитети. И покрај кривулестиот
пат што е карактеристичен за неговата кариера, Кикерон загинал за
своите убедувања, во борбата против узурпацијата и неприкриеното
владеење на милитаризмот. Неговиот "шарен, морално нејасен жи-
вот, го украсила и преобразила силата на трагичниот крај".226
Обновувајќи ги проскршхциите, триумвирите им ветувале голе-
ма награда на оние што ги поткажувале лидата што биле внесени во
списоците. Изворите кажуваат многу за тоа дека блиските лица на
осудените, нивните деца и жени ги поткажувале своите мажи, за да
добијат награда и предвреме да дојдат до наследство. Триумвирите им
се обраќале и на робовите, на кои им ветувале слобода, граѓански
права и голема парична награда доколку ги предаделе господарите
што биле во немилост. Забележителен број робови ја ползувале вак-
вата понуда, иако имало и примери на верност, што се истакнати во
разни извори. Обраќањето кон робовите несомнено ги разнишувало
темелите на римското робовладетелско општество. Бил поткопан
авторитетот на таткото на семејството, бил нарушен традиционал-
ниот иринцип врз кој лежело римското робовладетелство: господа-
рот.располагал со животот и смртта на својот роб. Низ Италија не-
казЅето оиерирале банди од секакви авантуристи, што ги фаќале сло-
бодните луѓе и ги претворале во робови, во исто време бегството на
“ Р. Ј. Випер, Преглед на истеријата на Римското Царство, сгр. 290 (на руски).

робовите добило дотогаш невидени размери. Владата на триумвири-

те, зафатена со нроскринциите и со иодготовките за нова граѓаиска
војна, сето тоа го оставала неказнето.
5. БИТКАТА КАЈ ФИЛИПИ И ПЕРУСИНСКАТА ВОЈНА

Додека триумвирите во Италија се пресметувале со своите вис-
тински и божемни неиријатели, реиубликанците енергично се под-
готвувале за борба против каесаристичките водачи. На Сикилија се
зацврстил Секст Помиеј - Сирија, Азија, Грција и Македонија пре-
минале во рацете на Брут и Касиј, кои свиреио се иресметувале :со
ириврзаниците на каесаровците. Прекумерните даноци, што биле во-
ведени во градовите, им донесле средства за создавање моќна војска.
Секој отпор бил свиреио скршуван. Вазалните кралства морале да
даваат огромни средства и да исцраќаат иомошни труни.
П0РА30Т НА РЕПУБЛИКАНЦИТЕ. СМРПА НА КАСИЈ И БРУТ

Воените снли на Брут и Касиј биле концентрирани во Македо-
нија, и во близината на Филшш бил создаден и утврден логор. Таму
триумвирите ги уиатиле своите војски. На чело на труиите биле Ан-
тониј и Октавијан. Сноред бројноста, нивната војска ие заостанувала
зад противничките трупи, но значително полошо се снабдувала. Брут
и Касиј се воздржувале од борба и се определиле триумвирите да ги
совладаат со заморување. Но не успеале да го остварат тој илан. Во
есента на 42 година, во двете битки кај Филипн републиканската вој-
ска била поразена, а нејзините цредводници се самоубиле. Победите
кај Филипи ri задале тежок удар на републиканската партија. Заги-
нале нејзините последни најистакнати и најактивни раководители.
Но, победата на триумвирите се уште не значела и завршување на
граѓанската војна.
По битките кај Филипи дошло до нова поделба на провинциите
меѓу триумвирите. Антониј тргнал во источните ировинции, Окта-
вијан се вратил во Италија, каде што му цретстоело решавање на аг-
рарното прашање и доделувањето земја на ветераните.
Но, целиот земјишен фонд во границите на Апенинскиот Полу-
остров веќе бил исцрпен.
ПОДЕЛБАТА НА ИТАЛСКАТА ЗЕМЈА

Триумвирите решиле ветераните да ги населат ио колониите што
биле основани на територијата од 16 италски градови. Тоа биле ста-
рите и најзначајни градови, главно, во северна и средна Италија (Ан-
кона, Аримин, Капуа, и др.). Земјата што им ирилаѓала на жителите

на тие градови била конфискувана, жителите биле прогонети од имо-
тите, а новите сопственици добивале обработена земја заедно со ро-
бовите, со живиот и недвижен инвентар.
Кон мирното италско население ветераните се однесувале како
освојувачи. Ветераните ги избирале најдобрите парцели, земале мно-
гу цовеќе од тоа што им било доделено и веднаш се ноставувале не-
пријателски кон своите соседи - старите сопственици.
НЕМИРИТЕ ВО ИТАЛИЈА
Незадоволството на италското население го ползувале блиските
луѓе на Антониј: неговиот брат Лукиј, кој во 41 година бил консул, и
Фулвија, жената на Антониј. Лукиј, Антониј и Фулвија меѓу италско-
то население заиочнале агитација нротив Октавијан. Тие врз него ја
фрлиле одговорноста за насилствата што биле правени во врска со
населувањето на ветераните.на имотите на италското население, и,
ставајќи го Антониј спроти Октавијан, уверувале дека тој ќе ги врати
своите вонредни овластувања и ќе воспостави слобода штом ќе се
врати од источните ировинции. Агитацијата била водена и меѓу вој-
ниците. Противниците на Октавијан успеале да соберат војска од
незадоволното италско население и главно од војниците и ветераните
што ги имало многу по сите области на Италија. Немири се јавувале
речиси насекаде, но Марк Випсаниј Агрипа, кој фактички команду-
вал со трупите на Октавијан, успеал да ја локализира борбата со во-
станиците во етрурскиот град Перусија.
Перусинската војна иочнала кон крајот на 41 година и завршила
во цролетта на 40 година, со победа на Октавијан. Гладот ги натерал
востаниците да се цредадат. Фулвија избегала во Грдија, каде што
набрзо умрела, Лукиј бил амнестиран, а неговите труии биле приме-
ни во служба на Октавијан, но затоа, пак, населението од Перусија,
како и сенаторите и витезите што биле на страната на востаниците,
биле свирепо казнети.
Перусинската војна не го залрела доделувањето земја на вете-
раните. Значителен дел од ветераните добиле земја. Но сите вете-
рани не ја задржале земјата за себе: многумина од нив, ненавикнати
на тешката селска. работа, ги цродавале своите парцели и ги напуш-
тале местата на своите нови населби. Сепак, извесен дел од нив ос-
танал, така што по најважните италски градови се образувал соци-
јален слој што им бил цриврзан на водачите на каесаровската пар-
тија, особено на Октавијан.
АНТОНИЈНАИСТОК
По битката кај Филипи, Марк Антониј тргнал на Исток. Таму
имал намера да собере средства за исллатување на војниците и да ги
регулира односите во источните провинции. Антониј ги казнувал гра-
довите што им давале поддршка на Брут и Касиј, ги наградувал и им
давал привилегии на оние што им давале отпор, иравел династиски
промени во ситните кралства што биле зависни од Рим и иритоа со-
бирал огромни даноци.
Во Тарс, при Антониј дошла египетската кралица Клеопатра, за
да го симне од себе обвинението за поддржувањето на Касиј. Анто-
ниј со неа отишол во Александрија, каде што ја поминал зимата во
41/40 година, како гостин на Клеоиатра.
Додека во Италија траела граѓанската војна, а источните нровин-
ции почнале да ги наиаѓаат Партите, Антониј го минувал времето во
бескрајни гозби и забави. Дури во пролетта на 40 година, тој го на-
пуштил Египет, и откако ги посетил источните провинции, тргнал за
Италија. Таму склучил спогодба со Секст Помиеј. На југот на Ита-
лија дошло дури до судир на неговите со трупите на Октавијан; но
набрзо дошло до општо помирување; војниците не сакале граѓанска
војна, покрај тоа умрела и Фулвија, жената на Антониј, што се зазе-
мала за решителна борба со Октавијан.
СПОГОДБАТА ВО БРУНДИСИЈ
Во Брундисиј била склучена спогодба, сиоред која е извршена но-
ва поделба на провинциите: на Октавијан му биле доделени западни-
те провинции со Илирија, Антониј го добил Истокот, а Лепид ја задр-
жал Африка. И Октавијан и Антониј го добиле цравото да мобили-
зираат војници во Италија: првиот за војната со Партите, вториот за
борбата против Секст Помпеј. Спогодбата била зацврстена со динас-
тиски брак: Антониј се оженил со Октавија, сестрата на Октавијан,
која кратко време пред тоа останала вдовица.
Италија настрадала уште при Мутинската војна. Поделбата на
земјишните имоти на ветераните упродастила приличен број напред-
ни градови. Од италското население, кое порано не плаќало давачки,
биле собирани преголеми воени даноци, а и самите тие биле повику-
вани во војската. Флотата на Секст Помпеј го попречувала довезува-
њето намирници од провинциските области. Врската со прекуморски-
те области била прекината. Измачено од војните, италското населе-
ние се надевало дека по спогодбата во Брундисиј ќе настапи подол-
готраен мир.
Тоа нашло одраз во поетските дела од тоа време. Во Четвртата
еклога на Вергилиј се зборува за раѓањето на детето, потомок на бо-
говите, во чие време ќе прекинат сите војни и ќе настапат среќни
н ; а . маш кин 347 СТАРИОТ РИМ
времиња. Соништата за мир се покажале како неостварливи, и еден

другмлад талентиран поет, Хоратиј, во XVI епода изразува жалење за
тоа што веќе долго време поколенијата доживуваат граѓански војни.
Поетот во иднината не гледа ништо светло: Рим ќе биде освоен од
варварите што ќе ги осквернават коските на предците. Тој советува
Римјаните да го напуштат родниот крај и да отпловат преку море.
Таму далеку постоеле островите на блажените, кои Јупитер ги скрил
и ги подготвил за побожните луѓе.
СПОГОДБАТА ВО ПУТЕОЈШ
Аристократите, заштитувајќи се од проскрипциите, бегале на Си-
кшгаја, кај Секст Помпеј; истовремено, кај него се собирале и избе-
ганите робови, кои Помпеј ги примал во служба во морнарицата и во
војската. Помпеј го загрозувал слокојството на Италија и го отежну-
вал движењето на бродовите што пловеле во правец на Рим.
Италија копнеела по мир, во Рим растело незадоволството про-
тив триумвирите, зашто, поради владеењето на Секст Помпеј, по мо-
рињата тешко можело да се обезбеди довезување намирници. Сето
тоа придонесло во наредната, 39 година, триумвирите да склучат спо-
годба со Секст Помпеј во Путеоли.227Тој бил признат за командант на
сите поморски сили, му биле доделени Сикшгаја и Сардинија, го до-
бил на управување Пелопонес, а покрај тоа му било ветено дека ќе му
биде исплатен надомест за конфискуваниот имот на неговиот татко.
Оние што се спасиле од проскрипциите кај Помпеј, биле амнестира-
ни; робовите што се прибрале кај Секст Помпеј и што служеле во
неговата војска, биле признати за слободни.
Набрзо по спогодбата во Путеоли, Антониј одново тргнал на Ис-
ток. Тој се надевал дека ќе ги оствари Каесаровите планови и дека ќе
им се одмазди на Партите за поразот што го претрпел Крас. Освен
тоа, партската војна, според неговите планови, за него требало да има
исто значење како и галските војни за Каесар: таа можела да ја за-
цврсти позицијата на Антониј во Рим и во Италија.
Партите умееле да ја ползуваат внатрешната ситуација во рим-
ската држава. Во 42 година тие им ветиле поддршка на Брут и Касиј,
а во 40 година навлегле во територијата на римската држава, ја ос-
воиле Сирија и редица малоазиски области. Римјаните биле прину-
дени да се повлечат; низа малоазиски градови преминале на страната
Оваа спогодба обично се нарекува Мизенска. Но, тоа не е точно. Таа е склучена во Путео-
ли. Види Gardhausen, Augustus und seine Zeit, П, 1891. S. 105; Carcopino, 1 ., La paix de Misene et la
pemturedeBellori;RevueAroh.XXn,1913;SciamaR.,AproposdelapaixdePozzuoli;RevueAich.,XXlII>
1914, p. 340.
W. A. МАШКИН 348 СТАРИОТ РИМ
на Партите. Дури во 39 година, Вентидиј Бас, војсководецот на Ан-

тониј, успеал да ги лорази Партите и да ги поврати освоените об-
ласти; следната година биле одбиени обидите на Партите да започ-
нат нова офанзива.
6. БОРБАТА НА ОКТАВШАН СО СЕКСТ ПОМПЕЈ

ПОЈШТИКАТА HA СЕКСТ ПОМПЕЈ
Спогодбата на триумвирите со Секст Помпеј била краткотрајна.
Флотата на Помпеј го отежнувала движењето на бродовите во пра-
вецот кон Италија; покрај тоа, Помпеј продолжил да ги прима кај се-
бе избеганите робови.
Бегањето на робовите добивало толку опасни размери што девој-
ките-весталки во своите молитви молеле боговите да ги избават лу-
ѓето од тоа зло.228Во првите години по смртта на Каесар многумина се
надевале дека Секст Помпеј ќе ја ослободи Италија од владеењето
на триумвирите и дека ќе ја воскресне Републиката. Но, таквите на-
дежи не се оправдале. Помпеј ја водел истата автократска политика
како и триумвирите и самоволно постапувал со сенаторите што се
наоѓале во неговиот табор. По спогодбата во Путеоли, мнозинството
аристократи се вратиле во Италија; на Помпеј му останале верни ос-
лободениците од неговиот татко. Владеачките кругови на италското
робовладетелеко општество сега почнале кон Секст Помпеј да се од-
несуваат како спрема пират. Тоа расположение го исдолзувал Ок-
тавијан кој настојувал војната со Секст Помпеј да ја прикаже како
општоиталско дело. Октавијан, независно од Антониј, стапил во бор-
ба со Секст Помпеј.
СПОГОДБАТА ВО ТАРЕНТ
Но, почетокот на војната не бил определен и тоа Октавијана го
принудило да иобара нова спогодба со Антониј што била склучена во
37 година, во Тарент. Откако од Антониј добил бродови за војната со
Секст Помпеј, Октавијан за замена му предал неколку легии за поход
против Партите.
Саѕѕ. Dio., XLVIII, 19,4.

ПОБЕДАТА НА ОКТАВИЈАН НАД СЕКСТ ПОМПЕЈ

Во Италија пак почнале форсирани подготовки за продолжување
на борбата со Секст Помпеј. Флотата на Октавијан била пополнета со
голем број нови бродови, изградени сдоред доследните примери на
хеленистичката техника. На нејзиното чело бил доставен Марк Вид-
саниј Агрида, кој својот талент го докажал уште во времето на Перу-
синската војна. Во 36 година, најпрвин во битката кајМ ил, а потоа во
битката кај Наулох, Секст Помпеј цретрпел решителен пораз и из-
бегал во Азија, каде што во следната година го убиле дриврзаниците
на Марк Антониј.
Аемилиј Лелид, колегата на Октавијан и Антониј од триумвира-
тот, цовеќе години се држел настрана. По барање на Октавијан ста-
пил во борба со Секст Помдеј, а кога тој бил победен, се обидел да ја
освои власта на цела Сикилија. Но Октавијан успеал да ги привлече
на своја страна трудите на Лепид кој бил лшден од власта и дотоа
немал веќе никакво долитичко влијание.
Трушгге на Секст Помдеј биле упатени во разни провинции и нив-
ните управители добнле наредба избеганите робови да ги разоружаат
и да ги удатат во Италија. И докрај сдогодбата во Путеоли и сите
ветувања на Октавијан, триѕсет илјади робови биле вратени кај свои-
те доранешни госцодари, а неколку илјади од нив, сдоред заловедта на
Октавијан, биле казнети со смрт. Октавијан и неговите цриврзаници
подоцна ја дрикажувале војната со Секст Помдеј како борба со дира-
тите и избеганите робови. Во долисот на своите дела Октавијан ди-
шувал: "Морето го исчистив од диратите. Заробувајќи во таа војна
околу 30 илјади робови, што избегале од своите господари и кренаа
оружје дротив државата, им ги дредадов на госдодарите да ги казнат" .И9
7. П0СЈ1ЕДНАТА ЕТАПА ОД ГРАЃАНСША ВОЈНА.

БОРБАТА Ш ЃУ ОКТАВИЈАН И АНТОНИЈ i
I
Поразот на Секст Помдеј во Италија го издигнал дрестижот на
Октавијан, но лотдирањето само врз наемничката војска било недо-
волно и Октавијан барал доддршка меѓу владеачките класи, грижеј-
ќи се да ја нагласи својата мирољубивост и лочитувањето на
традиционадниот устав. Откако Ледид бил лишен од власта, Окта-
вијан фактички станал алсолутен госдодар на Задад, додека на Ис-
ток и натаму владеел Антониј, чишлто односи со Октавијан секоја
година ее довеќе се влошувале.
m “Res Gestae divi Augusti”, c. 25..

__________________ .i A
ИСТОЧНАТА ПОЛИТИКА НА АНТОНИЈ

Откако ја потпишал спогодбата во Тарент (37 година) Антониј
тргнал во Азија, каде што одново се состанал со Клеопатра и покрај
сите римски обичаи го прославил својот брак со неа, истовремено не
разведувајќи се со Октавија. Во 36 година Антониј, на чело на голема
војска, тргнал во ноход иротив Партите. Се чинело дека внатреш-
ните настани во Партија му погодувале на потфатот на Антониј. Доа-
ѓањето на престолот на Фраат IV било следено со династиска борба;
Антониј сметал на поддршката од кралевите што биле зависни од Пар-
тија. Земајќи го предвид искуетвото со Крас, Антониј го избрал ца-
тот преку Ерменските планини, намеето пустинскиот пат преку
Месопотамија. Тој услеал д i стигне до лрестолнината на Медија, Ат-
роиатена Фрааспа, и да зашочне оисада, но иомошниот одред, што ги
влечел опсадните направи, бил уништен. Се покажало дека градско-
то население било подготвено за опсадата. Истовремено, иартските
трупи ја вознемирувале војската на Антониј од грб. Поради сите овие
неуспеси Антониј морал да се врати, загубувајќи ири повлекувањето
мноштво војници. Во 34 година тој одново тргнал во поход, но овој-
пат се ограничил на операции во Ерменија, каде што Римјаните не
наидувале на никаков отпор. Антониј го заробил и го уЗил ермен-
скиот крал, обвинувајќи го за иредавство. Веднаш потоа Клеопатра
била прогласена за кралица на кралиците, а нејзините деца од Анто-
ниј добиле во посед облдсти што биле сметани за самостојни крал-
отва или дури за римски области.
И Антониј и Клеонатра пред себе имале одредени политички це-
ли. Антониј сметал дека неисцрпните средства на египетските кра-
леви ќе му овозможат да организира иоход против Партите, а Клео-
патра си вообразувала дека со иоддршка од римската војска ќе го вос-
кресве кралството на Лагидите, во границите што иостоеле на иоче-
токот од III век.
Со цостапките на Антониј не можеле да бидат задоволни итал-
ските шпекуланти; неговото однесување го осудувале сите цриврза-
ници на традицијата и на старите римски обичаи, што блескаво го
иоползувал Октавијан. До раскинот меѓу него и Антониј дошло во 32
година. На ириврзаниците на Антониј им било дозволено да го напуш-
тат Рим, по што Рим го оставиле околу триста сенатори, меѓу кои и
двата консула. Октавијан го отворил тестаментот на Антониј, што се
чувал во храмот на божидата Веста. Во тестаментот било наведено
дака Антониј моли да биде погребан во Егииет заедно со Клеопатра,
го признавал Каесарион (синот од Клеопатра и Јулиј Каесар) за вис-
тински син на Каесар и на своите деца, што биле родени од Клеоиат-
ра, им доделувал иодароци кои, сиоред својата величина, надмину-
вале секаква мерка.
HI А. МАШКИН 351 СТАРИОТ РИМ
БИТКАТА КАЈ АКТИЈ

Тестаментот уште повеќе го поткопал авторитетот на Антониј.
На Клеопатра и била објавена војна, а истовремено Октавијан иоба-
рал заклетва од жителите на Италија и од западните провинции, кои
што му го довериле командувањето во војната против Антониј. Це-
лата 32 година и првата половина од 31 година поминале во подго-
товка за војната. Октавијан морал да ги ангажира поимотните слое-
ви, со цел да изгради флота.
Антониј собрал значителни средства од хеленистичките градови
на Исток и ги натерал да учествуваат во војната владетелите што би-
ле зависни од Рим. До судир меѓу противничките оружени сили дош-
ло на 2 септември 31 година, во близината на брегот на Западна Гр-
ција, кај 'ртот Актиј. На иочетокот од битката Клеопатра го наоуш-
тила бојното поле и со своите кораби тргнала назад; по неа тргнал и
Антониј. Извесно време војската на Антониј се борела без војско-
водец, а иотоа преминала на страната на Октавијан.
Победникот итно морал да тргне за Италија, за да го задуши бун-
тот на ветераните. Во Италија тој одново иочнал да им дели земја на
ветераните, но овојпат не биле делени конфискуваните имоти, туку
земјата што била куиена за иари од италските градови. По тоа Ок-
тавијан тргнал на Исток, ги иосетил грчките и малоазиските градови,
се префрлил во Сирија, што цреминала на негова страна и обезбе-
дувајќи ја заднината, црезел офанзива на Египет (30 г. цред н. е.)
0СВ0ЈУВАБЕТ0 НА ЕГИПЕТ
. Отиорот на Антониј и Клеоиатра бил задушен без особени теш-
котии. Не надевајќи се во иобеда, Антониј извршил самоубиство. Кле-
опатра се обидела да ја снаси својата иоложба со преминувањето на
страната на Октавијан, но, откако се уверила дека победникот се под-
готвува да ја упати во Рим, за да ја вовлече во триумфот, таа исто така
си го одзела животот. Според преданието, умрела од каснување на
змија што и била тајно донесена. Каесарион и редица приврзаници на
Антониј биле убиени. Егииет конечно ја изгубил својата самостој-
ност и бил приклучен кон Рим.
Освојувањето на Египет на Октавијан му донесло огромен плен:
во негови раце иреминале благајната и огромните богатства на еги-
цетскиот двор. Октавијан добил можност штедро да ги награди свои-
те војници и да ги иокрие своите долгови. Тој станал врховен сои-
ственик на целата егииетска земја, и уште оттогаш егииетското жито
игра голема улога во снабдувањето на жителите на градот Рим.
Во 29 година Октавијан се вратил во Рим и прославил три вели-
чествени триумфи. Наследникот на царот станал и неограничен гос-
подар на целата римска држава.
ПОСЛЕДИЦИТЕ ОД ГРАЃАНСКИТБ ВОЈНИ

Граѓанските војни ио смртта на Каесар претставуваат завршна
етапа во историјата на римската Република. Преминот кон монархија
бил резултат на класната борба и на надворешната ексланзија на Рим.
Реиубликата нреживувала криза уште од почетокот на I в. нред н. е.
Граѓанските војни ја иодготвиле конечната иобеда на монархистич-
киот лоредок во Рим. Во текот на граѓанските војни своето значење го
изгубил оној слој од нобилитетот кој особено упорно го бранел репуб-
ликанскиот лоредок, врзан со неограниченото владеење на римската
олигархија. Граѓанските војни биле лридружувани со проскрипции,
конфискација на земјата, лрекумерни даноди, иринудни мобилизации
на војници, бегства на робови и со отсуство на лична безбедност. Од
граѓанските војни особено страдало населението на Италија. Стре-
межот кон мнр на владеачките груии очигледно лридонесол за не-
сомнено зацврстување на монархијата што се нотпирала врз воена
сила, уште ловеќе што по обновените цоделби на земјиштето дошло
до промени и во италската земјишна сонственост. Блиските луѓе на
Октавијан биле солственици на огромни латифундии; истовремено се
здобиле со поголемо значење повеќе отколку порано сопствениците
на средните земјишни ларцели. Тоа биле ветераните на Каесар што
биле населени по италските градови, кои се што имале му го должеле
на Каесаровиот наследник. Сите тие лромени во социјалните односи
добиле свој одраз и во идеологијата на тоа време. Жедта за мир, стре-
межот кон враќање на старите обичаи, откажувањето од јавната ио-
литичка борба - сето тоа придонесло за идеолошкото оиравдување и
теориското втемелување на римската монархија. Навистина, и во Рим
и Италија останале забележителен број приврзаници на рецубликан-
скиот облик на управување; многумина биле убедени дека е иотребно
враќање кон идеалниот лоредок од далечното време. Отворениот цре-
мин на аисолутна монархија, како што локажа лримерот на Јулиј Кае-
сар, за Рим бил нелрифатлив; потоа, ло граѓанските војни, се форми-
рал специфичен лолитички облик што го добил името лринкилат.
ГЛАВА XXIII
РИМСКАТА КУЛТУРА ВО ПЕРИОДОТ

НА ДОЦНАТА РЕПУБЛИКА
I. ЖИВОТОТ И ОБИЧАИТЕ НА РИМСКОТО ОПШ ТОВО
В01В.ПРЕДН.Е.
Бурните настани во II и I в. пред н. е. не го запреле културното
движење што почнало во епохата на борбата на Рим за хегемонија на
Медитеранот. Во последното столетие на Рецубликата и во првиот
век на Царството, завршува синтезата на старите италски културни
основи со разнородните струи што произлегувале од развиените
хеленистички земји.
Главни носители на новите културни струи биле претставниците
на вишите слоеви на римското ошптество.
Изворитѕ даваат податоци за животот, погледите и расположени-
јата на привилегираните групи население. Што се однесува до кул-
турното ниво и културните интереси на римската сиромаштија на сред-
ните слоеви на римското население, како и на жителите на италските
муникишга - за нив се знае релативно малку. Раскошот на владеач-
ките класи и сиромаштвото на неимотните слоеви население во тоа
време ги достигнале крајните гранвди. Преголемите трошоци често-
пати аретставниците на аристократијата ги доведувале до пропаст,
презадолженоста на нобилите (особено на младите) ги наведувалд на
севозможни политички авантури.
СЕМЕЈСТВОТО
Во текот на многу векови римското општество чувало определе-
ни црти на патријархално уредување. Но, изменетите социјални и еко-
номски прилики, влијанието на грчките обичаи и хеленистичките кул-
турни струи, дејствувало деструктивно, така што цврстото семејство
повеќе претставувало идеал отколку стварност.
При склучувањето бракови голема улога играле политичките мо-
тиви и финансиските сметки. Разводите биле обична појава. Во тоа_
време проституцијата имала најшироки размери. Љубовните аванту-
ри на дамите од највисокото ошптество биле општо познати и само
во исклучителни случаи го привлекувале општото внимание (како,
на првмер, состанокотна жената на Каесар со Клодиј, што бил преоб-
лечен во женска облека, при дразникот во чест на Добрата божица).
Н. А. МАШКИН 354 С Т А РИ О Т . Р И М
Се изменила положбата на римските жени од повисоките круго-.

ви. Тие се здобиле со голема самостојност во семејниот живот, како
и во располагањето со сопствешгот имот. Многу од нив се здобиле оо
солидно образование, а за некои се знае дека играле извесна улога во
политичкиот живот. Античките автори изрекуваат позитивен суд за
Корнелија, ќерката на Скипион Постариот н мајката на Грасите. Ќер-
ката на Гај Грах - Семпронија учествувала во движењето на Кати-
лина. Сервилија, мајката на Марк Јуниј Брут, го вдахновувала својот
син за борба против каесаровците. Поркија, ќерката на Ќатон Помла-
диот и жена на Марк Јуниј Брут, исто така учествувала во политшса-
та. Таа не ја издржала смртта на својот маж и животот го завршила
со самоубиство. Фулвија, жената на Марк Антониј, раководела со дви-
жењето што завршило со Перусинеката војна. Еманцииадијата на же-
ната имала и свои негативни страни. Во говорите и во писмата на
Кикерон, на нример, честопати се сиоменува Клодија, сестрата на Кло-
диј, што бил трибун во 58 година, која се прославила со своите аван-
тури и за која дури и имало сомневање дека извршила криминално
дело (труење на мажот).
Раздорот меѓу родителите и децата бил обична иојава. Надежта '
во богатото наследство ги терала децата да посакуваат брза смрт на
своите родители. Особено многу цримери во тој поглед дава истори-
јата на проскрипциите од 43 година.
Распаѓањето на патријархалниот семеен живот предизвикало про-
тест кај консерватнвно настроените претставници на аристократи-
јата. Некои од нив биле убедени дека со строги закони може да се
поврати стариот патријархален морал и со самото тоа да се доведе во
ред современото општество. Салустиј, на цример, го критикува пос-
тојниот поредок и на Каесар му предлага да изврши низа реформи:
тие требало да го воскреснат моралот од периодот на раната Репуб-
лика, ко.ј тој го замислувал како идеален.
Општествениот живот од тоа време е исполнет со фрапантни
противречности. Може да се наведе забележителен број случаи на
продавање и предавство на политичките убедувања, како и примери
на вистинско самопожртвување и хероизам.
РИМСКАТА РЕЛИГИЈА ПРЕД КРАЈОТ НА РЕПУБЛИКАТА

Таквите противречности се карактеристични и за духовниот жи-
вот на највисоката класа на римското општество во тоа време.
Во официјалната римска религија уште од крајот на III век пред
н. е. не дошло до никакви битни измени.
Биле одржув&ни традиционалните празнидн, секој акт на поли-
тичкиот живот бил проследуван со принесување жртви и ауспикии,
во чест на новите победи биле приредувани величествени повеќеднев-
ни триумфи. И покрај тоа, традидионалната релиѓија не ја играла сво-
јата поранешна улога. Меѓу образованите Римјани имало поголем број
. Н. А . МАШКИН
355 С Т А Р И О Т РИ М
рационалисти и скептичари, кои токму се интересирале за национал-

ната религија и ја проучувале, но кои биле далеку од искреното веру-
вање. Рационализмот и скептидизмот во помала мера ги допреле се-
мејните култови, но тде биле извршувани повеќе заради традицијата
отколку со искрено убедуваше.
Врската со хеленистичкиот Исток придонесла за продирањето на
разновидни мистични култови 'во Рим.
Грчко-тракискиот култ на Дионис, египетскиот култ на Изида и
Серапис, култовите на малоазиската Ма-Белона, на фригиската Го-
лема божица и дури и на еврејскиот Јахве - наоѓале забележителен
број почитатели во разни општествени слоеви. Новите култови од
далечните земји ги донесувале војниците, трговците и ”неготијаторите"
од секаков вид. Во тој поглед голема улога играле робовите. Со нив
источните верувања продреле дури и во домовите на римските арис-
тократи: ослободевиците од хеленистичкиот Исток се претопувале
во градскиот плебс и ги ширеле своите верски погледи меѓу римски-
те сиромаси.
1ИРЕМ Т0 НА ФШ10С0ФСКШ СИСТЕМИ

Приврзаници на новите религии имало најмногу во нижите и сред-
ните слоеви од населението, додека за повисоките класи на римското
општество од I в. пред н. e. е карактеристично одушевувањето од
рационалистичките философски системи.
Најголем успех имало стоичкото учење. Апстрактниот идеал на
мудреците, строг спрема себеси и луѓето, се стопил со претставата за
Римјанинот од стар ков, кој во себе ги отелотворува старите римски
доблести (јунаштвото, праведноста, набожноста и др.). Освен тоа
стоицизмот е и‘придонес во ширењето на космополитизмот. Учењето
за разумот што владее со целиот свет, за еднаквоста меѓу луѓето, за
разумната праведност - свој одраз нашло и во политичките идеи и во
правните норми од тоа време. Со извесна популарност се здобило и
Епикуровото учеше. Познавањето на философијата било едно од бе-
лезите на римската образованост.
Треба да се истакне дека во овој период ниту еден Римјанин не
создал оригинален философски систем. Еклектицизмот е една од
карактеристичните црти на римската философија при крајот на Ре-
публиката.
Кругот на лицата што се здобивале со образование значително се
проширил при крајот на Републиката. Голема улога во развитокот на
римската култура изиграле луѓето што произлегувале од разните итал-
ски муникипии. По Сојузничката војна постапно почнува да нсчез-
нува изолираноста на италските градови и области, која долго трае-
ла. Децата од муникипалната аристократија се здобивале со образо-
вание во Рим и влегувале во кружоците на римската аристократска
младина. Меѓу тие млади Италци, “новајлии" (homines novi), како што
Н . А. М АШ КИН 356 С Т А Р И О Т Р И М i)
---------------- ;!
ги нарекувале во Рим, имало приличен број талентирани, кои подоц-

на се здобвле со широка иопуларвост.
РИМСГОТО 0БРА30ВАНИЕ
Школувањето во Рим почнувало од седмата година. Во при- i
вилегираните семејства наставата со децата од таа возраст ја водел
роб-педагог, најчесто Грк. Но, децата по седмата година најчесто оде-
ле во училипгте, каде што учеле читање, пишување и сметање. Од
дванаесеттата до шеснаесеттата година римските деца ги посетувале
обичните училишта на граматичарите, што биле организирани спо-
ред хеленистички пример. Главен предмет била книжевноста со гра-
матика. Покрај тоа, во-училиштата се предавала логика, аритметика,
геометрија, астрономија и некои елементи од музиката. Во шеснае-
сеттата година момчето облекувало машка тога и пристапувало кон
специјално изучување на реториката, аод раководство на грчки бе-
седвици или пак на латински учители по реторика. Реторското обра-
зование било дополвувано со цроучувањето ва римското право под
раководство на истакнати јуристи. Некои млади римскн аристократи
завршувале образование во грчките културви центри (во Атива, на
Родос, во Пергам, како и во Масилија).
2. РЕТОРИКАТА
Во основата ва целиот систем на образование била реториката.
Развитокот ва беседничката вештина бил во тесна врска со опште-
ствените и политичките прилики ва римскиот живот во II и I в. пред
в. е. Од вештивата на јавното настапување честопати бил зависен ус-
пехот во вародните собранија и ва собарвте што се одржувале прет-
ходво (contiones), на сенатските седввци и во судсквте комисии. Вој-
сководецот морал да умее да им држи говори ва своите војвици.
Римските беседници вовеле мвогу малку новвви во теоријата на
беседвиштвото: тие ги разработувале принципите кои веќе ги беа
формулирале нивните грчки претходвици: во, подражавајќи ги грн-
ките примери, тве создале блескави обрасци ва латинско беседни-
штво.
АПИЈКЛАВДИЈ И ГАЈ ГРАХ

За најстар пример ва римската беседничка вештина е сметан го-
ворот на А пијК лавднјК аек, одржав во севатот, со кој ги одбил пред-
лозите за мир од Пир. Истакнат беседник бил ГајГрах. Кикерон, кој
гв осудувал политичките погледи ва Грах, ги призвавал неговите вз-
I Н . А . МАШКИН 357 С Т А Р И О Т РИ М
вонредни ораторски способности. Сцоред зборовите на Кикерон, во

беседништвото тој немал рамен на себеси.230
Беседничките методи се усовршувале и се комплицирале. Теоре-
тичарите на беседништвото сметале дека е недоволно ако беседни-
кот само добро зборува латински јазик. Тој морал да расудува и да
поучува, да предизвикува страв кај луѓето: аудиториумот морал да
му се восхитува, "да го смета, безмалку, како господ меѓу луѓето".231
КАРМТЕРОТ НА РИМСКОТО БЕСЕДНИШТВО ПРЕД КРАЈОТ

НА РЕПУБЛИКАТА
Но, социјалната стварност втиснала свој печат и врз беседни-
штвото. Ораторската вештина се развивала на штета на едноставно-
ста, искреноста и вистинитоста. На пример, во судското беседни-
штво правната вистина била ставена во задннна. "Многу се лаже оној
- вели Кикерон - кој во нашите говори. одржани во судот, мисли дека
ги има в рака, така да се рече, потпишаните обврзници со нашите
убедувања. Низ сите тие говори не се слушаат самите луѓе и патро-
ните, туку процесите и современите ирилики".232
Беседникот не се грижел за тоа неговата теза да биде вистннита,
туку за тоа таа да изгледа веродостојва. Вообичаениот метод на поли-
тичките говори била инвективата: во неа политичките противници
биле прикажувани во лоша светлина, беседниците искористувале се-
какви гласови и сплетки, шпекулирале со лесноверноста и дури со
суевернето на своите слушатели.
Какво значење. во општествениот живот имало беседништвото
покажуваат овие зборови на Кикерон: "Постојат две уметности кои
човекот можат да го доведат до највисокиот степен на почест: прва-
та е вештината на војсководците, втората - вештината на добриот
беседник”.233 Беседннчката вештина во времето при крајот на Репуб-
ликата била теоно поврзана со животот. Својата содржина таа ја цр-
пела од римските државни и приватни односи. И иокрај извесната
неприродност, таа прифаќала облик што му бил цристапен на мно-
зинството. Во тоа време беседништвото, во извесна мера, имало ва-
родев карактер.
Улогата на реториката не може да се сведе само на вештината на
составување говори. На елементи од реториката се наидува во разно-
видните публицистички дела од тоа време, во римската лсториогра-
2MCic.I Bratus,33,125..
Cic., De oratore 1,24,155.
ш Cio., Pro Cluent., 50,139.
“ Cic., Pro Murena., 14,30.
Н . А . М АШ КИН 358 С Т А Р И О Т РИМ
фија и во белетристиката: реториката извесно влијание извршила и

врз обработката на римското цраво. Беседничката вештина придо-
несла во развитокот на усовршувањето на латинскиот јазик, бидејќи
им било давано големо значење на правилноста и прецизноста на изра-
зот, како и на пластичноота, елеганцијата и на звучноста на говорот.
АЗИЈАНИЗМОТ И АЖИЗМОТ
Истакнат беседник при крајот на II и ночетокот на I век бил
М аркАит от ј, дедото на идниот триумвир, што бил консул во 99 г., и
бил убиен од мариевците во 87 година. Друг истакнат беседник во тоа
време бил Л укијЛ икинијКрас.
Во првата половина на I век во римската беседничка вештина се
здобил со значење правецот што бил именуван азијанизам. Тој се ја-
вил во Мала Азија, набрзо по смртта на Александар Македонски.
Карактеристични црти на тој правец биле накитеноста, афектација-
та, пренагласеноста, љубовта кон надворешните ефекти, патетично-
ста и високопарноста. Сцротивен правец бил атикизмот. Неговите
приврзаници се залагале за враќање на едноставноста, краткоста и
јасноста на старите атински беседниди.
Од римските беседниди на азијанизистичкиот правец посебиа
поиуларност стекнал Кзинт ХортенсијХортал (115-50), еден од глав-
ните соперници на Кикерон. Меѓу беседнидите на атичкиот правед
се вбројувале Г ај Јулиј Каесар и М арх ЈувијБрут.
МАРКО ТУЛИЈ КИКЕРОН

Марк Тулиј Кикерон, крупен политичар при крајот на римската
Република, изиграл вонредно значајна улога во развитокот на рим-
ската култура: не се зборува залудио понекогаш за епохата на Ки-
керон и дури и за културата на Кикерон. Уште при животот на Ки-
керон неговите говори, расирави и писма се сметани за цризнати при-
мероди на латинската проза: со своите философски дела тој придо-
несол за допуларизацијата на хеленистичките философеки системи:
во неговите долитички расправи свој одраз нашле идеалите на сена-
торската аристократија, а неговата преписка, која долго време е еме-
тана за образец на епистоларниот стил, не воведува во секојдневниот
живот на највисоките кругови на римското општество. Кикерон се
здобил со реторско образование. Тој се восдитувал под раководство
на најдобрите римски-беседници - Антониј и Крас. Во Атина, на Ро-
дос и во малоазиските градови тој ги усовршувал своите беседнички
методи и ја проучувал философијата.
Кикерон се прочул благодарејќи на своите истакнати судски го-
вори, а неговите политички говори му ја зацврстиле славата на нај-
н !:'а . м а ш к и н 359 С Т А РИ О Т РИ М
' Добар беседник. Бо првиот период на својата дејност, Кикерон бил

лод влијанието на азијанското беседништво, но влијанието на хе-
ленистичките учители и проучувањето на најдобрите иримери од грч-
ката беседничка вештина му помогнале да се' ослободи од екстрем-
ностите на азијанскиот стил и во своите говори да ги сцои елемен-
•гите на тој стил со строгиот атикизам. Грижливо подготвените гово-
ри на Кикерон се одликуваат со хармоничност во композицијата: тој
е еден од најдобрите мајстори на латинскиот периодичен говор.
Кикерон е приврзаник на патетичното беседништво. За да ги воз-
буди своите слушатели, беседникот морал да дејствува врз нивните
сетила, а тоа се ностигало со примена на разни методи.
Кикероцрвата аргументација пред себе има една цел: но секоја
цена да се убеди аудиториумот во оправданоста на своите мисли. Бе-
седникот ги цреувеличува работите, тој ионекогаш го извртува текот
на настаните и се служи со непроверени гласови. Инвективноста (из-
несувањето секакви обвинувања) претставува една од битните мето-
ди на Кикерон. Затоа Вер во "Говорите иротив Вер", Катилина во
Товорите против Катилина" и Антониј во "Филипиките" не се реал-
ни дејци на тоа време. Тоа се ликови што ги создал обвинителот и
политичкиот противник.
ГовОрите на Кикерон привлекувале огромен број слушатели, за
/кри Кикерон водел грижа. Пред крајот на својата дејност, заземајќи
антидемократсќа позидија, тој на римската толпа не и иризнавал спо-
собност за донесувавЕ.е разумни политички одлуки, но и тогаш имал
виооко мислење за нејзината вештина да ги цени говорите на бесед-
нидите. Како одлика на своите говори Кикерон го сметал изобилств-.
ото од зборови и мисли. Меѓутоа, тоа не било секогаш така. На не-
говите говори им недостасувала краткост, тој честолати св повто-
рувал себеси и неговите екскурсн честопати биле цосветувани на
цретераното самофалбеништво.
Кикерон напишал редица расирави од теоријата на беседничката
вештина и редица философски дела. Иако не бил ориганален фило-
соф, Кикерон бил блескав иопуларизатор на грчките и хеленистич-
ките философски системи. Особено значење имале неговите фило-
софски расправи за утврдувањето на латинската философска тер-
минологија, која дотогаш не била изградена.
1 РИМСКАТА ПРОЗА И НАУЧНАТА КНИЖЕВНОСТ

ГАЈ ЈУЛИЈ КАЕСАР '
Видно место во римската книжевност ири крајот на Републиката
заземал и Гај Јулиј Каесар. Тој стекнал слава на втор (до Кнкерон)
римски беседник. И според обликот и според содрживата извонредни
се неговите воени мемоари, познати по насловот "Белешки за Гал-
Н. А. МАШКИН 360 С Т А Р И О Т РИ М
ската војна" и “Белешки за граѓанската војна". Тој напишал и други

дела што не се зачувани. Како беседник, Каесар им припаѓал на ати-
кистите. Неговите говори не се зачувани, но нив Кикерон ги нареку-
вал елегантни и зборувал за Каесаровата вештина да се одржи во
трибунството;234235тие говори, како што се наведува во еден извор, се
изговорени со таков жар со каков што Каесар ги водел војните.233
Каесаровите мемоари имале пред себе политички цели. "Белеш-
ките за Галската војна" ги оправдувале неговите војни во Галија и
укажувале на значењето на новоосвоените територии. "Белешките за
граѓанската војна” одговорноста за војната ја префрлале на цротив-
ницвте на Каесар и ја иокажувале нивната воена неспособност.
Каесаровите кажувања восхитуваат со својата доследност и јас-
ност. Неговите судови за своите акции се одликуваат со воздржаност,
тој никаде не дава коментари за своите постаоки и мерките за кои
зборува. На живото и неизнасилено кажување му цогодува едностав-
ниот и прецизен јазик. Кикерон сметал дека "Белешките” на Каесар
бнле ирекраснв: според неговите зборови, тие биле лишени од умет-
нички украси, како' да биле оголени.
Книжевниот род на кој му припаѓаат Каесаровите "Белешки" се
здобил со подражаватели: офицерот Хиртиј (консул во 43 година, за-
гинал кај Мутина) што му бил близок на Каесар, ја цродолжил рабо-
тата на Каесар и ја напишал осмата книга од "Белешките за Галската
војна". Хиртиј и другите учесници во Каесаровите војни ги опишале
и другите походи на Каесар.
ГАЈ САЈ1УСТШ КРИСЕ

Блиску до мемоарската книжевност биле и историските дела по-
светени на одделни настани од римската историја. Од историчарите
на ова време особено бил цознат Гај Салустиј Крисп, што бил привр-
заник на Каесар. Неговите дела ”3а заговоротна Катилина”, "Војна-
та на Југурта", ца и “Писмата до Каесар” не се само важни историс-
ки извори, туку и крулни книжевни дела.
МАРК ТЕРБНТИЈ ВАРОН

Еден од најплодните лисатели на ова време бил Марк Терентиј
Варон (116-27 г.)- Неговите читатели и се восхитувале на разновид-
234Cic., Brutus, 71,251; 75,261,262.

235Quintilianus, Institutiones oratoria, X, 1 ,114. •'
ноота на сижеата што биле третирани во неговите дела како и на бро-

јот на неговите дела.
Делата на Варон ги оифаќале речиси сите гранки на знаењето.
Но, Варон не бил само ирозен писател: тој надишал и редица поетски
дела. Неговите сатири се здобиле со поцуларност. Врз основа на зачу-
ваните фрагменти можеме да речеме дека тие имале оцределени по-
литички и дидактички цели. На пример, спроти јаловите философски
резонирања била ставана римската животна мудрост. Варон трети-
рал и актуелни политички прашања. По склучувањето на Првиот три-
умвират тој ја издал сатирата со наслов "Троглаво чудовиште".
4. РИМСКАТА ПОЕЗИЈА ОДIВ. ПРЕД Е

Последниот век на Републиката е одбележан не само со цроцутот
на римската ароза, туку и со видните усцеси во областа на поетокото
творештво. Версификацијата се учела по школите, а вештината на
сочинување стихови била знак за бонтон.
Во римската поезија од тоа време се бореле два правца: едниот од
нив се стремел да открие нови иоетски облици, да ги исползува раз-
новидните поетски методи што ги негувале хеленистичките, особено
александриските поети. Другиот нравец го бранел традиционалниот
начин на составување стихови што цроизлегувал од Ениј. Кикерон
себеси се сметал за цриврзаник на овој правец: на истиот правец му
припаѓал и Тит Лукретиј Кар, авторот на иознатиот философски еп
"За природата на нештата”.
Ш Г ЛУКРЕТИЈ КАР .
За животот на Лукретиј малку нешта се познати. Својот еп тој
му го посветил на цраеторот Мемиј, обраќајќи му се како на рамен на
себе. Според тоа, можно е дека им ирипаѓал на новисоките кругови,
иако некои се склони да го сметаат за човек од демократско иотекло.
Христијанскиот писател од IV - V в. на н. е., Хиероним, вели дека
Лукретиј иоради употреба на љубовен напиток полудел, дека својот
еп го пишувал во свесни моменти и дека животот го завршил со са-
моубиство. Меѓутоа, во епот кема никакви траги од болна свест:
оваа верзија, приближно, е од подоцнежен датум и е плод на против-
ниците на философијата на Лукретиј.
Епот "За ариродата на нештата" е философско дело. Писателот
го исиолзувал ритмичкиот говор и разновидните облици на поетско-
то ироизнесување, за предметот на своето дело да го направи псшри-
стален за читателот. Изложувајќи го своето учеше "во звучни и слат-
ки стихови”, тој, според сопствените зборови, цостапува како лекар
кој Ј'со мед ѓи мачка рабовите од чашата кога на децата им дава горч-.
лив лек".236
Лукретиј е убеден приврзаник и страстен проповедник на учење-
то на Епикур, кое, според неговото мислење, треба луѓето да ги из-
бави од суеверието и да ги нанрави среќни.
Епот лочнува со химната за блажената Венера, персонификаци-
јата на единствената и вечно жива природа. Вб првата книга е форму-
лиран законот за вечноста на материјата, како и основата на учењето
за се што е постојано: од ништо - ништо не настанува, туку се се раѓа
и расте од најситните првобитни тела {principes) од кои се состојат
сите тела. На развивањето на оваа мисла му е цосветен значителен
дел од следната книга.
Во третата книга се третира ирашањето на животот и смртта. Лу-
кретиј ја откажува бесмртноста на душата. Човековиот дух и душата
се раѓаат и умираат заедно со телото. Затоа смртта е неизбежниот
крај на ностоењето. Во четвртата книга се утврдува дека нашите се-
тила се основен извор на сознавање на нештата. Во иеттата книга е
развиена величествена слика на космосот. Светот настанал по раз-
новидните спојувања на одделни тела. Светот не останува неподви-
жен во својата иоложба, ce е иреодно, нриродата вечно се менува.
Лукретиј ја изложува историјата на формирањето на земјата и поја-
вата на живите суштества на неа. Тој дава скица на развитокот на
првобитното општество. Првите луѓе цовеќе личеле на животни; не-
мале закони и правила на општествен живот, меѓу нив владеело на-
силството. Но луѓето, иостапно, в.о своја полза ги потчиниле природ-.
ните сили, научиле да палат оган, цочнале да се служат со животин-
ските кожи, се јавило семејството, а како резултат на договор се соз-
дало и општеството. Во шестата книга се објаснуваат разни природ-
ни појави: луњите, земјотресите, колебањата на температурата, епи-
демиите.
Еиот го покажува целовитиот, во својата основа материјалистич-
ки и механицистички поглед на свет. Авторот на епот не е само ра-
ционалист-мислител, туку и поет: тој не само што ја ироучува приро-
дата, туку и ја боготвори.
Некои описи (луњата, облачноста) сведочат за моќта на авторо-
вата поетока опсервација на ириродните појави. Една од главните за-
дачи на Лукретиј е.луѓето да ги ослободи од стравот од смртта и од
нразноверијата. Природната слика на светот не и остава место на
божествената интервенција. Во согласност со Епикур, Лукретиј го-
вори за тоа дека боговите водат безгрижен живот и дека не се мешаат
во човечките работи. Човековата немоќ иред природата и неговата
Lucretius, De rerum natura, IV, П.

беспомошност цри толкувањето на нејзините иојави биле дричина за

верските заблуди што можат да бидат извор на разни зла.
Идеал на Лукретиј му е мудрецот што ги осознад законите на жи-
вотот и на ириродата, што се ослободил од суеверија, се оддалечил од
расиравиите, и се насладувал во својот душевен мир. Едикурејската
етнка во основа е аполитична. Таа го оправдува индивидуализмот,
човековото изземање од оиштествениот живот.
На животот полн со тешки грижи, оддалечен од дриродата и за-
грозен од борбата, тој му го спротиставува животот на нрвобитното
општество. Но, на Лукретијму е туѓ песимизмот. Поклонувањето пред
ариродата, вербата во нејзините неисцрпни сили се комбинира кај
него со апологијата за човечкиот разум, што продира во најдлабо-
ките тајни на космосот и што е извор на вистинската мудрост. Во тоа
лежи силата на оптимизмот на Лукретиј. i
Сдоред зборовите на Маркс, Лукретиј бил "свеж, смел, лоетски ј
госиодар на светот...1,237 Епот "За природата на нештата" претставу- i
ва блескаво дело на светската книжевност, тоа и денес восхитува со ]
длабочината на мислата и честопати било извор за творечко вдах- I
новение. !
Своето учење, кое во суштината е во сиротивност со многу по-
јави во римското општествено уредување, полно со култови и праз- ј
новерија, Лукретиј го облекол во традиционалниот латински поет- |
ски облнк. Тој не ги следел александриските примери, туку римскиот ]
поет Ениј, спрема кого имал големо дочитување. 3
Лукретиевата реформа на Ениевиот стих била значајна за по- ;
доднежните поети, особено за Вергилиј.
Уште околу 100 г. иред н. е. се јавуваат латински песни наиишани |
под влијанието на алексавдрипизмот. Овој правед изникнал на дво- ј
рот на Птолемеевци и за него се карактеристични следните црти: 1) I
нагласена ерудиција на писателот (особено цо прашањата на митоло-
гијата); 2) елегаацвја и лрефинетост на обликот; 3) особеното вни-
мание сцрема личните доживувања, особено кон љубовните. При кра-
јот на првата половина од I век, александринизмот влегол во мода и 1
во Рим. Тој наоѓа дриличен број дриврзаници, главно меѓу аристо-
кратската младина. Луѓето што му дридаѓале наконзервативниот пра-
вец се застадувале за стариот стил на Ениј, а Кикерон новите лоети
со дрезир ги нарекувал аеотерици ( "момчиња’’, "новатори").
V1 Маркс и Енгелс, Дбла, т . I, стр. 462 (руско издаиие).

Н.А.М АШ КИН '___________ 3 6 4 _________________________ СТАРИО Т РИМ ј
ГАЈ ВАЛЕРИЈ КАТУЛ . ј

Првото место меѓу новите поети несомнено му припаѓа на Катул. |
Гај Валериј Ќатул (околу 87-54 година) се родил во транспаданскиот |
град Верона. Населувајќи се во Рим, тој се зближил со претставни- !
ците на аристократската младина, меѓу кои имало забележително !
талентирани луѓе.
Катул добро ја познавал грчката и хеленистичката поезија. Ре-
дица негови иесни се нашгшани во стриктно александриски дух (" Сва д-
бата на Пелеј и Тетида" и други).
И самиот Катул бил под влијание на нагласената ученост што би~
ла барана од поетите на александриската школа, но тој истовремено
давал точни, исполнети со реализам карактеристики на човечките чув-
ства и страсти. Со особено значење во светската книжевност се здо-
биле лирските песни на Ќатул, од кои најзначајните и ги посветил на
својата љубена Лезбија.
Под тоа измислено име се криела, како што е констатирано уште
во антиката, аристократката Клодија, сестрата на познатиот трибун
од 58 година, која честопати се сиомнува во делата на Кикерон. Пес-
ните на Катулне запознаваат со перипетиите на целиот роман: Катул
говори за својата страст, што го доведува до нерешителност. По пр-
виот занес и радоста од услехот доаѓа разочарување: кај Катул се ја-
вува сомневање, што создава љубомора која наскоро се цотврдува.
Катул ги доживува спротивните чувства, кон особено силно ги изра-
зува во дистихот што почнува со зборовите: "Мразам н љубам...1,238
Конечно Катул раскинува со Клодија и тој раскин кај него, речи-
си, цредизвикува затаиеност. Тој ги моли боговите да го избават од
љубовната болест;239тој е разочаран од љубовта и лодоцна повеќе не
сака да и се врати на својата сакана.240
Љубовта спрема Клодија не е единствениот мотив во лирските
песни на Катул. Тој цишува стихови за смртта на саканиот брат241 и
многубројни иесни им се посветени на лријателите. Блескави се Ка-
туловите стихови за природата. Песната што ја посветил на родно-
крајниот полуостров Сирмиј поетот ја напишал по враќањето од Би-
тинија; родвиот крај на Катул му е цомил од сите други "острови и
долуострови, од тикските и битинските полиња".242
гм Catullus, Cannina, 85.

239Catullus, Carmina, 76.
“ Mbid.,87.
U l Ibid., 101.
а А-"МАШКИН 365 СЃА РИ О Т РИМ
На тој вачив лириката на Катул претставува одраз на сложената

скала на личните доживувања на аоетот. Врз него не влијаеле само
александринците: тој бил под влијавие и на поранешните грчки лири-
чари (особено Сапфо и Архилох). Според својата моќ и убавина, збо-
ровите што ги изнашол Катул се извонредни во изразувањето на сло-
жените човечки доживувааа: тој со полно право може да се смета за
прв голем римски лирски поет.
Во лирските песни ва Катул најјасен одраз има развитокот на
ивдивидуализмот во римското општество.
Катул не ги избегнувал ни политичките мотиви. Неговиот татко
бил сметан за пријател и гостин на Каесар, самиот Катул, пак, се дру-
жел со антикаесаровската младина: нему му се припишуваат веколку
остри епиграми упатени на адреса на Каесар, а особено на адресата на
неговиот љубимец Мамура, иако во една од весвите Катул се одуше-
вува од Каесаровите успеси во Британија.
Пред крајот на овој период својата дејност ја дочнале истакна-
тите поети од времето на почетокот на Царството - Вергилиј и Хора-
тиј; но вивните дела, што ги објавиле во времето ва воследвите гра-
ѓавски војни, не можат да се одделат од делото вивво книжевно тво-
рештво штб е тесво поврзаво со политичките и социјалните прилики
при Августовиот лринкипат.
5. АРХИТЕКТУРАТА И ЖОВНИТЕ УМБТНОСТИ

Развитокот ва ликоввите уметности и ва архитектурата во послед-
ниот век ва Републиката се дввжел во истиот правец како и во претход-
ната епоха. Едев дел од огромните богатства што се слевале во Рим
бил трошев за изградба ва јавни и приватни згради, што го преобразу-
вале надворешниот изглед ва градот; во тоа времетој се претвора во
крупев светски цевтар.
О'
АРХИТЕКТУРАТА ВО П-1В. ПРЕД Н. Е.

Во воследвите децении од II в. пред в. е. биле изградени два нови
водовода. Градот бил украсев со камени лакови, со.блескави приват-
вв згради. Со новите градби особево се прославиле Сула, Помвеј и
Каесар. Сосема e возможѕа нретпоставката дека Сула при својот пре-
стој на Исток гв поттиквал своите соништа за преуредување ва Рвм
своред цримерот ва крупвите хеленистички цевтри. Времето на Су-
ла претставува еден од моментите на најинтензивно влијание на
хелевистичквте облици врз римската уметвост, а тоа има одраз во
архитек1урата од тој период.
Помпеј изградил огромев каменев театар, во хој можело да се
зберат десет илјади гледачи: зградата била обложева со мермер, таа
Н . А. М АШ КИН 366. С Т А Р И О Т РИМ
восхитувала со вонредната цврстина и грандиозни размери. Римски-

те плоштади ги украсиле уште многу јавни згради што ги подигнал
Помпеј.
Грандиозни биле плановите на Јулиј Каесар за преуредување на
Рим. Во негово време бил ооллочен стариот Форум, северно од него
биле поставени темелите за втор форум, во чиј што центар требало да
се наоѓа храмот на Венера Прародителката (Venus Genetrix) и што би
бил изграден од мермер. Смртта го сцречила Каесар да ги исполни си-
те свои планови. Еден дел од тоа што го замиелил и започнал Каесар,
подоцна го довршил Август, додека многу замисли останале како про-
екти. Каесаровите проекти во извесна мера го определувале натамош-
ниот тек на развитокот на римската архитектура. Од него почнало
менувањето на планот на градот преку изградба на нови форуми: тој
бил иницијатор за претворање Ва'Рим во “мермерен" град. За разли-
ка од периодот на Сула, архитектурата од времето на Каесар им се
враќа на италските цримери, зголемувајќи ги размерите на конструк-
циите и воведувајќи нови архитектонски украсн. Од времето на Сула
новите згради се украсувале со грчки статуи, барелјефи и вази. Ва-
јарските дела, значи, играле декоративна улога. Тие биле цоставу-
вани во зградите и во градините. Вонредно високо биле ценети ста-
туите од грчките мајстори. Во Рим пристигнувале бродови натова-
рени со грчки антиквитети. Истовремено, во Рим се јавиле мајстори
што изработувале копии на грчките и хеленистичките оригинали.
Вештината на копирањето достигнала високо рамниште, иако бил
изработуван и поголем број предмети од низок квалитет.
ВАЈАРСТВОТО
Римјаните и натаму биле самостојни во уметноста на реалистич-
киот портрет. Во времето на Сула и во таа област било засилено влија-
нието на хеленистичката уметност, но веќе во периодот по неговата
смрт, т. е. во седумдесеттите и шеесеттите години во I в. иред н. е. се
забележува реакција. Така на пример, вајарскиот портрет на Помпеј
се одликува со грижлива обработка и со фина моделација на површи-
ната на бистата (во тој поглед скулиторот користел методи од ви-
соката хеленистичка техника), но претставувајќи го лицето, уметни-
кот, во духот на римската традиција, се трудел да ги пренесе сите
индивидуални црти. Тој е далеку од идеализацијата, карактеристична
за грчките и хеленистичките скулптори. Во духот на своите етрур-
ско-римски аретходници, уметникот ги аодвлекол ириродните дефек-
ти на прикажаниот човек. Тој го претставил неподвижното, муску-
лесто лице, со ситните, малку изразени очи, со мадиот поднапрчен
нос...
Како еден од најдобрите примери на портретното мајсторство од
ова време може да се земе бистата на Кикерон. И на неа се комбини-
раат хеленистичката техника на обработка на материјалот и мето-
дите на воопштено прикажување, со римскиот реализам. Кикерон е '

претставен како човек во одмината возраст, со малку стежнато лице,
со високо чело и остар поглед, додека на усните му лежи лесна иро-
нична насмевка. Пред нас не. стои просечен човек, туку мислител и
јавен работншс. Колосалната статуа на Каесар што е создадена подоц-
на, но која произлегува од оригиналот од Каесаровото време, се од-
ликува со цврстина на линиите при прикажувањето- на индивидуал-
ните црти на Каесар што е претставен како човек на средни години,
строг и со цврста волја.Врз основа на тоа може да се просуди дека за
крајот на овој период е карактеристична реакцијата, стремежот на
враќање кон поранешните италски примери.
Уметниците од епохата н'а Републиката обрнале внимание врз
пренесувањето на индивидуалните дрти на лицето: фигурата што била
облечена во тога, речиси, секогаш била прикажувана стереотипно.
Покрај машкиот, во ова време се јавува и женскиот индивидуален пор-
трет, чиј дроцут се збиднува во епохата на Царството.
Голем успех во овој период постигнуваат и релјефите. И тука
забележуваме комбинирање на хеленистичките црти со римските, кое,
всушност, во почетокот е еклектично. На пример, еден барелјеф прет-
ставува комбинација од митолошки сцени кри, сдоред своето сиже и
техниката, се хеленистички - со претставата на принесување жртви
по кенсот, претстава што е предадена во традиционалниот римски
реалистички стил.
Релјефите од времето на Каесар, како и другите уметнички спо-
меници од тоа време сведочат за обидите за синтеза на двата стила.
СЛИКАРСТВОТО
Сликарството во I век се повеќе се употребува за декоративни
дели. Во тоа време се формираат разни стилови на ѕидното сликар-
ство, чии блескави дримери се зачувани во Помдеи.
6. РАЗВИТОКОТ НА РИМСКОТО ПРАВО

Книжевниот развиток во ова време, создавањето на примерна ла-
тинока дроза, поволно влијаеле и врз обработката на римското право.
Римските дравниди ги ползувале дридобивките на римската проза, и
во ова време се создавал оној јасен и предизен јазик со кој се напи-
шани истакнатите дела на правната литература' од времето на Цар-'
ството.
Во дериодот на раната Република биле поставенн темелите ва
граѓанското право. Него го карактеризира формализмот: тоа ги ре-
гулирало само односите меѓу римските граѓани. Како резултат на вој-
ните и изменетите социјални односи, во римскиот граѓански сообра-
Н- Д. МАШКИН 368 стАРиотт
ќај пристигале множество вредни предмети. Римските граѓани ста'-

пувале во разни односи со жителвте од провинциите и со ноданиците
од другите држави. ;ј
Сето тоа создавало потреба од нови правви норми и нови пролиј-
си. Старите облици биле приспособувани на новите односи. Покрај
тоа, врз римското ираво влнјаеле нравните норми од другите народи;
во лрв ред грчкото и хеленистичкото лраво, а врз самите лринцили на
обработка на правото влијаеле како хеленистичката философија така
и грчката реторика. Зачуваните правви споменици им лрилаѓаат на1
подоцнежните периоди, па според тоа не е можно да се датираат точ-1
но појавите на одделни лравни односи и поими. Можно е само скици '
рање на општиот тек на развитокот на правото.
IUS GENTIUM .
Огромно значење имало освовањето (во 242 г. пред в» е.) на долж-
носта втор праетор. Тој бил нарекуван praetor qui inter peregrinos ius di-
citi или просто praetor peregrinus. Bo неговиотделокруг ce наоѓале глав-
но слоровите меѓу страндите и Римјаните. Врз тие спорови не можеле
да се применат нормите на старото граѓанско право, бидејќи тие се
однесувале само на римските граѓани.Не можело да се суди ниту спо-
ред некое странско право, бидејќи можел да се појави судски спор
меѓу поданици ва разни држави нлв пак меѓу странци и Римјани. По-
ради тоа, покрај старото граѓанско право постапно се изградуваат
нормите на таканареченото општонароддоправо{\us gentium). Дел од
тне норми се земаат од олштите обичаи во меѓународниот трговски
промет, од лравви ивституции на другв вароди и од самото римско
граѓавско право, но тие се одлвкуваат со годема едвоставвост и ела-
ствчвост: во овштовародвото враво формализмот престанал да бвде
владеачкв прш цвп. Индвввдуализмот што бил карактеристичен за
епохата ва доцвата Релублика, свој одраз вашол и во граѓанското пра-
во; тој придовесол за комплицирањето ва одвосите меѓу поединците,
помогнал да се совлада формализмот и да се утврдат вовн иринципи
за решавање ва правввте прашања - како општвте, така и посебвите.
Главното внимание ве ft било посветувано на формата ва спогодбите,
ва одредбите и ва изговоревите зборови, туку на суштината ва одво-
сите, ва целта на двете страни. Во правото се воведува поимот ва
едваквост и праведност (aequitas) в добровамерност (bona fides) на ли-
цата што склучуваат разноввдвв спогодби, како основен лривцип ва
снте имотни одвоса. Кај правнвдите се јавувала мвслата дека иостои
векое право што е општо за сите народи и што се состои од лравила
кои снте гв призваваат (сродството, лочитувањето ва родвтелите, бор-
бата вротив злосторот. Под влијавието ва стоицвстичката филосо-
фија оппЈтовародното лраво (ius gentium) му се приблвжувало ва по-
имот врвродво право (ius naturale), кое, така да се каже, е диктираво од
Н. А. МАШКИН 369 СТАРИОТ РИМ'
самата природа. Ошдтонародното право влијаело и на граѓанското

право, т. е. врз дродисите што требало да ги регулираат односите ме-
•ѓу римските граѓани.
ПРАЕТОРСКОТО ПРАВО ■
Голема улога во развитокот на римското право во овој дериод
. одиграл праеторскиот едккт. Како другите магистрати и праеторите
имале лраво да издаваат едикти, т. е. одлуки што се однесувале на пра-
шања од нивниот домен. Во своите едикти праеторите изнесувале спо-
ред кои дравила ќе треба да се разгледуваат одделни драшања. Прае-
торските едикти во лочетокот имале за цел само да се долзуваат со
старото драво, ”да му домогнатна тоа драво"; но додоцна почнале да
внесуваат исдравки, така што докрај старото граѓанско драво изник-
нало и досебно праеторско право.
РЕФОРМАТА НА СУДСКАТА ПОСТАПКА

Правната дисциллина во ова време излегла од доменот на донти-
фиците. Таа се дретворила во досебна дисцидлина што ја лроучувале
и обработувале сдецијалисти. Занимавањето со лравото во Рим се
сметалбза дочесна работа: истакнатите лравници биле дретставниди
на угледни римски семејства. Тие изрекувале свое мислење до довод
. ова или она драшање, составувале обрасци за разни слогодби, им да-
вале совети на странките во доглед на судската лосталка. Во 150 г.
дред н. е. во самата судска досталка се случил вистински дресврт. По
таа реформа судењето, како н порано, се состоело од лостадката in
jure и достадката in iudicio. Но, дри стариот систем, магистратот да-
зел само дали двете странки дравилно лостадуваат, дали се дридржу-
ваат кон одредбите што биле лролишани со разните legis actiones. Во
новата судска лосталка магистратот дочнал да игра активна улога.
Тој се задознавал со дредметот и ја сочинувал формулата, т. е. доку ■
ментот во кој накусо го изложувал барањето на обвинителот и лриго-
ворите на обвинетиот; во тој документ му е давано и удатство на суди-
јата какво решение треба да донесе, доколку се докаже дека дравда-
та е на едната или на другата страна. На лример, се водел сдороколу
тоа кому му дридаѓа некој роб. Магистратот се задознавал со дред-
метот и дишувал: "Октавиј да биде судија. Ако се докаже дека робот
Стих е содственост на Аул Агериј, тогаш ти, судијо, обвини го Ну-
мериј Нигидиј во лолза вга Аул Агериј, а доколку тоа не се лотврди,
одравдај го". Заколнатиот судија (или судиите) детално го лретре-
сувал делото и донесувал решение што било дредвидено со форму-
лата. Овој, таканаречен формуларен дроцес, овозможувал да се од-
фатат односите за кои рамкнте на старото граѓанско лраво веќе не
биле доволни. Праеторот и правниците разработувале разни облици

на парници, како околу имотите така и лични.
СОПСТВЕНОСТА И ПОСЕДОТ
Во ова време во областа на граѓанското право биле извршени бит-
ни промени. Една од значајните новини од овој период било утврду-
вањето на разликите меѓу сопственоста и поседот. Сопственоста (do
minium) е право врз определено нешто: меѓутоа, не било секогаш мож-
но тоа право да се спои со фактичкото поседување на нештоѓо (на
примѕр, кога нештото е дадено како залог, под наем итн.). Поседот
(possessio) според римското право, е фактичко поседување на нешто-
то, споено со разумниот стремеж за владееше врз него. Праеторско-
то право признавало поседот, во редица случаи, да не може да се по-
клопува со правото на сопственост, и утврдило определени облицина
заштита на поседот од незаконски претензии. Еден од старите об-
лици на посед биле земјишните иарцели на државното поле. Земјиш-
ната сопственост, според римското право, можела да постои само во
Италија; во провиндиите земјата можела да се наоѓа само како посед.
БОНИТАРНАТА СОПСТВЕНОСТ
Една од најважните појави во историјата на .граѓанското право
било настанувањето на новиот вид сопственост, што се нарекува бо-
нитарна или праеторска. Старата квиритска сопственост можела да
настане само според определени формални акти (во прв ред со манки-
пација). Ако некое нешто се предавало на некој друг начин, пгго не
бил предвиден со граѓанското право, тоа не можело да се смета за
сопственост. Праеторите не ги проширувале начините за стекнување
квиритска сопственост, но во редица случаи почнале да ги бранат
поседниците како сопственици, и на тој начин се добивала нов вид
сопственост. Појавата на бонитарната сопственост била поврзана со
промените во граѓанскиот промет. ,Се јавувале случаи кога res man
cipi не се предавале по пат на манкипација, туку по пат на проста
купопродажба. Постои хипотезаЈ,идека за настанувањето на бонитар-
ната сопственост придонесла трговијата со робови. Робовите биле
купувани во големи партии, така што било тешко врз секого од нив да
се прави акт на манкипација. Ако подоцна, продавачот или некое дру-
го лице, побарале нивниот бивш роб да им се врати, затоа пгго не бил
машшпиран, праеторот сметал дека му е должност да го заштити ку-
пувачот.
*° Appelton, Histoire de Ia propriete et de 1'action pubticiene, 1889, v. I, ser. 2.

Н.А.МАШКИН 371 СТАРИОТ РИМ
Во истото тоа време настанува и учењето за разните начини на

здобивање сопственост (на пример, окупацијата, т. е. освојувашето на
нештата кои никому не му припаѓаат; "стекнувањето плодови од неш-
тата“ итн.). Во раната еиоха од римскиот оиштествен развиток
"сопственоста - сиоред зборовнте на Маркс - била квиритска, рим-
ска сопственостг нриватниот земјишен сопственик бил тоа само како
Римјанин, а како Римјанин тој задолжително бил приватен земјишен
сопственик',.М4Оваа состојба била запазена и во следната епоха, но со
развојот на економските односи иоимот на сопственоста се усложнил.
"Римјаните веушност, вели Маркс, црви го обработиле иравото
на врвватна сопствевост, аистрактното ираво, приватното право, пра-
вото на апстрактна личност. Рвмското приватно право е вриватво
лраво во неговиот класичен завршеток...
Правото на приватна ссшственост e ius utendi et abutendi, право на
иостапување со определено нешто според сопствевотоиаоѓање. Глав-
ниот свој интерес Римјаните го насочуваат кон развивањето и
онределувањето на одвосвте што се австрактвв односи на нриват-
ната сопственост. Личната основа на приватната сопственост, посе-
дот, е факт, веобјасввв факт, а ве враво. Само благодарејќи на ирав-
ните одредби кои општеството му ги дава на фактичкиот посед, тој
се здобива со квалитет на правен иосед, на вриватва сопствевост. "245
Доследната обработка на правото на приватната сопственост се
случувала во времето на Царството, но темелите на тоа учење биле
поставени прн крајот на Републиката.
ИЗМЕНИТЕ ВО ОБЈШГАЦИОНОТО ПРАВО ,

Новите облици на односите довеле до промени и во облигацио-
ното право. Дури и во стариот облик на договорите се ставала огра-
да за добронамерноста (bona fides). Се појавиле нови облици на дого-
вори. На пример, се признавале за законски контрактите што биле
засновани само врз нроста спогодба. Меѓу таквите, на пример, биле
купопродажбата (emptio-venditio), наемнината (locatio-conductio).
ПРОМЕНИТЕ ВО ОБПАСТА HA СЕМЕЈНОТО ПРАВО

Промените во областа на семејното право се состојат во цостаи-
ното намалување на иравото на таткото на семејството. Уште во дам-
нешно време возрасните деца уживале политички права. Но, со свои-
“ Маркс, Облиците што му претходат на капиталистичкото производство. "Пролетерската

револуција", бр. 3.1939, стр. 155, (руеко издание).
243Маркс и Енгелс, Дела, т. I, стр. 613 (руско издание).
Н. А. МАШКИН 372 СТАРИСЅТ РИМ1
те постадки, како и порано, тие биле сврзани со родителската волја:

случаи кога таткото се обидувал својот син да го натера на овој или
оној долитички акт, имало и во овој период, но на тоа се гледало како
на анахронизам. Но, во имотните односи децата и натаму останувале
лод власта на таткото на семејстното и не можеле самостојно да рас-
полагаат со имотот. Меѓутоа, дошло до слабеење на власта на мажот
над жената. Под влијанието на разни дричини се вршела извесна
еманципација на жената: бракот што не бил проследуван со утврду-
вање на власта на мажот (matrimonium sine manu mariti), етанува' пра- ј
вило, а не исклучок. При крајот на Републиката се затврдува обичај
сцоред кој разводот е можен со обострана сдогодба и со еднострана
одлука како на мажот така и на жената. Се менуваат и имотните одно-
си меѓу сопружниците. Правниците го обработуваат ирашањето за i
имотот на жената, па и за миразот што се разликувал од другиот имот
на жената, се наоѓал под владение на мажот, но во извесни случаи
жената или нејзиниот татко можеле да го земат назад.
Во наследното цраво се ограничува слободата на завештателот
во прлза на најблиските сродници.
Праеторското право создава дел нов систем од прописи за пре-
мин на имотот според наследството; тој систем ностоел паралелно со
стариот граѓански систем. Упростен бил обликот на тестаментот, би-
ле определени роковите кога од римскиот магистрат можело да се
добие поседување на имотот од покојникот; бил утврден редот на на-
следноста сдоред степенот на сродството на наеледниците; при тоа
наследници можеле да бидат и когнати.
II и I в. пред н. e. е време на интензивно и цродуктивно обработу-
вање на цравото. Рим се претворил во светски дентар, тој ги иримил
правните системи на другите народи. Преработувајќи го своето ста-
ро, таканаречено цивилно право, римските иравници се служеле со
нетодите на грчката реторика и настојувале да ги совладаат основ-
ните прашања на правната теорија, ползувајќи ги притоа заклучоци-
те на хеленистичката философија. Во тоа време биле формулирани
основните лоставки на римското ираво, што останало во сила повеќе
векови, а по паѓањето на Рим долго време било образец на иравната
мисла.
Следната епоха била дериод на натамошна теоретизадија на оп-
штите правни прашања - преку решавањето на разни сиорни случаи.
Биле направени обиди правото да се доведе до определен систем, "...
првото светско право на одштеството на производители на стока, име-
но римското драво, во кое ненадминато остро се поставени сите бит-
ви правни односи на простите поседувачи на стоката (купувачот и про-
давачот, доверителот и должникот, договорот, облигацијата итн.)”.246
г№ Ф р . Енгелс, Лудѕиг Фоербах и крајот на класичната гермаиска филозофија, Белград,

Култура, 1947 г. стр. 51.
н. А.МАШЌИН_________ __________ 373 СТАРИОТРИМ
. КАРАКТЕРОТ НА РИМСКАТА КУЛТУРА ПРИ КРАЈОТ НА РЕПУБЛИКАТА

Прегледот на историјата на римската култура во цоследниот пе-
риод од Републиката ни дава право да заклучиме дека културниот раз-
виток и покрај надворешните и внатрешните тешкотии во тоа време
не запрел и дека книжевноста и уметноста честопати биле средство
на класната и политичкатаборба. Почетокот на културниот развиток
на Рим паѓа во времето кога културата во некои области на Италија,
во Грција и во источните земји била на релативно висок степен. Рим
преземал и преработувал веќе готови облици. Од оеобено значење
било влијанието на високо развиената хеленистичка култура; но, рим-
ската култура зачувала достатен број и свои оригинални црти, што
одразувале разни италски културни традиции, честоиати од најдла-
бокото минато. Понекогаш Римјаните на своја иочва само пренесу-
вале веќе готови облици; во други случаи се оцлодувало дотогаш здо-
биеното искуство и се цреобразувале старите културни традидии. По
иериодите што биле карактеристични само со подражавање на веќе
готовите примери, честопати настапувала реакција што била изразу-
вана преку стремежот за враќање кон старите облици и традиции.
Оваа борбамеѓутрадиционалното иновото ("неотеризмот") не е слу-
чајна. Таа во извесна мера претставува одраз на борбата што била
водена меѓу новаторите и конзервативните елементи и која во оддел-
ни моменти достигнувала вонредна напнатост...
Културата од иериодот при крајот на Републиката во сите облас-
ти оставила доста еклектичко, непреработено. Патот на културниот
развиток не бил завршен. Тој развиток ќе продолжи и во времето на
Царството. Кулчурата на римското робовладетелско општество би-
ла сопственост на малдииството. Таа била последица на оној прилив
на богатство со кој било следено освојувањето на нови земји. Но, из-
веени елементи од културата станувале сопственост на сите слобод-
ни слоеви на римското наоеление. По Сојузничката војна растело
културното значење на италските муникипии. Уште пред тоа римска-
та култура почнува да продира во освоените варварски ббласти. Но,
овој лродес се случува главно во следните периоди, тој е каракте-
ристичен за културниот развиток во времето на Царството.
I
.I
I!
■П . Г
ii|
I
Ш Е С Т И ДЕЛ
ПЕРИОД HA РАНОТО ЦАРСТВО

[
I
I
j
ГЛАВА XXIV
АВГУСТОВИОТ ПРИНКИПАТ
1. ОСНОВШ ТО НА ЦАРСТВОТО
По долгогодшшште граѓански војни, придружувани со проскрип-
ции, конфискации на земјата, со принудни даноци, воени мобилиза-
ции, бегства на робови и со владеење на солдатески, италското ол-
штество се стремело првенствено кон мир, кон воспоставување нор-
мален живот. "Pax Romana" (римски мир) била паролата што ги обедину-
вала различните групадии на робовладетелското ошптество. Најак-
тивните противници на Октавијан загинале во граѓанските војни.
Преживеаните цретставници на антикаесаровските групации во поли-
тички поглед биле ослабени и деморализирани. За да ја зачуваат сво-
јата позиција, тие биле готови на Октавијан да му дадат поддршка или
барем да се согласат на спогодба. Немирите и војните придонесле за
лопуларизацијата на идејата за мвдатите среќии и мирни времиња, за
едноставниот живот на побожните'предци. Октавијан, без сомнева-
ше, водел сметка за ваквите расположби, и но враќааето во Италија
тој, во прв ред, настојува да подвлече дека дошле мирните времиња и
дека започнало враќањето кон добрите стари обичан на стариот Рим.
Една од ирвите мерки на Октавијан било реставрирањето на старите
храмови, во кои, според зборовите на поетот, "иајакот ја ткаел своја-
та пајажина",247и осветувањето на новите храмовн. Почнувајќи од 31
година, Октавијан секоја година бил избиран за консул; во 29 година
тој добил кенсорски овластувања, врз чија основа во 29-28 година
составил нов список на членови на сенатот и вовел кенс што не бил
спроведуван цели четириесет и две години. Вројрт на сенаторите во
тоа време достигнал илјада луѓе. Каесар и трнумвирите ги воведувале
своите приврзаници во сенатот, главно од рсдовите на витезите и кен-
турионите. Октавијан ги исклучувал од сенатот оние кои според сво-
јот произлез не можеле да му припаѓаат на највисокиот сталеж. Со
тоа тој нагласил дека се грижи за достоинството на сенаторското зва-
ње; а во исто време тоа дало можност од сенатот да се исклучат при-
247 Ѕ. Propertius, Elegiae, П, 6,35.

врзааиците на Антонвј. Во вовиот список името на Октавијав бвло

ставено на чело, оттаму доаѓа и неговата титула princeps senatus. Во
. времето на Републиката оваа титула била лочесна, но принкепсот не-
мал никакви посебнв овластувања нвту првввлегвв, освен правото
прв да го вскажува евоето мвслење. Во периодот ва борбата ва Рвм за
надмоќ ва Медвтеранот, првнкедсвте бвле лвца со авторвтет што
вмале несомнено влвјавие врз внатрешната в вадворешната полвтв-
ка (Кввнт Фабвј Максвм, Скипион Постарвот в другв). По Сула,
принкепсите го загубвле своето поравепгао звачење. Ставајќв се се-
бесв на првото место во списокот ва севаторвте, Октавијан како да го
воспоставувал поранешното значење на првнкепсвте на сенатот.
На 13 јавуарв 27 годвна, Охтаввјан гв вратнл вовредввте овласту-
вања в го прогласил воспоставувањето на старата Републиката,248
взјавувајќв желба да се повлече во приватен жввот. Таа оставка, не-
сомвево, бвла формалва како в упорнвте молбв на сенаторвте да ја
задржв власта во државата. Иствот дев, Октавијан добвл ввза"ов-
ластувања, ков практично му обезбедувале врховна власт%На 16 ја-
вуарв встата годава, Октаввјан го добвл почеснвот вазвв Август (Au
gustus), штоозвачува "зголемев" влв "возввшен-” (одстрава.вабожест-
вото). Овој епвтет, во врв ред, бвл ставав на сакрални објекти (храм,
свето место); cera тој му бвл врвдодаден на вмето ва иринкенсот -
прввот човек во државата. Октаввјан го сменува своето вме; тој сега
се варехува: Император Каесар Август, свн на божеството (Imperator
Caesar Augustus, divi filius).
Обвовувањето ва храмовите, составувањето ва нов сенаторски
сввсок, кенсот придружуван со лустратввво принесување на жртвв,
воспоставувањето Републвка, цромената ва вмето - сето тоа вмало
за цел да го одбележв крајот на периодот на граѓанските војвв в по-
четокот ва воввот век. Август ва полвтвчката сцева се појавил како
посинок ва Каесар в вегов васледввк.
Но, прв основањето на својата власт, Охтаввјав водел сметка за
судбината ва својот претходввк. Тој не ја зел ввту твтулата крал ввту
твтулата диктатор, се откажал од магвстратурвте што бвле во спро-
твввост со обвчавте. Па сепак, воспоставувањето ва Републиката бв-
ло само првввдво. Август бвл авсолутен господар ва државата.
*“ Подоцна самнот Авгусг вака го окарактернзирал тој поллтички настан: *Во (мојот) шести
и седми конзулат, откако гн задушив граѓанскнте војни, добнвајќи според желбата на сите
вонредни овластувања, му ја предадов власта на сенатоти на римскиот народ" (Res gestae divi
Augusti, c. 34.).
2. РИМСКОТО ПОЛИТИЧКО УРЕДУВАЊЕ НА П0ЧЕТ0К0Т

' ОДЦАРСТВОТО
ВЛАДЕЕЊЕТО НА
Системот на вонредните магистратури, кој во Рнм се развил во
процесот на.комплицирањето на задачите на класната борба и надво-
решвата политика, во извесна смисла, го иодготвувал освовањето на
монархиската власт. И Помпеј и Каесар во исто време имале повеќе
овластувања. По истиот пат одел и Август. Неговата власт се темелела
врз сиојувањето на магистратурите во свонте раце, што не биле споју-
вани во времето на класичната Република. Во неговите раце се нао-
ѓала највисоката воена власт - imperium-от, таа власт тој како консул
ја имал од 31 до 23 година, а во 23 година го добива imperium maius што
се простира на ситепровинции; од 19 година до крајот на животот тој
ги има симболите на консулското достоинство. На тој начин Август ја
имал највисоката воева н граѓанска власт. Тој командувал со војската
в ја имал власта над провинциите. Над некоа од провиндиите (цар-
ските) Август уиравувал според своето наоѓање. Над други (сенатор-
ските) тој (од 23-та година) го имал правото на највисока контрола.
Уште во 36 година (по победата вротив Секст Помпеј) Октавијан
ја добил дожавотвата трибунска власт (tribunicia potestas). Од 23 го-
дина, tribunicia potestas се истакнува во неговата титулатура. Позици-
јата на трибун на Август му давала вајширохв овластувања, таа вего-
вата личвост ја правела света и истовремево, таќа да се рече, го сим-
болизврала демократскиот произлез ва Августовата власт што била
васледева од Каесар, кој некогаш ва сцената се појавил како водач ва
поиуларите. Највисоката воева власт (imperium) втрвбувската власт
(tribuniciapotestas), звачв, бвле вравва освова ва владеењето ва А в-
густ. Титулата принкеис, која Октавијан ја зел уште во 29-28 годива
(по.составувањето ва воввот сенатски список) cera добива поинакво
значење од тоа bito го вмала во времето ва Републиката. Таа ве под-
разбира само прв севатор туку в прв човек во државата. Се менува и
звачењето ва твтулата "вмператор". Во републиканските времиња
таа титула војската му ја давала ва војсководецот-нобедител и трае-
ла од вобедата до триумфот. Но, веа упгге Сула-св ја задржал дожи-
вотво. Август ја вклучвл во составот.на своето вме, а освен тоа, во
неговата офвдвјалва титула било вагласувано колку пати бил прог-
ласував за император. Со 'тоа бнла подвлекувана посебаата, личва
врска со војската, со што твтулата имвератор постепено почнала да
озвачува вајввсока воева власт. Во историографијата трајно се.зац-
врстила траднцијата сите рвмски монарси да се варекуваат имлера-
торв. Тоа во целост ве соодветствува ва правните норми од времето
ва равото Царство, во ве е во фактичка протввречвост со доиолни-
телните околности. Покрај овие постојани функции, Август зел в вов-
редни. Тој, врз основа на различни овластувања, слично како и репуб-

ликанските кенсори, трииати во времето на своето владеење воспо-
ставувал кенс и составувал сенатски списоци. Во времето на гладта,
во 22 година, нему «у било доверено снабдувањето на ирестолнината
со намирници. .
Сиоред примерот на хеленистичките монархии владеењето на Ав-
густ добило и религиска санкција. Тоа се цодразбира како во самата
титула "Август", така н во ознаката "син на божествениот (Јулиј)'';
покрај тоа, во 12 година, во необично свечена атмосфера, во прису-
ство на народ од целата Италија, Август бил избран за голем понти-
фик (pontifex maximus) и на тој начин станал главатар на римската
религија. Неговата лична врска со целото римско население била под-
влечена во титулата "татко на татковината" (pater patriae), која на Ав-
густ, му била подарена во 2-та година пред нашата ера. За својата
позиција во државата, самиот Август вака зборува: "Сиоред својот
авторитет (auctoritas) јас бев нред сите, но власт немав ништо повеќе
од другите што ми беа колеги според магистратурата" (... auctoritate
omnibus praestiti, potestatis autem nihilo amplius habui quam ceteri qui mihi
quoque in magistratu colegae fuerunt).249
Ha тој начин auctoritas - највисокиот авторитет - според тврде-
њето на самиот Август, бил основа на неговото владеење.
Auctoritas е поим од старовремското римско право. Во државшот
живот auctoritas имал сенатот; во семејното право auctoritas му принад-
лежел на туторот; во секојдневниот говор станало вообичаено да се
зборува за авторитетот на влијателните лица (војсководците, истак-
натите сенатори). Август бил највлијателниот човек во римското оп-
штество. Неговиот авторитет (auctoritas) се темелел врз тоа што Ав-
густ му обезбедил внатрешен мир на римското општество, што било
подготвено да се откаже од политичката слобода, само за да добие
мир. Не залудно Pax Romana (римскиот мир) била официјална парола
што нашла израз во специјалниот верски култ. Тој авторитет бил одр-
жуван со тоа што и понатаму Август останувал да биде воен водач.
Војската на Август му обезбедила победа. Таа била стварен из-
раз на неговата моќ, на неговиот авторитет. "Материјалвата потпо-
ра на власта - вели Маркс - била војската, која многу повеќе личела
ва војска од ландскнехти отколку на старорвмска селанска војска, а
моралва поткрепа било оиштото убедување дека од таквата состојба
нема излез, дека иако не е неопходен овој или оној император, сепак
императорската власт, затемелена врз военото владеење, претставу-
ва неминовна нужност”.250
м Res gestae divi Augusti, e. 8.

Енгелс, Бруно Бауер и раиото христијанство. Делата на Маркс и Енгелс, т. XV, стр. 606 (на
рускијазик).
СЕНАТОТ
Старите римски државни установи и натаму постоеле и формал-
но не доживеале битни измени. Сенатот и во времето на Август бил
сметан како највисок државен орган. Врз сенатот преминале некои
функции на народното собрание, тој добил законодавна и судска власт.
Август презел низа реформи што ги регулирале седниците на сена-
тот.М1 Бројот на членовите на сенатот бил утврден на 600. Сенатските
одлуки се здобиле со сила на закон. На денот на основањето на прин-
кипатот, на 13 јануари 27 година, била извршена поделба на провин-
циите. Пограничните провинции (Сирија, трите галски провинции, се-
| верните области на Шпанија и други) биле признати за царски. Ста-
рите и смирени провинции (Африка, Бетика, Нарбонска Галија, Ма-
" кедонија, Азија) биле сметани за сенатски и со нив управувале прокон-
сули или лропраетори што ги избирал сенатот. Биле поделени и др-
жавните финансии. Покрај старата благајна - аерариј со која распо-
лагал сенатот, биле поставени темелите на посебна царска благајна -
фиск. Подоцна, таквата поделба била остро спроведена. Во аерари-
јот стигнувале приходите од сенатските провинции, а во фискот - од
царските. Сенатската благајна ковала бакарнипари, царската - злат-
ни и сребрени. Всушносг и аераријот бил зависен од царот кој го попол-
нувал со свои влогови.
Сенатот, правосилна установа од правен поглед, послушно ги при-
мал предлозите на Авгуот, кои. обично биле разработувани во сове-
тот на принкепсот (consilitrai principis) што бил со жрепка избиран од
редовите на сенаторите. Од 23 година, во рацете на Август премина-
ло раководењето со сите надворешно политички работи.
:
НАРОДНИТЕ СОБРАНИЈА
? ■ ' i
Народните собранија се состанувале и во времето на Август. На
крмитиите биле донесувани законите по предлог на самиот Август
(leges Iuliae) или на другите магистрати. На комитиите биле избирани
’ магистратите. Но, тие избори не биле слободни: се гласало за тие што
ги истакнувал Август сиоред таканареченото право на препорака (ius
commendationis). На тој начин, комитиите во времето на Август биле
послушно орудие во рацете на принкепсот. Тие го загубиле своето
политичко значење. Набрзо по смртта на Август, од 14-та година во
новата ера, изборните комитии сосема престанале да се состануваат.
251 Сенатските списоци трипати ги составувал самиот Август, којигго добил специјални
овластувања.
Законодавните комитии биле и подоцна понекогаш свикувани, но не-

мале, речиси, никакво значење.
МАГИСТРАТУРИТЕ
Во времето на Август биле задржани сите магистратури. Консу-
латот и натаму бил позиција кон која се стремеле лицата од сенатор-
скиот сталеж, и за да се задоволи честољубивоста на многумина, за
една година биле избирани повеќе консули, а ве само двајца; двајца од
нив стапувале на должност на 1 јануари н на годината &давале свое
име (consules, ordinarii), а по нив, co ред, доаѓале да управуваат другите
двојки (consules suffecti). Кенсурата го загубила своето поранешно зна-
чење. Кенсот и составувањето на сенатските списоци го извршувал
самиот Август. Бројот на праеторите бил намален на десет; нивните
функции биле проширени. Бил утврден строг ред при заземањето на
магистратурите. Но, целата нивна дејност била зависна од волјата на
принкепсот. Неговото влијание се простирало и врз судските инстан-
ци. Најважните кривични дела ги разгледувале постојаните судски
комисии (quaestiones perpetuae). Самиот Август, според imperium maius
ги претресувал во Рим кривичните дела и донесувал смртни пресуди.
За некои дела биле поднесувани апелации до царот како до највисока
судска инстанца. До него, заради судење, биле упатувани римски гра-
ѓани од сите провинции што биле обвинети за тешки злосторства.
ЗАЧНУВАВЕТО НА ЦАРСКИОТ БИРОКРАТСКИ АПАРАТ

Покрај старите установи, од времето на Август почнал да се раз-
вива бирократски дпарат, што добивал се поголемо значење. При
создавањето на тој апарат Август, во прв ред, ги искористил своите
лични врски. Царските чиновници кои во почетокот биле зависни од
принкепсот, постапно добиваат општодржавно значење. На најввсо-
ките позиции биле поставени лица што им припаѓале на највисоките
сталежи. Од редовите на сенаторите бил избиран праефехтотва гра-
дот. Според преданието, таа должност постоела уште во времето на
кралевите, но во периодот на Републиката праефектите не биле по-
ставувани. Главната функција на праефектот на градот била чува-
њето на редот во Рим (custodia urbis). Во времето на Август местото на
праефектот не било редовно пополнувано. Во времето на неговите
наследници праефектот на градот се здобил со големо значење. Од
редовите на сенаторскиот сталеж за настојници на царските провин-
ции биле избирани легати од пропраеторски ранг (таквиот настојник
ја носел титулата legatus pro praetore).
Големо значење во царската бирократија стекнале позициите што
ги имале витезите. Врв на кариерата на витезите претставувала функ-
цијата командант на цраеторијанската гарда, односно, праефект-

праетор. Праеторијанските кохорти ја заштитувале личноста на Ав-
густ и се грижеле за редот во Рим и во Италија, каде што биле рас-
поредени. Од редовите на витезите бил цоставуван и праефектот на
Егииет, кој со таа аровинција уцравувал како со сопственост на ца-
рот. Со големо значење се здобиле прокураторите, на кои им било
доверувано собирањето на данодите и управувањето со помалите про-
винции; тие извршувале разновидни стоианоки функции. Прокурато-
рите биле поставувани од редовите на витезите и од редовите на
ослободениците. Од редовнте на царските ослободеници и робови би-
ле иополнувани нижите чинови на царската бирократија, која подоц-
на се здобила со вонредно значење во државата.
Такво било нолитичкото устројство на Рим при владеењето на
Август. Тоа уште во антиката го добило името - цринкииат - затоа
што реиубликанските установи останале запазени, а власта му дрипа-
ѓала напринкеисот - ирвиот сенатор и нрв човек во државата. Значи,
принкшатот бил посебен вид монархија во Рим.
3. ЗАКОНОДАВСТВОТО НА АВГУСТ
ЗАКОНИТЕ ЗА СЕМЕЈСТВОТО И БРАКОТ
"Со донесувањето на новите закони вратив многу обичаи од пред-
дите, кои во нашата нрактика веќе беа иочнале да се губат",252- така
го дефинирал Август правецот на своето законодавство. Тоа било во
тесна врска со расиоложбите што биле карактеристични за владеач-
ките робовладетелски групи. Италското општество коинеело по мир,
погледите на многунина бцле вперени во минатото. Се зборувало за
опаѓање на римските доблести (mores maiorum), за исчезнување на тра-
диционалните вредности (fides) и набожности (pietas). И самиот Јулиј
Каесар имал замисла да изврши низа реформи што би имале за цел
иодигање на општествениот морал. Во таа насока Август презел ни-
за мерки уште во 28 година, но главните закони биле спроведени во 18
година иред нашата ера. Нивната цел се сведувала на тоа да се за-
цврсти семејството и да се зголеми бројот на римските граѓани. За
лицата од сенаторскиот и витешкиот сталеж било утврдено задол-
жително стапување во брак (lex de maritandis ordinibus); co цосебен за-
кон против развратот (leges Iuliae adulteriis coercendis) биле воведени
строги казни за нарушувањето на соиружничката верност. Мажот и
таткото на жената што била обвинета за прељуба морале да ја пови-
252Res gestae divi Augusti, 8.

каат обвинетата и нејзиниот љубовник на суд. Двајцата биле подло-

жувани на строга казна. Законот од 9 г. н. e. (lex Papia Рорреа) ги раз-
граничувал оние што не стапиле во брак и оние што немале деца. Имот-
ните права и на едните и на другите, во извесна мера, биле ограни-
ченн; истовремено биле утврдени и определени олескувања за лидата
што имале деца. Во робовладетелското општество семејството било
основната ќелија на социјалниот живот. Јакнењето на семејството
истовремено значело и јакнење на традиционалните ошптествени стол-
бови што биле разнишани во времето на граѓанските војни.
Во духот на староримската традиција Август еировел закон што
го ограничувал раскошот.
Августовото законодавство било во центарот на онштественото
внимание. Него во своите дела го третирале иоетите, за него зборува-
ле иублицистнте и историчарите. Прашањата во врска со тоа законо-
давство биле иредмет на сенатските седниди. Колебањата на јавното
миелење ио тие прашања најдобро ги изразил Тит Ливиј: "Ние не мо-
жеме да ги поднесуваме свопте пороци> ниту средствата за нивното
отстранување" (nec vitia nostra, neo remedia pati possumus).253 Toa зако-
нодаветво, очигледно, го симпатизирале консервативдите; тоа, веро-
јатно, било иоиуларно во италските муникипии, каде што се зачувале
старовремските семејни врски. Со строгото спроведување на зако-
ните биле незадоволни витезите кои барале начин да ги заобиколат.
Самиот Август законот за нрељубата најпрвин морал да го при-
мени врз својата ќерка (Јулија Постарата), а потоа и врз внуката (Ју-
лија Помладата).
ЗАКОНСКИ МЕРКИ ШТО СЕ ОДНЕСУВАЛЕ РОБОВИТЕ

Август снровел низа мерки што имале за цел да цостават гранида
меѓу робовите и слободните. Во периодот што му претходел на прин-
кипатот, власта на господарите над своите робови била расколебана.
Но, на римското законодавство не му биле иотребни сиецијални
дополнувања што биги потврдувале цравата на робовладетелите. Рим-
скота право секогаш зборувало деќа господарот имал ираво над жи-
вотот и над емртта на својот роб.- И Август себеси си поставил цел да
ја потврди непоколебливоста на тој принцип.
Во дописот на делата тој го забележал како своја заслуга тоа што
во времето на војната на робовите (bellum servile), иод што тој ја под-
разбирал борбата со Секст Помиеј, се здобил со триесет илјади ро-
бови и им ги дредал на нивните госнодари да ги казнат.254Дион Касиј
253Uv., I, praef., 9.
254Res gestae divi Augusti, 25,27.
кажува дека таткото на еден млад сенатор, што бил осуден за орга-
низирање заговор против Август, го наградил и го ослободил робот
што му помогнал на неговиот син ири неуспешниот обид за бегство, а
го расввал на крст робот што го открил заговорот. Оваа иостапка
Август ја оставил неказнета. Со тоа како да било подвлекувано дека
принкеисот не се меша во односите меѓу робовите и госцодарите.
Во времето на граѓанските војни имало луѓе кои по патиштата ги
фаќале иатнидите и ги иретворале во робови. Некои граѓани, за да го
избегнат одењето во војска, фиктивно се запишувале како робови, но
претириемливите луѓе таа фикција ја аретвориле во реалност, и сло-
бодните станувале робови. Во борбата нротив оваа иојава, според
Августовата наредба, била извршена ревизија на ергастулите.255
Август настојувал да го ограничи нуштањето на робовите на сло-
бода.
Законотна А е ли ј Севтвј (во 4 г. н. е.) утврдувал ослободувањето
на робовите од страна на нивните госиодари да се извршува само ири
оиределени услови; со закон била цредвидена староста на оној што
ослободувал и на оној што бил пуштан на слобода. Законотна Фуфпј
К аввввј (2 г. пред н. е.) го огравичувал бројот на робовите што се
нуштале на слобода врз основа на тестамент.
Во 10 г. н. е., со специјална сенатска одлука бил иотврден стариот
реиубликански закон според кој во случај на убиство на господарот
биле осудувани на смртна казна сите робови што биле во куќата.
Во коментарите за оваа одлука, што му прицаѓаат на подоцвеж-
ното време, се вели: "Бидејќи ниедна куќа не може да биде безбедна
на некој друг начин освен така што робовите со страв од смртна каз-
на ќе се натераат да го чуваат својот господар од оиасностите што му
се закануваат, како од страна на домашните така и од страна на стран-
ците, - се донесени сенатските одлуки за одговорноста на сите ро-
бови што им ирвиаѓаат на граѓаните што загивале од насилна смрт".256
Смртта од раката на домашните робови секогаш била реална оиас-
ност за робовладетелите. Државата иреземала мерки за да ги заш-
тити домаќините од наиадите од страна на многубројните членови на
домот. Не прекинувала ни оиасноста од масовно востание на робови-
те. Такит кажува дека на праефектот ва градот му била дадева долж-
вост да ја заузда дрскоста ва робоввте и ва вемирвите граѓани што и
се повввуеале само ва силата.257
299 Ергасгул - просторија за робовите што направиле некаков прекршок; тие работеле во
окови.
»■ Digesta, XXIX, 5. L.
14 Tacit. Апп.. VI, 11.
рѕ Г.тариот Рим
јј- А. МДШКИН
Според тоа, законодавството на,Август имало за цел да ги зацвр-

сти темелите на римското робовладетелско општество што биле раз-
нишани во времето на граѓанските војни.
4. СОДШАШАТА ПОЈШТИКА ЕА АВГУСТ

Политичкиот цоредок што го вовел Август бил крај на кризата
која рииската држава ја иреживувала со децении. Тој поредок значел
триумф на воената диктатура на се поголемиот бирократизам. По-
растот на царската власт, зајакнувањето на војската и создавањето на
бирократскиот апарат биле неизбежна последица од претворањето
на Рим од град-држава во Царство што ги опфаќало речиси сите зем-
ји на Медитеранот. Периодот на Август бил одбележан, во прв ред,
со економски нодем на Италија, која постапно се соземала од надво-
решнитв пустошења од времето на граѓанските војни. Со основање-
то на Царството исчезнале граѓанските војни и се регулирала упра-
вата со цровинциите. Новите политички односи имале благотворнб '
влијание и врз економскиот развиток на провинциите. За прдвииции-
те, времето на Авѓуст претставувало пресвртница во р.азвитокот на
стопанскиот ц општествениот живот. На Запад год.еми усаеси пос-
тигнувала романизацијата, а во источните обласуД дефинитивно се
зацврстило римскстго владеење, за што биле заинтересирани најви-
соките слоеви на локалнЗТа население. Новиот политички режим
придонесол за консолидацијата и развитокот на многу области. Во
тоа, несомнено, се содржани прогресивните страни на тој поредок,
кои свој одраз нашле како во економиката така и во културата на
Августовиот пвриод.
Во односот на Август кон разните слоеви од слободното римско
население ќе најдеме воочлив број црти заеднички со социјалната по-
литика на Јулиј Каесар: и за Август било карактеристично лавира-
њето меѓу разните социјални групи, но во текот на своето долго вла-
деење тој покажувал голема внимателност, се стремел да го нагласи
својот консервативизам и да покаже дека во римскиот живот не се
случило ништо вово, туку дека бил воспоставен стариот, прадедов-
ски поредок.
АВГУСТ И СЕНАТОРСКИОТ СТАЛЕ1

Тоа, во лрв ред, е карактеристично за односите на Август со се-
наторскиот сталеж. Овој сталеж не останал непромеиет. Во времето
на граѓанските војни од сцената исчезнале многу^шна истакнатк прет-
ставници на аристократските римски родовв. В<? сенатот имало мно-
гу "новајлии". Август дефинитивно утврдил кенс за членовите ца се-
натот во износ од милион сестертии. Составот на сенатот го утврду-
вал самиот принкепс кој, врз основа на специјалните овластувања,

трипати ги ревидирал сенатските списоци. Официјално, целта на сос-
тавувањето нови мгасоци било исклучувањето од сенатот на "недо-
стојните луѓе"; меѓутоа, од сенатот, несомнено, биле оддалечувани
веговите најсомнителни членови, лоранешни противници на Август.
Ревизијата на сенатските сцисоци претставувала мерка што немала
популарност меѓу сенаторите; на седницата за ревизија на составот
на сенаторите, во 18 година, Август присуствувал во оклоп и со меч
вод облеката. Сенаторите му приоѓале по еден и претходно биле пре-
тресувани.
Претставниците на старите семејства во сенатот добиле вочесно
место. Тие биле избиранн на највисоките позиции, ним им било доде-
лувано управувањето со провинциите. Според цримерот на Каесар,
Август го зголемил бројот на патрикиските родови. Но истовремено
Август се стремел да нагласи дека вривилегираиата иозиција на ста-
рата аристократија зависи од мнлоста на принкепсот. Тој им давал
материјална помош ва пропаднатите аристократи; истакнатите сена-
тори ги извршувале неговите налози како негови "пријатели" (amici),
го придружувале како "сопатници" (comites). Никој од сенаторите без
дозвола на принкепсот не смеел да ја напушти Италија. Август не
дозволувал кој и да било од сенаторите да се здобие со поголема по-
пуларност од неговата. Еден од сенаторите, во својство на аедил, на
свој трошок организирал задушување на пожари. Август издал на-
редба според која задушував.ето на пожарите било организирано на
државна сметка. На сенаторите им било забрането да приредуваат
игри повеќе од два пати годишно, а на нив бројот на гладијаторите не
смеел да надминува определен број на двојки. Официјално, тоа била
борба против расипништвото, а всушност со тоа било нагласувано
дека никој не можел да го надминува принкепсот во величественоста
и во размерите на претставите.
Покажувајќи знаци на внимание кон луѓето од старанските се-
мејства, Август во сенатори ги унапредувал и "новајлиите", главно
жители на италските градови. Тој во сенатот го вовел "цветотна итал-
ските колонии и муншсишш", рекол за него подоцна царот Клавдиј.238
Во односите меѓу иринкеисот и сенатот се забележуваат коле-
бања во текот на делиот долг период на Августовото владеење. Меѓу
сенаторите имало доста луѓе кои Август ги обврзал и кои го потпо-
магале. Но, исто така, имало и противници на новиот режим. Опози-
цијата се јавувала во различни облици. Против Август биле склу-
чени неколку заговори чии учесници им припаѓале на истакнати се-
наторски семејства, но тие заговори воопшто не личеле ва заговорот
т Corpus biscriptionum Latinarum, v, ХГО, p.I. f .I , n. 1668.

Н . А . М АШ КИН 388 С Т А Р И О Т РИ М
против Каесар: бројот на заговорите бил незначителен, заговорници-

те лесно биле откривани, а виновниците во повеќето случаи биле стро-
го казнувани. Речиси секогаш на сенатските седници се прифаќало
тоа што го иредлагал самиот Август или што било изнесувано на цре-
трес ио негова иницијатива, иако дискусиите ионекогаш биле бурни.
Опозиционерскиот став се изразувал во разии реилики и забелешки,
во алузии за губењето на иоранешната слобода. Пред крајот на Авгу-
стовото владеење, онознцио^ерските настроенија се засилиле. Поч-
нале да се шират аионимвв намфлети и пасквили; некои сенатори би-
ле исиратени во црогонство на островите.
Но, сенаторската опозиција била малку ефикасва. Идеалите на
сенаторите му вридаѓале на минатото. Одушевувањето од римската
древност што се покажувала како "златен век", низ величење на ста-
рите републикански доблести, поклонувањето иред последните
реиубликанци - Катов Помладиот, Брут и Касиј - тоа бил кругот на
идеите што биле карактериетичви за волитичкиот поглед ва светот
на римската аристократија, како во времето на Август така и во
дододнежното време. Тие идеи својот вајјасев израз го имале во рим-
ската историографија од времето ва Царството. Но, иако ја загубил
политичката моќ, севаторскиот сталеж и ватаму ги задржал сите нре-
димства во економиката. Преминот на мовархија ве ги измевил ос-
вовите ва римското општествево уредување, а едва од главните црти
на тоа уредување биле крупвите земјишви воседи што биле засво-
вави врз робовскиот труд, кон и покрај потресите од времето ва гра-
ѓанските војви и ватаму оставувале, главво, во рацете ва севаторите.
Крулвиот земјишев восед ва севаторскиот сталеж му овозможувал
извесна независност и тоа доведувало до ковфликти меѓу царот и се-
наторскиот сталеж. Но, восвоставувањето ва мирот и на привилеги-
равата возиција ва сенаторите ја ватерало римската аристократија да
ја иризвава и да ја воддржува царската власт.
СТАЛЕЖОТ НА ВИТБЗИТЕ ВО ВРЕМБТО НА АВГУСТ

Второто место по севаторскиот сталеж им вриваѓало на витези-
те. За витезите Август утврдил кевс од 400 илјади сестертии; на вив
тој гледал како на сталеж (ordo); секоја годива се вриредувале наради
на кои учествувале сите витези, до навршени 35 годиви. Август ги
ревидирал сиисоците ва витешкиот сталеж; тој ги прогонувал него-
вите недостојни члевови. Сето тоа имало за цел да ги воздигне пре-
стижот и звачењето на витезите во римското општество.
Во составот ва витешкиот сталеж може да се истакнат два еле-
мента: старите, "васледви" витези, што биле поврзани со римската
аристократија, и вовите, што ги сочивувале ислужевите војници, вај-
истакнатите претставници ва италската муникивална аристократија
и од ослободеввци вгго се збогатиле. Уште цред крајот ва Ренубли-
ката, витезите ве играле векоја посебна улога во волитичкиотживот,
Н.А.МАШКИН 389 СТАРИОТРИМ
ценејќи го повеќе личното богатење од учеството во политиката. Во

времето на Август новите елементи на витешкиот сталеж се здобиле
со доминантно значење. Познати се случаите на незадоволство на ви-
тезите од законите за задолжителен брак, нивните обиди да ја избег-
нат воената служба; но тој сталеж, главно, иретставувал иотпора на
иринкипатот. Во рацете на витезите останале разни трговскн и лих-.
варски оиерации. Август се стремел да го искористи деловното ис-
куство на витезите. Ним им биле доверувани најразновидни стопан-
ски задачи, тие биле иоставувани за ирокуратори на цровинциите.
Витешкиот сталеж цостаино се здобивал со значење на чиновнички
сталеж.
РИМСКИОТ ПЛЕБС
Во иоглед на римскиот илебс, Август го довел до логичен крај
системот на дистрибуциите што го заиочнал уигге Гај Грах. Над 200
илјади граѓани секој месец добивале бесалатно жито; покрај тоа, Ав-
густ иовеќеиати на неимотните граѓани им делел иари, ири што секој
добивал околу 400 сестертии. Навистина, кога масата иобарала вино,
Август одговорил дека Агрина наиравил добар водовод и дека во Рим
не се чувствува недостиг од вода.2Ѕ!’
Август големо внимание му досветувал на организирањето дрет-
стави. Во подисот на своите дела, самиот тој кажува дека при гла-
дијаторските игри што му ги нриредувал тој на народот во арената
вкупно се бореле околу десет илјади гладијатори и биле убиени око-
лу 3500 афршсански ѕверови. Со особена величественост се каракте-
ризирале таканаречените саекуларни (вековни) игри што биле дрире-
дени во 17 г. пред н. е. Овие мерки ги задоволувале илебејците што
барале "леб и игри” (рапеш et circenses), a се домирувале co губењето
на нолитичката слобода. Може да се наведат само два случаја во кои
дошла до израз иолитичката активност на плебсот. Во 22 година, во
времето на гладта, народот од Август барал да воведе диктатура. Очи-
гледно, нлашејќи се дека тоа би можело да доведе до судир со ари-
стократијата, Август клекнат на колена молел да го ослободат од так-
вата чест и се ограничил на вонредни овластувања за снабдувањето
на Рим со намирниди. Во 19 година, Август не бил во Рим и во прес-
толнината, при консуларните избори, бнла обновена борбата што
потсетувала на времињата на Републиката. Особен успех иостигнал
Марк Егнатиј Руф. Тоа Августа го принудило да се врати во Италија.259
259) Suet., Aug., 42,1: Саѕѕ., Dio, LIV, 11,7.

Тој му дал првенств9 на кандидатот од редовите на сенаторите, а Ег-

натиј Руф загинал в затвор. Овие настани укажале на опасноста од
востание на плебсот; Рим го чувала праеторијансќата гарда, градски-
те кохорти и одредите на ноќната милиција. Август, значи, на рим-
скиот плебс му го одзел поранешното политичко значење. Дистри-
буцијата и претставите имале за цел да го одделат градското населе-
ние од политиката. Истовремено, биле преземени сите мерки за да се
пресретнат немирите на слободните сиромаси.
ИТАЛСКАТА МУНИКИПАПНА АРИСТОКРАТИЈА

Италската муникипална аристократија, која некогаш била неза-
доволна од политиката на триумвирите, се помирила со Октавијан
уште пред неговата конечна победа. Ветераните што живееле до гра-
довите го сочинувале оној социјален слој кој без поговор му давал
поддршка на Август. Но, поддршка му давале и други претставници на
владеачките градски групи. Љ алија настрадала во последните гра-
ѓански војни, но италските деловни луѓе ја задржале својата приви-
легирана позиција во провинциите. “Римскиот мир” придонесол за
приливот на богатства и за развитокот ва размената; во многу градо-
ви (особено во Кампанија, а исто така и на север на Полуостровот) се
развивало занаетчиството и италските изработки се појавиле во мно-
гу провинбии. Епиграфските податоци и известувањата од книжев-
ните извори покажуваат дека италските трговци, имајќи ги привиле-
гиите на римски граѓани, тргувале по најоддалечените краишта на
пространата римска држава. Истакнатите претставници на италски-
те градови биле уналредувани во витешки или во сенаторски ранг, За
расположението на ниските слоеви на италското население малку е
познато^ но неоомнено е дека во времето на Август муникипалниот
живот не бил опаднат и дека на изборите за локални магистрати ак-
тивно учествувале сите слоеви на слободното население.
А|ГУСТОВАТА ПОЈШТИКА КОН ПРОВИНЦИШ

Во времето на Август значителни промени биле извршени во уп-
равата со лровинциите. Поделбата на провинциите на сенаторски и
царски била еден од првите акти што биле извршени цри основањето
на принкипатот (13 јануари 27 година). Пограничните провинции -му
прив(аднале на царот, додека старите, потчинети правинции офици-
јално останале под надзор на сенатот. Во погравичните провинции
има^о трупи, кои како и по победата над Антониј, целосно биле под
ком^ндата на Август. \
Но, поделбата на провинциите воопшто не значела дека царот
делбсно се откажал од мешањето во работите на сенатските провЖн-
I 1''
ii ■ H. A. МАШКИН 391 СТАРИОТ РИМ
17 ------------ "" ■г — . - ■ - — ----- -----
џ
£}
| ции. Во нив сенатот испраќал проконсули и пропраетори, но Август
| им испраќал свои наредби. Во Киренаика, на пример, тој со своја од-
3 лука вовел нова судска постапка.260
5 На Август му припаѓало судењето на римските граѓани што биле
|1 обвинети зѓа тешки престапи. Нему му биле упатувани апелации ио
решенијата на локалните судови дури и во такви случаи кога тие решенија
t ги донесувале слободните градови.
ј: Во провинциите Август не бил почитуван само како највисока
| личност во државата, туку му биле укажувани и верски почести. Ре-
| чиси во сите провинции биле изградувани храмови што им биле пос-
3 ветени на божидата Рома и на Август. Во главниот храм на провин-
дијат-а секоја година се состанувале свештениците од разни градови
% заради свечена молебен. Тој собор (concilium) не вршел само бого-
|| служба, туку на дарот му улатувал молби што се однесувале на локал-
ни прашања. Култот на Август и на божидата Рома бил во радете на
3 локалната привилегирана аристократија и претставувал израз на ло-
Ј јалноста на провиндиското население и средство за нропаганда во
- полза на Август. Неговата политика кон провинциите не била иста.
Старите провиндии од него добивале привилегии. Бил регулиран да-
ночниот систем. Закупувањата не биле конечно укинати, туку само го
4 изгубиле поранешното значење, зашто повеќето од даноците неио-
средно ги собирале прокураторите што ги поставувал Август. Во од-
делнипровинции,каконапримервоКиренаика,привилегиранитегру-
| пи од локалното население паралелно со Римјаните добивале право
I на учество во судовите за разгледување на граѓанските парници. Со
|| спедијална сенатска одлука бил создаден псшрост систем при раз-
| гледувањето дела за изнудување во провинциите; биле примади и.
I сослушувани делегадии на градови, кои честопати донесувале жалби
| за управниците на провинциите. Сите овие мерки имале за дел да при-
| донесат во провинциите да се создаде сталеж заинтересиран за одр-
] жувањето на римската држава, сталеж што ќе го поддржува Царст-
[ вото. Енгелс вели: “...Царството не само што не ја отстранило екс-
'I плоатацијата (на провиндиите, - Н. М.), туку нацротив, ја претворило
I во систем".261 Еден од моментите на тој систем се состоел во тоа што
ѕ на нривилегираниот слој на локалното население му било дозволево
I учество во експлоатацијата. Поиваква била работата во новооснова-
1>:
ните провинции. Свирепата и безочна експлоатадија на локалното ■П
| население предизвикала востанија во Шпанија (24-19 г. пред н. е.), во

I Панонија (6-9 г. на н. е.) и во Германија (во 9 г. на н. е.).
м Едиктите на Август се пронајдени на местото аа античката Кирена, во 1925 година. Нив-

ниот превод в коментарите види ги во трудот на Н. А. Машкин, Августовите едикти од
Киренанка, "Весннк на старата историја”, 6р. 3 (4), 1938, стр. 180.
' ш Ф . Енгелс. Потеклото на семејството, приватната сопственост и државата, Делата иа
Маркс и Енгелс, т. XVI, стр. 125 (на руски јазик).
Т
Веднаш по дотчинувањето и задушувањето на востанијата, во

дровинциите поитувале римските и италските шиекуланти; во нив би-
ле упатувани колони од ветерани. Римските населби во почетокот би-
ле изолирани, но со текот на времето Римјаните и Италците, кои го
чинеле привилегираниот слој од населението, се стопувале со локал-
ната аристократија, пгго го примила латинскиот јазик и римската кул-
тура. Во новите области била увезувана италска стока, а од нив биле
извезувани разни земјоделски ироизводи и суровини; Шианија и до-
дунавските области, оообено Норик, давале метали.
Од новите источни области особено значење добил Египет. Во
правен поглед Египет имал поинаква позиција од другите цровинции:
тој бил третиран како сопственост на царот и со него управувал драе-
фект од сталежот на витезите. Август во Египет го дретставувал
наследникот на Лагидите, и додека во другите дровинции бил дред-
мет на култ заедно со божнцата Рома, во Египет го дочитувале како
вечно жив бог и спасител, како љубимец на богот Птах и Изида. При
владеењето на доследните Птолемеевци, иригациониот систем бшх
запоставен. Затоа една од нрвите мерки на Август било чистењето на
каналите. При последните Птолемеевци за јакнало свештенството врз
штета на централната власт. Набрзо до освојувањето на Егидет, сдо-
ред наредбата на Август била извршена конфискација на земјата, но
во дрв ред на црковната. Тоа, а во иста мера и зајакнувањето на даноч-
ниот дритисок, доведува до немири меѓу населението што ги загушил
дрвиот драефект на Егидет - Корнелиј Гал. Царот од Егидет добивал
огромни дриходи. Една третина од вкудното количество на житото
што му било дотребно на градот Рим доаѓала од Егидет. Егидетското
жито на царот му овозможувало да го снабдува со леб римскиот град-
ски длебс.
Сиоред тоа, од времето на Август се менила долитичката улога и
долитичкото значење на дровинциите. Во времето на Август била за-
дазена дривилегираната дозиција на Рим и на Италија. При неговото
владеење биле залазени и особините на одределени дровинции што
биле создадени во текот на долготрајниот долитички развиток. Но,
тие разлики достадно се надминувале. Од додаток на градот-држава,
од "доседи на римскиот народ” (praedia populi Romani) римските upo-
винции се дретвориле во делови на единствената политичка целост.
Август ги доставил основите на дровинциската долитика, кои дотоа
ги развиле неговите наследници.
5. ВОЈСКАТА ВО ВРБМЕТО НА АВГУСТ

При вториот триумвират, војската играла главна улога во живо-
тот на државата. Во текот на извесно кратко време, војската била
речиси насдроти целото градско население. Таа станала опасна дури
и за самите удравители што се дотдирале врз неа.
Август ја реорганизирал војската на таков начин за да може, пот-

пирајќи се врз неа, да госиодари со Царството.
Командниот иерсонал му бил иотчинет на Август. Целата војска
морала да биде свесна дека со неа управува лично Август и дека само
од него е зависна кариерата на секој војник. Значителен број од тру-
пите бил распуштен. Многу војници добиле земја во новооснованите
колонии, други нак добиле значителни иарични комаензадии и се вра-
тилв во роднокрајните муникииии.
Во времето на Август бил завршен иремннот на цостојана наем-
ничка војска. Редовната војска била расиоредена во иограничните аро-
винции. Пред крајот на Августовото владеење таа се состоела од 25
легии, со вкуаен број од 150 илјади луѓе. Легиите биле понолнувани со
римски граѓани, главно жители на Италија. Пополнувањето на редов-
ните труаи аретставувало тешкотија уште при владеењето на Август.
Ch иомалку и иомалку се јавувале доброволци, во исклучителни слу-
чаи биле спроведувани иринудни мобилизации; дури во легиите мо-
рале да се земаат робови, кои иретходно биле иуштени на слобода и на
кои им било доделувано аравото на граѓанство. Труиите во источните
аровинции нретежно биле аоаолнувани со римски граѓани што живее-
ле таму. Покрај основните, имало и иомошни труии што им биле ири-
додавани на одделни легии. Помошнитетруии биле аополнувани главно
од аровинцијалци. Легијата му била иотчинета на легатот со титула
пропраетор (legatus pro praetore) што уиравувал со ировинцијата, или
аак со неа командувал аосебен легат (legatus Augusti legionis). Воени-
те трибуни влегувале во вишиот команден аерсонал. Легатите и вое-
ните трибуни биле аоставувани од редовите на сенаторскиот сталеж;
араефектите, што командувале со аомошните одреди, го надгледу-
вале оружјето, логорите, снабдувањето на војската итн. - биле од ре-
дот на витезите. Во средниот команден аерсонал влегувале кентурио-
ните, кои ао ароизлез биле ислужени војници. Кентурионите, кои осо-
бено ќе се истакнале, можеле да сметаат на вклучување во сталежот
на витезите и на натамошно нааредување во службата.
Обичните легионери стааувале во војската од 17-та до 20-та го-
дина од животот. Службата траела долго - од 25 до 30 аа дури и до 40
години. Секој пгго ќе стааел во војската, со заклетва на верност бил
врзан за Август. Дисциалината била одржувана со строгн мерки: со
телесни казни, со испраќање на тешка работа, со ареместување на
цели единици во други аровинции; ареместувањата и уаатувањата би-
ле средство на борба со вонредно развиениот кораоративен дух, кој
особено зајакнал во времето на граѓанските војни н често аридоне-
сувал за јавувањето на војнички бунтови и немири.
Во аривилегирана позиција се наоѓале араеторијанските кохор-
ти, расаоредени во самиот Рим и во Италија, заради заштита на лич-
носта на царот и за одржување на внатрешниот ред. Праеторијанците
добивале аоголема алата и служеле аомалку од другите легионери.
Саецијалните кохорти вршеле саедијална аолициска служба во Рим
(cohortes urbanae и cohortes vigilum).
Н. А. МАШКИ* 394 СТАРИОТ РИМ
Дисциплинираната и реорганизирана војска ја сочинувала

материјалната потпора на Августовото владеење. Таа била предмет
на лостојана грижа на дарот. Биле цреземени мерки за редовно ис-
платување на војниците; за да бидат обезбедени ветераните, била ос-
нована иосебна благајна, која на ветераните им исплатувала отпуш-
тарина (aerarium militare). Но, во привилегираната позиција на војска-
та се криеле и опасни моменти за царската власт. Во првите децении
ирогласувањето на царевите било заввсно од праеторијанците. По-
доцна, според зборовите на Такит, била откриена тајната на царска-
та власт (arcanum imperii): царот можеле да го прогласуваат трупите
не само во Рим, туку и во провинциите.262
6. НАДВ ОРЕШНАТА ПОЈШТИКА НА АВГУСТ

Официјалната надворешна политичка програма на Август, што
нашла одраз во пописот на неговите дела, ирокламирала траен мир
што бил обезбеден со иобедите на копно и на море. Во врска со привре-
мените прекини на војните, Август трипати го затворал Јанусовиот
храм, додека лред него тој храм бил затворан само дваиати. Опште-
ствените слоеви што му биле блиски на Август во него гледале на-
следник на победителот Каесар и од него очекувале аобеди и проши-
рување на римската територија; но за разлика од својот притатко,
Август во однос на надворешно-политичките прашања покажува из-
вееда воздржливост и внимателност. Историјата на надворешната по-
литика на Август може да се подели на два главни прриода: од 27 г.
пред н. е. до 6 г. пред н. е., кога било извршено освојувањето на некои
територии на Запад и кога Римјаните постигнале динломатски успеси
на Исток, и од 6 г. пред н. е. до 14 г. на н. е., кога Римјаните биле при-
нудени да преминат кон систем на одбранбена политика, карактери-
стична речиси за целиот следен период на Римското Царство.
ВОЈНИТЕ ВО ШПАНИЈА
Во црвиот цериод од своето владеење Август водел освојувачки
војни на Запад, стремејќи се римските граници да ги доведе до природ-
ните линии. Набрзо ио основањето на иринкипатот било завршено
цотчинувањето на Пиринејскиот Полуостров. Против Римјаните во-
станале Кавтабрите;тие ги обединиле соседните илемиња, меѓу кои,
според храброста и бројноста, особено се истакнувале Астурите. Во
262Tacit, Hist., 1,4.

26 г. пред н.е. во Шпанија тргнал лично Август за да ги координира

воените операции против непријателите. Оваа војна била вонредно
тешка за Римјаните бидејќи морале да војуваат на непознат терен и
при тешки околности против храбриот и смел непријател. Во 25 г.
пред н. е. легатите на Август ги потчиниле Астурите и Кантабрите, но
тие набрзо потоа кренале востание, борејќи се против Римјаните со
крајна огорченост, така што нив конечно ги лотчинил Агрипа дури во
19 г. пред н. е.
Од тоа време, целиот Пиринејски Полуостров се наоѓал под вла-
ста на Римјаните. Стремејќи се да го скршат отпорот на Астурите и
Кантабрите, Римјаните пред себе немале само цел да ги прошират
своите граниди до морето и да ги обезбедат шпанските провинции од
нападите на слободните племиња, туку нив ги привлекувале и бога-
тите рудници со злато што се наоѓале на северозападниот дел од Шпа-
нија.
Првите две децении од владеењето на Август се окарактеризи-
рани и со офанзивните воени операции во северните граници на Рим-
АЛПСКИТЕ И ПОДУНАВСКИТЕ ОБЛАСТИ

До времето на владеењето на Август многу лодрачја на Алпските
планини, како и пбдунавските области, биле независни од Рим; суво-
земните патишта што воделе до Шпанија, северните граници на Ита-
лија и Македонија не биле заштитени од нападите на разни племиња.
Во средината на I в. пред н.е. Римјаните успеале да восдостават свој
протекторат над Тракиското кралетво, што било на исток од Македо-
нија, но од времето на Каесар несомнена опасност за североисточните
римски поседи претставувало кралството Дакија; покрај тоа, не била
. сигурна ситуацијата и во Илирија. Јулиј Каесар при своето управува-
ње со Галија, и Октавијан по победата против Секст Помпеј, во тие
области водел§ војни и постиѓнале извесни успеси, но провинцијата
Илирик ни оддалеку не била мирна земја.
Борбата на северните граници од Римското Царство почнува на-
брзо по завршувањето на граѓанските војни; до судири доаѓа на разни
сектори и тие понекогаш се претвораат во крупни походи на кои им се
придава големо значење. Во тие војни учествувал Агрипа; голема уло-
га имале посиноците на Август - Тибериј и Друс.
Во Западните Алпи, во 25 г. пред н. е. се збиднала свирепа прес-
метка со келтското племе Саласи. Еден дел од тоа племе бил ликви-
диран, а вториот продаден во ропство. Од 16 година почнува потчину-
вањето на областите што се простирале по Источните Алпи и пона-
таму во горниот тек на Дунав; Римјаните ја утврдиле својата власт во
Раетија и во Норик. На тој начин областа на Илирија била проширена
и зајакната за што придонесле победите над Павоицвте. Во 10 г. пред
н. е. била формирана посебна провинција, Паиоиија. Римјаните често-
иати ги одбивале нападите на племињата што живееле во средниот и

долниот тек на Дунав и во цовеќе случаи навлегувале во нелријател-
ската територија. Римските војсководци го иремннувале Дунав и доа-
ѓале до Днестар; по долга борба Римјаните постигнале оттогаш гра-
ницата на Царството да оди ао Дунав. Протекторатот врз Тракија бил
зацврстен; со таа област владееле династите што биле зависни од Рим.
Пред крајот на владеењето на Август била формирана новата про-
винција - Моесија.
ВОЈНИТЕ СО ГЕРМАНИТЕ
Набрзо по завршувањето на граѓанските војни на југозапад на Га-
лија бил задушен отаорот на некои непотчинети келтски племиња и
така завршило делото на Каесар. Но, Римјаните чувствувале големи
тешкотии на североисточните граници на Галија, каде што се грани-
чиле со слободните германски племиња, што напаѓале на римските
области и во нив честоиати наоѓале иоддршка кај Галите што биде
незадоволни од римското владеење. Во 16 година, Римјаните биле по-
разени од навлезените германски илемиња, но веќе во 12 година рим-
ските труии, предводени од Августовиот иосинок Друс, тргнале во
офанзива цротив Германите, така што германските племиња од сливот
на Рајна морале да ја признаат власта на Римјаните. Поход против
Германите бил цреземен и во наредните години. Во 9 г. иред н. е. Друс
услеал да дојде до Елба, но во истата година умрел. Војната иротив
Германите била продолжена и по смртта на Друс. Особено значење
имале походите на неговиот цостар брат Тибериј. Околу 5 г. на н. е. се
чинело дека Римјаните трајно се зацврстиле во областа меѓу Рајна и
Елба, каде што била формирана новата римска лровт цијаГерманија.
Но, набрзо завршиле римските освојувања во рајнската област.
На југот од новата провинција било основано кралствотоза Свебите,
со кое управувал кралот Маробод, енергичен владетел, добро заиоз-
нат со римската воена организација. Август репшл да преземе цоход
иротив него; против кралството на Свебите требало да тргнат две
војски: едната од Рајна, другата од Дунав. Но тој план не успеал.
ПАН0НСК0Т0 ВОСТАНИЕ
Во 6 г. на н. е. заиочнало востанието во Панонија. Причина за
востанието биле црекумерните даноци што ги собирале Римјаните, а
неиосреден иовод - мобилизирањето на војска за борбата против Ма-
робод. Востанието започнало со масакрирањето на римските граѓа-
ни. Настрадале трговците и гарнизоните што биле разместени во Па-
нонија. Изворите кажуваат дека бројот на востаниците бил над 800
илјади луѓе. Тие нападнале на Македонија и дури претставувале оиас-
ност и за Италија.
Во Рим биле преземени крајни мерки: во војската биле повикани

ветераните; ситуираните граѓани, сиоред својот имот, морале да да-
дат робови што биле ослободувани и регрутирани во војската. Сами-
от Август на седницата на сенатот рекол дека ако не се иреземат кра ј-
ни мерки, неиријателот ио десет денови ќе биде иред Рим.
Како и во сите други тешки случаи, сиецијални овластувања до-
бил Августовиот иосинок Тибериј, кој цели три години морал да води
унорна борба. Тибериј не се решавал востаниците да ги наиадне во
отворена борба; тој укренил определени нодрачја, од кои иочнал офаи-
зива. Востаниците жестоко се бореле. На мажите им иомагале жени-
те, кои нопрво ја избирале смртта отколку рсшството. На крај краиш-
та предводниците на востанието биле иринудени да се предадат. Кога
на заробениот водач на востанието му било иоставено црашањето
зошто се кренале на востание неговите соплеменици. тој, сноред збо-
ровите иа Дион Касиј, одговорил: "Вие со своите стада не исираќате
ни кучиња, ни овчари - туку волди."263
Во 9 година востанието било задушено, но, без сомневање, извр-
шило силно влијание како врз внатрешната состојба на римската др-
жава така и врз нејзината надворешна политика. Војната со Панон-
дите, истакнува Дион Касиј,"чинела многу луѓе", а донесла мала пол-
за. Во самиотРим се јавиле тешкотии околу намирнидите, иораснале
цените на ироизводите. Дури и толку лојалната груна, како што биле
витезите, изразувале незадоволство од законите на Август за бра-
кот. Се заостриле односите меѓу принкеисот и сенаторскиот сталеж.
Најиосле, панонската војна ја открила ногрешноста на Августовата
иолитика кон новоосвоеннте племиња. Окунадијата била иридружу-
вана со дрекумерни давачки и контрибудии, новите доданиди биле
земани во иомошните одреди. Потчинетите племиња морале да ја обез-
бедуваат римската војска. Самоволието на намеснидите и злоунотре-
бите на војнидите, останувале неказнети. Сето тоа доведувало до во-
станија.
БИТКАТАВО ТЕВТОБУРШКАТА ШУМА

Слабоста на Римјаните при задушувањето на ианонското воста-
ние ја искористиле жителите на цровиндијата Германија што не са-
кале да се цотчннат. Намесник на таа ировиндија бвл Публиј Квин-
тилиј Вар кој почнал да го воведува римскиот систем, а потоа и рим-
ските судови. Тоа довело до востание со кое раководел водачот на
племето на Херуските - Арминиј; тој му припаѓал на угледен род, бил
^Саѕѕ. Dic, LVI, 16,3.

во служба на Римјаните и дури бил воведен во редот на витезите. Во-

станието цочнало во една од подалечните области; покрај тоа, Вар
немал претстава за вистинскиот карактер на движењето и мислел fle
xa со него ќе може лесдо да излезе на крај. Востаниците ги одвлеку-
вале римските трупи во внатрешноста на земјата, се дотогаш додека
трите римски легии не влегле во Тевтобуршката шума; тука варва-
рите, добро познавајќи го теренот, ги нападнале Римјаните што биле
исцрпени од маршот и кои бавно се движеле во нарушени редови. Во
таа битка сите три легии биле уништени.
Квинтилиј Вар завршил со самоубиство зашто не можел да го из-
држи срамот од поразот. Поразот на Вар во Рим оставил длабок впе-
чаток. Август, како што вели Светониј, долго време носел траурна
облека и честоцати повторувал: "Квинтилиј Вар, вратиги легиите".264
Во Рим и во Италија била објавена принудна мобшшзација. Со голе-
ма мака се успеало да се соберат војници за пополнување на истре-
бените единици.
Востанијата од 6—9 г. на н. е. биле израз на внатрешната и
надворешнополитичката криза. Царството се уште било толку моќ-
но што набрзо можело да поведе нова офанзива против германските
племиња.
Во Германија бил упатен Тибериј, а потоа и синот на Друс - Гер-
маник. Иако римските трупи, кои уннштувале се по патот, покажале
дека римската војска може да води офанзива, сепак Август се отка-
жал од натамошно навлегување и зборувал дека римска граница тре-
ба да биде Рајна. Промената на римската политика може да се објасни
не само со поразот во Тевтобуршката шума, туку и со претходното
панонско востание. На Рајна и на Дунав биле половината од сите ору-
жени сили на Рим (15 до 25 легии). Натамошното зголемување на број-
носта на војската било мошне отежнувачко за римската благајна, и
речиси невозможно при постојните принципи на пополнување на ле-
гиите, во кои биле регрутирани само римските граѓани.
Одбранбената политика на Запад е карактеристична и за наред-
ните дериоди на Римското LfapcTBo.
АВГУСТОВАТА ИСТОЧНА ПОЛИТИКА

Уште од самиот почеток на своето владеење Август се откажал
од освојувашето на Исток. Во овој поглед главна улога играло иарт-
ското прашање. Поетите го повикувале Август да организира поход
264 Suet., Aug., 23,2-

против Партите и да се одмазди за поразот кој како грда дамка лежел

врз Римјаните уште од времето на Крас. Но, Август бил далеку од
агресивните планови на Крас, Каесар и Антониј. Тој се стремел спор-
ните прашања да ги реши првенствено по дипломатски пат. И Рим-
ските дипломати во времето на Август постигнале големи успеси во
партското прашање. За успесите на римската политика придонесле и
околностите во самото партско кралство. Фрат IV (38/37 г. - 3/2 г. на
н .е.) што бил зафатен со борбата со своите соперници, бил далеку од
освојувачките планови на своите дретходниди. По дипломатските
преговори, Римјаните во 20 г. пред н. е. од него успеале да ги добијат
знамињата што ги оставиле Крас и Антониј, а ги заплениле Партите
во времето на својата офанзива во 40 година. Знамињата што биле
вратени од Партија биле сместени во еден од капитолските храмови.
Во чест на оваа победа во Рим секоја година биле востановени праз-
ници, бил изграден лак и издадена пара на која биле прикажани сце-
ните од предавањето на знамињата. Августовата победа ја опеале и
поетите што му биле блиски.
Меѓу Рим и Партија биле восдоставени односи што придонесле за
развојот на трговијата. Постојаната карванска трговија ја помагале и
Партите и Римјаните, таа придонесувала за економското издигнува-
ње како на римската Сирија така и на партската Месопотамија.
Значајна улога во дипломатските односи меѓу Рим и Партија иг-
рало ерменското прашање што ја запазило својата актуелност во те-
кот на целиот период на раното Царство. Партите не можеле во Ерме-
нија да го истрпат римското влијание, зашто тоа би претставувало
опасност за партското владеење во Месопотамија и во западните са-
трапии. Од своја страна, Римјаните не можеле да се помират со вла-
деењето на Партија над Ерменија, бидејќи тоа претставувало пречка .
за врските со источниот брег на Црното Море и создавало аостојана
опаоност за Сирија и Кападокија. Август ги вложил сите напори со
Ерменија да владее римски штитеник. Тоа, во 20 г. пред н. е. успеала
да го постигне истата мисија која од Партите ги добила знамињата.
Но, романофилскиот владетел на Ерменија не се одржал долго. Неус-
дешни биле и натамошните обиди на Август ерменскиот престол да го
обезбеди за римски кандидат. За да го заштитат својот штитеник, Рим-
јаните морале во Ерменија да започнат со воени операдии. Исходот на
експедидијата не бил поволен за Римјаните. Сдоред тоа, триумфот на
Август во Ерменија не траел долго, но затоа дак ни Партите не мо-
желе трајно да се укрепат во таа земја.
Поинаква била работата по малите малоазиски и сириски кне-
жевотва. На Понт, во Кападокија, во Комагена и во Боспорското крал-
ство владееле династи што биле зависни од Рим. Бившото Галатеко
кралство било дретворено во провинција; Херод Великиот, што ја до- ,
бил власта во 40 г. пред н.е. и кој за многу работи му бил должен на
Антониј, успеал и дри владеењето на Август да ја одржи власта над
Јудеја и во соседните области. По смртта на Херод јудејската држава
била доделена меѓу неговите сивови, а потоа нејзиниот главен дел,
т
Јудеја, влегол во составот на ировинцијата Сирија и бил иод уцраву-

вање на ирокуратор.
Во 25 г. иред н. е. Август од Египет уцатил труии во Среќна Ара-
бија (Arabia Felix). Но, оваа ексиедиција, која несомнено за цел имала
заведување контрола над трговските натишта што воделе во Индија,
завршила со целосен неусиех. Во Киренаика и во ировинцијата Аф-
рика, Август морал да ги одбие наиадите на јужните нлемиња.
Нумидија, што ја освоил Каесар, му била дадена на Јуба II, синот
на истоимениот Каесаров противник, што бил восиитуван на дворот
на Август и бил оженет со ќерката на Антониј и Клеолатра. Во 25
година пред н. е. Нумидија била нрииоена кон ировинцијата Африка,
а Јуба II за унравување ја добил Мавританија.
Римското царство, ири владеењето на Август, несомнено, имало
голем ирестиж. Август двапати иримал иратеништва од индиските
кралеви, како и од слободните народи од црноморските области.
7. АВГУСТОВАТА ДИНАСТИСКА ПОЛИТИКА

Преминот на власта сиоред наследноста е едно од редовните обе-
лежја на монархиската власт. Во времето на Римското Царство не
иостоеле никакви законодавни акти кои би го уредувале редот околу
наследувањето на престолот, но фактичкото признавање на монар-
хијата како иоследица го имало и признавањето на иравата на царот
власта да ја иредава според наследноста. Победата на Август, со из-
весен дел била условена со тоа што тој на политичката сцена се поја-
вил како наследник иа Каесар. Во официјалната титула Август еод-
влекувал дека е тој "син на боженскнот" Јулиј, и од своја страна аока-
жал грижа за наследникот. Животот на царското семејство бил во
центарот на вниманието. На членовите на тоа семејство им биле ука-
жувани иосебни почести: нредвреме добивале магистратури, им биле
доверувани разни военв и дипломатски мисии.
СЕМЕЈСТВОТО НА АВГУСТ
Август немал директни машкн наследници. Трипати се женел. Не-
говиот прв брак бил склучен набрзо ио основањето на вториот триум-
вират. Овој брак имал иолитички цели. Тој се ожевил со Клодија, нри-
ќерката на Антониј, ќерка на народниот трибун Клодиј и Фулвија. Но,
со Клодија набрзо се развел и по извесно време, одново од политички
сметки, се оженил со роднината на Секст Помиеј - Скрибонија. Од тој
брак се родила Августовата ќерка Јулија. Во истиот ден кога се роди-
ла таа, Август и дал развод на Скрибонија и одново стапил во брак со
Ливија Друсила која морала да се разведе со Тибериј Клавдиј Нерон,
огорчениот иротивник на триумвирите, кој кратко време пред тоа до-
II Н. А. МАШКИН 401 СТАРИОТ РИМ
i *?|
'Ш
iI
|Д бил амнестија. Овој брак бил без деца, но Ливија од првиот маж има-
2 ла два сина - Тибериј Клавдиј Нерон (идниот цар) и Нерон Клавдиј
Друс, рано иочинатиот иобедител на Германите. Во династиската по-
=| литика на Август се забележуваат ностојани колебања меѓу неговите
ј директни сродници и децата на Ливија. Набрзо ио враќањето од Ие-
ѕ ток, Август го ириближил кон себе синот на својата сестра Октавија
| - Маркел, што стаиил во брак со Августовата ќерка Јулија и неофи-
! iј цијално бил оцределен за наследник. Но, во 23 г. иред н. е. Маркел
!I умрел. Сиоред желбата на Август, Јулија сташ ла во брак со неговиот
1i пријател, познатиот војсководец Агрица. Агрииа добил вонредни ов-
■; ластувања, му била доделена трибунската власт (tribunicia potestas),
тој се јавува во улогата на совладетел на Август. Како зет на нрин-
кеисот, Агрипа бил негов директен наследник. Но, ни Агрипа не го
надживеал Август: во 12 г. пред н. е., ненадејно умрел. Јулија била
омажена за постариот Августов иоеинок Тибериј, кој, меѓутоа, то-
. гаш не станал наследник. Август ги посинил синовите на Агрица и
i i Јулија - Гај и Лукиј Каесар. Тие биле воспитувани на царскиот двор;
ј цорано отколку што се иредвидувало со законот, тие добиле право да
ј ' ирисуствуваатвосенатот.нредвремебилеизбиранинанајвисокидолж-
1ѓ ности, и иокрај својата младост биле определувани за извршување на
‘ разни мисии. По предвремената смрт, најирвин на Лукиј а иотоа и на
i Гај, Август го иосинил Тибериј (4 г. н. е.) што ночнал да игра голема
улога во нолитичкиот живот. Август со тестамент ја адоитирал Ли-
вија и од тоа време таа се нарекува Августа.
На тој начин, династиските нрашања, а во ирв ред нрашањето на
наследството на престолот, нри владеењето на Август добиваат осо-
бено значење, што несомнено упатува на монархистичкиот карактер
на неговата власт.
ПРИЈАТЕЛИТЕ И СОПАТНИЦИТЕ НА АВГУСТ

Во времето на Август, во иолитичкиот живот на Рим голема уло-
га играле не само личностите што биле во сродство со Август, туку и
неговите "пријатели" (amici), а истотака и “соиатниците" (comites); не
залудно, подоцна, терминот сошѕѕ се уиотребувал за означување на
овределена официјална иозиција. Август за многу работи се потпи-
рал врз Агрипа кој усиеал да ги нобеди политичките иротивници на
Каесаровиот цосинок. Самиот Агрииа, исто така, се грижел за сво-
јата лојалност на Август. Тој ио црирода бил војник, храбар и реши-
телен, но истовремено бил и малку иршрост во своите навики. Аг-
рииа имал огромен имот и многу средства потрошил за градење на
великолеини зданија (водоводот, храмот Пантеон итн.)
Голема улога на дворот на Август играл и Гај К илвиј Маекена.
Маекена припаѓал па истакнат род од сталежот на витезите. Тој, иако
му бил близок на Август, не добил никакви магистратури, но, селак,
Н. А. МАШКИН 402 СТАРИОТ Ѓ-ИМ
уште при вториот триумвират извршил редица значајни мисии. Ре-

чиси сите договори што во тој нериод ги склучил Октавијан, ги иод-
готвил Маекена. Уште поголемо значење имале наиорите на Маеке-
на да го привлече јавното мислење на страната на својот заштитник.
Маекена го оценил влијанието на уметноста врз јавното мислење. Кон
себе ги привлекувал поетите, врбувајќи ги на тој начин талентира-
ните ириврзаници на новиот режим, кои тој режим го опевале во свои-
те дела.
Изворите спомнуваат и други иријатели на Август. Тоа биле лу-
ѓе, главно, надвор од аристократскиот сталеж. Тие на Август му цра-
веле големи услуги, но, притоа, и самите се здобивале со големи имо-
ти. Уснесите на определена личност не може секогаш да се објаснат
со талентот и способностите. Опаѓањето на онштествениот живот,
порастот на бирократијата се одразуваат во тоа што самоволието на
принкедсот и протекциите на членовите на неговото семејство им го
пробивале патот на новајлиите, му помагале да направи блескава ка-
риера. Тоа особено јасно се покажало во следниот период.
Самиот Август ни нриближно ги немал способностите на Каесар.
Тој пред се бил просечен човек. Бил лош војсководец, а една иомор-
ска битка што се обидел да ја раководи, ја покажала неговата целосна
неспособност како адмирал. Но, уште од првиот чекор на политич-
ката сцена, дошле до израз неговите дилломатски способности. Во
бурните години по смртта на Каесар вешто лавирал меѓу ззвојуваните
групи, не притеснувајќи се да уиотреби кое и да било средство за да ја
постигне својата главна цел - освојувањето на власта. Бил свиреп и
алчен во времето на проскрипциите, а се согласил на помирување со
републиканците и покажал милост кон нив кога тоа било потребно.
Август умеел кон себеси да привлекува луѓе, да ги избира способни-
те и вештите што ќе ги извршуваат со успех неговите најразновидни
налози. Изворите го прикажуваат како внимателен човек, а Светониј
вели дека тој дури и разговорите со својата жена Ливија, за особено
важни теми, ги водел според однапред составен концепт.265 Август не
се истакнувал себеси на прво место, тој се согласувал на компромис
кога тоа било потребно, ја жртвувал формата заради суштината на
нрштата. Во своите мерки Август не бил новатор, но умеел да ги за-
бележи настроенијата на владеачките групи. И републиканската
надворешност на новото државно уредување и реставрациските стре-
межи во законодавството —сето тоа им одговарало на барањата на
тековниот миг.
265Suet., Aug., 84.

СМРТТАНА АВГУСТ
Август умрел во камданискиот град Нола, во својата 76 година.
* Кратко пред смртта, како што кажува Светониј, ги прашал дријате-
лите што го посетиле - што мислат, дали добро ја изиграл својата
ролја во комедијата на животот, и потоа веднаш го додал завршниот
стих: "Бидејќи диесата е многу добро изиграна, аплаудирајте и сите со
весели лица испратете не."266
На Август му бил приреден величествен закоп: според сенатска-
та одлука бил прогласен за божествен (divus).
8. ИСТОРИОГРАФИЈАТА ЗА АВГУСТ
Француските историчари и дублицисти од XVIII век честодати го
третирале прашањето за улогата на Август во историјата на Рим. Во
тоа време, во дрв план била карактеристиката на личноста. Во двор-
ските кругови на Франција, Август се славел како милостив монарх.
Олозиционерски настроените автори за него даваат остри негативни
судови: “Човек без срце, вера и чест", "подвижно и среќно чудовшп-
те" - вели за него Волтер. Поредокот што го основал Август - Мон-
тескје го нарекува долготрајно ропство. Морализаторска оценка за
Август, во прв ред, наоѓаме кај Гибон. Според неговото мислење, Ав-
густ "сакал да го измами народот со сеништата на граѓанскиот си-
стем на улравување".267
Со особена актуелност се здобило прашањето за принципатот по
излегувањето на вториот том од Момзеновото "Римското државно
право", во кое е поставено драшањето за јавноправните основи на
Августовото владеење. Момзен на оринкипатот гледа како на посеб-
на магистратура, потчинета на законот, затемелена врз општите прин-
ципи на римското државно право. Бидејќи сенатот во иериодот на
раното Царство, од правен аспект, претставувал највисока државна
установа, а царот со него официјално ја делел власта, Момзен овој
политички поредок на раното Царство го нарекува диархија, т. е. дво-
властие. Оваа теза ја дрифатиле некои историчари-дравници, но таа
лредизвикала многу дриговори. Во текот на додолго време, во цента-
рот на вниманието на истражувачите се наоѓало драшањето за тоа во
кој вид на државно уредување да се достави Августовиот дринкидат.
t Едвард М ајер принкипатот го дефинира како редублика. Целоста на
власта му дридаѓа на сенатот, а негов чувар и задггитник е дрвиот
I
i
ш Ibid., 99.
и7ГибонЕ., Историјата на опаѓањето и пропаѓаљето на Римското Царство, дел 1,1883, стр. 99
(ва руски јазнк).
граѓанин на републиката, принкепсот. Во ист правец прашањето го

решава Фереро. Според неговото мислење, Август навистина воспо-
ставил република, но апсентеизмот на бирократијата, покрај него-
вата желба, придонесол за зајакнувањето на царската власт. Во по-
новата историска литература погледот на' дринкипатот како на ре-
лублика го развива американскиот истражувач Хамонд. Слабата стра-
на на сите овие конструкции се состои во формалниот начин на прис-
тапувањеконпрашањето. Анализата на правната дозиција на Август,
несомнено, има големо значење, но таа мора да игра потчинета, а не
автархична улога. Многумина истражувачи истакнувале дека не по-
стои основа за негирање на монархистичките основи на владеењето
на Август. Таквиот поглед го дели Гардхаузен, авторот на олсежната
монографија за Август и за неговото време. Тој истакнува дека Ав-
густ уште од самиот почеток на својата политичка кариера се стре-
мел кон монархистичка власт и дека најпосле и го остварил тој идеал.
Августовата власт, според мислењето на Гардхаузен, била "необич-
на комбинација од обични релубликански магистратури". Другите
истражувачи (како Керст и Пелмаиж др.) укажале на влијанието од
хеленистичките монархии. Слично како хеленистичките владетели,
Август се стремел да најде верско образложение на својата власт;
хеленистичките традидии влијаеле врз развитокот на бирократскиот
апарат.
На Августовиот принкипат му е посветен трудот на рускиот на-
учник В. И. Герје, во кој писателот ги запознава руските читатели со
главните трудови за принкинатот во западноевропската литература.
Во таа расправа се приведени сериозни аргументи што го потврду-
ваат погледот на Августовиот нринкилат како на монархија. Втори-
от руски научник Е. Д. Грим, во "Студии од историјата на развитокот
на римската царска власт” укажал на неисторичноста на Момзено-
вата цравна конструкција. Сиоред Грим, царската власт се развивала
постапно и тој разгледува одделни етапи на тој развој. Р. Ј. В ш ер, бил
еден од првите што поставиле прашање за класната природа на Авгус-
товиот лринкилат. Според мислењето на Випер, политнчкото уреду-
вање што настанало во 27 година, било компромис меѓу најкрупниот
колонијален сопственик, каков што бил царот, и "старата лоседнич-
ка клаеа" - сенаторската аристократија.
Големо значење за истражувањето на историјата на принкипатот
имало и откритието на новата (антиохиска) варијанта на "Пописот на
Августовите политички дела" (Res gestae divi Augusti). Врз основа на
таа варијанта е реконструирана и официјалната оценка која и самиот
Август ја дал за својата позиција во државата. Август подвлекува fle
xa тој ги надвишува сите магистрати со своето влијание, со авторите-
тот (auctoritas).
Врз основа на тој текст поинаку е окарактеризирана власта на
Август, подвлечен е нејзиниот монархиски карактер (во студиите на
Хајнце, Гаже, Премерштајн).
Н. А. МАШКИН 405 стариот р т
На социјалните ирилики во нериодот на иринкииатот им е иосве-

тено големо внимание во Сајмовото дело "Римската револуција". Сајм
смета дека цринкииатот иретставувал резултат од долгогодишната
револуција што го изменила составот на римската олигархија. Ста-
ринската аристократија (nobilitas) го загубила своето иоранешно зна-
чење. Августа го поддржувале сенаторите од редовите на новајлии-
те, на италската муникииална ариетократија и на војската. Сајмовиот
труд е од значителен интерес иако е спорно неговото дефинирање на
настаните од 60-27 г. иред н. е. како револуција, додека во анализата
на социјалните иоместувања тој го игнорира робовладетелскиот ка-
рактер на социјалните односи од тоа време. 1
Во италијанската фашистичка историографија, Август бил идеа-
лизиран како смирител на Италија и творец на римската моќ. На паро-
лите од времето на принкинатот се гледало како на преседан на систе-
мот што владеел лод водството на Мусолини. Германските фашисти
Августа го вбројувале меѓу "карактерите создадени да владеат", во
"нордискиот тип"; ваквите фашистички искривоколчувања немаат ни-
каква врска со историската- наука.
За разлика од буржоаеките трудови, во советската историогра-
фија прашањето за Августовиот иринкипат е доведено во тесна врс-
ка со револуционерното движење на робовите и слободните сирома-
си. Од особено значење е “Прегледот" на В. С. Сергеев, што ii посве-
тил достоинствено внимание на социјално-економската иолитика на
црвиот цринкеис.
9. КУПТУРАТА ВО ВРЕМЕТО НА АВГУСТ

Времето на Август иретставува иериод на ироцут на римската
култура. Во негово време биле создадени книжевни и уметнички дела
што се здобиле со светско-историско значење и во текот на многу
столетија останале како примери. Тие дела се резултат на повеќеве-
ковниот развиток на римската култура, но истовремено цретставу-
ваат израз на оние идејни струи што се карактеристични за Августо-
вото време.
Во иериодот на Августовото владеење се збиднува цроцутот на
римската аоезија. Граѓанските војни не ја иресекле таа линија на раз-
витокот што се совнаѓа со средината на I в. пред н. е. Поетите од
периодот на Август ги продолжуваат традициите на Лукретиј и Ка-
тул. Несомнено значење имал мирот што Август го воспоставил и
што бил особено иоволен за привилегираните слоеви на италското
општество. Не е случајно што сите поети, сиоред својот произлез, се
Италци.
Италија на Рим му дала таленти што ја овековечиле римската иое-
зија.
За уметничката проза од тој период е карактеристичен истори-
скиот жанр. Истакнато дело на оваа епоха е "Историјата" од Тит Ли-
т
виј. Другите историеки дела од периодот на Август не се зачувани.

Судејќи според скудните податоци со кои располагаме, многу од нив,
се чини, имале дублицистички карактер.
КНИЖЕВНИОТ ЖИВОТ ВО АВГУСТОВОТО ВРЕМЕ

ОПАЃАЊЕТО НА БЕСЕДНИШТВОТО
Длабоките промени во политичкиот живот се одразиле и врз рим-.
ската книжевност. Векот на Кикерон претставува период на расцут на
римското говорнипггво. Реториката го запазува своето значење и во
лериодот на Август. Таа се предавала по училиштата, вршела влија-
ние на најразновидните книжевни родови. Но, беседничката вештина
полека почнува да одаѓа, општествените прилики не придонесувале
за нејзиниот расцут. Такит вака ја објаснувал таа појава: "Долготрај-
ниот мир, лостојаното отсуство на дејноста на народот, недрекина-
тата тишина во сенатот, строгиот сиотем на принкепоот - го смирија
и самото беседништво, како и cb друго11.268
Истовремено, Августовото време е период на книжевно созда-
вање на најдобрите римски поети. Постарите од нив - Вергилиј и Хо-
ратиј - својата поетска дејност ја започнале уште во времето на гра-
ѓанските војни.
ВЕРГИЛИЈ
Публиј Вергилиј Марон (70-19 г. пред н. е.) се родил во Северна
Италија, во близината на градот Мантова, во семејство на богат
земјопоседник. Се здобил со завидно образование, ја проучувал кни-
жевноста, реториката, бил запознат со епикурејската философија. Бур-
ните настани од времето на граѓанските војни се одразиле и врз суд-
бината на Вергилиј. Неговиот мал имот требало да им се додели на
ветераните. Но, го спасило заземањето на пријателите кај Октави-
јан. Вергилиј овој пат ја зачувал својата земја, но морал да ја загуби
при следната распределба. Сепак Вергилиј, со домошта од Маекена
(во чиј што круг влегол), станал сопственик на друг, ломал имот.
Вергилиј се дрославил со свовте "Буколики". Тие се составени од
десет песни, екроги, напишани под ^лијанието на идилите на грчкиот
доет од III в. лред н. е. - ТеокритуВо редицата еклоги Вергилиј ги
дрикажува ластирите, кои во дазувите на дриродата се натлревару-
Tacit, Dialogus de Oratoribus, 38.

ваат во создавањето песни: Тие ја опеваат природата што ги опкру-

жува, како и своите стада. Во некои од еклогите има и љубовни мо-
тиви; значајно место им е отстапено и на разни митолошки ликови.
Како и кај Теокрит, дејството во некои од еклогите се случува на Си-
килија, додека во други еклоги се збиднува во родниот крај на поетот
- Северна Италија. Во тие дела, посветени на природата, на мирните
стада и на селскиот живот - нашле свој одраз и современите поли-
тички мотиви. Во деветтата еклога се зборува за безбожните-војни
што ја зафатиле земјата. Во првата еклога (напишана, веројатно по-
доцна од другите) еден од пастирите е принуден да го напушти род-
ното пасиште, додека друг ветува молитви во чест на новото боже-
ство што се наоѓа во Рим и под кое што Вергилиј, без сомневање го
подразбира Октавијан.
Прилично самостојна е четвртата еклога, напишана во 40 година,
по Брундисискиот мир. Во неа писателот го предвидува раѓањето на
божјото дете, кое на земјата ќе и донесе мир и среќа на луѓето. Оваа
еклога не личи на другите; таа има карактер на свечено иророштво.
Уште во антиката се дискутирало за тоа на кого мислел Вергшшј под
исказот вечно дете, чие што раѓање го предвестувал. Во него комен-
таторите го гледале синот на Асиниј Полион, консулот од 40 годинај
познатиот јавен работник и писател, на кого што таа еклога му била
посветена. Но еклогата, најверојатно, е создадена под влијанието на
источните пророштва, кои под името Книги Еа Сибила, во тоа време
се здобиле со широка популарност.
Околу 29 г. пред н. е. се појавува новото дело на Вергилиј - “Геор-
гики". Тоа е дидактичко дело што му дава упатства на земјоделецот.
Делото било напишано по иницијатива на Маекена; во него се поттик-
нува чесната работа на земјоделците и е опеана Италија. Вредноста
на "Георгиките" се состои во тоа што не е сува расправа за земјодел-
ството, напишана е во стихови. Разните екскурси, пригодните сцени,
описите на природата, звучните стихови, вештата употреба на жкѓво-
писните средства на говорот - сето тоа ни овозможува "Георгиките"
да ги вброиме меѓу високите уметнички дела. Вергилиј ја поетизира
Италија, Сатурновата земја, најплодната и најубавата на светот. Со
славното минато на Рим треба да се гордее дела Италија. Голем број
стихови му се цосветени на прославувањето на Октавијан.
Главното Вергилиево дело "Аенеида” насловот го носи сиоред
името на легендарниот предок од јулиевскиот род. Тоа е создадено
споредлримеротна најголемите грчки епови - "Илијада" и "Одисеја".
Епот почнува со тоа како бурата на африканскиот брег го доте-
рала Тројанецот Аенеја кој ја напуштил Троја во пламен. Кралицата
Дидона на Аенеја му приредува срдечен пречек. На гозбата што Ди-
дона ја приредила во чест на неочекуваниот гостин, Аенеја подробно
раскажува за пропаѓањето на Троја и за своето патување, преполно со
доживувања. Дидониното сочувство кон Аенеја преминува во љубов.
Но, Јупитер на Аенеја му наредил да ја напушти Африка и да отплови
во Италија, како што му било предодредено од порано. Дидона не
можела да ја истрпн болката норади разделбата и се самоубила. На

патот кон Италија, Аенеја се запрел на Сикилија, каде што за време
на долгите скиташа морал да го закоиа својот татко Анхис. Аенеја ги
обновил сеќавањата за него со игрите и бил удостоен со средба со
татко си во иодземното царство. Таму Анхис му ја нретскажал суд-
бината на Аенеја и славната иднина на моќната римска држава пгго ќе
ја основаат нотомците на Аенеја. Во вториот дел од епот се зборува
за тоа како Аенеја восиоставува своја власт во Латиј. Тој мора да води
војни со локалните племенски водачи што имаат иоголеми сили, но
Аенеја го штитат боговите, и борбата со противниците завршува со
негова целосна победа.
Замислата и основната идеја на "Аенеида" целосно им одгова-
раат на Августовите цолитички тенденции. Вергилиј го опевал не-
говиот легендарен предок, кој уснесите не ги иостигал само благо-
дарејќи на неговата храброст туку и со иомош на својата набожност
(pietas), која тој ја иокажува и кон боговите и кон своите најблиски.
Во ликот на нобожниот Аенеја е предаден идеалниот Римјанин, чие
што однесување треба да служи како пример за потомството.
Еиот има верско-дидактички карактер. Тој има цел да ја воскрес-
не старата римска набожиост, иочитувањето на боговите, стравот пред
нив, верувањето во знаменијата, и Римјаните да ги иоттикне кон из-
вршување заветот на набожност и кон верските обреди.
Многубројните екскурси ii се досветени на идеализадијата на рим-
ската историја. Тоа е најјасно искажано во цророштвото на Анхис.
"Tu regere imperio populos, Romane, memento;

Hae tibi erunt artes, pacisque imponere morem
Parcere subiectis, et debellare superbos."
“Римјанине, овие ќе бидат твоите доблести: иомни дека мораш да

управуваш со народите, дека мораш да гк привикнуваш на мир, да се
смилуваш над победените, а да ги скротуваш неиокорните."269
На штитот што на Аенеја му го подарила неговата мајка Венера,
биле претставени најважните битки од римската историја. Како по-
следна била претставена битката кај Актиј и Августовите триумфи.
"Аенеида" имала за цел да аокаже дека од моментот кога Август
го воспоставил римскиот мир, иочнал нов, среќен век.
Авторот на "Аенеида" пред себе имал онределени цримери. Тие
примери не биле само Хомеровите епови, туку и разни епски дела од
хеленистичкиот иериод. Од римските иисатели Вергилиј, како и Лу-
кретиј, за пример го имал Аенеја.
Vergilius, Aeneis, VI, 851-853.

Многустраните и разновидни влијанија "Аенеида" не ја престо-

риле во суво, антикварно дело. Поетскиот талент на писателот, не-
говата љубов кон Рим и Италија - сето тоа придонесло тој да создаде
крупно аоетско дело. За силата на неговиот емоционален впечаток
сведочат уште античките извори. Така на цример, се зборува, кога
Вергилнј гн читал стиховите во кои се пророкувала предвремената
смрт на Августовиот внук Маркел, дека мајката на Маркел, што
црисуствувала на читањето, се онесвестила. "Аенеида" се здобила со,
речиси, сеолшто цризнание набрзо по овоето настанување. Поетот
врз неа работел многу години. Тој отишол во Грција, меѓу другото за
да го посети и местото каде што се наоѓала Троја, родниот крај на
неговиот легендарен херој. Но, во Грција се разболел и заедно со Ав-
густ се вратил во Италија, каде што набрзо умрел. Вергилиј "Aene
i a " ја сметал за недовршено дело и забранил таа да се објавува, но
таа, ио наредбата на самиот Август, селак била издадена.
Во историјата на римската книжевност, творештвото на Верги-
лиј вретставува една од најважните етаии. Вергилиј ја иознавал
александриската школа; александринизмот влијаел врз неговото тво-
рештво, но, и иокрај тоа, Вергилнј создал чисти римски дела.
ТВ0РЕ1ТВ0Т0 НА ХОРАТИЈ
На кругот на Маекена му ирииаѓал и вториот поет од времето на
Август - Квинт Хоратиј Флак (65-8 г. пред н.е.).
Хоратиј бил син на ослободеник и е роден во јужна Италија, во
градот Венусија. Таткото на Хоратиј бил имашлив човек и умеел на
својот син да му овозможи широко образование. Хоратиј, најирвин
учел во Рим, а иотоа во Атина. Заедно со аристократската младина
што била таму, Хоратиј, и покрај својата млада возраст, стацил во
војската на Марк Јуниј Брут, стигнал до чинот воен трибун и уче-
ствувал во битката кај Филшш, цри што, според сопствените зборо-
ви, "срамно го отфрлил штитот".2711По лобедата иа триумвирите, Хо-
ратиј се вратил во Италија, каде што, како к Вергилиј, ја изгубил сво-
јата земјишна нарцела ври обновената иоделба на италската земја.
Морал да сташ на служба (како кваесторски иисар). Во тоа време за-
почнува неговата иоетска дејност. Младиот поет се зближил со Вер-
гилиј и тој го вовел во кружокот на Маекена. Од овој заштитник на
уметниците и иоетите, Хоратиј добил имот од средна големина, што
се наоѓал во бившата земја на Сабините. Преку Маекена, Хоратиј се
зааознал со Октавијан. По смртта на Вергилиј, Хоратиј, така да се270
270Horatius, Carmina 11,7.

Н. А. МАШКИН 410 СТАРМОТ РИМ
рече, го зазел местото на официјален цоет, и нему, во 17 година му

било доверено да ја состави химната, што била пеена при саекулар-
ните (вековни) игри. Извесно време Август на Хоратиј му го нудел
местото за негов секретар, но иоетот ја одбил таа ионуда, ценејќи ја
повеќе од се својата слобода и независнот.
Меѓу првите Хоратиеви дела биле сатирите. Хоратиј го следел
лримерот на Лукилиј, но повеќе од него обрнувал внимание на еле-
ганцијата на обликот. Хоратиј ги жигосувал иороците и недостато-
ците на луѓето што го ошсружувале: алчноста, надменоста, преголе-
миот раскош, лакомоста по наследство. Тој ги осудувал поетите без
талент, новајлиите што се замоќиле. Во неговите стихови нема ре-
волт и протести. Неговите стихови се пишувани во тешките времиња
на владеењето на вторите триумвири; со тоа можеби се објаснува тоа
што писателот не наведува ниту имиња, ниту општествени групи.
Своите политички настроенија Хоратиј ги изразил во "еподите",
кои, како и сатирите, се напишани во почетниот иериод од неговото
творештво.
Во седмата енода Хоратиј со неодобрување се обраќа кон војни-
ците што тргнуваат во граѓанската војна и го иодготвуваат пропа-
ѓањето на Рим. Безнадежноста и очајот се чувствуваат во шеснае-
сеттата едода од Хоратиј. Политичките симпатии на Хоратиј очиг-
ледно претежнуваат на страната на Октавијан: деветтата епода ја про-
славува победата кај Актиј. Писателот ја спомнува и втората победа
што ја постигна Октавијан, тоа е победата иротив "Нептуновиот син"
Секст Помпеј, кој, според зборовите на поетот, сакал на Римјаните да
им стави робовски окови.
Неспорно, најдобро Хоратиево дело се неговите оди. И во нив
нашол одраз политичкиот живот од тоа време.
Во една од нив, поетот римската држава (се чини од времето на
граѓанските војни) ја споредува со галија што го изгубила кормилото
и на која и се заканува опасност.271 Една друга ода272 е напишана по
повод победата на Октавијан против Клеопатра. Во многу песни што
настануваат во времето на принкипатот, Хоратиј го пропагира офи-
цијалниот поглед кон задачите на законодавството: мудриот управи-
тел мора да го поврати развишаниот морал, да ги казни пороците, да
им даде поттик на доблестите, да ја воскресне старата римска набож-
ност. Хоратиј ги поздравувал строгите закони на Август за семејниот
живот и тврди дека тие веќе донесле сигурни ллодови. Некои од оди-
те ја слават Августовата надворешна долитика, го ирикажуваат Ав-
густ како моќен освојувач кој на Рим му ги иотчинува далечните на-
2,1 Ног., Сапп.,!, 14.

роди. Тешко е да се каже колку поетот бил искрен кога го фалел Ав-
густа. Можно е, Хоратиј својот став и ставот на многуте претстав-
ници на владеачката класа во Рим, дека го изразил кога рекол: "Не се
плашам ниту од метеж ниту од насилна смрт се додека Каесар владее
со народите."173
Но, тоа што е главно во одите на Хоратиј, не се политичките те-
ми. Како и Катул, и Хоратиј е лирски поет. Тој дродоведал умере-
ност, но истовремено и разумно ползување на насладите. Carpe diem -
"насладувај се во мигот"274 - тоа била неговата парола.
Хоратиј најпрвин бил приврзаник на еиикурејството, а подоцна
почнал повеќе да се наклонува кон дравецот на стоидизмот. Но, тој
бил далеку од ригоризмот. Речиси при сите прашања приврзаник е на
златната средина (aurea mediocritas). Тематиката на неговите песни е
разновидна: пораки до пријателите, сдомени од минатото, лирски пе-
сни. Постојано наидуваме на мотивот кој најдобро е изразен во девет-
тата ода од првата книга:
"Отфрли ги мислите за тоа што ќе биде утре,
И каков било ден судбината да ти додели,
Внеси го во чистата полза, додека си млад,
Не презирај ги љубовните сласти, играта и песната1'.273
Во својата прочуена песна, позната под насловот "Споменик", ко-
ја додоцна била лредмет на многу имитирања, Хоратиј зборува дека
неговото име ќе се почитува додека лостои Рим, зашто тој еодската
десна ја дрелеал во италски стихови.276
Пред крајот на својот живот, Хоратиј напишал лосланија (episto
lae) упатени до одделни лица, кои, според своите мотиви, дотсетуваат
на неговите дочетни сатири. На лосланијата се надоврзува неговата
"Ars poetica", дообемно дело во стихови, досветено на разгледувања-
та на лоетското создавање.
ТИБУЛИПРОПЕРТИЈ
Истовремено со Вергилиј и Хоратиј, своите дела ги дишувале в
двајцата поети-елегичари - Албиј Тибул (54-19г. дред н. е.) и Секст
Пролертиј (околу 49-15 г. пред н. е.).
Тибул бил син на римски витез. Тој не му прилаѓал на кружокот на
Маекена, туку на кружокот на Марк Валериј Месала Корвин, релу-
т Ног., Carm.. Ш, 14.

С ЕМ И Н А Р З А НЛАСИЧНИ СТУДИИ
е т Ног..Сагш., I. II
“ lbid.,9.
т Ног., Сапп., Ш, 30.
Н . А . МАШКИН 412 С Т А Р И О Т РИ М
бликанец кој лотоа преминал на страната на Октавијан. Кај Тибул се

забележува влијанието на александриските поети. Своите најдобри
песни Тибул и ги посветил на својата љубов кон Делија (следејќи ги
примерите од александриските поети Тибул на својата сакана k из-
брал име од грчката поезија). За разлика од Вергилиј и Хоратиј, Ти-
бул ниту еднаш не го споменува Август, но и тој ја проколнува вој-
ната, алчноста и раскошот, а го оиева тивкиот селски живот. Среќни
биле лримитивните луѓе, кога не постоела соиственоста и омразата и
кога луѓето без работа ги добивале даровите од ириродата.
Проиертиј е роден во градот Асиси, во Умбрија. Тој бил иод вли-
јание на александриските иоети многу повеќе отколку другите лиса-
тели и со гордост себеси се нарекувал римски Калимах.
Љубовта кон Кинтија - надарената жена, што пишувала стихови
и била наклонета кон музиката - е главната тема на Пронертиј. Пред
читателот се изложуваат сите лерилетии на еден роман, од разбуду-
вањето на симнатиите иа до неверството на Кинтија и раскинувањето
со неа. Во духот на александриската школа, Пролертиевите елегии се
лолни со разновидни реминисценции од римската и грчката митоло-
гија. Пролертиј му лрилаѓал на кругот на Маекена и го ллатил својот
данок на официјалната тематика. Во редица песни тој ја опевал рим-
ската древност.
ОВИДИЈ
Помлад лоет на Августовото време бил Публиј Овидиј Насон.
Тој лроизлегувал од некој стар витешки род и се родил во Сул-
мон, град во земјата на Пелигните. Во Рим и во Атина Овидиј се здо-
бил со широко образование. Како поет му бил близок на Тибул и како
него и тој ја имал заштитата од Валериј Месала. Во своите дела Ови-
диј е видливо зависен од своите лретходници; но, кај него нема дла-
бочина и во неговите лесни има ловеќе артифициелност отколку кај
неговите образци. Овидиј се родил во 43 година, тој, значи не можел
да се сеќава на стравотиите од граѓанските војни, кои луѓето ги до-
веле до искрено величење на новиот систем, кој на луѓето им донесол
мир и слокојство. Таквите пофалби за Овидиј се само формули и ка-
лапи што морале да се следат. Но, благодарејќи на силата на својот
талент, тој услеал да создаде султилни дела што го овековечиле не-
говото име.
Делата од раниот лериод на Овидиј и се лосветени на љубовната
тематика.
Прво дело на Овидиј биле љубовните елегии ("Amores"). Поетот ја
олева својата сакана Корина и, слично како и неговите нретходници,
му дава тек на роман. Набрзо ло љубовните елегии се појавило вто-
рото дело, "Heroides" што содржи лораки од познатите митолошки
хероини до своите љубовници (лораката од Пенелопа до Одисеј, од
Елена до Парис, од Дидона до Аенеја и други).
Како меѓник на секоја одделна аорака се земени сижеа од мито-

логијата. Но Овидиј ги снижува аоауларннте митолошки ликови, им
дава свое толкување, кое лонекогаш е на границата до иронијата. Не-
говата Пенелоиа е незаштитена жена што стравува за верноста на
својот маж. Пораките на Дидона се обични љубовни арекори уаатени
до љубовникот што ја наиуштил. Во двете дела има многу оишти
разгледувања за љубовта и нејзиното значење, за односите меѓу вљу-
бените. Тие разгледувања несомнено се во саротивност со идеите со
кои е ароникнато законодавството на Август за семејството и бра-
кот. Тој јаз уште иовеќе се продлабочува во Овидиевиот еа "Љубов-
ната вештина" (Ars amatoria). Овидиј им дава совети на љубовниците
како можат да ностигнат успех кај иредметот на својата љубов и како
треба да се однесува љубовникот за да го одржи настроението на сво-
јата сакана кон себеси. Посебна глава е иосветена на иоуки кон вљубе-
иите девојки. Епот е нанишан со елегантни стихови, во нив има многу
духовити мисли, но и многу фриволност. Во извесна смисла енот прет-
ставува иародија на Августовото законодавство против прељубата.
Подоцна, Овидиј се бранел дека во еаот се зборува за љубовниците од
нижите класи, за куртизаните, на кои не се однесувале Августовите
закони. Но, дури и аоврпгаото иознавање на делото ќе иокаже дека
иисателот мисли на римските дами од новисокото оаштество.
Подоцна, Овидиј се арефрлил на митолошки сижеа. Тој ги напи-
шал "Фастите" во кои ги изложува обредите и нреданијата за римски-
те празници. Овидиј го фали Август, честоиати губејќи го чувството
за мерка.
Големото Овидиево дело го носи насловот "Метаморфози", т. е.
“Преобразби”.
Овидиј од митологијата избрал разни ариказни за ареобразбите
на луѓето во животни, билки, камења, соѕвездија. Но, иако ја нокажу-
вал својата ученост, Овидиј и натаму останувал истиот оној безгриж-
ник, аонекогаш и лекомислен автор на еротски дела. На боговите и на
хероите не им се својствени само човечките страсти: според своите
навики и размислувања тие не се разликуваат од Овидиевите совре-
менипи, од Римјаните од највисокото општество.
Во "Метаморфозите" Овидиј дава свој арндонес кон оаштестве-
но-политичките концеации агго ги ароаагирале и другите поети. Пр-
вата книга зааочнува со оаисот на Сатурновото царство, на златниот
век, кога луѓето живееле без никакви закони, кога ариродата го да-
вала сето она што било најдобро за животот.
Еаот завршува со приказната за аретворањето на Јулиј Каесар во
ѕвезда и со арославувањето на Август.
Во 8 година, Овидиј, во некаква аоврзаност со случајот на мла-
дата Јулија, бил арогонет во градот Томи, на зааадниот брег од Цр-
ното Море.
Се цретпоставува дека аричината за тоа бил еаот "Љубовна вешти-
на". Повеќе од една година траел аатот до далечната аокраина, која
на Овидиј му се сторила сурова и клета. На оаравдувањето кон себе-
си и на копнежот по Рим, Овидиј им посветил две дела: "Tristia" (Таги)

и "Писма од Понт". И иокрај носталгијата, Овидиј се иотврдува како
мајстор на иронијата, а митолошките мотиви ио разни поводи тој ги
обработил со силата на поранешниот блескот, понекогаш и со леко-
мисленост. Овидиј живо ја опишува локалната ирирода и животот на
домородците. Овидиевите поплаки не ја иостигнале целта. Август оста-
нал глув кон неговите молби. На Овидиј не му иростил ниту наслед-
никот на Август и поетот умрел во нрогонство, околу 17 г. на н. е.
Овидиј е иоследниот голем поет на Августовиот цериод. Врз не-
говите дела извршила влијание реторската школа, но, и иокрај тоа,
исклучителниот и витален талент на Овидиј нридонесол неговите де-
ла да останат како еден од најдобрите примери на римската поезија.
ВЕРСКАТА ПОЛИТИКА НА АВГУСТ

Тенденциите за реставрација, во извесна мера, се карактеристич-
ни и за книжевноста, и за историските дела, но тие се особено забележ-
ливи во религијата.
Пред крајот на Републиката, вишите класи на римското опште-
ство се однесувале индиферентно и дури скеитично кон прашањата на
религијата. Во времето на граѓанските војни дошло до своевидна ре-
акција што нашла одраз во Августовите верски реформи. Август ги
реставрирал старите храмови и градел нови. Се обновувале древните
обичаи и празници. Во верскиот живот големо значење добиле разни-
те колегии, чие настанување било многу одамна. Благодарејќи на нас-
тојувањето на Август, биле иополнувани таквите верски магистра-
тури кои поради разни причини, долго време останувале непополнети.
Уште од дамнешни времиња за римскиот живот било карактеристич-
но навлегувањето на разни источни култо.ви. Особено многу нивни
приврзаници имало меѓу нижите и средните класи од населението.
Август им оддавал должно внимание на грчките божества и на ста-
рите грчки верски обичаи, но имал негативен став кон источните кул-
тови. На пример, во градските атари било забрането да се градат хра-
мови што биле посветени на египетските богови.
Верско-реформаторската дејност на Август пред себе немала са-
мо реставраторска цел. Се чувствувала потреба од верско образло-
жување на новиот политички поредок, односно за негова верска санк-
ција. Поголема почест отколку порано им се оддавала на божествата
- заштитници на јулиевскиот род: Марс, Аполон и Венера. Се ѕидале
храмови и се создавал култ кон тие божества. Такви се "Августовиот
мир" (Pax Augusta), "Фортуна на (Августовото) враќањето" итн. Ис-
товремено се пропагирала и мислата за доаѓањето на новиот век. Тоа
најјасен израз имало во таканаречените саекуларни игри што се одр-
жале во 17 г. пред н. е.
Претставата за векот, како за време на животот на истовремено
родените поколенија, ироизлегува од етрурските верувања. Саекулар-
ните игри уште од древните времиња биле ирославувани приближно

на секои сто години, но, иред крајот на Републиката, тој рок на праз-
никот се поклопил со времето на борбата меѓу Каесар и Помпеј, така
што игрите не биле одржани. Август тоа го иснолзувал, и благодаре-
ние на разновидните досетувања било определено игрите да се иросла-
ват во 17 година. Празникот траел три дена и се одликувал со вонред-
на величественост. Пооледниот ден, свечената богослужба се одржа-
ла на Палатин, каде што бил дворот на самиот Август. Откако им би-
ла принесена жртва на Аполон и на Дијана, хор од девојки и момчиња
ја иеел химната што ја сочинил поетот Хоратиј. Во химната се воспе-
вало величието на Рим, најдобриот град на земјата, се зборувало за
доаѓањето на новиот век што ќе го одбележи триумфот на најдобри-
те човечки својства - верноста, честа, срамот и јунаштвото. Во химна-
та била восиеана и Августовата надворешна и внатрешна политика.
По смртта на бившиоттриумвир Лепид, што ја имал позицијата на
голем понтифик, Авгуот бил свечено избран за голем понтифик (во 12
г. пред н. е.) и на тој начин станал признат главатар на римската рели-
ѓијаГ
Искуството и примерот од хеленистичките монархии извршиле
несомнено влијание и врз официјалната идеологија на Римското Цар-
ство. Во Рим и во Италија бил почитуван генијот на Август, чија прет-
става била ставана заедно со најголемите ценети семејни божества -
ларите. Покрај тоа, центар на секој реон на градот Рим го чинело
светилиштето посветено на ларите, меѓу кои се наоѓал и генијот на
Август. За култот на ларите се грижеле специјални магистри што би-
ле избирани секоја година. Царскиот култ со особено значење се здо-
бил во провинциите. Верноста кон Август била зацврстувана со посеб-
на заклетва, чијшто образец е најден во Пафлагонија, на местото од
градот Гангра. ЗаколнуваЊето се однесувало на Ѕевс, земјата, сонце-
то и на самиот Август дека ќе се прави само добро за Август и за не-
говото потомство и се иовикувале најразновидни несреќи за оној што
ќе го прекршел заветот. Во хеленизираните области култот кон ца-
рот бил цродолжение на вековните традиции; на Запад широко се
раснространил и станал израз на лојалноста на местното. население.
АРХИТЕКТУРАТА И ЛИКОВНИТЕ УМЕТНОСТИ

Во времето на Август архитектурата и ликовните уметности се
развивале во ист правец како и поезијата. Рим одново бил изграден;
според зборовите на старите историчари, од град од тули се цретво-
рил во град од мермер.277 Новите архитектонски објекти и уметнич-
217Suet., Aug., 52, Саѕѕ. Dio,, LVI, 30; Aurelius Victor, De Caesaribus, Augustus.
r
ките споменици требало да сведочат за римското величие, за настана-

тиот мир и благосостојба, за враќањето кон добрите обичаи на аред-
ците, за заслугите на самиот иринкеис, ирвиот граѓанин и синот на
божевниот Јулиј. Главен иомошник на Август му бил Агрииа, за чие-
што нм.е се сврзуваат редица монументални градби. Август изградил
театар кој во чест на својот внук го нарекол Маркелов театар; тој го
реставрирал и го обложил со мермер Помдеевиот театар. Август из-
градил водовод, величествени терми, го издигнал нространиот Пан-
теон - храмот носветен на боговите-заштитници на јулиевскиот род.
Карактеристичен за римскиот архитектонски стил од почетокот
на Царството е мавзолејот на Август. Според својата идеја, оваа
ориенталско-хеленистичка зграда е традиционално италски облику-
вана (аотсетувала на етрурски надгробен сиоменик). За архитектура-
та од времето на Август е карактеристично и враќањето кон класич-
ните обрасци. Како аример за таков сиоменик може да се земе храмот
во галскиот град Немаус (Ним) што бил изграден во коринтски стил;
храмот се одликува со симетрија, едноставност и со совршенство на
деталите.
При владеењето на Август било завршено и цреуредувањето на
римскиот Форум што било започнато уште во времето на Каесар. Фо-
румот бил ироширен и украсен со нови градби. Бил изграден и Јулие-
виот форум, а од неговата северна страна бил цридодаден нов форум,
Августовиот форум, на кој можеле да се видат статуи на многу ис-
такнати луѓе од римското минато. Градбата што го изразувала глав-
ннот правец на политиката на Август бил "Олтарот на Мирот" (Ага
Pacis), што бил изграден меѓу 13 и 9 г. иред н. е. Сиоменикот не е зачуван
целосно, но се најдени одделни негови фрагменти, како и негови ири-
кази на иари. Едноставноста и хармонијата се комбинираат на тој ма-
сивен сноменик. Тоа било арост четириаголник, оикружен со ограда,
украсена со орнаменти и барелјефи. Орнаментот цретставувал стил-
изирано комбинирање на илодови и листови што требало да укаже на
благосостојбата и богатството на Италија. Истата тема ја третирале
и некои релјефи. Персонификацијата на Италија е прикажана како
жена-хранителка, оикружена со симболн на плодност. Другите сим-
боли прикажувале нринесување на жртви од страна на Аенеја, леген-
дарниот цредок на Август, а исто така и Августовото семејство во
верска процесија. Погледната во целост, целата композиција треба-
ло да сведочи за благодетите на Италија и за враќањето на римското
оиштество кон древните обичаи. Сето тоа било доведувано во врска
со дејноста на Август и на јулиевскиот род.
Релјефите на олтарот ја иродолжуваат традицијата "на сукцесив-
но наративниот стил на прикажување". Уметникот што нокажал го-
лема грижа за иортретската сличност на главните лица, му останува
доследен на реалистичкиот стил, но е далеку од натурализмот; за него
е карактеристична стилизадијата во духот на класичните грчки сио-
меници- Таа стилизација имала за цел иојасно изразување на идеите
на целата комиозиција.
Најимнозантен саоменик на иортретната уметност е Августова-

та статуа од Примаиорта. Таа, веројатно, настанала во 20 г. нред н. е.
во врска со уснесите на источната иолитика. Август б.ил иретставен
како војсководец што им се обрнува на своите војници. Во целост,
статуата врз гледачот остава внечаток на спокојство, моќ, едностав-
ност и величие. Во Август како да биле олицетворени цртите кои Вер-
гилиј му ги припишувал на Аенеја.
Слично како својот легендарен иредок, Август бил претставен
како човек што се истакнува со својата "набожност и оружје” (pietate
insignis et armis).3711
Помало значење имала стилизацијата во иортретите на приват-
ните лида, кои од иортретите на цретходниот период се разликувале
со иосуптилната обработка. Во времето на Август се забележува и
развитокот на женскиот реалистичен вајарски портрет што ги ире-
несува индивидуалните црти. Со живост се карактеризираат и прет-
ставите на децата во ироцесиите што биле прикажани на “Олтаротна
мирот”.
Во времето на Август сликарството се црименувало, како и пора-
но, за декоративни цели. Примери на таквото сликарство наоѓаме во
Помиеи; покрај тоа е застапено и на сликите на ѕидот на таканаре-
чената вила на Ливија.
Во историјата на римската култура, времето на Авгусѓ има цо-
себно место. Тоа е "златниот век" на римската уметност и книжев-
ност. Делата од тоа време ја славеле и ја пропагирале Августовата
иолитика, но, истовремено, во уметноста биле совладувани и хеленн-
стичките влијанија кои доаѓале до особен израз во времето на Сула;
и натаму е ирисутно враќањето кон италските и класичните грчки об-
расци, кое почнало уште во времето на Јулиј Каесар. Од тие елемен-
ти, меѓу кои италските традиции се здобнле со доминантно и цреоб-
разително значење, се создава класичниот римски стил што извр-
шил огромно влијание врз цодоцнежниот развиток на европската
култура.
m Verg.. Acn.. VI. 403,

ГЛАВАХХУ
ДАРЕВИТЕ ОД ДИНАСТИЈАТА НА
ЈУЛИЕВЦИТЕ-КЛАВДИЕВЦИТЕ
1. ТИБЕРШ (14-37 Г. Н. Е.)
Политичкиот систем што го ооновал Август се потврдил како цврст,
бидејќи дретставувал усдешен комдромисмеѓу разни грудации на рдм-
ското робовладетелско општество, гарантирал владеење со робови-
те и овозможувал одбрана на римските граници. Тој систем бил свр-
зан со имињата на Каесар и Август, за родот на Јулиевците; и затоа,
иако немало државни акти за начинот на наследувањето на престо-
лот, до смртта на Август и по смртта на неговите наследници, власта
преминува на членовите од неговото семејство, на Јулиевците - Клав-
диевците. Стапувањето на власт сенатот го санкционирал со специ-
јална одлука ipfo имала сила на закон. По смртта на Август, власта
преминала врз неговиот посинок Тибериј Клавдиј Нерон (по доси-
нувањето - Тибериј Јулиј Каесар) што владеел од 14 до 37 година (ка-
ко цар се викал Тибериј Каесар Август).
Август немал симпатии кон својот посинок. На Тибериј често-
пати му биле доверувани важни мисии, кои тој успешно ги извршу-
вал, но Август, и докрај тоа, првенство му давал на својот внук, Мар-
кел, потоа на Агрипа, а по неговата смрт на посвоените внуци Гај и
Лукиј Каесар. Дури во 4 г. н. е. Август го посинил Тибериј, но очиглед-
но не го сметал рамен на другите наследници кои умреле предвреме,
така што и во својот тестамент запишал: "Бидејќи свирепата судбина
ми ги одзеде синовите Гај и Лукиј, мој наследник нека биде Тибериј
Каесар''.279
СВОЈСТВАТА НА ТИБЕРИЈ
Запоставеноота на дворот несомнено се одразила врз карактерот
на Тибериј. Кога дошол на власт, веќе имал над педесет години. Бил
искусен војсководец и дипломат, директно запознат со ситуацијата во
многуте области на Римското Царство.275
275Suet., Tiberius, 23.

Сомнителноста и лидемерието, свиреиоста и недовербата кон

околината - тоа се цртите со кои Такит го карактеризира Тибериј. Но,
врз судовите на Такит несомнено влијаела ситуацијата од времето на
Домитијан, кога тој историчар живеел. Ликот на дарот-тиранин бил
пренесен во минатото.
По величествениот закоп на Август, сенатот, сиоред Такит, му се
обрнал на Тибериј со молба да биде наследник на Август. Тибериј
најирвин на тоа одговорил со одбивање. Но, преминувањето на власта
во рацете на Тибериј уште порано биле решено, така што неговотб
одбивање било проста формалност, знак на иочитување кон сенатот.
ПОЛИТЖАТА НА ТИБЕРИЈ КОН СЕНАТОТ

Тибериј иовеќеаати иодвлекувал дека кон сенатот ја нродолжува
иолитиката на својот иретходник. Една од неговите први мерки била
зајакнувањето на власта на сенатот.
По смртта на Август, прекинале да се состануваат изборните ко-
митии и изборот на магистратите преминал кај сенатот. На тој начин,
формално, сенатот станал не само највисока законодавна, туку и нај-
висока изборна установа.
Првите години од владеењето на Тибериј се одбележани со сло-
гата меѓу цринкепсот и сенатот, но потоа таа се нарушила.
БУНТОТ НА ПАНОНСКИТЕ И РАЈНСШ Е ЈШГИИ

Август ги ирезел сите мерки во своите раце да концентрира не-
ограничена власт над војската, а истовремено да се ослободи од иосто-
јаната контрола над семоќната војска. Со војската командувал тој
лично и таа требало да стане сигурна потпора на неговата власт. Ле-
гиите биле распоредени по пограничните провиндии заради заштита
на границата. Ветераните добиле земјишни пардели. Но, набрзо по
смртта на Август, избувнал бунт на панонските легии (во 14 година).
Востанието било предизвикано од тешката цоложба на војниците во
легиите.
Барањата на војниците имале професионален карактер; тие пред
сb се бореле за зголемување на платите, за скратување на воениот
рок, за отпуштање на ислужените ветерани. Во Панонија тргнал Друс,
синот на Тибериј; тој го задушил востанието со сите расположливи
средства во кои влегувало и тоа што неговите агенти затемнувањето
на месечината го толкувале како знак што бил неповолен за воста-
ниците.
Речиси истовремено и од истите нричини се разбунтувале и рајн-
ските легии. По поразот на Вар, тие биле пополнети со римски плебејци
и со ослободени робови што биле главните иницијатори на немирите.
Тие имале барања аналогни на барањата од панонските легионе-

ри. Војниците сакале да го прогласат за цар својот војсководец - ме-
ѓу трупите популарниот Германик, внукот на Тибериј. Но, Германик
не прифаќал да ја нрими власта од радете на востанидите. Тој ги под-
мирил барањата на востаниците и ги убедил дека треба да се восноста-
ви дисциплина и да се цредадат иницијаторите.
ТИБЕРИЈ И ГЕРМАНИК
После тоа, Германик презел редица доходи против Германите. Но,
набрзо бил отповикан во Рим и иоходите преку Рајна биле прекинати.
Тибериј не сакал да иродолжат активните оиерации затоа што тие
иодразбирале многу средства. Во одлуката на Тибериј извесна улога
играле и личдите моменти. Германик имал голема популарност како
во војскататака и во престолнината. Опасноста од династиска борба
била реална уште од првите денови на владеењето на Тибериј. Набрзо
no неговото доаѓање на власт, бил убиен најмладиот син на Јулија и
Агрипа, кого што Август го исиратил во прогонство. По извесно вре-
ме, еден од робовите на загинатиот лочнал да се ирикажува како заги-
натиот госдодар и привлекол кон себе многу приврзавици, се додека
Тибериј не усиеал да го оневозможи. По враќањето од Запад, Гер-
маник бил оддалечен од Рим. Нему му биле доверени важни задачи на
Исток. Германик на ерменскиот црестол донесол римски кандидат и
ги регулирал односите меѓу Рим и Партите. Каиадокија и Комагена
биле лретворени во римски ировинции. По завршувањето на тие рабо-
ти, Германик отишол во Египет, а потоа се вратил во Сирија. Во 19
година, во Антиохија ненадејно се разболел и умрел. Во Рим се доја-
ввло сомневање дека го отрул намесникот на Сирија и тоа не без знае-
ње на царот. Останките на Германик биле иренесени во Рим. На за-
копот присуствувала огромна маса варод. Во сите слоеви од римско-
то население се жалело за смртта на младиот војсководец.
По смртта на Германик, односите меѓу Тибериј и сенатот се вло-
шиле. Во последниот иериод од владеењето на Август, сенаторскиот
сталеж зајакнал. Исчезнале од сцената оние што се сеќавале на цро-
скрипциите. Покрај политичкото значење, римеката аристократија
сенак имала влијание и извесна независност. Старите политички тра-
дидии се уште биле живи. За идеологијата на сенаторскиот сталеж,
како и иорано, било карактеристично поклонувањето иред реиубли-
канските херои. Сенаторската оиозидија се иројавила уште во први-
те денови на владеењето на Тибериј; покрај фалбоспевните говори,
дарот можел да слушне и редида иронични забелешки. Израз на опо-
зидионерските настроенија била длабоката жалост по цовод смртза
на Германик и ионредното внимание кон неговата вдовица, Агрипина
Постарата. Во иомала или поголема мера таа одозидија ја слабеела
царската власг, воената диктатура, а наслроти тоа, објективната си-
туадија барала нејзино задврстување.
За тоа сведочеле бунтовите на легиите.
БУНТОВИТЕ ВО ПРОВШЦИИТЕ
Немирни биле и провинциите. Во 21 година почнало движењето
во Тракија што била во позиција на зависна држава. Во истата, 21
година, избувнал бунт во Галија што бил предизвикан од товарот на
даноците. Главна улога во востанието играле племињата на Хаедвите
и на Треверите; ним почнале да им се придружуваат и другите племи-
ња. Движењето се заканувало да ја зафати целата Галија. Востани-
ците се надевале во осиромашувањето на Италија, во несигурноста и
слабоста на римските трупи. Но и Римјаните не дозволиле сите во-
станици да се обединат; востанието било задушено со помошта од
некои водачи на галските племиња. На Римјаните им било значително
потешко да излезат па крај со востанието во Нумидија. На чело па
востанието бил Нумидиецот Такфариват, кој пред тоа служел во рим-
ската војска. Востанието почнало во 17 година. Проконсулите на Аф-
рика подолго време воделе воени акции против него. Моќта на Так-
фаринат растела, нему му се придружувале многу нови племиња. Рим-
јаните, дури, морале да испратат една легија од Панонија. Дури во 24
година востанието конечно било задушено.
Во 24 година, еден војник од праеторијанските кохорти, Куртисиј,
подготвувал бунт на робовите на југот на Италија, каде пгго по ог-
ромните иасишта имало многу овчари, кои, според зборовите на Та-
кит, биле “днви и бестрашни робови".280Кваесторот Куртиј Луп, што
се наоѓал во тие места, успеал востанието да го задуши во самиот
зародиш.
ФИНАНСИСКИТЕ ТЕЖОТИИ
Римската држава чувствувала финансиски тешкотии уште во по-
следните години при владеењето на Август. Тибериј, особено во пр-
вите годинн од своето владеење, локажувал вонредна штедливост и
економичност. Во врска со тоа неговата полихика кон плебсот е по-
инаква од Августовата. Вообичаените дистрибуции и натаму се за-
држуваат, но затоа се поретки и со помал раскош се приредувани теа-
тарските претстави, што честопати предизвикувало протести на рим-
ската толпа по театрите и бурни аплаузи упатени на артистите кои ќе
изговореле каков и да било успешен епиграм за сметка на Тибериј.
Економските тешкотии биле предизвикани од недостигот на па-
ри во оптек. Увозот во Рим и Италија претежнувал над извозот, итал-
ската трговија имала пасивен биланс и, како последида на тоа, благо-
™ Tacit, А п п . , IV , 2 7 .
m
родните метали се прелевале во источните провинции, а оттаму - ду-

ри и надвор од границите на Царството. Во сенатот се цокренувало
лрашањето за зајакнување на мерките за борба иротив раскошог. Но,
Тибериј одбил да го стори тоа, зашто таквите мерки ги сметал за мал-
ку ефикасни. Особена острина финансиската криза добила во 33 го-
дина, во врска со следната околност: било решено, врз основа на ста-
рите закони, да иочне борба иротив лихварството. Исилашените до-
верители иобарале враќање на заемите, цо што иарите иочнале да
исчезнуваат, и како што миогу должници истовремено почнале да ги
лродаваат своите нардели паднала и цената на земјата; како лосле-
дида на тоа пропаднале голем број семејства. Кризата била заирена
кога Тибериј, за да ја одржи валутата, во менувачни.ците внесол 100
мнлиони сестертии.
ПОЛИТИКАТА НА ТИБЕРИЈ ВО ПРОВИНДИИТЕ

И покрај недостигот на средства, Тибериј се одрекувал од зголе-
мување на даноците, кога тоа му било советувано."Должноста на доб-
риот настир - велел тој - е да го стриже стадото, а не да му ја дере ко-
жата".281 При владеењето на Тибериј биле повикани поголем број уи-
равители на цровинциите на одговорност цоради заканувања и зло-
употреби на својата власт. Своред зборовите на Такит, Тибериј во
сенатот истакнувал дека Рим и Италија не можат да живеат без иос-
тојаната поддршка од страна на провингџште.282
ПОСЛЕДНИТЕ ГОДИНИ ОД ВЛАДЕЕЊЕТО НА ТИБЕРИЈ

Внатрешната и надворешната ситуација во Царството довела до
зајакнување на воевата диктатура. Но Тибериј не сакал да зема ни-
какви нови титули ниту овластувања. Титулата имиератор не влегла
во соотавот на неговото име, тој одбил да го нрими почесното име
татко на татковината. Само на робовите им дозволувал да го викаат
госцодар. Тој не сакал ласкања, и иодлизурство, и еднаш, кога излегол
од куријата, извикал: "О луѓе, создадени за ропство!" Формално, осо-
бено во првите години на своето владеење, Тибериј се грижел да ја
наглаои својата лојалност кон сенатот. Во сенатот влегувал без сви-
та, изнесувал за разгледување важни прашања, дозволувал несогла-
сувања со своето мислење. Но, веќе во 15 година било дадено ново
т Suet, m , 32; Саѕѕ. Dio, LVU, 10,5.

“ Tacit, Ann., iil, 54.
•Н. А. МАШКИН 423 СТАРИОТ РИМ
толкување на стариот закон за навредување на величеството. Пора-

но, според тој закон на одговорност биле повшсувани оние кои со дре-
давство, со поттшснување на плебсот на бунт, со лошо уцравување на
државата би го намалиле величието на римскиот народ. При владее-
њето на Тибериј, за навредување на величеството најпрвин почнале
да се обвинуваат оние чии што зборови ш т постапки го навредувале
споменот на Август, а нотоа под тој закон почнале да се подведуваат
и сите невнимателни забелешки на адреса на Тибериј.
Немајќи доверба во својата околина, Тибериј го приблшкил кон
себе нраефектот на лраеторијанската гарда, витезот Лукиј Аелиј Се-
јан. Сејан иостаино стекнал иоклучително влијание на дворот и во
државата. Поттикнуван од честољубиви замисли, тој го отрул Тибе-
риевнот синДрус. Почнале процеси против истакнати сенатори, што
завршувале со осуда и со конфискувања на нивниот имот, со прбгон-
ства и со ликвидадии. Благодарејќи на коифискациите, од времето на
Тибериј во рацете на царот бил формиран значителен фонд од зем-
јишни ларцели во Италија и во западните лровинции.
Меѓу настраданите имало и роднини на царот. Биле прогонети, а
потоа и загинале луѓе што биле во роднински врски со Германик: н.е-
говата жена Агрипина, ќерка на Агрипа и Јулија, енергичната жена
што стоела на чело на дворската олозиција, како и нејзините деца
Нерон и Друс.
Во 26 година Тибериј го напуштил Рим и отишол во Кампанија, а
следната година на островот Калри, каде што живеел осаменички жи-
вот, улравувајќи со Царството и раководејќи оо сенатот по пат на
преписка. Откривањето на заговорот против него, подготвуван од Се-
јан, што сакал да се потпре врз праеторијанската гарда, за Тибериј
иретставувал удар. Овој настан ја удвоил недовербата и сомнител-
носта на стариот цар; според неговата наредба, лоради најразлични
поводи свирело биле осудувани оние кои со што и да било се чинеле
сомнителни. Тибериј умрел во 37 година. Според соошптуватвето на
Такит, него, уште при агонијата, ѓо задушил Макрон, праефектот на
лраеторијанската гарда, што дошол на местото на Сејан.
2. ГАЈ ЖАЕСАР (КАЛИГУЛА) (37-41Г.)

По смртта на Тибериј власта ја презел Германиковиот син Гај Ју-
лиј Каесар, наречениот Калигула.283Татковата иопуларност премина-
Ж1Caiigu/a - "ч н зм н ч еС и н на Германик и Августовата внука, Гај Каеоар лшвеел во логори-

т е на рајнската војска, меѓу војниците, и тој прекар го добил според детските војнички
чизмички.
ла и на неговите деца. Калигула почнал со амнестија на сите што би-

ле осудени при владеењето на Тибериј и неговите одлуки биле про-
гласени за неважечки. Поткажувачите биле казнети, законот за на-
вреда на величеството црекинал да се применува. Било дозволено пол-
зување на книгите што биле забранети при владеењето на Август и
Тибериј. За разлика од економичниот Тибериј, Калигула трошел ог-
ромни средства за театарски претстави и за подигање на нови згради.
Првиот период од владеењето на младиот цар е одбележан со слога
меѓу него и сенатот. Но владеачките кругови на Рим набрзо биле во
можност да се разочараат. Младиот владетел почнал да покажува стре-
меж за злоупотреба на власта. Заиочнале прогонства, во прв ред на
лица од сенаторскиот сталеж. Самоволието доаѓало до толкави крај-
ности што некои постадки на Калигула можат да се објаснат само со
негово душевно растројство. Слично како хеленистичките кралеви,
Калигула себеси се сметал за неограничен монарх. Тој инсистирал на
тоа да го викаат господар н за себеси барал божевни почести. Некои
го поздравувале како Јупитер Латијариски. Калигула вовел специја-
лен церемонијал, длабоко поклонување, целивање на нозете итн.
Значителните материјални средства кои беше ги собрал штедливиот
Тибериј брзо биле потрошени. Потоа Калигула применил најразно-
видни начини за да ја пополни државната благајна: бил конфискуван
имотот на осудените, биле организирани принудни лицитации, про-
винциите морале да плаќаат премногу високи даноци.
Во поглед на провинциите, Калигула бил далеку од политиката на
својот претходник. Јудејците, поради својата монотеистичка религи-
ја, иорано биле ослободени од учеството во култот на царот. Меѓу-
тоа, Калигула, што претендирал на божевни почести, не признавал
никакви исклучоди. Според негова наредба, во Ерусалимскиот храм
требало да се смести огромната статуа на царот. Калигула не го збу-
нувало тоа што извршувањето на наредбата можело да доведе до от-
ворено востание, кое навистина било подготвувано и било осуетено
единствено со иредвремената смрт на царот.
Политиката на Калигула кон Јудејците во Александрија предиз-
викала колеж на Јудејците, што го организирало хеленизираното на-
селение на градот, со поддршка на владиниот административен аца-
рат. На Калигула му била испратена делегација составена од Јудејци
во кои учествувал и философот Филон. Истовремено, свои пратени-
ци испратиле и александријците. Надвете странки им било дозволено
да зборуваат пред царот кој ги потврдил своите поранешни наредби.
Тиранскиот чин на владеењето на Калигула и дозволувањето на
робовите да ги поткажуваат своите господари предизвикало незадо-
волство не само кај сенатот, туку и кај командниот церсонал на
праеторијанците. Против Калигула бил скован заговор и на 15 јану-
ари 41 година, него го убил праеторијанскиот воен трибун Касиј Хе-
реа.
З.Ш ВДШ (41-54 Г.)

Е0ЧЕТ0К0Т НА ВЛАДЕЕВЕТО
Убиството на Калигула сенатските кругови го пречекале како ос-
лободување од тиранија. Некои од сенаторите помислувале на лро-
гласување реиублика, додека други сакале да изберат принкеис од
својата средина. Ваквите внатрешни спорови и колебања на сенато-
рите неочекувано ги прекинале лраеториЈанските војници, кои за цар
го прогласиле Тибериј Клавдиј Нерон Германиќ, стрикото на Кали-
гула и роден брат на Германик.
Клавдиј се родил во 10 г. лред н. е. и никогаш не се подготвувал за
лолитичка дејност. Тој немал крелко здравје и многу време носвету-
вал на занимавањето со наука. Бил иознавач на грчкиот и на етрурски-
от јазик, вљубеник во римските древности, автор на многубројните
комнилативни антикварни дела. Во своето семејство не му лосвету-
вале внимание ниту имал авторитет. Август за него се изразувал со
иронија. Тибериј не му давал никакви должности. Калигула, нависти-
на, го наиравил консул, но честоиати го лонижувал и го навредувал.
Прогласувањето на Клавдиј за цар локажало колкава моќ имала
лраеторијанската гарда. Сенатот, но плашливите обиди да прогласи
реиублика, бил принуден да го потврди тоа што го.одлучиле нраето-
ријанците, од кои секој како награда од Клавдиј добил по 15 илјади
сестертии.
ПОЛИТИКАТА КОН СЕНАТОРСКИОТ СТАЛЕЖ И ПЛЕБСОТ

Клавдиј своето владеење го залочнал со амнестија и со укину-
вање на одлуките на својот претходник. Тој во многу нешта се трудел
да ја следи Августовата цолитика. Во ирво време, новиот цар се стре-
мел да владее во слога со сенатот. Но, обидот за востание на војни-
ците во Илирија, во 42 г. н. е., што го лоддржувале некои сенатори, го
натерало да ја смени иолитиката кон аристократијата. Кон илебсот
Клавдиј ја иродолжил политиката на Август. При неговото владеење
биле трошени многу средства за ириредување игри. Како и Август. и
тој ириредувал саекуларни игри, иако од 17 г. пред н. е. се уште не
изминале сто години.
Во Рим и во Италија цри владеењето на Клавдиј изникнале нови
градби: се ѕидал нов водовод, се граделе латишта, одново се изгра-
дила Остија што станала главно италско лристаниште. При владее-
њето на Клавдиј, заради иригација, била донесена вода од Фучинско-
то Езеро и со таа вода требало да се наводнуваат значителни ловр-
шини.
ПОРАСТОТ НА БИРОКРАТИЈАТА
Во годините на цринкииатот значително се развила дарската
бирократија, така што при владеењето на Клавдиј таа била поделена
на три установи. Биле издвоени следните најважни царски канцела-
рии: ab epistulis, која се грижела за наредбите на дарот, a libellis, која се
занимавала со цримање и разгледување на жалби, и a rationibus - уста-
нова за уцравување со царскиот имот. Во дарсќите канцеларии биле
вработени ослободеници, коишто имале извонредно влијание. Ос-
лободениците биле и на чело на надлештвата. Тие установи биле лич-
но зависни од царот и играле голема улога во државниот живот. Би-
ле проширени правата на прокураторите што се здобиле ео ираво да
допесуваат еудски одлуки. Сдичпо па Август, Клавдиј дејствувал ка-
ко иоборник на традидионалната римска религија. Во Галија ја за-
бранил религијата на друидите. Во самиот Рим се обидел да ја огра-
ничи слободата на источните култови. Така, на пример, од Рим ги из-
гоетл Јудејците.-
ПОЛИТИКАТА КОН ПРОВИНЦИИТЕ

При владеењето на Клавдиј се забележува и нова политика кон
цровинциите. Уште ири самиот почеток на своето владеење тој лрезел
мерки да Ја оконча борбата меѓу Јудејците и хеленизираните жители
на Александрија. Зачуван е папирус што содржи писмо од Клавдиј до
александријците. Царот им советувал да ги прекинат*сите раздори со
Јудејдите и да не ги скусуваат нивните права; но, ниту Јудејдите, од
своја страна, не смееле да лретендираат на привилегиите што им биле
дадени на Хелените. Била укината наредбата на Калигула за сместу-
вање на статуата во Ерусалимскиот храм.
Јудеја извесно време била претворена одново во вазално крал-
ство, а за крал Клавдиј го поставил неговиот пријател Херод Агрипа,
што ги обединил речиси сите земји од Херод Велики. Но, по смртта на
Херод Агрипа, Јудеја одново станала прокураторска провиндија. Осо-
бено се важни мерките на Клавдиј кон царските провинции. Во 48
година дарот му предложил на сенатот да им даде ius honorum (ираво
да бидат избирани за сенатори) на жителите на Галија.284 Први во се-
натот биле воведени Хаедвите. Новата одлука се однесувала само на
Галија, но со тоа бил поставен темелот за вовлекување во сенатот и
на другите богати и угледни жители и од другите провиндии.
ш Значителен дел од говорот на Клавдиј, што бил одржан по то ј повод во сенатот, е зачуван
во облик на натпис во градот Лион. CIL, XIII, 1668.
СЕНАТОТ И ЗАЈМНУВАЊЕТО НА ЦАРСКАТА ВЛАСТ

Според тоа, редица мерки на Клавдиј иридонесле за дентрализи-
рањето на власта, за зајакнувањето на воената диктатура, што мо-
рало да доведе до изострување на односите со сенаторскиот сталеж,
чии што нретставници цо смртта на Калигула сакале да ирогласат
реиублика; затоа и нри владеењето на Клавдиј, од најразлични ио-
води, биле донесувани смртни иресуди на лидата што биле засомни-
чени за онозидионерско настроение.
Изострувањето на односите со сенаторскиот сталеж изворите го
објаснуваат со личните карактеристики на Клавдиј. Тој бил прика-
'жан како човек со слаб карактер, кој повеќе ја сакал книгата откол-
ку управувашето со државата. Клавдиј е пасликан како пасивеп и ко-
леблив човек, неуморен во јадењето и во унотребата на алкохолни
пијалаци. Истовремено се зборува н за неговата свирепост. Во тие
карактеристики има и видлива пристрасност. И нокрај таквите твр-
дења, има многу цричини за да се изведе заклучок дека Клавдиј ак-
тивно се занимавал со државните работи. Зачуваните епиграфски и
пишувани документи врз себе го носат цечатот на неговиот стил и
укажуваат на тоа дека ги составил или ги редактирал лично царот.
Сиоред тоа, иако во карактеристиките кои за Клавдиј ги даваат Та-
кит и Светониј, правилно се опфатени некои црти на неговиот ка-
рактер, сеиак многу нешта во нив се цреувелнченн.
Борбата против опозиционерски настроените сенатори, објектив-
ио, била последица иа зајакнувањето на царската власт: конфиску-
вањето на имотот на осудените го зајакнувало фискот, го зголему-
вало земјишниот фонд на царот, што иридонесувало за остварува-
њето на истата главна цел - зајакнувањето на дарската власт.
Со зајакнувањето на власта на римекиот монарх, царскиот двор
добивал cfe иоголемо значење меѓу робовладетелските кругови. Со
тоа може да се објасни необичниот ицтерес што изворите од тоа вре-
ме му го иосветуваат на жнвотот иа царскиот двор, на интригите ме-
ѓу роднините на царот и на фаворитите.
Цела редица скандалозни хроники е поврзана со името на жената
на Клавдиј - Месалнна, која извесно време имала големо влијание врз
царот. Месалина своеволно ностапувала толку многу што ири отсу-
ство на Клавдиј, решила свечено да го ирослави своето стаиување во
брак со еден сенатор. Тоа му било јавено на Клавдиј и, ао негова на-
редба, Месалина и нејзините соучесници, што биле нејзини блиски
луѓе, биле обвинети за обид за државен удар и биле цринудени да из-
вршат самоубиство.
Голема улога при владеењето на Клавдиј играле ослободениди-
те, меѓу кои особено се истакнувале Наркис и Палант. Тие не само
што уцравувале со дарските канделарии, туку и активно учествувале
во сите дворски работи. Набрзо но смртта на Меоалина, Клавдиј се
оженил со својата внука Агрипина Помладата, ќерката на Германик.
Според римските закони таквиот брак бил забранет, така што била
потребна сиецијална сенатска одлука, со која бил дозволен брак ме- !
ѓу стрико и внука. Властољубивата Агрипина отстранила многу лица :
што не и биле според нејзината волја. Клавдиј го имал родениот син ј
Британик, но по инсистирање на Агрипина го цосинил нејзиниот син
Лукиј Домитиј Ахенобарб, што го добил името Нерон Клавдиј Кае-
сар. Стремејќи се да му обезбеди власт на својот син, а себеси да си го !
заиази влијанието во државата, Агршшна го отрула својот маж и нај- ј
иосле го иостигнала тоа што го сакала: нраеторијанските трупи за цар 1
го прогласиле нејзиниот млад син и сенатот таа одлука ја санкцио- i
нирал без никакви тешкотии.
Владеењето на Клавдиј, без сомневање, оставило видна трага во
историјата на развитокот на римската царска власт. Клавдиј бил нро-
должувач на Августовата политика: истовремено, во неговите мерки
може да се забележат црти чиј што развиток имал значајни цосле-
дици во II век.
4. НАДВОРЕШНАТА ПОЈИШ А НА КАЛИГУЛА И Ш БД Н Ј

ПОЛШЖАТА КОН Ш А Н С Ш Е ПЛЕМИМ
Додека Тибериј во иоследните години од своето владеење водел
одбранбена војна на западните граници, неговиот наследник се оби-
дувал одново да тргне по иатот на освојувањата. Походот на Кали-
гула против Германите не довел до никакви битни резултати, туку
само му дал можност на царот бучно да го нрослави триумфот. Оста-
нале неостварени и илановите на Калигула да подготви една експе-
диција кон Британија.
При владеењето на Клавдиј Римјаните не дозволувале обедину-
вање на германските илемиња, туку ги иоддржувале кавгите меѓу раз-
ните племиња како и династиската борба што се водела меѓу самите
нив. Со Фригијпите иовеќе години била водена војна, но без никакво
особено значење. Во земјата на Убијдите, во 50-та година била осно-
вана colonia Agrippina (идниот Келн), која набрзо се претворила во
центар на романизацијата на Германите.
ОСВОЈУВАЊЕТО НА БРИТАНИЈА
За освојувањето на Бритите мечтаеле уште поетите од времето
на Август, но дури Клавдиј успеал да завладее значителен дел од Бри-
танија. Походот на Британија бил организиран во 43 година. Најпр-
вин на чело на ексиедицијата бил Аул Плавтиј, а подоцна во неа учест-
вувал и царот. Племенските водачи на Бритите, во јужниот дел од
островот, ја признале власта на Римјаните и им дале цомош во бор-
бата иротив сошхемениците. Но, Римјаните со северните племиња мо-

рале да водат долготрајна и. напорна војна. Во освоениот дел била
основана колонија на ветераните - Камулодунум (денешниот Колче-
стер), која заедно со трговскиот град Лондиниј (денешен Лондон), во
кој се населиле голем број римски граѓани, пододна се претворила во
дентар на римската цивилизација.
ОСВОЈУВАЊЕТО НА МАВРИТАНИЈА И ПРИСОЕДИНУВАМТО

НА ТРАКИЈА
Уште Калигула во Рим го викнал и го принудил на самоубиотво
мавританскиот крал Птолемеј, синот на Јуба II. Но, Римјаните не ус-
иеале да го освојат веднаш неговото кралство. Во земјата избувнало
востание и иотчинувањето на Мавританија било завршено дури во 45
година. Освоената област била аоделена на двете царски ировиндии
(Мавританија Тингитанска и Мавританија Каесаријанска), со кои ун-
равувале нрокуратори.
При владеењето на Клавдиј престанува да постои и Тракиското
кралство (46 година). Еден негов дел нотпаднал иод Моесија, додека
од другиот била образувана ирокураторска ировинција. Со легиите
што се наоѓале во Моесија командувал легат; тој имал задача да ги
варди земјите на долниот Дунав од навлегување на варварите.
РИМ И ПАРТИЈА
Во римско-иартските односи и натаму голема улога играло ер-
менското ирашање. Римјаните ги иолзувале внатрешните партски пре-
пирки, и иривремено успеале џа го зацврстат своето влијание во Ер-
менија, меѓу другото, и со помошта на соседните кавкаски илемиња.
Но, при крајот на владеењето на Клавдиј, ситуацијата се изменила,
власта во Партија ја презел Вологас I, кој на ерменскиот нрестол го
довел својот брат Тиридат. Зафатен со внатрешните работи, Клавдиј
не можел активно да се замеша во случувањата на Исток.
5. ВЛАДЕЕШО НА НЕРОН (5М8 Г.)

СЕНАТОТ И ПРИНКЕПСОТ ВО ПРВИТЕ ГОДИНИ ОД ВЈ1АДЕЕЊЕТ0
Нерон своето владеење го заиочнал со декларативната изјава во
сенатот за тоа дека ќе ги дочитува правата на сенатот кој ќе ги ре-
шава сите најважни државни прашања. Нерон себеси сн го оставил
само решавањето на прашањата во оние провинции во кои била вој-
еката. До 62 година Нерон бил дод влијанието на праефектот на лрае-

тории Секст Афраниј Бур и на философот Лукиј Анаеј Сенека, кои
тогаш ги доддржувале добрите односи меѓу принкепсот и сенатот.
Но, уште од првите денови на владеењето на младиот цар, започнала
борба на дворот. Стремежот на Нероновата мајка Агрилина да игра
истакната улога во државата дредизвикал реакција од нејзиниот син,
кого што енергично го подучувале и поддржувале Бур и Сенека. Нај-
Досле, сепак, Агрипина го загубила своето цоранешно значење на дво-
рот; Клавдиевиот роден син Британик, кого што Агрипина сакала да
го стави наспроти својот син, бил отруен, а потоа Нерон, сметајќи ги
интригите на мајка си опасни за себеси, испратил убијци и кај неа.
ПОЛИТИКАТА КОН АРИСТОАТИЈАТА ПО 62 ГОДИНА '

Во 62 година умрел Бур, а Сенека го загубил влијанието и се ло-
влекол во дриватен живот. Нивното место го зазел новиот фаворит -
праефектот на ираетории Отониј Тигелин, кој и угодувал на сурово-
ста на царот и на ниските страсти. Нерон се оженил со Попеја Сабина,
за која Такит вели: "Таа жена имаше се освен чесна душа.1,285 После
тоа, при владеењето на Нерон продолжиле прогонствата според зако-
нот за навреда на величеството, цротив сенаторите биле докренувани
обвиненија што доведувале до остри казни и до конфискување на цели
имоти. Богатството и угледот честодати биле причина за да бидат
осудени определени лица. "Шестмина господари ја имаа половина Аф-
рика, се додека не ги убил принкепсот Нерон11286- вели на едно место
Плиниј Постариот. Но, прогонувањата на аристократијата не можат
да се објаснат само со личнитеособини на монархот: тие биле едно од
средствата за борба против сенаторскиот сталеж, кој не го изгубил
своето значење во римското олштество и кој претставувал објектив-
на пречка за јакнењето на царската власт. Покрај конфискациите би-
ла поткопувана социјалната база на римската аристократија. Прв и
најкрулен земјосопственик станал римскиот цар. Опозиционерските
настроенија на сенаторскиот сталеж се одразиле преку заговорот на
Гај Калпурниј Писон (65 година) во кој учествувале најистакнатите
сенатори и праеторијанските команданти што биле поврзани со нив.
Програмата на заговорот не била разработена како што треба, во
него учествувале дриврзаниците на воспоставувањето република и
,луѓето што сметале дека власта ќе ја освои нов, попогоден дретен-
дент. Бил одределен и денот за убиството на Нерон, но заговорот бил
откриен. Писон сн ги лресекол вените. Сдоред наредбата на Нерон,285
285Taoit, Ann., XIII, 45.

ш ' Plinius., Nat. hist, XVIU, 35.
животот си го одзел царевиот воспитувач - философот Сенека. Са-

моубиство извршил и иоетот Лукан, а загинале и многу други истак-
нати личности. После тоа биле засилени прогонувањата на аристо-
кратијата.
НЕРОН И ШИРОКИТЕ СЛОЕВИ НА РИМСКОТО НАСЕЛЕНИЕ

• При владеењето на Нерон имало случаи на отворено незадовол-
ство од страна на широките слоеви на населението. Во 61 година во
Рим, од раката на својот роб, бил убиен праефектотна градот, Педаниј
Секунд. Според стариот закон требало да се осудат на смртна казна
сите робови кои во моментот на убиството биле нод истиот локрив со
својот господар. Работата дошла до сенатот, каде што се слушнале
мислења во полза на укинувањето на старата одлука, како иремногу
свиреаа. Но, мнозинството сенатори биле за одржување на лоранеш-
ниот цроиис. Победиле старихе робовладетелски иринциии, но кога
требало да се изврши иресудата и да се одведат на губилиште 400
робови на Педаниј Секунд, се собрала голема толна што лротести-
рала иротив егзекуцијата. Царот морал да издаде строг едикт, во кој
ја осудил лосталката на масата, да иснрати моќна лридружба, која
уапсените ги довела до местото за егзекуции.
Нерон трошел огромни средства за театрите и дистрибуциите и
тоа му создавало извесна полуларност меѓу. римскиот градски плебс.
Царот бил страстен љубител на театарски лретстави и самиот ce ло-
јавувал на сцената како неач, или на циркуската арена како кочијаш.
Бучните одобрувања на настапите на царот на сцената биле дареж-
ливо ллаќани, а невнимателниот однос кон нив бил казнуван.
Голема несреќа за римското население иретставувал иожарот во
64 година, што траел цели девет дена.
Изгорел значителен дел од Рим, огромен број луѓе останале без
иокрив над главата и без засолниште. Кружеле гласови дека причи-
нител на таа страшна несреќа бил лично царот, што наредил да се
запали Рим затоа што сакал да го лреуреди и да го ислланира ло нов
начин. Во изворите нема никакви вистински лотврди за оваа верзија,
така што дури и Такит, кој има негативен став кон Нерон, се сомнева
во веродостојноста на ова обвинение. Но, тие гласови биле опасни за
царот и за да ги лрекине, Нерон сурово ги казнил лретставниците на
една од јудејските секти, "оние - вели Такит - кои толпата ги на-
рекувала христијани" “ 7
Н . А . МАШ КИН 432 С Т А Р И О Т РИ М
По иожарот, Рим одново бил изграден. Со особена елегандија се

одликувал луксузниот “златен дворец" (Domus aurea), на дарот, што
заземал огромен иростор.
ФИНАНСИСКАТА СОСТОЈБА НА ДАРСТВОТО

Честите прететави што ги нриредувал Нерон и новите градби ба-
рале огромни средства. Давачките на дровиндиите се зголемувале што
дредизвикувало незадоволство кај цровиндиското население. Исто-
времено со зголемувањето на данодите, Нерон во нрвиот иристан од
својата дејност се обидувал да ја среди уцравата со ировиндиите: не-
колку намесници биле осудени иоради злоунотреби; биле воведени
нови ограничувања на дејноста на наемателите и во извесна мера биле
иодобрени условите за тргување ио ировинциите. Нерон, дури, сакал
да ги укине сите неиосредни даноди, но сенатот го отфрлил тој иро-
ект бидејќи ја доткодувал моќта на Царството.
ВОСТАНИЕТО ВО БРИТАНИЈА
Но, сите мерки што ги иреземал Нерон немале битно значење.
Незадоволството во ировиндиите растело. Римјаните во Британија се
судриле со сериозни тешкотии. По окупадијата на Британија дри вла-
деењето на Клавдиј, борбата во неа не црекинувала.
Кон крајот на 59 година, со Британија удравувал Гај Светониј Пав-
лин. Тој организирал експедндија на островот Мона - што бил цен-
тар на друидизмот (надионалната келтска религија што била забра-
нета дри владеењето на Клавдиј). Во отсуство на Светониј Павлин,
во Британија избувнало востание. Кралот на племето Икени, пред
смртта, за наследник го оетавил римскиот дар, а за сонаследниди -
своите две ќерки. Но, ио смртта на кралот земјата почнале да ја дус-
тошат кентурионите, а во неговата куќа дарските робови удравувале
со се. Самоволието на Римјаните ги преминало сите граниди: крали-
дата Бовдика била осудена на телесна казна, а над нејзините ќерки
било сторено насилство. Икенското благородништво ги загубило имо-
тите и било иресторено во робови. Бовдика ги довикала своите со-
илемениди и другите Британди на островот. Ползувајќи го отсуст-
вото на главните воени сили во Британија, востакидите ги нанаднале
римските провиндиски дентри (Камулодунум, Лондиниј, Веруламиј)
чиишто жители не можеле да дадат отпор. Биле убиени околу 70 ил-
јади Римјани.
' Дури по враќањето на Светониј Павлин во Британија востанието
било свиреио задушено (61 г.).
П0ЧЕТ0К0Т НА ЈУДЕЈСКАТА ВОЈНА

Една од најнемирните провинции на Исток била Јудеја. Во 66 го-
дина, локалниот судир на Јудејците со Грдите довел до востание на
кое римските власти во иочетокот не му придавале особено звачење;
но кога легатот на Сирија, при обидот да го освои Ерусалим, бил по-
разен и востанието се проширило на целата Јудеја, бил испратен кон-
сулот Тит Флавиј Веспасијан со цел да го задупга (во 66 г.). Тој бил
□ознат по своите воеви успеси во Британија. Веспасијан во Јудеја бил
принуден да се судри со моќен и опасев противник.
НЕРОНОВАТА ИСТОЧНА П0Ј1ИТИКА

Уште од почетокот од владеењето на Нерон, Римјаните одново се
замешале во ерменските состојби. Во 55 година, во Ерменија бил ис-
пратен Домитиј Корбулон кој дејствувал заедно со сирискиот легат.
За кратко време, во Ерусалим се зацврстило римското влијание, но
римскиот кандидат морал брзо да ја напушти Ерменија, и на ермев-
скиот црестол одново заседнал Тиридат, братот на партскиот крал
Вологас. По неуспешниот поход од 61-62 година, Римјаните, во варед-
ната година, издејствувале од Ерменија да се повлече партската војска
и да биде склучен мировев договор, заснован врз комцромисот: Рим-
јаните го признале Тиридат за ерменски крал, но Тиридат симболите
на кралското достоивство морал да ги прими во Рим од рацете на
римскиот дар.
За таа цел Тиридат морал да тргне ва ват во далечвата Италија, и
во 66 годива Неров свечево ва Тиридат, пгго клечел, му ја ставил ди-
јадемата ва глава, додека вародот Нерова го поздравувал како по-
бедвик; царот го одвесол ловоровиот вевец на Капитол и ја затворил
вратата ва Јавусовиот храм. Тоа ве била безвачајва мавифестација.
Крунисувањето на ерменскиот крал од вартската дивастија од страва
ва римскиот дар претставувало компромисво решевие ва ерменско-
то прашав>е што оставало во сила се до вочетокот ва II век.
Пред крајот ва своето владеење, Неров совувал за источвите по-
ходи против кавкаските племиња и дротнв Етиолија. Тие походи би
вмале за дел да го прослават како вов Алексавдар Македонски. Но,
работите ве тргвале водалеку од далекосежвите планови.
Од Моесија била дреземена екследиција вротив варварите што
го опседвале Херсовес; со експедицијата раководел војсководецот
Плавтиј Силван што се истаквал во Бритавија. При владеењето ва
Нерон се збидвува окупацијата ва кредостите во Боспорското крал-
ство и ва Таврида. Во тие областн биле расдоредеви римските гар-
визови, во северниот брег на Црво Море дикогаш ве бил претворев
во римсха цровивдија, виту римската власт, со исклучок во одделви
. подрачја, имала векое особево влијавие во вватревгаото уредување
на тие области.
28 СтариОт Рим ______
Истовремено, Нерон ја иродолжил политиката на Клавдиј за

претворање на вазалните кралства во провинции. При неговото вла-
деење кон Рим било припоено вазалното кралство Понт (источниот
дел од понтските поседи на Митрндат VI).
ПАЃАЊЕТО HA НЕРОН
И во внатрешната и во надворешната политика Нерон се пока-
жал како човек кој лесно се одушевувал, кој имал наклоност кон не-
реални, фантастични планови. Ослободувајќи се од влијанијата што
го зауздувале, Нерон почнал да води расипнички живот што предиз-
викал осуда од страна на владеачките кругови, и покрај тоа што го
задржале надворешното_почитување кон дарот и ропски им угоду-
вале на неговите каприди. Одушевувањето од артистичката дејност,
што доведувало до вљубеност во себеси, ги преминувале сите гра-
ници и во 66 година Нерон тргнал на пат по Грција надевајќи се дека
Грците, сдоред заслугите, ќе ја оценат неговата уметност.
Како благодарност за пофалбите и почестите, во кои Грдите се
докажале мошне обилни, на грчките градови им била објавена сло-
бода и ослободување од сите даноци. "Другите владетели - стоело во
говорот на Нерон, одржан во Коринт на Истамските игри - им дава-
ле дривилегии на одделни градови: Нерон & ја дарил слободата на
делата провинција.™ Осиромашените грчки градови малку добивале
од тие права. Нерон мечтаел да ископа канал на Коринтскиот теснец,
но тоа бил само еден од многуте негови неостварени проекти. Во 68
година се вратил во Италија и ги прославил своите добеди на грчки-
те натпревари. Нерон во Рим влегол со истата кола со која некогаш
Август го празнувал својот триумф.
Зафатен со своите артистички успеси, Нерон малку внимание му
посветувал на внатрешниот живот на Царството: во провинциите рас-
тело антиримското движење, многу незадоволници имало во Рим, а
недоверливи биле дури и праеторијанците. Прв востанал намесникот
на Лугдунска Галија - Гај Јулиј Виндекс; него го поддржувале гал-
ските племиња, што биле оптоварени со преголеми даноди, како и уп-
равителите на другите провинции (на Тараконска Шпанија, Лусита-
нија и Африка). Нерон против Виндекс ги исдратил труиите што се
наоѓале во Горна Германија. Виндекс бил поразен и извршил самоу-
биство. Но, таа победа не го спасила Нерона. Против него врстанале
драеторијанците и царот бил принуден да побегне од Рим. Сврите пос-
ледни часрви Неррн ги прминал во вилата на еден рд своите ослобо-28
288Тој говор е зачуван на натписот што е најдек во 1881 година. Вида во Dittenbetger, Sylloge
inscriptionum Graecarum, ed 3; II, 814 =bessau, II, 2,8794.
. - Н. А. МАШКИН 435 СТАРИОТ РИМ
деници. Потпомогнат од тој ослободеник (што ја цоттурнал раката

што се колебала) тој извршил самоубиство. "Каков уметник пропа-
ѓа"2*9 - повторувал Нерон кратко време пред смртта. Заедно со Не-
- рон од сцената исчезнала и династијата на Јулиевците- Клавдиевци-
те. Нејзина главна иотиора била војската: војската, исто така, ја сим-
■ нала од нрестолот.
6.ГРАЃАНСКАТА ВОЈНА ОД 68-69 Г.

ВЛАДЕЕЊЕТО НА ГАЈ1БА
Шианските и галските труии за дар го црогласиле легатот на Та-
раконсќа Шпанија - Сервиј Сулхшкиј Галба, еден мошне стар сена-
тор што ироизлегувал од аристократски род, искусен војсководец и
управител. Сенатот го потврдил изборот на војниците. Галба стиг-
нал во Рим, но неговото владеење не траело долго. Тој не умеел да се
. здобие со популарност дури ни меѓу членовите на сенаторскиот ста-
леж на кого што и самиот му прииаѓал. Од него оообено не биле задо-
волни војнидите. При владеешето на Нерон, државната благајна би-
ла испустена. Галба се стремел да ги ограничи расходите и тоа дало
повод за обвинувања иротив него дека е стиичав и алчен. Галба ги
отфрлил од себеси нраеторијанците со тоа што не сакал да им испла-
ти иодароци во лари, што ги ветиле неговите цриврзаници, а покрај
тоа и со тоа што отпуштил некои праеторијански команданти, што му
се чинеле сомнителни. Од Галба не биле задоволни и провинциските
трупи, како и населението на источните и на јужните области на Га-
лија.
БОРБАТА МЕЃУ ОТОН И ВИТЕЛШ

Прва се одметнала војската на Горна Германија што била пот-
тикнувана од околното население; цо нејзиниот иример тргнале и ле-
гиите од Долна Германија, кои за цар го прогласиле својот легат Аул
Вителиј; него го признале и другите војски. Во Рим цраеторијанците
за цар го нрогласиле Салвиј Отон. Додека бил управител на Лусита-
■нија, тој му давал иомош на Галба, но кога Галба цосинил друг пре-
тендент за царската власт, Отон почнал да интригира против него
меѓу цраеторијанците и најпосле ја постигнал својата цел. На 15 јану-
ари 69 година, Галба и неговиот иосинок Лукиј Калпурниј Писон би-
ле убиени на Форумот. Отон им угодувал на праеторијанците и на тој
** Suet., Nero, 4 9 ,1.
:- - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - :— -— . I
т
начин го следел примерот на Нерон, на чиј двор се истакнал. Отон бил

признат од дунавските труци и од источните дровинции, но герман-
ските вОјски како и легиите што се наоѓале во Галија и Британија би-
ле на страната на Вителиј. Неговите трупи тргнале кон Италија, ги
преминале Алпите и ја освоиле Транспаданската област. Не чекајќи
да му помогнат илирските легии, Отон ја нападнал војската на Вителиј
кај Бедриак (во близината на Кремона) и, откако бил поразен, извр-
шил самоубиство. Неговите војници лреминале на страната на Вите-
лиј и него сенатот го признал за принкепс.
Вителиј не цреземал никакви мерки за снабдување на својата вој-
ска. Неговите војници се хранеле на сметка на жителите на местата
низ кои поминувале; војниците ги пуштале на слобода туѓите робови,
ги ограбувале и убивале оние што ќе се обиделе да им дадат отпор.
Но, Вителиј не обрнувал внимание на тоа: поплаките за грабежите
и насилството тој ги претворал во шега. Неговата власт била крат-
котрајна.
ПРОГПАСУВАЊЕТО НА ВЕСПАСШАН И НБГОВАТА ПОБЕДА

НАД8И1ЕЛШ
Ha 1 јули 69 година, во Александрија за цар бил прогласен коман-
дантот на војската во Јудеја - Тит Флавиј Веспаеијан. Нему му дале
поддршка легиите што се наоѓале во Сирија и во Јудеја. Набрзо, Вес-
цасијана го признале и трупите во Панонија и Моесија. Антониј При-
мус, кој командува со трупите во Панонија, тргнал кон Италија, и кај
Кремона, близу до местото каде што пред неколку месеци се водела
битката меѓу војските на Отон и на Вителиј, дошло до нова битка во
која вителијците биле поразени. Антониј Примус тргнал кон Рим, ка-
де што веќе се водела борба меѓу приврзаниците на Вителиј и Вес-
дасијан. Градот бил освоен со јуриш, Вителиј бил убиен, а Рим бил
ограбен и запален. Кон крајот на 69 година, сенатот го признал Вес-
пасијан, а во летото на 70 година Веспасијан дошол во Рим, а на синот
Тит му ја предал командата со трупите што се бореле во Јудеја.
Граѓанската војна од 68-69 година покажала од колкава важност
била војската. Одделни војски се бореле за своите војсководци, за да
им обезбедат дарска власт, а за себеси, привилегираната позиција што
при владеењето на Јулиевците-Клавдиевдите ја имале праеторијанци-
те. Настаните во тие години биле од големо значење за историјата на
Рим, зашто тогаш, според зборовите на Такит, "била откриена тајната
на царската власт: дека човек може да стане лринкепс не само во Рим,
туку и на друго место".290Граѓанската војна, како пгго се случувало и
®°Tacit.,Hist.,I,4.
во претходниот нерирд, ги откривала противречностите на римското

општество. Тоа, во ирв ред, се манифестирало во односите меѓу Рим
и провинциите. Виндекс се здобшх со поддршка кај градските племи-
ња; на страната ва Галба, без особен отпор, преминале многу шпански
градови. Веспасијан бил пресретнат со поддршка и симпатии кај ва-
селението на хелеиизираните градови и кај влијателните источви ди-
насти. Во истото време, на разни места во Царството дошло до воста-
нија на нижите слоеви на провинциското население против римската
власт. Но, Римјаните имале завиден број приврзаници. Ниту царската
власт не предизвикувала особен протест, особево не меѓу аристокра-
тијата на ировинциите. Тоа се гледа од тоа што на некои места се
појавиле самозванци, кои се прикажувале дека се Нерон и си барале
приврзаници. Најпосле, граѓанската војна од 68- 69 година не го раско-
лебала римското владеење. Супггивата ва таа војва ве може да се
сведе само ва борба меѓу центарот и провивциите: тоа била борба
меѓу разни претевдевти ва царскиот престол, пгго ги истаквувале од-
делни војски, но таа борба открила и една од битвите противречно-
сти ва римската стварвост. Немирите во провинциите покажале дека
домииавтвото политичко звачење ва Италија новеќе ве било соод-
ветно со објективната состојба на вештата. Наставите од 68-69 го-
дина откриле дека Италија тогаш била помалку важва за судбивата на
IЈарството, отколку во периодот на војните по смртта ва Каесар. Во
тоа меѓувреме, во животот на Италија се збиднале суштествеви иро-
мени што мора да се земат предвид кога се проучува исторнјата на
ГЛАВА XXVI
ИТАЛИЈА ВО ВРЕМЕТО НА
ЈУЈШЕВЦИТБ-КЛАВДИЕВЦИТЕ .
I. ГРАДОТ И ГРАДСКИОТ Ш ВОТ
Во лериодотна Јулиевците-Клавдиевците Италија ја залазила сво-
јата доминантна цозиција во Царството. За крајот на I в. иред н. е. и за
првата половина на следното отолетие се карактеристични порастот
и развитокот на одделни области на Италија. Уште при времето на
вториоттриумвират во составот на Италија била вклучена Кисалпска
Галија, и одтоа време италските области се простирале сb до Алпите.
Една од главните црти на италскиот развиток претставува пора-
стот на градовите, чиј број, според олределени податоци, достигнува
1 200. Претежнувале.ситните градови, чии што жители и натаму ја
задржувале врската со земјоделството. Вкупниот број на население-
то во I в. н. е. приближно бил 14 милиони луѓе.291
Секој од италските градови имал определена автономија.
Во првиот век на Царството имало уште градови што ги запазиле
трагите од поранешното, предримско уредување. Натписите укажу-
ваат дека со некои градови управувале цраетори, диктатори (во еден
град дури имало двајца диктатори); на чело на некои градови имало
само кваестори, а имало и градови со кои управувале три аедили. Но,
тие посебности бнле запазени главно по зафрлените и поневажннте
градски општнни. Кај повеќето градски населби било заведено речи-
си еднообразно муникипално уредување. Градовите се вбројувале лли
во.класата на муникиииите, или во класата на колониите.
На лочетокот од принкипатот извесна улога играле народните
собранија, на кои биле избирани магистратите. Но, тие постапно го
губеле своето значење и нивните функции преминале врз градскиот
сенат (ordo decurionum).
Во границите на Италија останал само еден едннствен град што
имал специјално, грчко уредување: тоа бил Неапол. Во него целата
администрација била водена на грчки јазик, градските функционери
носеле грчки имиња.
531 Frank, An Economio Survey of Ancient Rome, V. 1940, p. I.

За разлика од самиот Рим, муникипалниот живот во италските

градови во I век бил мошне жив. За тоа сведочат многубројните нат-
писи од Помпеи. Изборите на магистратите, што се претвориле во
вообичаена формалност во престолнината, во италските градови
дривлекувале големо внимание при месното население. Зачуваните
натписи по ѕидовите сведочат за живата изборна агитација. Угледните
личности во градот, реонските соседи, клиентите, колегите според
законот или професијата - ги повикувале граѓаните да гласаат за оп-
ределен кандидат, при што по натписите се пофалувале добротвор-
ството и другите позитивни својства на идните магистрати.
Членовите на градските совети, декурионите, го претставувале
привилегираниот слој население на италските градови, муникипал-
ната аристократија. Карактеристична црта на италските, и воопшто
на античките градови, било тоа што градовите не биле изолирани од
земјоделството. Доминантната дозиција секогаш им припаѓалана круп-
ниге и средните земјоделци чии имоти биле во дадениот округ; ним
им припаѓале и најубавите градски куќи, тие влегувале во местниот
совет, ги заземале градските магистратури, имале влијание врз це-
лиот тек на граѓанскиот живот. Во текот на целата епоха на Цар-
ството, најистакнатите декуриони - "цветот на италските колонии и
муникидации”, како што зборувал царот Клавдиј - можеле да се наде-
ваат и на сенаторска титула."
2. ТРГОВИЈАТА И ЗАНАЕТИТЕ
Покрај крупните земјосопственици, извесна улога во животот на
италските градови играле трговските елементи, меѓу кои видно ме-
сто имале и богатите ослободеници. Занаетчиството и трговијата, по
правило, не биле диференцирани. Трговците честопати биле и соп-
ственици на работилниците.
Во стодански логлед, Италија не била хомогена. Во редида гра-
дови голема улога играло занаетчиството, особено во Северна Ита~
лија и во Кампанија; важни занаетчиски центри имало и во Етрурија.
На север на Италија, главно, се развивало керамичкото занаетчиство,
чии лроизводи биле извезувани во соседните области. Ламбите од гра-
дот Мутина се дрошириле најпрвин во Галија, а потоа и во лодунав-
ските лровинции и натаму се до црноморските области. На задад, се-
верноиталските изработки допирале се до Британија.
Во Етрурија голема улога играл Аретиј, што бнл дрочуен со обое-
ната керамика со моделирани претстави, како и со металните изра-
ботки. Во кампаниските градови се развиле редица занаетчиски гран-
ки. Изработките од железо и бронза, што во периодот на Катон По-
стариот биле дродавани на локалниот дазар, во цериодотна Царство-
то се извезувале во дровинциите. Ламбите, огледалата и металните
садови што биле изработени во Кампанија, археолозите ги наоѓале
далеку надвор од областите што влегувале во составот на Римското

Царство. Во кампаниските градови биле изработувани и предмети од
стакло, волнени ткаенини, кои не само што ја задоволувале локал-
ната побарувачка, туку и потребите на далечните иазари.
Италските работилници работеле, главно, со суровини увезени
однадвор. Апенинскиот Полуостров никогаш не бил богат со метали;
залихите, што ги имало на иочетокот од римскиот развиток, постап-
но-биле исцрпени и затоа металите морале да се увезуваат од други
места.
Производите на италското занаетчиство главно се ширеле на За-
пад. Исток не чувствувал потреба од италската стока, зашто таму
занаетчиството одамна било развиено.
Почетокот на Царството бил одбележан и со усовршување на
занаетчиската техника, речиси, во сите области на италското произ-
водство. Некои претпријатија, како што сведочат мотивите од Пом-
неи, применувале поделба на трудот, така што секој работник извр-
шувал определен процес. Бројот на лицата што биле вработени во
претпријатието понекогаш бил повеќе од десетина луѓе.
Изработките на керамичкото производетво и обработката на ме-
талите сведочат за уметничкиот вкус и високото мајсторство; но, сред-
ствата на трудот и во овој период биле примитивни, а механизира-
њето на работата било ирименуваио во најминималви размери, кои во
крајна линија, не влијаеле врз резултатите од производството. Нави-
стина, техничката мисла постигнала релативно големи успеси, но ме-
ханизмите биле употребувани во театрите и амфитеатрите, понекаде
биле ползувани и за културни цели, но не биле внесувани во произ-
водството. Робот не бил заинтересиран за зголемувањето на про-
дуктивноста, не станувало збор за воведување сложени средства за
работа што барале внимателно ракување со нив. Стоковниот пазар
бил ограничен, а масовното ироизводство невозможно.
По занаетчиските работилници главно биле вработувани робови,
но извесна улога играле и ситните слободни занаетчии. За нивниот
живот е познато релативно малку. Значителна улога меѓу нив иѓрале
ослободениците.
3. ЗЕМЈ0ДЕЛСТВ0Т0
И покрај развитокот на одделни гранки од занаетчиството, Ита-
лија никогаш не била област во која би претежнувало занаетчиското
производстзо. При целиот период на антиката, таа останала земјо-
делска земја. Но, аграрните односи доживеале различни промени. За
состојбата на земјоделството во првиот век на Царството определе-
на претстава може да ни даде расправата на Колумела, напишана во
времето на Нерон.
н: А. МАШКИН 441 СТАРИОТ РИМ
ЛУКИЈ ЈУНИЈ МОДЕРАТ КОЛУМЕЛА

Бил роден во Шнанија, но долго времѕ живеел во Италија и добро
ја нроучил нејзината економика. Неговото дело главно го има иред-
вид италското земјоделство. Колумела своето дело го заночнува со
анализа на жалбите со кои луѓето се обидувале да го објаснат опаѓа-
њето на земјоделството во Италија. Едни се жалеле на атмосферски-
те ирилики, други укажувале на исиоснетоста на италската почва, но
сите тие објаснувања биле неодржливи.
"Јас мислам - вели Колумела - дека тие иојави воопшто не биле
иредизвикани од неиогодностите на климата, туку повеќе од нашите
соиствени недостатоци. Имено, ние обработката на земјата им ја
препуштнвме на најлошите робови, како да му ја иредадовме на џелат
да ја казни, додека најдобрите луѓе меѓу нашите предци самите ја об-
работувале, со најголема грижа."мг
Понатаму Колумела зборува за земјоделството како за древно рим-
ско занимање. Водењето на земјоделството треба да се учи. Човекот
што се занимава со наука за земјоделството мора да го комбинира
ироучувањето на природвите услови со ирактичното искуство на
земјоделецот.
Колумела бил приврзаник на интензивното стоианство. Во тој но-
глед тој ги цродолжува традициите на Катон и Варон. Но, судејќи сно-
ред иолемичките забелешки пгго ги има во неговите расирави, може
да се заклучи дека таквиот тип на стоианотво не бил единствен во
Италија: имало земјоделци што застацувале поинаков првнциа на во-
деше на стопанството; тие се стремеле што новеќе да засеат, иа дури
тоа како иоследица и да имало недоволна обработка на земјата.2И
:ч
■ Токму иротив нив се побунил Колумела.
Во I—II в. н. е. несомнено суштествувале двата тица на стоианису-
вање - и интензивниот и екстеизивниот. Интензивното стоианство,
како и иорано, одгледувало разни видовк винова лоза и масдиново
.i i дрво. Италските вина н во првиот вех на Царството го заиазиле
■\
■:Ч доминантното значење на целиот западен назар. Од Италија биле из-
везувани и најдобрите видови маслиново масло. Но, од расиравата на
Колумела произлегува дека иоквалитетните видови винова лоза поч-
нале да се заменуваат со цонеквалитетни, што давале аонеквалитет-
но вино, но затоа пак барале иомалку нега; ист бил случајот и со масли-
новото дрво. Се забележувала и друга иојава, сиротивна на онаа од
времето на Катон Постариот; одгледувањето на цереалии некои зем-
јоделци го претпочитале иред такви културк како виновата лоза.
;•
5
Ј,г Columella, Res rustica, i, praef., 3.

BS M. J. Сергеенко. Два типа земјоделство во Италија во I в. на н. е. "Иавештаи на Академи-
јата на науките на СССР", 6р. б, серија VII, 1935, стр. 573-598.
Тоа значело лреминување кон екстензивни тилови на водење на

стопанството. Оваа тенденција била лредизвикана од длабоки при-
чини. Несомнено, голема улога играла конкуренцијата на лровинции-
те. Во почетокот, Италија лиферувала вино и маслиново масло речи-
си во сите заиадни ировинции: во Шпанија, Галија, подунавските об-
ласти. Но, плодноста на почвата во тие ировинции исто така дозволу-
вала одгледување на винова лоза и маслиново дрво. Провинциите лоч-
нале да лроизведуваат свои видови вино, и некои од нив, сиоред ква-
литетот, не заостанувале зад италските, додека други се одликувале
со вонредна евтиност. Побарувачката на италските вина се намалу-
вала, нивната конкурентност со тоа оиаднала и одгледувањето на по-
квалитетните видови винова лоза, кои бараат логолема нега, станало
неисплатливо. Таков бил случајот н со маслиновото дрво.
Според тоа, конкуренцијата на заиадните провинции е една од глав-
ните причини за почетокот на онаѓањето на италското стопанство.
4. РАБОТАТА НА РОБОВИТЕ ВО ИТАЛИЈА ВОIВ. Н. Е.

Има уште еден, исто толку важен причинител за опаѓање на рим-
ското земјоделство. Надворешната политика во нериодот на Царство-
то била целосно одбранбена. Царевите.се откажале од големи освоју-
вачки војни; со самото тоа бил намален и ириливот на робовите. Нај-
носле, внатрешниот мир што го восиоставил Август бил зависен од
безбедноста на поморските патишта. Пиратството било, речиси, це-
лосно уништено, а тоа цорано имало значително важна улога во по-
лолнувашето на цазарот со робови. Меѓутоа, иотребата од работна
сила не се намалувала, туку, напротив, растела, а бројот на робовите
што биле нзнесувани на пазар ch цовеќе се намалувал. Во Рим и во
Италија главно доаѓале северните варвари: Келтите, Германите, Бри-
тите. Ним не можела да им се довери обработката на лозјата и на
маслинарниците што барале внимателно одгледување. Во тој поглед
тие се разликувале од источните жители, кои во Италија биле уве-
зувани во времето на Републиката. Тие уште во татковината биле на-
викнати да работат на лозјата и на маслинарниците. На тој начин,
намалувашето на приливот на робовите и цромената на нивниот ет-
нички состав доведувале до извесни промсни во земјоделството.
Најпосле, робовите воолшто не биле орудие што зборува, како
што ги нарекувал Варон. Колумела се жали на лошата работа на ро-
бовите, истакнувајќи:
"Робовите ло цолињата лредизвикуваат огромна штета. Тие на
други им ги изнајмуваат воловите, лошо ги хранат нив и другиот до-
биток. Слабо ја ораат земјата; при сеидбата трошат многу ловеќе се-
ме отколку што е потребно; не се грижат за тоа дали засеаното семе
добро 'рти, а кога ќе го донесат на гумното, дури го намалуваат не-
говото количество лри вршењето - со криење на дел од него или со
невнимателна работа, затоа што тие и самите крадат жито и од крад-

ците лошо го чуваат. Најносле, при иримањето на житото тие неточ-
но ја иокажуваат, при заиишувањето, неговата количина".294Тоа мо-
же да се смета како своевидна оцструкција на робовите. Востанијата
на робовите биле свирепо задушувани уште во црвиот в. пред н. е., но
нивниот отиор не можел да се скрцш. Борбата на робовите со
робовладетелите ио одделни домаќинства не престанувала и поне-
когаш доведувала до такви крајности како што било убивањето на
господарите, а понекогаш се изразувала иреку иасивен отаор и иричи-
нување материјална штета на господарите. Сетотоа робовладетелите
ги терало да бараат излез од економската и социјалната криза што се
јавувала. Оттаму ироизлегува и погореспомнатата тендендија кон пре-
мин на екстензивни типови на водење на стопанството и кон пого-
лемо, отколку иорано, внимание кон робовите што биле израстени во
домаќинствата. Колумела иредлагал да се изделуваат робинките што
имале потомство. Според неговото мислење, тие требало да бидат
ослободувани од работата, а оние што имале многу деца дури треба-
ло да бидат пуштени на слобода. Робовите што биле израстени во
домаќинствата (vernae) во тоа време играле поголема улога отколку
порано, во условите кога побројни биле купените робови.
5. НАСТАНУВАЊЕТО НА К0Л0НАТ0Т
Во делата на Колумела се укажува и на друг обид да се најде излез
од тешкотиите во врска со работната сила, што ги чувствувале зем-
јопоседниците. На оддалечените имоти, или на оние што биле на не-
погодно место, Колумела сметал дека е цоиолезно земјата да се по-
дели на еитни парцели и да се дава цод наем. Наемателите се викале
колони. Првин, зборот colonus го означувал секој земјоделец што сам
ја обработувал земјата; колони биле нарекувани и иселениците во ко-
лониите. Со значењето на ситен наемател, поимот colonus се сретну-
ва «ред крајот на Републиката. Особено големо значење добило дава-
њето земја иод наем на колоните во времето на Август.295Врз основа
на делата на Колумела може да се заклучи дека колонатот во среди-
ната на I в. н. е. бил раширена појава. Во делата од областа на агроно-
мијата од тоа време се претресува прашањето за рентабилноста на
имотите што им биле дадени иод наем на колоните. Колумела за ко-
лоните зборувал како “тие на соиственикот да му нринаѓале според
наследството". Истиот автор разликувал две категории колони: ед-*
** Colum., Res rost., 1,7,6-7.

и !Гревс, Огледи од историјата на римското земјопоседништво, 1,1899, стр. 118.
ните биле локалии жители и тие сами ја обработувале земјата; дру-

гите биле градски жители кои своите робови ги терале на работа в
поле. Колумела првенство им давал на првите и се заземал за долго-
рочен наем, зашто честото менување на наемателите била бесиолез-
ка работа за сопствениците. Наемот, слоред описот на Колумела, бил
царичен, но колоните имале и извесни натурални обврски, како на
иример, лиферувањето дрва. Уште во тоа време, задолженоста на ко-
лоните била една од цртите што биле карактеристични за нивните
односи кон сопствениците на имотите. Колумела ирепорачувал да не
се инснстира на прецизно иридржување на роковите за плаќање.
Задолженоста на колоните, во извесен поглед, била нолезна за зем-
јоиоседниците, затоа што ситните наематели ги приковувала за зем-
јата.
Ширењето на колонатските односи било еден од симптомите на
претстојната криза на робовладетелскиот начин ка производство во
Италија.
6. ПОБЕДАТА НА КРУПНОТО ЗЕМЈОПОСЕДНИШТВО

Во времето иа Август, во извесна мера бил заирен цроцесот на
круцните аоседи; но тој иериод бил мошне краток. Колумела често-
пати го споменува стремежот на крупните земјоноседншш за неог-
раничено ширење на своите аоседи; во сатиричното дело од тоа вре-
ме, во "Сатирикон" од Петрониј, се вели дека богатннкот-ослобо-
деник поседувал толкаво количество земја што "сокол не можел да ја
надлета".19'’ За тоа дека соаствениците на имотите аостојано ги ши-
реле нивните граници, сооаштува Сенека. Плиииј Постариот директ-
но тврдел дека латифундиите ја уништиле Италија (latifundia perdidere
Italiam).297 Сите тие автори аравилно забележувале оаределена тен-
денцнја во развитокот на аграрните односи. Но, во тврдењата на антич-
кнте аисатели имало и доста аретерувања. Ситните и средните сел-
ски стопанства и натаму играле значајна улога во животот на Ита-
лија, првенствено на север, во областа на реката По, а исто така и во
средна Италија, особено во Камианија. За овие две иодрачја и натаму
било карактеристично средното селско стоианство со интензивно зем-
јоделство.
Кризата нрвенствено се чувствувала во јужните и во југоис,точ-
ните италски области, чија положба била тешка уште од времето ка
Републиката. Тие не закрепнале ни во ирвиот иериод од Царството.*
** Petronius, Satyrieon, 37.

07 Plin.. N at hisL, XVIII, 35.
Во нив се поголемо значеше добивале главно сточарските стопап-

ства; истовремено, нродолжувал процесот на истиснување на ситни-
те стопанства.
Тоа што Италија имала извесни предности во иолитички ноглед
делумно го цонречувало развојот на кризата. Во Италија, во вид на
даноци. дотекувала значителна количина на слободни средства, така
што Италците и некои богати провинцијалци настојувале средотвата
што ги здобилв во ировиндиите да ги вложат во италската земја. Но,
таквата економска благосостојба, во каква што се наоѓала во време-
то на Август - Италија, во следните иериоди не можела да ја зачува.
:Ѕ
;.Ѕ
/
L
т
ГЛАВА XXVII
. ВОСТАН0ЈАТА ВО ПРОВИНЦИИТЕ
НА ДАРСТВОТО ВО ШЕЕСЕПИТЕ ГОДИНИ
НАНОВАТАЕРА
1. ЈУДЕЈСША ВОЈНА
СОЦИЈАЛНАТА ЕОРБА ВО ЈУДЕЈА
По смртта на Херод Агрипа, со Јудеја, што влегла во составот на
провинцијата Сирија, уиравувале римски прокуратори, но римската
управа водела сметка за верските традиции на Јудејците. Тие биле
ослободени од воената служба и не учествувале во култот на царот.
Во Ерусалимскиот храм биле одржувани традиционални богослужби;
синедрионот (највисоката јудејска верско-политичка установа) го за-
пазил своето значење и имал почесно место. И покрај тоа, меѓу рим-
ските власти и населението воопшто не престанувале судирите што
настанувале по најразлични поводи. Населението на Јудеја, како и
населението од другите провинции, страдало од контрибуциите, чиј
што главен товар паѓал врз селанството. На населението во провин-
циите им бил тежок туѓинскиот јарем; покрај тоа, тие стравувале за
слободата на својата религија, за која била карактеристична исклу-
чивоста и која не дозволувала мешање на иноверците, уште повеќе
што римските управители (прокураторите) и војнидите што се зало-
гориле во Јудеја во о ш то не воделе сметка за верските привилегии на
јудејството.
Во самата Јудеја не прекинувала внатрешната борба што била
одраз на социјалното раолојување на јудејското население. Главните
јудејски политички групации настанале уште во периодот пред рим-
ската окупација; традиционалните несогласувања меѓу нив се
цродлабочувале и како цоследица на различниот став кон римската
држава. Римјаните се потпирале врз приврзаниците на Херодовата
династија - врз садукеите, партијата на високото јудејско свештени-
штво, чии истакнати претставници биле крупните земјопоседници.
Садукеите немале популарност во широките маси на населението. Уш-
те во I в. пред н. е. во Јудеја со големо значење се здобиле таканаре-
чените ф арисеи- вардачите на строгото придржување кон обредите
и ритуалната чистота. Фариоеите имале извесна популарност во висо-
ките и во средните слоеви од градското население и имале негативен
став кон селанството. Покрај овие групации имало и други струи што
се здобиле со особено значење во текот на востанието.
П0ЧЕТ0К0Т НА ВОСТАНИЕТО
Бунтот почнал во градот Каесареја откако Јудејците биле отстра-
нети од учеството во градската самоуправа. Тоа довело до оружен
оудир меѓу хеленизираното население на градот што имало поддрш-
ка од власта, и од Јудејците; по тоа Јудејците ја напуштиле Каесареја.
Како одговор аа тоа почнало востанието во Ерусалим за чие што из-
бувнување значително придонесле злоупотребите на прокураторот
на Јудеја - Гесиј Флор. Римскиот гарнизон бил ликвидиран. Намест-
никот на Сирија, Гај Кестиј Гал, се обидел да го освои Ерусалим, но
бил поразен. По тоа, востанието се раширило во целата Јудеја.
ТЕКОТ НА ВОЕНИТБ ОПБРАЦИИ

Ситуацијата станала опасна. Нерон во Јудеја морал да упати но-
ви труии под команда на Флавиј Весиасијан. Римската војска била
пречекана со силен отпор иако востаниците немале офанзивен туку
дефанзивен став. Многу фарисеи, иоплашени од тоа што востанието
зело замав, капитулирале пред Рим. Така на пример, востаниците ги
издал и на страната на Римјаните преминал воениот главатар Јосиф,
подоцна познат како историчарот Јосиф Флавиј. Веспасијан успеш-
но ја водел војната и кога пристигнала веста за смртта на Нерон, ос-
танале неосвоени само градот Ерусалим и неколку крепости.
ОПСАДАТА НА ЕРУСАЛИМ
Во самиот Ерусалим се воделе борби меѓу различните групи во-
станици, што го смениле највисокото свештенство и избрале нови
ирвосвештеници- Фарисеите, кои во почетокот имале извесно влија-
ние, биле иодготвени да се спогодат со Римјаните. Со големо значење
се здобиле иретставниците на демократските групи - зелотите, кои
свои цриврзаници имале меѓу ситните трговци, занаетчиите и села-
ните, и сикариите, - бившите робови и пропаднати селани што ја со-
чинувале радикалната група. Раководителите на екстремните групи,
зелотите и сикариите, вовеле радикални реформи и ја организирале
одбраната. На робовите им била дадена слобода, врховниот свеште-
ник бил избран по пат на жрепка; храмот бил претворен во крепост.
Главни раководители на востанието биле Јован од Хискала, Елеазар
и Симон, синот на Хиор. Меѓу водачите имало борба, но тие сепак и
натаму се бореле против Римјаните. Во градот се чувствувал недо-
стиг од намирници, населението гладувало, но херојски ја водвесу-

вало оисадата.
Кога Веспасијан бил црогласен за дар, командата му ја вредал на
својот син Тит кој ја иродолжил опсадата на Ерусалим.
ПОБЕДАТА НА РИМЈАНИТЕ
По големи наиори, Римјаните успеале да ги освојат градските ѕи-
дишта, но храмот и натаму останал непристаина крепост. Римјаните
ги заиалиле неговитегалерии, а иотоа и храмот. Борбата по градските
улиди траела дел месед и завршила дури во сецтември, во 70 година.
Храмот бил срушен и срамнет со земја. Во 71 година Веспасијан и Тит
го прославиле заедвичкиот триумф ио довод победата иротив Јудеј-
дите.
2. ВОСТАНИЕТО НА КИВИЛИС
Покрај граѓанската војна од 68-69 година, избувнало и едно друго
востание што било опасно за Рим. Тоа е воставието во Галија. На се-
вероисточната галска граница живеело германското длеме Батави,
што било дознато по својата борбеност и чви претставниди служеле
во римските труни. При владеењето на Неров биле уаисени два ба-
тавски аристократа, браќата Јулиј Паул и Јулиј Ќивилис, што биле
обвинети дека додготвувале востание против Римјаните. Паул бил
убиен, а Јулиј Кивилис, Римјаните го чувале в затвор. По смртта на
Нерон, Кивилис бил пуштен на слобода и се вратил во татковината.
Во тоа време меѓу Батавите се собирала војска. Користољубивите
римски чиновници ги земале старцвте и немоќните за да добијат ио-
тоа иари за нивното ослободување. Сето тоа дредизвикувало револт
кај Батавите. Затоа тие одбиле да им даваат војска ва Рвмјаввте. Под
взговор дека ириредува гозба, Кнвилис ги собрал нретставвидите ва
своето влеме и одржал говор за тоа дека Римјаните повеќе ве ги сме-
таат за сојузвидв, туку дека ги взрамвуваат со робовите. Тој истакву-
вал дека Рвмјаввте се ваоѓале во тешка иоложба и дека ако Батавите
во вогодев момент се кренат ва воставие, ќе добијат воддршка од
слободните Германи и од Римјавите што им биле вотчивети ва Га-
лите. Кивилис исцратил свои луѓе во разви германски илемиња. Нај-
врвив се врогласвл како ириврзаник ва Весвасијав, а кога тој иобе-
двл во борбата со Ввтелиј, Кввилис се врогласил за противвих ва
римското владеење. На Батавите и ва виввите гермавски сојузнвци
почнале да им се вридружуваатГалите. Кивилвс успеал ва своја стра-
ва да ги привлече видвите Гали - Класик а Тутор, ков служеле во
римската војска. Во римсквте воеви едивиди имало мвогу Гали што
ве бвле задоволви од своите комавданти и тие дремивале да стра-
ната на Кивилис. Востаниците сонувале за создаваше на моќно гал-

ско царство, независно од Рим.
Но, галските водачи немале доволно поддршка кај своите соиле-
меници. Галските робовладетели биле тесно поврзани со Рим; нив ги
плашело народното движење. Римското влијание веќе успеало да фа-
ти цврст корен во галските градови. На собирот во градот Реми мно-
гу нретставници на градските општини изјавиле дека иовеќе сакаат
да останат под римската власт отколку да се борат во сојуз со Гер-
маните. Мнозинството од галската аристократија иоминало на стра-
ната на Рим. Движењето било задушено, но Кивилис сеиак усиеал да
си издејствува право да се врати кај Германите. Батавите биле ос-
лободени од давачки, но морале да останат иод римското владеење.
ГЛАВА XXVIII
ДИНАСТИЈАТА НА ФЛАВИЕВДИ (69-96 Г.)
1. ВЕСПАСИЈАН ФЛАВИЈ (69-79 Г.)

ПОЗИЦИЈАТА НА ВЕСПАСИЈАН ПО ДОАЃАЊЕТО НА ВЛАСТ
Задушувањето на востанието на Кивилис во Галија и завршува-
њето на Јудејската војна, што била поволна за Рим, придонесле за
зацврстувањето на Веспаеијановата власт. Но, позицијата на новиот
цар, несомнено, била тешка. Огромните непродуктивни расходи на
Нерон и на неговите претходници и граѓанската војна од 68-69 годи-
на ја испразниле државната благајна. Дисциплината во војската била
разнишана, односите меѓу новиот цар и сенаторскиот сталеж не биле
регулирани.
За разлика од своите претходници, Веспасијан не и припаѓал на
римската аристократија. Тој произлегувал од средните римски слое-
ви. Бил роден во сабинската земја, во близината на градот Реата. Не-
говиот дедо некогаш служел како кентурион во трупите на Помпеј, а
татко му бил собирач на даноци во Азија. Веспасијан успеал да се
здобие со највисоки магистратури. Имал истакнати командни пози-
ции, управувал со провинција и бил примен на дворот од Кпавдиј и
Нерон, но и покрај тоа се до крајот на животот ги задржал навиките
на жител од италско гратче. Туѓ му бил стремежот кон раскош и сјај
што бил карактеристичен за неговите претходници. Изворите го
прикажуваат како енергичен и строг човек, едноставен и пристален,
практичен како во државните работи така и во приватниот живот,
штедлив дури и алчен.
Веспасијан правел се за да ја зајакне царската власт. Но, тоа не му
пречело да се однесува со иронија кон нејзиното верско освестување.
”Ј1еле, ми се чини дека станувам бог"298 - рекол кога почувствувал
дека му се приближува смртта, правејќи алузија на деификацијата што
го очекувала. До последните денови од животот го запазил вроде-
ниот хумор. Туѓо му било одушевувањето на надворешната помпа;
Suet, Divus Vespasianus, 23,4,

Н. А. МАШ КИН 451 СТАРИОТ РИМ
иокрено се жалел на заморот што го чувствувал во времето на три-

умфот по повод завршувањето на Јудејската војна. За римската арис-
тократија, дури и по својот избор за цар, Веспасијан и натаму остану-
вал “новајлија".
LEXDE IMPERIO VESPASIANI

Тој ги презел сите мерки за да владее во согласност со највисо-
киот сталеж во Царството. Еден од првите законодавни сенатски ак-
ти била одлуката за Веспасијановата врховна власт (lex de imperio
Vespasiani).29930Co таа одлука било утврдено дека Веспасијан ги доби-
вал истите права како и неговите претходници (Август, Тибериј и Клав-
диј); за секого било задолжително извршувањето на неговите наред-
би што можеле да ги укинуваат поранешните закони. Биле прошире-
ни овластувањата на принкепсот, но тоа било резултат на законода-
вен акт, а не на проста узурпација. Но и Веспасијан големо внимание
им посветувал на династиските интереси. Неговиот постар син, Тит,-
бил прогласен за цар, добил трибунска власт и учествувал во упра-
вувањето.
Речиси секоја година Веспасијан бил избиран како консул, што
имало за цел да ја нагласи неговата улога во сенаторската средина; и
аокрај својот скро.мен произлез, тој не само што бил принкепс на се-
натот, туку бил и највисок меѓу магистратите. Во 73 година, Веспа-
сијан ги зел овластувањата на кенсор.
ОБНОВУВАЊЕ HA СОСТАВОТ HA СЕНАТОТ

Бил извршен нов кенс и бил обновен составот на сенатот. Веспа-
сијан одел по патот што го определил Клавдиј. Тој во составот на се-
натот не само што ги вовел претставниците на италската муникипал-
на аристократија, туку и населението на романизираните римски про-
винции. Новиот елемент во сенатот, што му бил сроден на самиот цар,
придонесол за тоа начинот на живеење на највисокиот сталеж да ста-
не поинаков. "Новите луѓе од муникипиите и колониите, па дури и од
нровинциите, кои честопати биле примани во сенатот - вели Такит -
во домашниот живот внесувале штедливост; иако многумина од нив,
благодарејќи на среќата или трудољубивоста, во староста се збога-
тиле, нивниот карактер и натаму останувал непроменет" .30° Иако Вес-
Таа одлука е зачувана како натпис: види, Brans, Fontes iuris Romani antiqui, ed. 7,56.
300Taeit., Anh., Ш, 55.
иасијан, според сенатореката традидија, бил вброен во "добрите" да-

реви, сепак меѓу сенаторите иостоела оиозиција иако во тоа време го
немала норанешното значење. За своето владеење Весдасијан им бил
должен на војниците. Тој ги ирезел сите мерки за да ја иодигне воена-
та дисциплина. Голем дел од војската на Вителиј била распуштена;
што се однесува до содствените дриврзаниди, Веспасијан само им ги
издал ветените износи и не ги задоволил нивните иретензии за вон-
редни награди.
ПОЛШЖАТА КОН ПРОВИНЦИИТЕ

При владеењето на Весдасијан почнува нова етада во римската
дровиндиска политика. Царевите се стремеле да добијат иоткрепа ме-
ѓу романизираната дровинциска аристократија, на која сега и бил от-
ворен пристап дури и во највисокиот сенаторски сталеж. Особена за-
штита од царот имале западните градови; специјално, сите шпански
градови што немале цраво на римско или латинско граѓанство, го до-
биле тоа. Посебен муникииален статут (leges) го пронишувал начи-
нот на управувањето и внатрешниот живот на тие муникипии.301 Нив-
ннте бивши магистрати станале римски граѓани. Поистакнатите ме-
ѓу нив ги псшолнувале редовите на римските витези.
Поинаква била состојбата во источните области. На грчките гра-
дови им била одземена автономијата што ја добиле од Нерон. Може-
би во врска со тоа е и онозидијата на грчките философи кон династи-
јата на Флавиевците. За карактерот на таа опозидија знаеме релатив-
но малку. Во своите говори (дитирамби), што ги држеле насекаде,
философите-киничари, веројатно ја напаѓале секоја власт и развива-
ле антидржавни идеи; претставнидите на другите философски струи
учеле дека виетинската монархија се разликува од тиранијата. Вес-
пасијан, веројатно, сметал дека тие говори биле опасни за него. Во 71
година, философите, заедно со астролозите, биле истерани од Рим.
Веспасијан големо внимание к посветувал на ировиндиската уп-
рава. Претставниците на новата аристократија поинаку се однееува-
ле кон своите обврски отколку старите аристократи, кои се упгге не
се одвикнале од тоа на провинциите да гледаат како на плен на рим-
скиот народ. Состојбата на државната благајна барала восдоставува-
ње на стари и заведување на нови даноди. Светониј лриведува низа
анегдоти, што ја докажуваат вистинската инвентивност при воведу-
вањето на новите даноди и при санирањето на финансиите. Тој автор
кажува дека Веспасијан вовел и данок на клозетите во Рим, но кога
" C1L, II, 1963,1964; ILS, 6088,6089 = Bruns Fontes, ed. 7,30,31.
Тит почнал да му забележува, тој на синот му принесол банкнота, пра-

шувајќи го дали чувствува непријатен мирис.302Конфискуваната зем-
ја од сенаторите што биле осудени при владеењето на царевите од
иоранешната династија претставувала огромен земјишен фонд; но,
тој бил нерентабилен поради дезорганизираноста што владеела на
тие имоти. Организацијата на тие имоти, исто така, влегла во задачи-
те на царевите од новата династија. Веспасијан усиеал да ги среди
државните финансии и да ја поаолни државната благајна, така што,
покрај својата штедливост, изнашол можност да потроши големи из-
носи за реставрирање на Капитол, кој настрадал во времето на граѓан-
ската војна, како и за други градби.
2. НАСЛЕДНИЦИТБ НА ВЕСПАСИЈАН
ВЛАДЕЕЊЕТО НА
Веспасијан го наследил неговиот син Тит (79-81 г.). Сенаторска-
та традиција Тит го смета за еден од најдобрите дареви. Тоа имало
одраз во приказните за неговиот живот и за владеењето. На пример,
карактеристична е следната епизода што ја приведува Светониј. Ед-
наш, при иојадокот, приспомнувајќи си дека во текот на целиот ден
не сторил ниту едно добро дело, Тит извикал: "Пријатели, го загубив
денот!"303 Кон највисокиот сталеж Тит ја продолжил политиката на
својот татко. Годините на неговото владеење се одбележани со слога
меѓу сенатот и царот. Финансиите што ги санирал Веспасијан на не-
говиот син му овозможиле да троши значителни средства за дистри-
буции и игри. При неговото владеење била завршена изградбата на
огромниот театар, што го добил името Колосеум.
Во Јужна Италија, во времето на Тит, дошло до елементарна ка-
тастрофа: во 79 година, ари ерупцијата на вулканот Везув, пропад-
нале три града - Помпеи, Херкуланум и Стабија.
ДОМИТИЈАН
По смртта наТит владеел неговиот брат Домитијан (81-96 г.) кого
што праеторијанците го прогласиле за цар, а сенатот тоа го потврдил.
При владеењето на Домитијан јакнеле апсолутистичките тенденции:•
•<огSuet, Vesp., 23,3.

т Suet., Divus Titus, 8,1.
Н. А. МАШКИН 454 С Т А Р И О Т РИМ
тој ја зел титулата на постојан кенсор. Како што правел Калигула

така и Домитијан барал да го именуваат како господар (dominus) и
бог (deus)."304
По слогата што траела дванаесет години, одново избувнала војна
меѓу царот и сенатот. Тоа е особено карактеристично за последните
години од владеењето на Домитијан. Во 89 година, легатот на Горна
Германија, Антониј Сатурнин, од својата војска бил проглаоен за цар.
Востанието било задушено, но тоа дало повод за прогонување на
сомнителните сенатори. Одново се здобиле со значење поткажувачите
(delatores), чии што услуги царот штедро ги наградувал. 'Државните
финансии што ги зајакнал Веспасијан, одново при владеењето на До-
митијан биле руинирани. Тој трошел огромни средства за градби, прет-
стави и дистрибуции; тие го воздигнувале престижот на царот и при-
донесувале за неговата популарност меѓу плебсот. Домитијан голе-
мо внимание му посветил на јакнењето на бирократскиот апарат. Во
поглед на провинциите тој го следел примерот на својот татко. Запад-
ните провинции биле предмет на поголемо внимание отколку источ-
ните области на Царството. За да го зајакне италското земјоделство,
царот издал забрана за одгледување на винова лоза по провинциите.
Оваа мерка имала за цел да ја спречи конкуренцијата на провинцис-
кото лозарство. Но, таа наредба не била никогаш строго извршувана.
Апсолутистичката политика на Домитијан придонесла за зајак-
нувањето на таканаречената философска опозиција, чии што привр-
заници имале несомнена поддршка кај владетелските групи во источ-
ните градови. Но, најактивните противници на Домитијан се наоѓале
во Рим, каде што на репресалии била подложена дури и околината на
царот. Против Домитијан бил скован заговор и во 96 година него го
убил еден ослободеник на неговата жена.
3. НАДВОРЕШНАТА ПОЛИТИКА НА ФЛАВИЕВЦИТБ

■■''ii i
Востанието на Кивилис укажувало на опасноста од обединува-

њето на Германите, што ја населувале римската територија, со нив-
ните слободни соплеменици. По задушувањето на востанието биле
преземени мерки за поместување на римската граница на средна и
долна Рајна. Била припоена областа меѓу Рајна и Дунав што го носе-
ла името Декуматски полиња.303 Одделни воени екследиции обезбе-
't
m Навистина на тие тнпгули не наидуваме во официјалните документи (натписи), но делата
на Мартијал укажуваат дека совремеввците ги употребувале кога му се обраќале иа дарот.
ш Agri decumates. Види Тас. Germania 29. Значењето ва терминот decumates не е точно познато.
Се верувало дека тој термин доаѓа одзборот decuma - десетина; поновите студии, пак, (Norden,
Ait-Germanien, 1934, сгр. 137-169) сметаатдека зборот decumates е одкелтски.а не одлатински
произлез.
диле сигурност на римските граници. Домитијан организирал поход

против Хатите (83 г.); во областите по Рајна биле утврдени римските
граници и бил создаден систем на каштели (утврдени точки) во кои се
наоѓале помали гарнизони. По сите тие мерки, за нодолг лериод, била
осигурана римската територија на Рајна.
Сериозна опасност се појавила на североисток. На долниот Ду-
нав одново зајакнало Дакиското кралство, на чие чело бил енергич-
ниот крал Декебал. Од иодрачјата на денешна Бесарабија, на поду-
навските области напаѓале Сарматите и Роксоланите, како и Мар-
комавите. Римјаните биле поразувани и Домитијан со значителни си-
ли тргнал иротив дакискиот крал. Римјаните успеале да постигнат
извесни усиеси, но ио мировниот договор (89 г.) се обврзале на Дакија
годишно да и плаќаат извесен износ. Околностите што го натерале
Домитијан да се согласи со таквите услуги не се доволно јасни. Нај-
веројатно, условите на мировниот договор биле диктирани од навле-
гувањата на варварските племиња, а борбата со нив барала значи-
телни сили. Во Британија, Римјаните цродолжиле да ги зацврстуваат
своите позиции. Особена популарност имале иоходите на Јулиј Аг-
рикола (77-83 г.) чијашто дејност придонесла за романизацијата на
земјата.
Кон источните вазални кралства Веспасијан ја продолжил поли-
тиката на последните Јулиевци-Клавдиевци. Конечно, кон Царството
биле припоени Комагена, Мала Ерменија и редица други кнежевства.
ГЛАВАХХК
РИМСКОТО ЦАРСТВО ВОIIВЕК
ДИНАСТИЈАТА НА АНТОНИНШЕ
1. HEPBA (96-98 Г.)
По смртта на Домитијан, за цар бил прогласен Марк Коккеј Нер-
ва (96-98 г.). Кога бил прогласен за цар, Нерва имал околу 36 години.
Тој произлегувал од- некој стар сенаторски род и неговиот избор го
симболизирал настапувањето на новата епоха, епохата на слога меѓу
сенатот и принкеисот. 'Почетокот на владеењето на Нерва е одбеле-
жан со запирањето на ироцесите за навреда на величеството, со ам-
нестија на прогонетите и со казнување на delatores - поткажувачите
кои играле голема улога при владеењето на Домитијан. На римските
плебејци им бил поделен вообичаениот конгиариј. Иако трупите до-
биле подароци што биле вообичаени нри сменувањето на владетели-
те, сепак, во воените кругови имало луѓе што не биле задоволни од
изборот на сенаторскиот цар. Незадоволници имало и во редовите на
праеторијанците. За да најде потдора во војската, Нерва го посинил
намесникот на Германија - Марк Улпиј Трајан, кој бил популарен
меѓу војниците.
Од мерките на Нерва што се однесуваат на внатрешната иоли-
тика, треба да се истакне аграрниот закон, според кој на најсиромаш-
ните граѓани им била поделена земја во вредност од 60 милиони сес-
тертии. Но, од особено значен.е било основањето на таканаречениот
алиментарен фонд, чијшто развиток се совпаѓа со времето на вла-
деењето на наследниците на Нерва.
2. ТРАЈАН (98-117 Г.)

Наследникот на Нерва, Марк Уллиј Трајан (98-117 г.), бил роден
во шпанскиот град Италика. Бил популарен војсководец и имал врски
во сенаторските кругови.
НАДВОРЕШАТА ПОЛИТИКА HA ТРАЈАН

ВОЈНИТЕ СО ДАКИЈА
Со владеењето на Трајан, пред ce, е сврзана промената во римска-
та надворешна иолитика. Од времето на Август, римсадта политика
на Исток и на Заиад, главно, била дефанзивна. Времето на Трајан е
одбележано со широки офанзивни операции на Римјаните. Овој про-
ект не може да се објасни само со војничките планови на новиот цар.
Надворешната политика на Римјаните не била зависна од волјата или
од желбата на одделни цареви: таа била диктирана од објективните
услови. Во пограничните области се создавале државни творби; вар-
варите ги ирифаќале римските обичаи. Нивната воена вештина се
усовршувала цод влијанието на Римјаните и тоа, несомнено, иретста-
вувало оиасност за римските граници.
По отстапките на Домитијан особено било оиасно Дакиското крал-
ство. Декебал стацил во преговори со партскиот крал за заеднички
акции и после тоа источните нровинции на Царството можеле да ста-
нат нредмет на наиад.
За да ја иресретне евентуалната оиасност, Трајан во 101 година,
тргнал во цоход цротив Декебал. Декебал бил поразен и принуден да
склучи мир, предавајќи им ги на Римјаните оружјето, воениот мате-
ријал и пионерите што ги добил од Домитијан. На Римјаните им цри-
паднал еден дел од територијата на Дакиското крадство, а, покрај тоа,
Декебад морал да го иомага Трајан во неговите натамошнн иоходи.
За да ја одбележи својата усиешна војна, Трајан ја зел титулата Da
cicus (Дакиски).
Во 105 година заиочнала нова војна со Дакиското кралство, што
завршила во 106 година со ирисоединувањето на целата Дакија кон
Рим. Декебал не го издржал својот иораз и извршил самоубиство.
Освојувањето на Дакија имало определено значење - како стра-
тешко, така и економско. Римјаните се спасиле од опасниот сосед и
добиле погодна почва за одбивање на нанадите од североисток; ио-
крај тоа, во Дакија се наоѓале рудниците во кои се вадело злато; нај-
после, тоа била област цогодна за колонизација. Уште при времето на
Трајан во неа биле иснраќани колонисти, главно од Мала Азија.
По завршувањето на Дакиската војна големо внимание му било
цосветено на обезбедувањето на границите. Трајан изградил таков
систем на иогранични крепости што го сочинувал таканаречениот li
mes. На извесни растојанија биле иодигнувани иомали креаости - ка-
стели. Тие меѓу себе биле поврзувани со иатишта цогодни за движе-
н.е на труш . На граничната линија биле коцани ровови и биле праве-
ни насипи. На тој начин била правена бариера што имала за цел да ја
спречи евентуалната офанзива на варварите.
ИСТОЧНАТА ПОЛИТИКА HA ТРАЈАН.

П0Х0Д0Т ПРОТИВ ПАРТИТЕ
Освојувањето на Дакија помогнало за зајакнувањето на римско-
то влијание во Боспорското кралство. Набрзо потоа била зголемена
римската агресија и на Исток. Во 106 година било присоединето На-
батејското кралство, кое што се наоѓало во Арабија, во областа на
Бостра и Петра, а по неколку години започнала војната со Партија.
При избувнувањето на новиот воен судир меѓу Рим и Партија, го-
лема улога изиграло ерменското прашање кое од времето на Август
не ја губело својата актуелност. При владеењето на Нерон било пос-
тигнато компромисно решение, но ситуацијата се изменила кога со
Партија почнал да управува Хосрој; тој ја зацврстил својата власт во
Партија и го соборил ерменскиот крал што бил признат од Рим. Тоа
послужило како повод за римската интервенција. На 27 октомври 113
година, Трајан тргнал од Рим. Уште пред доаѓањето на царот на поп-
риштето на воените операции, римските трупи, со помошта од кав-
каските народи, ја потчиниде Ерменија н целата територија на Ер-
менското кралотво била претворена во римска провинција.
Во 115 година, под раководство на самиотТрајан, Римјаните извеле
успешна офанзива против Партите што давале слаб отпор. Римјаните
ја преминале реката Тигар. Тие ја освоиле Адиабена, Бабилонија, а
потоа ја освоиле и престолнината на Партија - Ктесифон. На партскиот
престол Трајан довел свој штитеник како вазален крал.
Подражавајќи го Александар Македонски, Трајан, откако стиг-
нал во Персискиот Залив, помислувал на поход во Индија. Но, на тие
војнички стремежи не им било судено да се остварат. Во 116 година
Трајан морал да ги прекине офанзивните операции, бидејќи во Месо-
потамија избувнале немири; во Киренаика, уште во 115 година, Јудеј-
дите кренале востание што имало одзив во Египет и на Кипар. Во 117
година востанијата биле задушени, како во Месопотамија така и во
источните римски провинции, но затоа биле исцрпени изворите за
продолжување на натамошната офанзивна војна против Партија. По-
ради болест, царот бил дринуден да се врати во Италија, но по патот
(во Мала Азија) умрел.
ТЕОРИСКАТА ЗАСНОВАНОСТ НА МОНАРЖКАТА ВЛАСТ

За внатрешната политика на Трајан е карактеристично натамош-
ното зајакнување на царската власт. Тоа имало одраз во обидите таа
теориски да се објасни.
Таквата заснованост се темели врз принципите што биле мопгае
раширени во грчката философија и публицистика, уште во првите
векови на хеленизмот. Тоа прашање се здобило со посебна актуелност
Т
во времето на Флавиевците, кога била прогонувана такаваречевата

философска опозиција. Еден од настраданите бил и Дион Хрисостом
(Златоуст). Тој не само што бил црогонет од Рим и Италија, туку и од
родниот град Пруса (во Битинија). По смртта на Домитијан, Дион до-
бил амнестија, се вратил во родната Друса, а во 100-та година го по-
сетил Рим, бил на дворот на Трајан и одржал четири говори за цар-
ската власт, во кои дал теориско образложение за неограничената
мовархија. Дион Хрисостом ја разликувал монархијата од тиравија-
та. Вистинската монархија е служење на општеството. Носителот на
врховната власт, чиј што прототип бил Ѕевсовиот син Херакле, имал
високи морални квалитети. Тој бил праведен, не се плашел од работа-
та и ги оакал законите. Грчката политичка теорија извршила несом- '11
нено влијание и врз римската публицистика. Според својата содржи-
на близок на говорите на Дион Хрисостом бил "Панегирик" од Пли-
ниј Помладиот, каде што Трајан бил прикажан како праведен монарх
што ги чува старите римски традиции.
ПРОВИНЦИСКАТА ПОЈШТИКА HA ТРАЈАН

Трајан не бил само добар војсководец, туку и опитен и разборит
управител. За лринцшште на неговото управување може да се добие
претстава врз основа на веговата преписка со еден од цријателите и
соработвиците, Плиниј Помладиот. Пливиј бил ставен за уцравник
на Понт и Битинија, од каде што на Трајан му исараќал писма и на нив
добивал определени одговори. Кругот на прашањата што ги решавал
Трајан бил необично разновиден. Тој се грижел за санирањето на фи-
нансиите на локалните градови, за градбите, за градската безбедност,
за гаснењето на пожарите, за правата на разните градови. Во писма-
та се третираат прашања од граѓанското и кривичното право. Од вре-
мето на Нерва и Трајан царската власт се стремела лод свое надгле-
дување да ја стави градската управа, да ги регулира муникипалните
финансии. Тоа било цравено преку провинциските намесниди а, по-
крај тоа, во градовите биле иснраќани специјални чиновници, град-
ски нрокуратори (curatores rerum publicarum), на кои им биле доверу-
вани ревизијата и санирањето на месвите финансии.
ГРИЖАТАЗАИТАЛИЈА
Редвца мерки ва Трајав имале за цел да ја подобрат состојбата во
Италија. Едва од главвите мерки била развиток на алимеитарните
устааови, што ги освовал Трајавовиот претходвик. Суштивата ва
алвмевтацвјата се сведувала ва следвото: од определев паричев фонд,
што го освовала државата, им биле давави заемв ва ситвите и ва сред-
вите земјопоседвици со везвачителва камата (обичво 5% годишво);
i
Н . А . МАШКИН 460 СТАРИОТ РИМ
каматите од тие заеми биле трошени за воспитување на малолетните

сираци, како и децата на неимотните родители. До наполнување на
полнолетството, на децата месечно им биле давани по 16, а на девојчи-
њата по 12 сестертии.
Таа замисла не била нова; приватни установи од сличен вид има-
ло и во претходниот период.306Ново било тоа што алиментарниот фонд
го основала државата и што алиментацијата се спроведувала во цела
Италија, во релативно пгароки размери. Како што сведочат претста-
вите на релјефите и на парите, државата алиментациите ги реклами-
рала како израз на дарежливоста на царот и на неговата грижа за
населението. Но, несомнено, тоа била палијативна мерка, што не мо-
жела да го запре ни пропаѓањето на ситното и средното селанство,
ниту пауперизацијата на градското население.
Населението на некои италски градови било пополнувано со на-
селување на ветерани. Покрај тоа, Трајан издал наредби со кои го об-
врзувал секој сенатор една третина од својот имот да вложи во итал-
ска земја. Оваа мерка имала за цел да ја зголеми вредноста на итал-
ската земја. При владеењето на Трајан биле градени нови и биле поц-
равани старите патишта, што, исто така, придонесло за развитокот на
италското стопанство.
Во Рим биле градени нови згради што восхитувале со својата
грациозност и истовремено се одликувале со хармоничност и симет-
ричност на своите делови.
ПРЕТСТАВИТЕ И ДИСТРИБУЦИИТЕ
Покрај вообичаеното издавање на жито на неимотните Римјани,
Трајан на трипати делел конгиариј, при што во два случаи иоделил по
75, а еднаш дури по 500 сестертии на човек. Со бројот и со раскошно-
ста на претставите, Трајан ги надминал најдарежливите меѓу своите
иретходници. По среќниот крај на Дакиската војна, театарските прет-
стави траеле 123 дена, во арената се бореле 10 000 гладијатори и би-
ле убиени 11 000 диви животни. Богатиот илен од Дакија на Трајан му
овозможил да биде мошне штедар. Но, пред крајот на неговото вла-
деење, цри Партската војна, состојбата со финансиите била лршгач-
но лоша.
ТРАЈАН И СЕНАТОРСКИОТ СТАЛЕЖ

Трајан бил мопше популарен. Плиниј Помладиот зборувал за тоа
дека Трајаи, во времето на Домитијан, ја делел несреќата со другите
1LS, 977.
Н. А . МАШ КИН 461 СТАРИОТ РИМ
цретставници на највисокиот сталеж. Продолжувајќи ја иолитиката

на својот притатко, Трајан одржувал добри односи со сенаторите. Тој
со заклетва се обврзал дека нема да убие или да прогонува ниту еден
сенатор. Врз основа на делата на Плиниј може да се заклучи дека
Трајан водел сметка за сите формалности што останале од реиубли-
канскиот период. Сенаторската традиција Трајана го вбројува во доб-
рите цареви. Уште при животот ја добил титулата optimus (најдобар),
и во подоцнежните времиња, цри иредавањето на власта на новиот
иринкепс, во сенатот се зборувало:
"Биди иосреќен од Август, а подобар од Трајан" (felicior Augusto,
melior Traiano).307
Ho и цри владеењето на Трајан се создавал бирократски систем
на уиравување со Царството. Сите поважни мерки им биле доверува-
ни на лица кои сиецијално ги оцределувал царот. При владеењето на
Трајан иоголемо значење отколку порано добил праефектот на прае-
ториите, кој во извесен логлед, според своето значење, бил второ an
ne во државата, веднаш по царот.
3. ХАДРИЈАЖ (117-138 Г.)

По смртта на Трајан, сириските трупи за цар го ирогласиле него-
виот сонародник и роднина Публиј Аелиј Хадријан.308 Почнувајќи ја
рано службеничката кариера, Хадријан, како и неговиот нретходник,
бил опитен војсководец, но за разлика од Трајан, главното внимание
го обрнал на обезбедувањето на границите и одржувањето на мирот.
НАДВОРЕШНАТА ПОЛИТИКА
На иартскиот крал му биле вратени областите што ги освоил Тра-
јан, затоа што новоосвоените и речиси воошпто несмирени терито-
рии тешко можеле да бидат задржани без крајно напрегање на си-
лите. Голема Ерменија, одново, од провинција се претворила во крал-
ство, на чиешто чело бил иоставен еден крал зависен од Рим. Но, Хад-
ријан ги задржал териториите што ги освоил Трајан во Арабија, како
и во Дакија, која и натаму била колонизирана главно со население од
источните провинции.
307 Eutropius, VIII, 5,3.

308 Околу прашањето дали Трајан го посинил Хадријан се расправало уште во античките
извори. Едно е несомнено: дури и акоХадријан бил посинет, тоа се случило кратко време пред
Трајановата смрт и не било прописно оформено.
в
СТАВОТ КОН СЕНАТОРСКИОТ СТАЛЕЖ

При самиот почеток на владеењето, додека Хадријан се уште не
бил стигнат во Рим, четири консули, бивши војсководци на Трајан,
организирале заговор со цел да го убијат царот. Заговорот бил от-
криен и според одлуките на сенатот заговорниците биле убиени.
Слично како неговите претходници, Хадријан дал заклетва дека
нема да убие ниту еден сенатор, без сенатска одлука. Во текот на мно-
гу години меѓу сенатот и принкепсот имало добри односи, што било
карактеристично и за претходните владетели. Дури во последните го-
дини од животот на Хадријан тој мир бил нарушен и биле убиени не-
колку сенатори.
ЗАЈАШ УВАМ НА ЦАРСКАТА BJIACT

Дејноста на Хадријан го имала за цел натамошното зацврстување
на царската власт и развивање на бирократскиот апарат. Во тој лра-
вец тој извршил редица важни реформи.
Советот на принкепсот (consilium principis), што се појавил уште
при владеењето на Август, при Хадријан станал и официјална уста-
нова: покрај сенаторите, во советот биле внесени и витезите. Голема
улога во царскиот совет имале правниците. Членовите на советот до-
бивале определена плата (solarium), а самата титула член на советот
се сметала за определена службена позиција. Членовите на тој совет
слободно го изразувале своето мислење, кое царот го прифаќал или
го одбивал во зависност од неговата желба. При владеењето на Хад-
ријан се создала норма, која подоцна ја изразиле римските правници;
нормата била: ѕолјата иа приѕкелсот е закоѕ.
Наместо ослободеници на чело на царските канцеларии биле ста-
вани витези. Со тоа царските установи се здобивале со ошлтодржав-
но значење.
Кадарот на разните царски чиновници значително се проширил.
Особено внимание му билр посветено на регулирањето на финанси-
ската управа.
Важна мерка на Хадријан било издавањето на таканаречениот"Ве-
чен едикт" (Edictum perpetuum).
Уште во републиканските времиња на преториите им се давало
право да го усовршуваат и да го менуваат граѓанското законодавство.
Според налог на Хадријан, најистакнатиот правник во тоа време, Сал-
виј Јулијан, ги ревидирал праеторските едикти, направил избор од нив
и го систематизирал она што имало значење и во тоа време. Кодифи-
цираниот труд бил завршен со издавањето на "Вечниот едикт". Во
него биле здружени едиктите на градските ираетори и на праеторите
перегрини. На крајот бил донесен едикт на курулните аедили. Првиот
дел од едиктот се однесувал на судската постапка иред магистратот,
ЖШ$
вториот - на формулите и принцшште, додека третиот дел содржел

'Ѕ£ прописи за судските решенија и за нивното извршување.
ј ПАТУВАМГА НА ХАДРИЈАЕ ПОЛИТИКАТА КОН ПРОВИНЦИИТЕ

Ц Многубројните натписи што му припаѓаат на времето на Хадри-
|| јан, сведочат за неговото внимание кон провинцискиот живот. Во T e
li кот на своето владеење тој ги посетил речиси сите провинции. He
lp говите патувања имале најразновидни цели. Во извесна мера Хадри-
јан се стремел да го задоволи личното љубопитство. Тој се качувал
® на Аетна, ги посетил гробовите на хероите кај Илион, бил кај гробот
||
I на Помпеј во Пелусиј (во Египет) и патувал по Нил. При таа екепеди-
ција се удавил неговиот љубимец Антиној, и на местото на несреќата,
на брегот на Нил, бил изграден нов град, кој епоред името на локој-
|| никот бил наречен Антинопол.
|| Патувањата на Хадријан пред себе првенствено имале политички
11 цели. Хадријан, како приврзавик на мирољубивата политика, му дое-
ветувал големо внимание на подемот на одбранбената сдособност на
3| Царството.-Биле утврдени пограничните линии (посебно во Западна
31 Европа). Царот лично го следел еоздавањето на утврдените линии.
]Г Не само во Европа, туку и во далечната Британија, бил изграден по-
граничен бедем. Големо внимание царот му посветил на унапредува-
31 њето на воената дисциплина. .Во Северна Африка е пронајден натпис
з ео фрагмент од говорот на Хадријан што го одржал при една смотра:
f во него е подвлечено значењето на воената дисциплина и на манев-
{ рите кои трупите ги навикнуваат на воена ситуација.3® Особено зна-
чење имала и промената на начинот на пополнувааето на трупите.
I До II век, основните трупи (легиите) биле пополнувани со римски
ј: граѓани. Од времето на Хадријан, во легиите почнале да се примаат
'i жители на провинциите, без оглед на тоа дали му припаѓале на рим-
ското граѓанство или не. Резултатите од таа реформа се манифести-
i рале во III век. Со тоа, контингентите со регрути биле зголемени, но
затоа, пак, војската се провинцијализирала и се варваризирала.
Како резултат од престојот на царот на Исток, по дшшоматски
пат, била спречена опасноста од нова партска војна. При секое пату-
вање по провинциите и по Италија, Хадријан големо внимание му по-
светувал на животот на градското население. Неговата политика при-
донесла за развитокот на градскиот живот. Многу градови ги добиле
највисоките права, разни населби се здобиле со градски права, во раз-
ни области од Царството никнувале нови градски дентри. Омилен град
™ CIL. VIH. 2532-18042; ILS., 19133-9135.
тт,
i
на Хадријан му била Атина. Тој неа ја украсил со нови градби и се

гордеел со тоа што бил атински архонт. Создал општо-хеленски со-
јуз чијашто работа, задраво, се сведувала на донесување одлуки со
кои му се изразувала верност и благодарност на царот. При владее-
њето на Хадријан големо внимание му се цосветувало и на аграрното
прашање. При неговото владеење римската управа се обидувала да ги
регулира односите меѓу наемателите што живееле на царските по-
седи и административниот иерсонал на тие имоти. Во Италија Хад-
ријан ја нродолжил дблитиката на алиментации. Управувањето со Ита-
лија и натаму било во рацете на сенатот. Судењето по граѓанските
дарници во Италија, Хадријан им го дредал на четири консулари.
Ш М ТЕРИСТИШ Е НА ХАДРИЈАН
Хадријан бил добар војсководец, искусен и енергичен админис-
тратор и истовремено загреан обожавател на уметноста и филозо-
фијата. Пишувал стихови, умеел да ваја и да слика. За Хадријан ка-
рактеристично било пребрзувањето, брзата нромена на расположе-
нието, извесната неурамнотеженост. Иронијата и духовитоста, што
ги истакнал неговиот биограф, кај него се комбинирале со надмено-
ста. Опкружен со научници, тој се стремел да биде најдобар меѓу нив
и, не без основа, еден од неговите современици забележал дека лу-
ѓето, сакале али не, морале како најобразован да го признаат оној
што командувал со над триесет легии.310Тој бил хеленофил, дознавач
и обожавател на грчката култура. За неговиот иоглед на светот е ка-
рактеристичен космополитизмот и неговите разидувања со сенатот
не се објаснуваат првенствено со неговата политика, туку со негово-
то невнимание кон римските обичаи. Хадријан бил човек на кого што
му биле туѓи старите традиции. Тој се грижел на својата власт Да и
даде космополитски карактер. Не е случајно тоа што во грчките об-
ласти ги земал еиитетите што биле карактеристични за највисоките
грчки божества (Олимписки, Ослободител и др.). Во Рим, на шега, го
нарекувале Грк (дури во деминутив - Graeculus). Еден од современи-
ците вели дека ѓо почитувал и се нлашел од Хадријан, како од некак-
во страшно божество, но дека не го сакал... Во карактерот на Хадри-
јан има многу црти карактеристични за неговата еиоха, едохата на
дочетокот на одаѓањето на античкиот свет. Во неговиот поглед на
светот нема целосност: кај него радионализмот се комбинира со ми-
стицизмот. Пред крајот на животот, Хадријан изградил вила во Ти-
бур во која биле застадени сите стилови. Во тоа се гледа неговиот
еклектицизам, карактеристичен за многу луѓе од тоа време.
510Scriptores historiae Augustae, Vita Hadriani, 15,13.

;н. А. МАШКИН 465 СТАРИОТ РИМ
При владеењето на Хадријан, римската управа имала поддршка од

ировинциската аристократија што имала цривилегирана позиција во
споредба со нижите слоеви на населението.
Острата граница меѓу Римјаните и цровинцијалците почнала да се
губн. Богатството и личните заслуги за дарот (а не произлезот) до-
бивале се поголемо значење.
ВОСТАНИБТО НА БАР-КОХБА
Но, политиката на Хадријан не можела да ги задоволи сите слое-
ви население. Неговото владеење е одбележано со цоследното во-
стание во Јудеја (132-135 г.) Повод за востанието бил обидот на ме-
стото од разурнатиот Ерусалим да се изгради градот Аелија Капито-
лина. Таму каде што некогаш бил Ерусалимскиот храм, требало да се
подигне храмот на Јуиитер Капитолински, под чие име требало да се
одржува култот на самиот Хадријан. Востаниците ги предводел некој
Симон наречен Бар-Кохба (син на ѕвезда) што се прогласил за ме-
сија. Востаниците го освоиле местото на кое некогаш бил Ерусалим
и давале отпор со голема упорност, која Римјаните ги натерала да
употребат значителни воени сили. Тоа било последно крудно воста-
ние на Јудејците, по кое дури им било забрането да живеат на тери-
торијата на Јудеја.
СМРТГА НА ХАДРИЈАН
Хадријан умрел во 138 година, до тешката болест што ја добил
при датувањата. Несогласувањето со сенаторскиот сталеж во аос-
ледните години од неговиот живот се изразило во тоа што сенатот
одбил да го деификува. За да го стори тоа, адодтираниот син и наслед-
ник на Хадријан, морал да вложи надори. По свечениот догреб, драв-
та од цокојникот била сместена во Хадријановиот мавзолеј - мону-
ментална градба што постои и ден денес под името замок на светиот
Ангел.
4. АНТОНИНПИЈ (138-161Г.)
Наследникот на Хадријан - Тит Аелиј Антонин, како и Трајан и
Хадријан, бил од редовите на ировинцијалците. Неговото семејство
дроизлегувало од галскиот град Немаус (Ним). Тој бил еден од нај-
богатите сенатори, близок на царскиот двор. Хадријан го посинил крат-
ко пред смртта, тогаш кога Антонин веќе имал 50 години. Неговиот
став кон цритаткото, кон римоките верски обичаи и традидии, бил из-
разен во ирекарот Pius (Побожниот), кој влегол во составот на името
на Антонин. Повеќе од Хадријан, тој им одговарал на стремежите на

сенаторската аристократија - како со својот произлез, така и со на-
чинот на живот и со погледот на светот. Зачуваните карактеристики
даваат идеализиран лик за него. Антонин е претставен како разборит
и хармоничен човек, кој никогаш не го губи спокојството на духот,
отворен и постојан и кој ја презира славата. За него се зборувало де-
ка го краси трудољубивост; бил дарежлив кон другите и истовремено
бил скромен во своите потгреби.
Приндипите на неговото владеење биле aeqitas, felicitas, fides (пра-
ведност, среќа, верност). Но, сите тие се квалитети на вдеален вла-
детел, а не на реален човек.
Антонин успеал да го задврсти тоа што го достигнале неговите
дретходници. Малку е дознато за какви и да било негови меркж Во
времето на Антонин, Римското Царство живеело во мир, економска-
та позиција на Царството достигнала високо рамниште. "При него-
вото владеење се забележува процут т вровввцввте, строго надгле-
дуваше на нивните управители,"311
Настроението на привилегираните слоеви од провинциското на-
селение е изразено во говорите на грчкиот философ Аелиј Аристид;
тој зборува за мирот, за среќата и процветот на целото Царство, кое
своите граници ги дроширило до крајот на светот и во кое се упра-
вувало како во добро семејство.
Натдисите Антонин го именуваат како божество, сдасител на чо-
вечкиот род, Ѕевс Елевтериј, Сотер. Но сите тие тврдења се од дри-
вилегираните групи население. За настроението на широките маси
на населението многу малку е познато. Во 152 година, избувнало во-
стание на Јудејците, за кое многу малку се знае. Истовремено, во-
стание избувнало и во Ахаја. Немирите во Египет од 152-153 година
се одразиле врз снабдувањето на Рим со жито, а таа околност пред-
извикала немири и во престолнината, така што и самиот дар се нашол
во опасност. За да ја смири толпата, Антонин на своја сметка орга-
низирал дистрибуција на вино, брашно и масло за најсиромашниот
дел од населението.
Во надворешната политика Антонин Пиј ги одржувал дринцшга-
те на својот претходник. Тој се стремел кон мир и, според зборовите
на неговиот биограф, ја довторувал изреката на Скипион: "Подобро
е да се зачува животот на еден граѓанин отколку да се убијат илјада
непријатели" .зи Римското дарство го зачувало својот дрестиж. За тоа
сведочат дратеништвата од Индија, Партија и Хирканија. Антонин
Пиј одбил на партскиот крал Вологас III да му го врати престолот што
311Маркс, Хроколошкк исписи,"Архив на Маркс и Енгелс", т. V, стр. б.

зи Scriptores historiae Augustae, Ant. Pius, 9,10.
му го одзел Трајан. По дипломатски пат успеал да го спречи навле-

гувањето на Партите во Сирија. Во Црноморската област му дал под-
дршка на градот Олбија и ги победил Аланите.
Антонин морал да води војна во Британија. Северно од бедемот
на Хадријан бил изграден нов бедем, што ја бранел римската граница
од нови навлегувања.
5. МАРК АВРЕЈШЈ (161-180 Г.)

Антониј Пиј го наследил Марк Аврелиј313*кого што тој го поси-
нил уште при животот на Хадријан.
МАРК АВРЕЛИЈ М О ФИЛОСОФ

Марк Аврелиј му припаѓал на семејството Аниј, што произлегу-
вало од Шпанија. Се родил во Рим и растел во кругот на луѓе блиски
на царот Хадријан. Марк Аврелиј е познат како истакнат претстав-
ник на стоичката философија. Своите погледи ги изложил во белеш-
ките со наслов ”3а самиот себеси" што се најдени и објавени по смрт-
та на царот. Во основата на неговата философија е самоанализата, со
чија што помош човекот треба да најде пат кон самоусовршување и
да живее во согласност со природните закони.
Општествениот живот во сите времиња на Марк Аврелиј му се
чннел монотон и едноличен. "Секогаш помни дека сето што се слу-
чува сега и порано се случувало и дека секогаш ќе се случува ... Сети
се, на пример, на целиот двор на Хадријан, и на целиот двор на Ан-
тонин, и на целиот двор на Филип и Александар и Крес. Секаде се би-
ло исто, само што биле други лицата. ”зм Замореност и сомнеж од-
ѕвонувале во неговите зборови за можностите за усовршување на
политичкото устројство. "Не сонувај за Платоновата држава; биди
задоволен ако нешто воопшто можеш да сториш, дури и на таквиот
успех гледај како на големо нешто".315 Марк Аврелиј живеел сќром-
но, бил трудољубив, доследно ги извршувал своите обврски; многу
време им посветувал на судењата и во последниот период од животот
многу време поминал во походи.
513 Пред лосинувањето Марк Аннј Катшшј Север, по посинувањето - Марк Аѕлиј Аврелвј
Вер Каесар.
змМ. Aurelius, Comm. 4., 32.
3UМ. Aur. Comm., 2,1.
ВНАТРЕШНАТА ПОЛИТИКА
Слогата што била восноставена меѓу царот и сенатот при вла-
деењето на Антонин Пиј не била нарушена ни при владеењето на Марк
Аврелиј. Во внатрешната иолитика Марк Аврелиј извршил некои ре-
форми што се однесувале на второстепените органи на управата или
на граѓанските права. Била засилена контролата врз провинциите. !
Марк Аврелиј ја потврдил наредбата на Трајан дека сенаторите еден \
дел од своите средства мора да ги вложуваат во италските земјишни
лоседи, но ја намалил височината на влогот - од една третина на една
четвртина. Во Рим биле приредувани цретстави за плебсот, било де-
лено жито и пари. Марк Аврелиј бил помалку дарежлив од своите
цретходници, но тоа било зависно од објективните услови. Како што
цокажале настаните од воената историја, римската војска била во це-
лосна борбена готовност, а самиот Марк Аврелиј бил талентиран вој-
сководец; но тој во војската не бил омилен и популарен, бил далечен
за луѓето навикнати на логорски и војнички живот.
Од својот иритатко Аврелиј, во наследство го примил царството
што било во благосостојба: државната благајна имала значителни.
средства,316 немирите во провинциите биле задушени.
ВОЈНАТА СО ПАРТИЈА
И покрај тоа, во економската и социјалната структура на Цар-
ството имало многу противречности. Кризата созревала и нејзините
симвтоми се манифестирале во времето на Марк Аврелиј. Речиси
целото владеење на Марк Аврелиј е исполнето со војни. Во 162 го-
дина, партскиот крал Вологас III, наладнал на Ерменија и на ермен-
скиот нрестол ставил свој кандидат. Намесникот на римската цро-
винција Кападокија, кој се обидел да му даде отпор, бил поразен и во
битката загинал. Партските трупи навлегле во Сирија и ги нападнале
сириските градови. Недоволно дисциплинираните сириски легии не
можеле да му дадат отиор на непријателот. На Исток бнле упатени
трупи од разни ировинции: од Дунав, Рајна, од Африка и од Египет.
На чело на обединетите сили бил совладетелот на Марк Аврелиј -
Лукиј Вер. Всушност, со трупите командувале опитни војсководци,
меѓу кои се истакнувал Авидиј Касиј. Римјаните ја освоиле Ерменија,
а потоа и Месопотамија. Селевкија и Ктесифон одново паднале во
рацете на Римјаните. Римските трупи го преминале дури н Тигар и•
•,|0 675 милиони денарии. Саѕѕ. Dio, LXX1II, 8,3; исто така Евтропиј VIII, 8,3.
навлегле во Медија. Но, во труните неочекувано почнала да се шири

чума, која на Римјаните им нанесла стравотни загуби. Војната завр-
шила во 166 година. Ерменија одново била во позиција на вазално
кралство. Значителен дел од освоената територија и бил вратен на
Партија. Под римското влијание останал само северозанадниот дел
на Месонотамија. Тоа било важно и за одбраната на границите на
Царството ири евентуалните натамошни офанзиви. Победите на Ис-
ток за извесно време обезбедиле мир. За тоа придонесол системот на
утврдувања ио должината на римската граница на Исток што биле
правени по иримерот на заиадните утврдени линии. Во Арабија, за-
ради заштита од номадските нлемиња, бил изграден limes.
Војната чинела многу средства. Покрај тоа, трупите по целото
Царство ја разнесле чумата, што беснеела дури и во Рим и покосила
многу луѓе. Лошата летнина во Италија барала субсидии заради по-
мош на римското население. Набрзо кон тоа се ириклучиле. и нови
надворешно-нолитички тешкотии.
БОЈНАТА СО КВАДИТЕ, МАРКОМАНИТЕ И САРМАТИТЕ

Во 167 година, иодунавските области, cfe до Италија, бцле напад-
нати од разни варварски племиња. Заедно-со германските илемиња -
Квадите и Маркоманите - наиаѓале и Сарматите. Ним им се придру-
жиле и други народи. Оцасноста им се заканувала не само на заиад-
ните провинции, туку дури и на Азија. Оваа околност ги натерала двај-
цата цареви да го нацуштат Рим и да тргнат во аоход. Во 169 година,
на почетокот од цоходот, умрел Лукиј Вер и со целото војување сам
раководел Марк Аврелнј. Водењето на војната било проследено со
големи тешкотии. Воените оиерацш морало да се водат на голем цро-
стор и во разни области. Заради успешно водење на војната требало
да ее формираат нови легии; меѓутоа, финансиите биле руинирани,
бидејќи многу области од Царството биле оиустошени од чумата. И
иокрај тоа, Римјаните иобедиле. Најцрвин биле разбиени Маркома-
ните, потоа Квадите, а најпосле и Сарматите. Се предвидувало да се
формираат нови провинции, но тоа го попречиле настаните во источ-
ниот дел на Царството. По мирот што бил склучен во 175 година, Рим-
јаните морале да се ограничат на тоа што варварите го признале рим-
скиот протекторат; на нивната територија биле распоредени римски
гарнизони. Покрај тоа, еден дел од варварите бил населен во рим-
ските области со ираво на колони. Слични населби биле основани и
порано, но cera тоа било спроведено во широки размери.
ВОСТАНИЈАТА ВО ПРОВИНЦИИТЕ
Во 172 година во Егииет избувнало востание на буколите ("овча-
рите”) што имало аграрен карактер. Востаниците стигнале речиси до
Александрија, но ги оневозможил сирискиот намесник и истакнат уче-

сник во партскат.а војна - Авидиј Касиј. Набрзо потоа, истиот тој Ка-
сиј што имал голема власт во источните провинции, во 175 година
кренал востание против Марк Аврелиј. Токму тоа го натерало царот
да го забрза склучувањето мир со варварите. Авидиј Касиј, кого што
во почетокот го поддржувале трупите и локалното население, набр-
зо бил оставен од своите приврзаници и бил убиен.
Во 177 година била обновена војната со Квадите и Маркоманите.
Царот одново тргнал во поход. И овој, втор поход, завршил со побе-
да на Римјаните, но Марк Аврелиј во 180 година умрел, при новиот
бран на елидемија од чума што се раширила меѓу трупите.
Војните и внатрешните потреси се одразиле врз состојбата со др-.
жавните финансии. При војните на Дунав морало да се преземат вон-
редни мерки: на пазарите биле продавани садовите од царот, бесце-
нети камења, богато украсената царска облека. Економската состој-
ба на Царството при владеењето на Марк Аврелиј била разнишана.
6. КОМОД И КРАЈОТ НА ДШ Ш Ж АТА АНТОН Ш

Синот и наследник на Марк Аврелиј - Комод (180- 192 г.) склу-
чил мир со Квадите и Маркоманите и се откажал од нови територи-
јални освојувања.
За внатрешната политика на Комод е карактеристично зајакну-
вањето на апсолутистичките тенденции.
Како и Домитијан, и тој барал божествени почести, нарекувајќи
се себеси нов Херкул. Од династијата на Антонините, Херакле бил
сметан како покровител и лример на просветените монарси. Него-
виот култ многу се расдространил. За Комод, Херкул бил пример и
прототип на неограничен монарх, кој власта ја добил од својот татко
Јупитер.
При владеењето на Комод, одноао биле обновени проѓонувањата
на сенаторите. Самиот тој барал поддршка во воените кругови, осо-
бено меѓу праеторијандите. Високите кругови.не биле задоволнн од
царот и поради тоа што имал посебна страст кон игрите и претста-
вите. Понекогаш царот лично се појавувал како гладијатор. Неза-
доволството во околината на царот довело до организирање заговор
против Комод, _во кој учествувала и неговата љубовнвца Маркија. Во
ноќта спроти 1' јануарв 193 година, Комод бил убиен во гладијатор-
ската касарна, спроти денот кога сакал да го прими консулатот во
одделот за гладијатори. Комод бил последниот претставник на ди-
настијата Антонини, која со Римското Царство владеела 100 години.
ГПАВАХХХ
СОЦИЈАЛНИОТ ПОРЕДОК НА РИМСКОТО

ЦАРСТВО ВО1-П ВЕК HA НОВАТА ЕРА
Социјалниот поредок на Римското Царство од времето на осно-
вањето на Августовата власт, па до смртта на Комод, не останувал
непроменет. Во И' век Римското Царство достигнало кулминативна
точка на својот развиток. Поимот Imperium Romanum, ко ј некогаш про-
сто означувал римска власт, сега добил значење на Римско Царство:
под тој поим се подразбирала онаа територија на која се распростра-
нувала власта на Рим. Imperium Romanum истовремено бил синоним на
поимот orbis terrarum (целиот свет).
Периодот на Антонините е одбележан со подем на градовите, со
развиток на комуникациите, трговијата, со далечно ширење на рим-
ската култура. Италија постапно ја губела привилегираната позици-
ја, додека, спротивно, многу провинции доживувале период на процут.
Од анализата на социјалната и економската структура може да се
заклучи дека II век претставувал највисок степен од развитокот во
поглед на вовлекувањето на земјите од Средоземното Море во тр-
говскиот промет и во ширењето на градскиот живот. Но, во опште-
ствениот живот на Царството во времето на Антонините се криеле
многу противречности, кои неминовно морало да доведат до криза.
1. Р0ПСТВ0Т0 И К0Л0НАТ0Т
Основата на стопанскиот живот и натаму ја прави робовладетел-
ството, но и cfe повеќе се развиваат оние нови елементи на стопански-
от развиток што се зародиле во првиот период на Царството.
VERNAE
Бројот на купените робови и натаму се намалува. Робовите што
израснале по домаќинствата (vernae) се здобиваат со поголемо зна-
чење отколку порано. Според пресметките на модерните иследува-
чи, во периодот на Републиката робовите што биле одгледани по
домаќинствата претставувале, обично, една третина од вкупниот
број на робовите, додека во периодот на Царството тој однос се из-
менил: една третина биле купените робови. Во врска со нромената на
социјалните услови се менува и погледот кон робовите. Философот
Сенека укажувал на човечкото достоинство на робовите, на тоа дека

и тие може да бидат пријатели, само што се наоѓале на цониска сш-
штествена позидија.317 Според Дион Хрисостом, ропството и слобо-
дата се морална, а не социјална категорија. Без оглед на својата со-
цијална оостојба, некои од луѓето се раѓаат и остануваат робови по
дух, додека другите секогаш се морално слободни. Ваквиот поглед
кон робовите нашол свој одраз и во римското законодавство.
ЗАКОНОДАВСТВОТО ЗА РОБОВИТЕ
Првиот закон кој и во најмала мера се однесувал на заштитата на
интересите на робовите, го издал царот Клавдиј. Во Рим бил раширен
обичајот робовите што биле болни, без надеж дека ќе оздрават, да се
носат на Аескулаиовиот остров. Доколку оздравеле, морале да се вра-
тат ври својот госиодар. Клавдиј издал наредба според која робовите
што биле одведувани на Аескулаиовиот остров, доколку оздрават, да
добијат слобода. Царот Хадријан го забранил убивањето на робови-
те. Неговиот биограф вели дека тој ја повикал на одговорност неко-
ја угледна Римјанка норади свиреиото однесување со робовите. Ца-
рот Антонин Пиј издал наредба според која оној кој без иричина ќе
го убиел својот роб ќе имал иста одговорност како да убил туѓ роб.
Извесно влијание извршиле и грчките обичаи: саоред одлуката на ис-
тиот тој цар, на робовите им се дозволувало да бараат азил во хра-
мовите и иред статуите на царевите. Доколку свирено постапувале
со робовите, госводарите биле принудувани да ги продаваат.
Нема никаква причина за преувеличување на значењето на овие
закони. Положбата на робовите останувала тешка како и порано. Но-
виот иоглед кон роиството и законите во полза на робовите, се само
еден од симптомите на кризата на робовладетелското стопанство.
ИТАЛИЈА ВО ВРЕМЕТО НА АНТОНИНИТЕ

Кризата не настапила веднаш, ниту истовремено во сите области
од Царството. Таа првенствено се манифестирала во Италија. Осно-
вањето на алиментарниот фонд и неговото ширење при владеењето
на Антонините претставувало обид за сиречување на пропаѓањето на
средните и ситните земјосопственици, и истовремено давање помош
на сиромашните сираци. Само по себе е јасно дека таа мерка била
317Seneca, Epistolae ad Lucilium, 47,1.

палијативна и дека можела само до извесна мера да го подзацре, но не

и да го сиречи пропаѓањето на селското население. Зачуваните али-
ментарни таблици сведочат за тоа дека државните кредити ги корис-
теле средните и ситните соиственици во италските градови Велеја,
Плакентија и Беневент. Врз основа на тие таблици можеме да утвр-
диме дека бројот на ситните аоседи се намалувал во саоредба со со-
стојбата иред крајот на Реаубликата; иритоа, не иостои основа да збо-
руваме за образување на иостојани латифундии. Комплексот на имо-
ти што му ирииаѓале на едеи оопственик можел да содржи аовеќе нар-
цели, што биле на разни места, дури и само на едно место можело да
има носеди што биле меѓусебно одделени со туѓи аарцели.318
Тоа што Италија поотанно ја губела доминантната економска ао-
зиција се манифестирало во одлевањето на средствата и во зааоста-
вувањето на земјата. Едно од средствата за борба аротив ваквите по-
јави аретставува наредбата на царот Трајан, а потоа и на Марк Ав-
релиј, саоред која сенаторите морале еден дел од своите средства да
ги вложуваат во италска земја.
РАЗВИТОКОТ НА КОЛОНАТСКИТЕ ОДНОСИ

Еден од изворите што ни даваат претстава за состојбата на круа-
ните земјишни лоееди во Италија ари владеењето на Трајан, се аис-
мата на Плиниј Помладиот. Од нив се гледа дека самиот Плиниј По-
младиот повеќе сакал да има земјишни аоседи на разни места во Ита-
лија. Саоред неговите зборови, тој со тоа себеси се обезбедувал од
изненадувања.319Податоците на Плиниј сведочат за тоа дека колонат-
ските односи и натаму се развивале. Плиниј се грижел за тоа, ари из-
борот на имотот на оаределеното место да најде сигурни наематели.
Задолженоста на колоните растела. Остатоците од нивните долгови
(reliqua colonorum), како што дознавме од други извори,320 можеле да
се даваат аод залог, да се продаваат, да преминуваат во наследство.
Плиниј истакнува дека колоните дури арестанувале да се грижат за
аодмирувањето на своите долгови бидејќи тие биле многу големи. Ка-
ко последица на тоа, поседнигџгге почнувале иаричната иаемнина да
ја заменуваат со наемнина составена од еден д ел од лроизводите.
Плиниј тоа го нарекува еден од начините за лечење на застарената
болест.321
-,ISMommsen, DieitalischeBodenheilungunddieAlimentartafeln,Gesamm.Schriften. V. Berl. 1908,Ѕ. 123-

145.
319Plin., Epistolae. Vlt, 30,3.
•>“ Digesta XXXIII, 7,20.
™ Plin., EpisL, IX. 37.3.
Особеноста на италските колонатски односи се состои во тоа што

колонот бил слободен наемател; во основата на односот меѓу него и
сопственикот лежел двостраниот договор за наемот (locatio-conductio).
Колонатот се ширел и во провиндиите. Во источните области на
Царството односите што биле блиски на колонатот се формирале дол-
го време цред римското освојување. Во Египет и во Азија кралските
имоти, иоседите на храмовите и другите поседи биле делени на пар-
цели што им биле давани под наем на ситните земјоделци. Тој наем се
претворал во принуден наем. Со тоа земјоделците фактички биле вр-
зувани за земјата и не можеле слободно да го напуштат местото во кое-
биле запишани (origo). На Запад, развојот на колонатот се совпаѓа со
I и почетокот на II в. н.е. Најдобро ни се познати околностите на круп-
ните царски поседи во Римска Африка. Тие поседи биле формирани
уште при владеењето на Јулиевци-Клавдиевци. главно како резултат
од конфискадиите на прЛватните сенаторски имоти од страна на ца-
ревите. Царските земјишни фондови во Римска Африка се делеле по
области (tractus, regiones): тие се состоеле од крупни поседи - салтуси
(saltus). На чело на областа имало царски чиновник, прокуратор. Го-
лем дел од салтусите бил делен на парцели и бил даван под наем на
колоните. Главното лице на имотот бил кондукторот (conductor), на
кого што му биле давани под наем сите приноси од имотот. Односите
меѓу колоните и царската администрација не биле регулирани со од-
делни договори, како што било во Италија, туку со специјални ста-
тути (leges) за поседите. Мошне големи фрагменти од еден таков ста-
тут се зачувани на еден натпис. Во него се зборува за тоа дека се
воспоставува поредок во согласност со Манкиевиот статут (lex Мап-
ciana). Во врска со датумот на овој статут во историската литература
нема единствено мислење; најверојатно, тој е настанат при крајот на
династијата на Флавиевците или дак при владеењето на Трајан. Ко-
лоните за земјата плаќале со еден дел од производите; тие мораледа
даваат една третина од жетвата на пченицата и јачменот, една чет-
вртина од приносите на грашок, една третина од бербата на маслин-
ките, определено количество мед од секое кошере. Било форсирано
одгледувањето на маслинките и оној што садел маслинки имал из-
весни лривилегии. Колоните ја плаќале со пари само стоката..Покрај
натуралните и паричните давачки, колоккте морале трипати годиш-
но да одработат до два дена на имотот. Се чини дека ваквиот доредок
бил карактеристичен не само за царските, туку и за крудните лри-
ватни имоти.
Од царевите во II век особено внимание на рсгулирањето на од-
носите меѓу колоните и администрацијата на африкански^е царски
поседи им посветувал Хадријан. Тој утврдил дека кондукторот не мо-
жел од колонот да бара да работи довеќе од шест дена во годината.
Сдецијални олеснувања им биле давани на оние што ги обрабо-
тувале падините или надуштените дардели, што саделе маслинки и
овошки, а и на оние што одгледувале лозја.
Кондукторите не ги почитувале правилата што биле предвидени

со статутите на одделни поседи. Жителите на Бурунитанскиот сал-
тус упатиле жалба за својата состојба до царот Комод. Тие нишувале
дека прокураторите секогаш биле на страната на богатите и влија-
телните кондуктори. Тие, пак, незаконски ги зголемувале давачките
и барале извршување на работите над пропшланите мерки. Проку-
раторите не ги разгледувале жалбите на колоните, а кога тие се со-
брале и напишале жалба лично до царот, ирокураторот против нив
испратил војници; многумина од нив биле затворени, при што дури и
римските граѓани биле изложувани на телесни казни.
Колоните од Бурунитанскиот салтус имале среќа: нивната пети-
ција стасала до царската канцеларија и Комод лично наредил во ид-
нина колоните да работат толку колку што било пропишано со Хад-
ријановиот закон; но, се разбира, сите молби, веројатно, не биле така
решавани. Потчинувањето на колоните и злоупотребите на адми-
нистрацијата биле вообичаена цојава.
По северозападните гранични области се населувале варварите,
во услови блиски на положбата на колоните. Оваа мерка особено ши-
роко ја применувал Марк Аврелиј.
Колонатските односи влијаеле и врз иоложбата на некои кате-
гории земјоделски робови. Сопствениците на земјата ги префрлале
во пекулиј, т. е. им доделувале парцели и, оставајќи им на робовите да
ја обработуваат каксѕ што умеат, ги обврзувале да плаќаат определен
данок во натура. Пекулијот бил еден од старите облици на римските
правни односи. Неговата широка примена во времето на Царството
сведочи за тоа дека стариот начин на обработка на пространите те-
ритории со помошта на робовите го губел значењето. Повносно било
да се парчат имотите на помали парцели и со сите средства да се обез-
бедува од изненадувања, да си се обезбедува за себеси определен
приход. Робовите што добивале земја како пекулиј биле нарекувани
servi casati. Во извесна мера се менувала и нивната нравна положба. На
нив се гледало како на quasi coloni (речиси колони). Правниците ис-
таќнувале дека нив, за разлика од другите робови, не требало да ги
внесуваат. во инвентарот на имотот; тие не можело да бидат оста-
вани во наследство.
Во историската и правно-историската литература на прашањето
за колонатот му е посветувано големо внимание. Најголеми спорови
предизвикало прашањето за лроизлезот на колон&тот. Некои исто-
ричари сметале дека колонатот е неримска појава, преземена од Гер-
маните, кај кои робовите биле во лоинакви услови отколку кај Рим-
јаните и според својата положба биле сличнисо колоните. Тоа мисле-
ње ирв го изнесол Савињи, пододна го застапувале Маркварт и Зек.
Тоа мислење, во извесен поглед, го имал и Момзен, кој, навистина,
истакнал дека за ширењето на колонатските односи придонесло на-
малувањето на бројот на робовите по новонастанатите услови во рим-
ската надворешна политика. Пухта и Родбертус колонатот го сметале
како ублажено ропство. Фистел де Куланж, а кај нас и И. М. Гревс,
колонатот го гледале како ироизвод на се поголемата задолженост

на ситните арендатори. Најиосле, некои иследувачи развитокот на
колонатот го објаснувале со влијанието на источниот хеленистички
аграрен систем. Особено значење во тој иоглед имале иследувањата
на Ростовцев. Во својот труд за колонатот тој дал детална студија на
аграрните односи во хеленистичките земји, каде што уште пред рим-
ското освојување бил нознат иринудниот наем. Ростовцев смета дека
не може да се зборува за директно нреземање на тие односи од Исток.
Според неговото мислење, станува збор само за заемно проникну-
вање на источниот и на римскиот социјален иоредок. Ростовцев сме-
та дека секоја одделна област на Римското Царство имала свои па-
тишта за формирање на колонатот. Во Италија колонатот изникнал
самостојно. Во Африка се забележува комбинирање на италските и
на источните облици.
Карактеристична црта на многу буржоаски студии е тоа што раз-
витокот на колонатот се гледа изолирано од другите ирашања на со-
цијално-економската историја на Римското Царство.
Врз основа на иодатоците што ги има современата наука, може да
се заклучи дека колонатот се развил од ириватно-иравните односи. Во
снротивност со тоа не се ни царските наредби. Тие ги третираат само
царските носеди. Сите извори на раното Царство се согласуваат во
тоа дека колонот бил слободен човек. Колонатот се развивал во врс-
ка со почетокот иа кризата на робовладетелството, во врска со тоа
што *античкото роиство било вадживеано ".пг
Колонатските одиоси биле раширени и врз другите социјални ка-
тегории: за земјата биле врзувани робови, биле наоелувани и варва-
ри. Но, тие мерки сеиак не овозможуваат колонатот да се смета како
ублажено ропство или како институција иреземена од Германите. Не-
ма никакви основи за тоа колонатот да се смета како институција цре-
земена од Исток, но сосема е можно во организацијата на царските
имоти на Заиад неќои елементи да биле внесени од источната о р га-.
низација на цоседите.
Развитокот на колонатот претставува една од најважните особе-
ности на економскиот и социјалниот развиток на иериодот на раното
Римско Царство. Во Италија колонатот се развивал како последица
на тоа што робовскиот труд станал невносен, а робовладетелското
стопанство почнало да стагнира.
Колонот, во иоголема мерка отколку робот, бил заинтересиран за
зголемување на продуктивноста на својот труд. Се разбира, ири рас-
пределбата на земјата на одделни иарцели можело да се зборува само
за екстензивно стоцанство; при такви околности не можеле да се из-
ш Ф. Енгелс, Потеклото на семејството, првватната сопственост и државата. "Напријед”,

Загреб, 1945, стр. 136.
вршат советите за аодобрување на земјоделството што ги давале рим-

ските агрономи. Но, ние немаме никаква основа да зборуваме за тоа
дека облиците на интензивното робовладетелско стопанство, за кои
можеме да судиме врз основа на делата на Катон и Колумела, биле
широко расцространети. Најверојатно, тие стонанства иостоеле само
во областите близу до градовите, таму каде што постоеле погодни
комуникации. Крушште латифундии, главно, биле екстензивни сто-
нанства. Сиоред тоа, ние немаме основа да тврдиме дека ширењето на
колонатот во Италија довело до општо оиаѓање на иродуктивноста
на земјоделството.
Во аровинпиите, особено во иограничните, колонатот бил еден од
главните облици на екснлоатација на трудбениците, облик што иридоне-
сол за користење на нови, дотогаш необработени земјишта. Царски-
те и приватните иоседи биле толкави што не можеле да се обработу-
ваат со иомош на робовите. Колонатот давал можност за обработка
на тие иоседи.
2. ГРАДОВИТЕ ВОIIВЕК
Уште во времето на Август биле определени главните насоки на
иолитиката на Царството кон ировинциите. Ексилоатацијата на про-
винциите се иретворала во систем, а иотпирањето врз ировинциска-
та робовладетелска аристократија нретставувало средство за зајак-
нување на тој нов систем. Политиката на Август ја продолжил Клав-
диј; особено значење во тој иоглед имала дејноста на царевите од ди-
настијата на Флавиевците и од династијата на Антонините. Во ос-
нова, Римското Царство претставувало определено политичко един-
ство, но тоа се уште било далеку од сеонфатна дентрализирана монар-
хија. Секоја ировинција се состоела од самоуправни градови, како и
од одделни нлемиња што ги запазиле своите обичан, својот јазик, и
кои иосташго ја иримале римската култура на Закад и хеленистичка-
та култура на Исток.
Историјата на раното Римско Царство е одбележана со развито-
кот на градовите, чијшто број достига неколку десетици илјади.
ПРОИЗЛБЗОТ НА ГРАДОВИТЕ
Произлезот на тие градови е различен. Ако се земе заиадниот дел
на Царството, ќе мораме да укажеме на старите градови, настанати
уште нред римското освојување, што биле важни трговски и култур-
ни центри. Такви се шианските градови Гадес и Нова Картагина -
центрите на пунската култура, или галскиот град Масилија - центар
на грчката култура. Тие можеле да бидат иоранешни центри на иле-
менските населби.Такви биле многу градови во Галија. Градовите на-
станувале и од иомали населби што израснувале во значајни центри.
Во текот на II век бил основан мошне голем број нови градови. Значи-
телен дел од нив, според својот произлез, биле коловии на ветераните.
Голем број од градовите настанале од населбите што се формирале
околу логорите и престојувалиштата на војската. Кога станува збор
за источниот дел на Царството, таму и натаму го задржуваат своето
значење древните центри на хеленистичката култура, иако и на Ис-
ток се јавува значителен број нови градови што играле значајна уло-
га во стопанскиот и културниот живот (Хадрианоиол во Тракија, Тибе-
ријада во Палестина, Антинопол во Египет). Во источните провин-
ции биле основани колонии на ветераните.
ГРАДСКИТЕ ИНСТИТУЦИИ НА ЗАПАД

Во Западниот дел на Царството градовите се делеле на повеќе
категории.
Во највисокиот ранг биле колониите (coloniae). Под нив биле
муникипиите (municipii), а потоа доаѓале градовите (civitates) од разли-
чен ранг. И во периодот на Царството, некои од нив биле сметани
како сојузни (foederatae) градови. Други бнле нарекувани слободни (li
berae, liberae et immunes) додека огромното мнозинство биле во катего-
ријата на градови што плаќале давачки (civitates stipendiariae). Од ран-
гот што го имал некој ѓрад зависело какви права имаат неговите гра-
ѓани (права на Римјани, Латини или перегрини), врз основа на кои по-
седувале земја или имале некакви олеснувања во поглед на давачките.
Царевите унапредиле многу градови од провинцијата во колонии,
или во муникипии, со целосно право на римско или латинско граѓанство.
Градската управа во западните општини, според многу елементи,
потсетувала на италската и, слично на неа, во извесна емисла го копи-
рала римскиот устав. На чело на градот стоел градскиот сеиат(огс1о
decurionum); подоцна, тој честопати се нарекувал курија (curia).
Локалните магистрати носеле исти имиња како и магистратите во
Италија. Највисоките меѓу нив, кои што соодветствувале на римски-
те консули, биле нарекувани дуумвири (duoviri). Тие биле избирани
секоја година и ним им припаѓала највисоката власт во градот.
Еднаш на пет години биле избирани duoviri quinquennales што ја
имале истата улога како и кенсорите во Рим. Тие го спроведувале
кенсот и составувале album т. е. списокот од декурионите. Двата ае-
дила се грижеле за градскиот систем, го надгледувале приредување-
то игри и редот во градот. Најниски магистрати биле кваесторите
што не биле избирани во сите градови.
Покрај магистратите, градовите избирале и патрони. Тоа биле ли-
ца од сенаторскиот сталеж, крупни царски чиновници итн. Покрај обич-
ните имало и свештенички магистратури, од кои особено влијание
имале "вечните фламини" (flamines perpetui) - свештениците на цар-
скиот култ. Тие обично му прииаѓале на советот на декурионите.
H. A. МАШКИН 479 СТАРИОТРИМ
t
ГРАДСКЕГЕ ФИНАНСИИ
Муникипалните приходи ce состоеле од разновидни давачки. Гра-
дот можел да има дриходи од својата земја што ја давал под' наем. Но,
особено значење имале разновидните прилози од месните магистра-
i' ти. Лицата што биле избирани за декуриони, магистратите што доаѓа-
ле на должност - морале, како знак на признание за укажаната чест
I (honor), да се грижат за расцутот на родниот град и за благосостој-
бата на неговите жители. Облиците на тие "добродетелства" биле
различнш биле градени нови градби, биле изработуванн плоштади,
поставувани статуи, приредувани игри и претстави, биле давани ру-
чеци, делени намирници и пари, вложувани средства од кои бил фор-
миран алиментарен фонд итн.
• УРЕДУВАЊЕТО НА ГРАДОВИТЕ
На градското уредување му било давано големо значење. Така,
на пример, остатоците од африканскиот град Тамугади (Thamugadi)
даваат претстава за еден релативно мал град што се наоѓал на пери-
феријата од Царството и што изникнал во времето на Трајан. Градот
ri бил правилно планиран, улиците се поставени под прав агол; во цен-
тарот каде што се вкрстуваат повеќе улици, се наоѓа убаво уреден
форум опкружен со големи и удобни згради. Меѓу тие згради, покрај
храмовите што им биле посветувани на божествата.треба да се ис-
Ii такне базиликата, каде што течел деловниот живот, каде што биле
$ склучувани разни спогодби и одржувани судења, потоа куријата, каде
што заседавал градскиот сенат, потоа театарот итн. Зачувани се ос-
p татоци од добро опремениот плоштад, со уреди за чување на залихи
>) со намирници. По улиците имало многу портици, во кои луѓето мо-
желе да се засолнат од жешкото сонце или од дождовите.
ФУНКДИИТЕ НАТРАДСШГЕ КУРАТОРИ

Секогаш и во сите градови стопанството не било рационално во-
дено. Во некои градови расходите ги надмшувале приходите. Цар-
I ската управа во времето на Нерва презела секакви мерки за да ја ре-
гулира управата на градските финансии. При владеењето на Нерва и
при владеењето на Трајан била создадена посебна должност на град-
ски куратор (curator rei publicae) што имал најшироки права; тој бил
должен да ги надгледува градските финансии.
Оваа мерка, како и другите за кои извесна претстава ни дава пре-
писката меѓу Плиниј и Трајан, сведочи за централизаторската и
нивеладионата тенденција на Римското Царство, карактеристична за
№ периодот на Антонините. Државната управа се стремела кон тоа гра-
i? довите да ги направи одговорни за сите видови собирање на давач-
ките. Уште на иочетокот од Царството, врз градовите било префр-

лено собирањето на директните даноци. На крајот на краиштата, др-
жавната управа материјалната одговорност за собирањето на дано-
ците во оиределени градови и во нивните окрузи ја ставала врз деку-
рионите, ноточно, врз десетге највисоки членови на советот (decemprimi).
Градската автономија ностацно стагнирала; заедно со неа поч-
нало и стагнирањето на градовите; тоа, исто така, бил еден од симп-
томите за ночетокот на кризата.
ПРОВИНЦИСКИТЕ СОБИРИ
Од раниот период на Царството настанувале ировинциски здру-
женија на градовите што се груштрале околу царскиот култ. По
хеленистичките земји собирите на иретставниците на градовите од
одределена област се одржувале уште во нредримското време, во за-
падните ировинции иак, таквите собири се јавуваат нри самиот иоче-
ток на Царството. Секоја година, во центарот на ировинцијата се соби-
рале претставниците на одделни градови. Со собирите (concilia) рако-
водел ировинцискиот свештеник (flamen perpetuus provinciae), во ис-
точните цровинции тој се викал азијарх, галатарх, битинијарх итн.
На тие собири се вршеле богослужби и се ирипесувале жртви во чест
на Рим и на царот, а потоа се нретресувале локалните прашања и му
се уиатувале летиции на дарот. Провинциските собири во иочетокот
имале влијание врз текот на уиравувањето со ировинциите, но нив-
ното одржување постапно се претворало во формална перемонија.
СОЦИЈАЈШАТА СТРУКТУРА НА ЗАПАДНИТЕ ГРАДОВИ

Во содијалната структура на одделни римски области биле зачу-
вани многу особености, но сеиак може да се истакнат некои ошпти
црти, карактеристични речиси за сите градови во времето на Анто-
ншгате. Владеачкиот градски сталеж, декурионите, ирвенствено им
црипаѓале на крунните и средните земјоиоседници, чии што имоти
биле во градската околина. И докрај развитокот на занаетчиството и
размената, само земјишниот посед на човекот му создавал привиле-
гирана позиција во онштеството.
Сталежот на декурионите не бил затворен. Епиграфските нода-
тоци сведочат за тоа дека негови членови можеле да станат лица од
скромен социјален произлез. Во Африка, на пример, еденецитаф цри-
кажува како некој син од сиромашни родители во младоста бил над-
ничар, жнеел жито, потоа станал челник на корлорацијата на жетва-
рите и најпосле се здобил со имот и станал градски кенсор.323 Мошне
481 СТАРИОТРИМ
ш
голем број од декурионите биле бивши војници. Декуриони можеле да
станат и романизираните дретставници на домашната аристократија.
Следното место но муникииалната земјопоседничка аристокра-
тија го имале разновидните претнриемачи (negotiatores): трговците,
сопствениците на занаетчиски работилниди, сопствениците на робо-
ви итн. Меѓу нив често имало и ослободеници.
За животот на нижите слоеви од населението се знае релативно
малку. По ситните градови имало значителен број луѓе што се зани-
мавале со земјоделство, ги обработувале парцелите во дредградија-
та; занаетчиите сочинувале посебен сталеж.
К0Ј1ЕГИИТЕ
II
Една од особеностите на муникидалниот живот во тоа време дрет-
ставувал развитокот на колегиите. Тој процес е особено карактерис-
тичен за заладниот дел од Царството. Колегиите имале најразновид-
ни цели. Некои од нив имале верски карактер; биле формирани коле-
гии на неимотните луѓе (collegia tenuiorum); во Рим, во Италија, а и во
цровинциите имало многу од таканаречените колегии за закоп (colle
gia funeraria) чии што членови имале задача да приредуваат закопи и
помени на умрените членовн од својата корлорација. Организирање-
то на колегиите можело да има и економски цели: неимотните и сред~
ните слоеви од населението сакале на кој и да било начин да се обезбе-
дат од пропаѓањето што им се заканувало. Но за економскиот раз-
-ж виток на Царството особено е важно образувањето на колегиите на
ш трговците, на сопствениците на бродовите и разните занаетчии. Има-
ло и колегии на иекарите, сукнарите, изработувачите на оружје итн.
Членови на колегијалните кориорации можеле да бидат слободните
ш луѓе и робовите. Животот на колегиите, како што покажуваат натпи-
•ш
сите, бил необично интензивен. Според своето устројство, тие во из-
i весна мера потсетувале на муникшшите. Нив ги предводеле магис-
трите, кураторите, цраефекпгѓе, praesides итн. Колегиите имале свои
ж патрони, тие биле нод заштитата на некое божество и имал е свои праз-
ници. Во определени денови, членовите на колегиите се состанувале
заради лретресување на ирашањата што се однесувале на колегиите.
Римската уирава кон колегиите се однесувала со извесна сомни-
телност. Навистина, пред крајот на Републиката колегиите во Рим
претставувале еден вид долитички клубови, а во лровинциите може-
ле да дридонесуваат за организирање на востанија. Затоа Трајан, на
дример, во едно од своите дисма, на Плиниј стриктно му забранил да
формира колегиј на пожарникари.
' i З.ЕКОНОМСКИОТЖИВОТНАПРОВИНДИИГЕ
fi Во економскиот живот на Царството, провннциските градови иг-
рале мошне голема улога како занаетчиски и трговски центри. По-
JCU
зидијата на градовите не била еднаква. Во едни случаи, тие само ги

покривале потребите на својот округ, во други, биле крупни трговски
и занаетчиски центри. Периодот на Антонините е одбележан со раз-
виток на интензивна размена. "Размената толќу ги иоврзала разните
народи, што се чинело дека тоа што е ироизведено на едно место ка-
ко да се раѓало насекаде”. (Diversas... gentes ita commercio miscuit, ut
quod genitum esset usquam, it apud omnes natum esse videretur).324Овие збо-
рови ce вбројуваат во реторските хииерболи, но тие сепак веродо-
стојно истакнуваат оиределени црти на социјалната стварност.
За развитокот на размената нридонесувал и мирот што го воспо-
ставило Царството. Големо значење имала грижата на царската уира-
ва за комуникациите. Провинциите биле испресечени со удобни па-
тишта, за чија изградба биле вложувани многу труд и средства. Из-
градбата на цатиштата, нрвенствено имала стратешка цел, но патиш-
тата придонесле и за развитокот на размената.
ИСТОЧНИТЕ ОБЛАСТИ НА ЦАРСТВОТО

МАЛА АЗИЈА И СИРИЈА
Ш
1Ѕ
,.'Ј1
Во поглед на занаетчиството, источните градови биле над градо- 'I®
вите од заиадниот дел на Царството; особено се истакнувале некои
центри на морскиот брег и на крстосниците на трговските иатишта. ш
Секоја област од римскиот Исток имала свон стопански особености. 'М.
Мала Азија опфаќала иовеќе провинции. Покрај древните тргов- .I
ски градови како што биле Милет, Ефес, Пергам, Смирна, имало и
зафрлени овчарски иодрачја. Во границите на провинциите имало жи-
ва размена, а преку приморските градови и другите области биле из-
везувани земјоделски ироизводи (вино, масло, волна, кожи), дрвена
граѓа, како и занаетчиски изработки, особено текстилна стока.
Во Сирија, исто така, имало селски области што биле слабо по-
врзани со градовите. Но, и покрај тоа, треба да се истакне високиот
економски развиток на сириските градови. Древните феникиски гра-
дови го запазиле своето значење. Во Тир, како и иорано, биле изработу- I
вани пурпурни ткаенини, а Сидон бид прочуен цо предметите што
биле изработени од бојадисано стакло.; По сириските градови имало
вешти мајстори за изработки на злато, сребро ;и бронза; металаите
дроизводи што биле изработувани во Сирија се ширеле ќако на Ис-
ток, така и на Запад. Многу биле прочуени сириските вблнени и ле-
нени ткаенини, како и материјалите од кинеска свила. Во многу де-
лови од Сирија.одамна било развиево овоштарството. Сириските ви-
Ш
J24Plin., Paneg., 29.
на, како и сушеното овошје, насекаде биле високо ценети и биле из-
везувани дури во Италија. По царските поседи растеле кедри и кипа-
риси, кои исто така биле експортирани од Сирија. Покрај приморски-
те градови, како што се Антиохија н Лаодикеја, големо значење има-
ле таквите центри како што бил Дамаск, што лежи на раскрснидата
на трговските иатишта. Преку Сирија се остварувал еден дел од тр-
говијата со Индија и со Кина (преку Партија). B6 римскиот иериод се
развивале таквите градови каков што е неодамна откриениот Дура-
Еуропос на Еуфрат, што лежи на голем карвански пат, и Палмира,
која најцрвин била самостојна држава, а потоа потпаднала под рим-
ска власт.
Главни артикли на источната надворешна трговија биле луксузни-
те цредмети: од Индија доаѓале бесценети камења, бисери, иамучни
ткаенини, а од Кина - свила. Од римските области биле извезувани
ткаенини, метални изработки. По нравило, надворешната трговија со
далечните источни земји за Римското Царство, главно, била иасивна.
Во Сирија како и во малоазиските области, пред крајот на Репуб-
ликата навалиле мноштво италски шиекуланти, но во времето на Цар-
ството конечно ги истиснале хеленизираните сириски трговци, кои
во своите раце не ]а држеле само сириската трговија, туку на своите
бродови иревезувале и египетска стока.
ЕГИПЕТ
Најкруиен трговски центар на Египет и на целиот источен дел
од Средоземното Море била Александрија. Преку Александрија по-
минувал вториот трговски пат за Индија и Кина. Индиската стока,
што била довезувана преку Црвеното Море, на фамили била прене-
сувана до најблиското медитеранско пристаниште', или до Нил, па по
Нил во Александрија. Огромните царски поседи давале изобилство
злато од кое значителен дел одел во Рим. Од Егинет биле извезувани
ленени ткаенини и папирус. Трговијата и занафчиството во најголем
дел биле мононолизирани. Во сложениот бирократски систем најис-
такнати позиции имале Римјаните. Но, во стопанскиот живот на зем-
јата главна улога (како средни и ситни стопански чиновници, закупци
и трговци) играле Грците, поточно речено, хеленизираните локални
жители. •
ИСТОЧНИТЕ ГРАДОВИ НА РИМСКОТО ЦАРСТВО

За лериодот на Антонините е карактеристичен високиот економ-
ски развиток на градовите од римскиот Исток. Не може да се рече
дека сите градови го достигнале тоа рамниште од економскиот раз-
виток на кое се наоѓале во најдобрите времиња од хеленистичкиот
период, но, во секој случај, нивната стопанска позиција била лови-

сока од онаа во претходниот иериод, иред крајот на Реиубликата, и
одрној во наредниот период, во III век. Влрочем, треба да се истакне
нерамномерноста на развитокот на одделни области и подрачја. Та-
ка, на пример, Петра го загубила своето иоранешно значење по
вклучувањето на Палмира во составот на Царството. И натаму трае-
ла стагнацијата на градовите во Грција. Неа не можеле да ја сиречат
ни милостините на царевите, како ни мерките каква што била Пан-
хеленскиот сојуз на Хадријан.
Источните градови н натаму ја одржале својата посебна позици-
ја, како во стопански така и во културен поглед, иако со Запад биле
воспоставени редовни трговски врски, што се одвивале ио разни па-
тишта. Исток со заиадните римски провинции бил сврзан преку Би-
тинија и Моесија.
ЕКОНОМСКИОТ РАЗВИТОК НА ЗАПАДНИТЕ ОБЛАСТИ

Економскиот развиток на западните градови се одвивал поинаку
од развитокот на источните градови. Со значителен дел западните
провинции, главно, останувале земјоделски области. Дури во I в. н. е.
на Запад се појавиле занаетчиски центри, што се здобиле со светски
глас како Тир и Сидон, но затоа пак произведувале стока што се ра-
ширила дури во пограничните варварски земји.
Во I-II в. н. е. цровинциите што биле најблиску до Италија го за-
чувале своето поранешно стсшанско значење. Сикилија произведу-
вала жито, Сардинија била позната со своите земјоделски производи
и минерални богатства, а од Корзика била увезувана шумска граѓа.
СЕВЕРНОАФРИКАНСКИТЕ ПРОВИНЦИИ
Особено големо значење за стопанскиот живот на Царствбто има-
ле северноафриканските провинции. Одамна била нозната африкан-
ската пченица, која црвенствено се упатувала во Рим. Одгледувањето
на житннте култури било основната гранка на земјоделскиот живот
во Африка. Житото се произведувало не само ио огромните царски
1Ѓ имоти, туку и по иоседите на аристократијата. Од другите земјодел-
1;
..ili. ски производи со важност се здобило маслиновото масло. Во поче-
№ токот било произведувано само за лотребите на локалната потрошу-
вачка. Подоцна, маслото од најдобар квалитет било извезувано во
Рим и Александрија. Во Африка биле одгледувани и разни видови ви-
нова лоза, иако африканските вина немале позначајна улога во про-
винцискиот извоз.
Крупните поседи, кои во административен поглед биле израмне-
ти со муникилалните окрузи и кои ги опфаќале населбите на коло-
ните, претставувале една од особеностите на социјалниот иоредок на
Римска Африка. Но, истовремено, Северна Африка во периодот на i:
Царството е земја на градови: едни од нив изникнале уште при вре-

мето на картагинското владеење, други израснале од племенските ден-
три, трети биле основани од Римјаните. Во економски поглед, гра-
довите биле центри на занаетчиството и трговијата, но истовремено
значителен дел од населението, особено по малите градови, се зани-
мавало и со земјоделство.
Занаетчиството во Африка било релативно слабо развиено.
Занаетчиите претежно го задоволувале локалниот пазар. Увозот од
другите провинции и од Италија се намалувал, но сепак керамиката од
Италија и од Галија и металните изработки од Италија биле довезу-
вани во африканските области во II и III век. Видно место во афри-
канскиот извоз имале дивите животни, кои оттаму биле лиферувани
‘ѓ по римските амфитеатри, како и робовите (црнци), златото и слоно-
ц вата коска.
i И во нрвиот век, главно, растат приморските градови на Царство-
ја то. Картагина, што била обновена според планот на Јулиј Каесар, од-
=1 ново се претворила во еден од најкрупните трговски центри на Сре-
доземното Море, кои, како и Александрија, го зачувале своето зна-
чење cfe до аоследните векови на Царството. Покрај Картагина, во
II I—III век, цветале Утика, Хадрумет, Хипон-Региј и главниот град на
Јј Мавританија - Каесареја. За II век е карактеристичен подемот на гра-
довите во провинциите; тоа сведочи за успехот на романизадијата и
за економскиот развиток на таквите области, кои дури тогаш се здо-
бивале со култура. Тамугади, Ламбесис и редица други градови се раз-
виле дури во времето на Антонините.
ШПАШЈА
Уште од дамнешни времиња, од Шланија биле извезувани мета-
ли: злато, сребро, олово, бакар, железо. Местата што биле најбогати
со рудно богатство и припаѓале на државата или на царот; рудниците
им биле давани под закуп на кондукторите (conductores) кои на држав-
$! ната благајна к доставувале метал во облик на прачки. Шпанија била
меѓу оние провинции што извезувале жито во Италија. Во Шпанија се
ироизведувало маслиново масло за извоз. Важен бил и извозот на ви-
ното. По брегот на Пиринејскиот Полуостров имало многу рибарски
центри. Занаетчиството во Шпанија било релативно слабо развиено;
оттаму, главно, доаѓале суровини, првенствено за разните италски
работилници; спротивно, во неа биле увезувани готови производи од
Италија и Галија.
Царевите го штителе подемот на шпанските градови, иако бро-
јот на големите градски центри не бил голем. Извесна важност одр-
жале старите цоморски градови Гадес и Нова Картагина; градот Та-
ракон, дентарот на една од шпанските провиндии, за два века зна-
чително се развил и се здобил со големо трговско значење; со зна-
чење се здобил и градот Кордуба, што се наоѓал на патот до најго-

лемите рудници на бакар во Шпанија. За Жпанија, како и за Африка,
биле карактеристични малите гратчиња, кои особено биле бројни во
јужниот дел на земјата, во Бетика, каде што романизацијата цостиг-
нала најголеми успеси.
БРИТАНИЈА И ГАЛСКИТЕ 0БЈ1АСТИ

Британија била една од најмалку романизираните земји, иако и
таму се развивале градските центри во кои живееле претставниците
на локалната аристократија, трговците и римските чиновници. Од Бри-
танија биле извезувани главно метали, особено железо и цинк, а исто
така и робови.
Во економски поглед, нерамномерно биле развиени и галските
области. Романизацијата најголемо влијание извршила во нивниот ју-
жен дел, врз Нарбонска Галија. Во текот на повеќе векови економски
и културен центар на тие области била Масшшја. Од периодот на Кае-
сар, Масилија почнала да го губи своето економско значење, оста-
нувајќи една од малкуте оази на грчката култура на Запад. Затоа, пак,
се развиле градовите Нарбон и Арелата. Пловните реки играле важ-
. на улога во стопанскиот живот на Галија. На нивните брегови ле-
желе најважните галски градови во кои компаниите на сопственици-
те на бродовите имале големи привилегии. Особено се истакнувале
Лугдун и Триер. Повеќето од галските градови изникнале уште во
предримскиот иериод и всушност претставувале центри на племен-
ските населби, на окрузите (pagi), кои по успешната романизација на
галската аристократија и по приливот на римските доселеници во гал-
• ските области се иретвориле во римски градови. Производството на
жито било развиено во сите области на Галија. Жито имало доволно
„не само за потребите на локалната потрошувачка и снабдувањето на
северните војски, туку понекогаш и за извоз на вишоци во Италија.
Во многу области било развиено лозарството. Галските вина, особе-
• рр оние од Нарбонската провинција, со успех им конкурирале на нај-
. добрите италски видови вино. Во Јужна Галија, исто така, било
•-ироизведувано и маслиново масло.
Повеќе отколку во другите западни провинции, во Галија се раз-
вивало занаетчиството. Ленените ткаенини, волнените галски намет-
ки.лсерамичките изработки, особено ламбите од глина, изработките
оД метал - се ширеле по сите западни провинции, истиснувајќи ја итал-
ската стока.
. 0БЈ1АСТИТЕ ПОКРАЈ РАЈНА И П ЈШ П С И Т Е 0БЈ1АСТИ

.. Областите покрај Рајна што ја сочинувале Горна и Долна Герма-
нија, со жито и со други намирници ги снабдувале легиите што се
наоѓале таму. Преку тие области била водена трговијата со Герма-.

ните, од каде што биле довдувани робови.
Приалпските области што ги освоил Август, биле значајни нао-
ѓалишта на метали.
ПОДУНАВСШЕ ОБЛАСТИ
Подунавските области ностапно се здобивале со се поголемо зна-
чење во животот на Царството. Растеле градовите. Некои од нив би-
ле колонии на ветераните, други се развиле од населби што биле ос-
новани иокрај римските логори - трети - од центрите на нлеменски-
те населби. На Дунав се развивало бродарството. Покрај тоа, за раз-
мената придонесувал и системот на иатишта што сиојувале различни
областн. Доминантна улога играло земјоделството; во некои иодрач-
ја биле ископувани метали. Занаетчиските работилници ја задоволу-
вале локалната нобарувачка. Преку Аквилеја доаѓала.западната сто-
ка. Главни артикли на увозот биле виното и занаетчиските цроизво-
ди; од другата страна на Дунав биле доведувани робови, а исто така и
стока. Основањето на ировиндијата Дакија првдонесло за развито-
кот на врските со североисточните неримски области.
СЕВЕРНИОТ БРЕГ НА ЦРНО МОРЕ

Северниот брег на Црно Море не влегувал во составот на Рим-
ското Царство, но бил во политичка зависност од Рим.
И грчките градови (Олбија, Херсонес, како приморски центри на
кавкаскиот брег) и Боспорското кралство од Рим добивале воена и
финансиска помош за борба со степските народи. На зацадниот дел
од Крим, а извесно време и на Херсонес, имало римски гарнизони.
При владеењето на Антонин Пиј на Олбија и била дадена значителна
помош за одбрана од наладите на стеиските племиња. Боспорските
кралеви ковале пари со римски симболи и римскнте цареви ги сме-
тале како свои врховни заштвтници.
Житото што се ироизведувало ио нивите на полухеленизираните
крупни иоседници - владетелскиот слој на Боспорското кралство, ка-
ко и на територијата на лолуолободните грчки градови, како и во мно-
гуте векови цорано, одело во центрите на балканска Грдија. Со жито
од црноморската област се снабдувала римската војска што бнла раз-
местена не само во подунавските области туку и на Понт, во Капа-
докија, во Ерменија. Грчките трговди доставувале иосолена и суше-
на риба не само во Грција, туку и во западните нровиндии. Од црно-
морските области биле извезувани робови, како и луксузпи предме-
ти, злато и скаподени крзна. Занаетчиските цроизводи, што стигнува-
ле од источните и од западните цровинции, како и оние што биле цро-
изведувани по грчките градови, се ширеле во стеиските иредели, над-

вор од границите на Боспорското кралство.
Романизацијата речиси не ги зафатила црноморските области
иако се зачувани остатоци од населби и храмови од римското наееле-
ние. Хеленизираниот слој претставувал тесен слој од населението.
Притоа, уште во тоа време се забележувало обратното влијание на
локалната скитско-сарматска култура врзживотот, карактерот и оби-
чаите на грчките колонисти.
ПРОИЗВОДСТВОТО И РАЗМЕНАТА ВО I-IIВЕК

Според тоа, во I—II в. н. е. била развиена размената меѓу сите де-
лови на Царството. Одделни негови области и градови ое специјали-
зирале за ироизводство на определени видови стока. Но, не треба да
се ареувеличуваат размерите на трговијата од овој иериод и да се
зборува за развиток на кааиталистички односи, како што тврди бур-
жоаската историографија. Главни аредмети на трговијата и натаму
биле луксузните артикли и земјоделските ироизводи. Од занаетчис-
ките производи, главно, биле извезувани ретки аредмети, а кругот на
нивните аотрошувачи бнл релативно тесен. Предметите за широка
исгурошувачка се произведувале веднаш, на самото место, а трговија-
та за нив немала пресудно значење. Занаетчиското производство не
било доволно развиено за да може да се зборува за масовно произ-
водство и масовен аазар. Главната нричина за тоа била во самиот
начин на ароизводство во робовладетелството. Доминантен облик на
занаетчиското ароизводство била работилницата во која, главно, ра-
ботеле робови. По правило, тоа биле мали претиријатија, во кои не
постоела доделба на трудот. Средствата за производство не се усо-
вршувале и техниката не се развивала. Трудот на робовите бил малку
продуктивен; единствено биле иодобрувани методите за обработка
на суровините, се здобивале и се иренесувале од колено на колено
мајсторските навики, но, во квантитативен аоглед, нродукцијата ос-
танувала на низок стеиен, додека цените биле релативно високи.
И аокрај развитокот на сообраќајот, трансаортот сепак бил скаа.
Повносно било да се иресели целата работилница отколку да им се
конкурира на локалните занаетчии. Последица од тоа била децен-
трализацијата. Занаетчиските работилннци се аојавувале во такви-
те аровинции, кои аред тоа чувствувале аотреба од увоз, а тоа било
Ii 1.1
■
иречка за создавање занаетчисш центри во вистинското значење
на зборот.
Отсуството на масовно ароизводство се објаснува и со тоа што
куповната саособност на главната маса на населението секогаш ос-
танувала необично ниска. Бидејќи тоа им давало извесни привилегии
на аретставниците на највиеокиот слој на провинциското население,
5:1 Римското Царство не сторило ништо за да ја аодобри благоеостој-
бата на масите. Нааротив, даночниот товар станувал се аоголем.
Широките маси на цровиндиското население илаќале данок на зем-

јата и личен данок; иокрај тоа, имало множество од разни индирект-
ни даноци. Покрај редовните, имало и вонредни давачки. Понекогаш
царевите за определено време ги брншеле сите даночни долгови во
некои области, но тие мерки не можеле да имаат некое особено зна-
.чење, зашто биле бришени тие даночни долгови кои и без тоа не мо-
желе да бидат наплатени.
За развитокот на парнчното стопанство нречка иретставувал н
самиот пораст на круините иоседи; тој нораст не можела да го запре
политиката на даревите од династијата на Антонините што ги заш-
титувале средните земјишни иоседи. Порастот на крупните поседи
бил цредизвикан од разни причини: со добриот пласман на земјодел-
ските производи, со тоа што пласирањето на средствата во земјата
бил најсигурниот начин за заназување на тие средства, и најиосле со
тоа што иоседувањето земја се сметало како најчесно и најдостоин-
ствено занимање. Крупните соиственици се бореле да добијат сие-
цијални сенатски или дарски решенија, слоред кои нивните поседи
биле третирани како независни од муникишгате и во иравата биле
израмнувани со нив. Соседството на крупните поседи малку цридо-
несувало за развитокот на занаетите во блиските градови. На досе-
дите се цојавувале сомствени, обично неслободни занаетчии, се соз-
давале соиствени слободни работилниди, за иотребите на иоседите
се дроизведувале тули и ќерамиди.
Развитокот на градовите придонесол за вовлекувањето на разни
области на Римското Царство во прометот, но дела редида услови
дретставувале пречка за продлабочувањето на тој дродес. Главната
причина била во робовладетелскиот начин на производство. Кризата
на робовладетелството влијаела и врз животот на провинциите. Но,
поради цела низа причини, кризата веднаш не се манифестирала. На
пример, Африка и Галија биле на повисок.степен уште во III век.
Кризата најрано дошла до израз во Италија, чијашто доложба значи-
телно се влошила до катастрофалната чума цри владеењето на Марк
Аврелиј.
4. ПОПИШКАТА И ЕКОНОМСКАТА ПОЗИЦИЈА НА ГРАДОТ РИМ

Во I—II в. н. е. Италија ностедено ја губела својата доминантна
позидија. Но, Рим и натаму ги задржал белезите на светска дрестол-
нина. Тоа првенство на Рим пред другите градови се објаснува исклу-
чиво со иолитички иричини. "Рим - вели Енгелс - никогаш не изле-
гол од стадиумот на град кој што со своите цровиндии имал един-
ствено долитички врски".325 Градот растел и одново се изградувал;
325 Архив на Маркс и Енгелс. Книга прва, Москва 1930, стр.248 (на руски јазик).
секој од царевите се стремел да остави спомен за себеси, во облик

на некаква монументална градба - нов храм, базилика, триумфален
лак. Во економски поглед, Рим бил потрошувачки центар. Органи-
зацијата на снабдување со жито (annonae), кое главно доаѓало од Аф-
рика и од Египет, претставувала сложен систем.
5. РИМСКИОТ ПЛЕБС
Главен иотрошувач на производите што доаѓале во Рнм бил плеб- |
сот. Флавиевците и Антонините кон римското градско население ја
продолжувале иолитиката на своите иретходници. Како и норано, бес- \
платно жито добивале околу 150 до 200 илјади луѓе; речиси дри вла-
деењето на секој цар биле делени вонредни нодароци во иари (con
giaria). Основните барања на римската толпа во периодот на Царство-
то, Јувенал ги изразил со зборовите: "panem et circenses" (леб и игри).
На дриредувањето игри и иретстави им било иосветувано исклучи-
телно внимание. Политички обесиравената римска толпа честопати |
при игрите отворено ги изразувала своите симпатии и антипатии кон *
царот што владеел, со повици упатувала одделни барања до управу- .]
вачите, или му аплаудирала на уметникот што ќе наиравел неѕаква |
духовита алузија за сметка на царот. \
За приватниот живот на римскиот градски плебс е иознато рела-
тивно малку. Несомнено е дека еден дел од него се занимавал со цро-
дуктивна работа, но "илебејците - вели Енгелс - што биле меѓу сдо-
бодните и робовите, никогаш не умееле да излезат од стадиумот на
лумпенпролетаријат".326 Делата на сатиричарите и моралистите збо-
руваат за сиромасите - клиенти што живееле од ситни дарови и што
очекувале милостина од своите богати патрони. Патронот и клиен-
тите во периодот на Царството немале политичко значење. Тие само
ја задоволувале гордоста на аристократијата и давале незначителни
средства за животот на сиромасите. Во етнички поглед, римскиот
илебс во иериодот на Царството бил разнороден. Значителен дел од
него биле ослободениците.
6. ОСЛОБОДЕНИЦИТЕ
ПОБУДИТЕ ЗА ПУШТАЊЕ НА РОБОВИТЕ НА СЛОБОДА
Пуштањето на робовите на слобода било една од карактеристи-
ките на социјалниот живот на Царството. Кои биле нричините за таа
иојава?
•1МАрхив на Маркс и Енгеле. Книга прва, стр. 248 (на руски јазик).
За ослободувањето на робовите, несомнено, придонесол систе-

мот на црефрлање на робовите во пекулиј. Како пекулиј робот можел
да добие работилница или дуќан. До извесно време тој плаќал онре-
делен данок, но истовремено собирал средства и си ја откупувал сло-
бодата. Како ослободеник тој не ги ирекинувал врските со својот
бивш госиодар, кој и натаму останувал негов патрон. Ослободени-
ците честопати биле само поттурени лпца, преку кои римските арис-
тократи учествувале во трговските и лихварските работи. На сло-
бода биле цуштени и робовите чие издржување не било исилатливо.
Имало случаи робовите да се цуштаат на слобода од филантропски
иобуди. Сноред тоа, мотивите за ослободување на робовите биле нај-
разновидни и ослободенидите цретставувале една од видните кате-
гории на римското општество.327
СОЦИЈАЛНИТЕИ ЕКОНОМСКИТЕ УСЛОВИ НА ОСЛОБОДЕНИЦИТЕ

Ослободениците добивале нрава на римско или латинско граѓан-
ство, или пак биле dediticii, т. е. биле израмнувани со оние што и се
предавале на милоста или на немилоста на победникот, нивните деца,
пак, обично станувале слободни граѓани без особени ограничувања и
понекогаш стигнувале до титулата декурион, а понекогаш дури ста-
нувале и витези. Ослободениците играле голема улога и на царскиот
двор. Ним им биле доверувани разни должности во ировинциите, ио-
некогаш дури биле поставувани и како прокуратори, Ослободеници-
те му служеле на царот или на неговото семејство, а ионекогаш, како
што било во случајот со Клавдиј и Комод, се иретворале во моќни
фаворити.
Во римската уметничка книжевност општо место претставуваат
шегите за сметка на богатите ослободеници кои до неодамна биле ро-
бови, а потоа се здобнле со огромно богатство и влијание во сшштест-
вото, но ги запазувале обичаите и манирите на новајлии. Еден таков
ослободеник, кој во Фалерн имал илјада југери земја, сноменува и Хо-
ратиј. Ослободеникот Трималхион, соиственик на огромни имоти, е
една од главните личности во "Сатирикон" од Петрониј. Слични ос-
лободеници како Трималхион споменуваат Мартијал и другите циса-
тели од периодот на царството. Но, книжевноста не ни дава иретста-
ва за животот на ослободениците од средна категорнја. Оваа лразни-
на донекаде ја доиолнуваат еииграфските и археолошките цодатоци.
327 Duff, Freedmen in tlie Early Roman Empire, I928.

Множество ослободеници имало во редовите на разните лретдрие-

мачи, трговци, сопственици на занаетчиски работилници, еопствени-
ци на бродови. Во ноголемиот број случаи тие биле луѓе со средна
имотна состојба.
Приказите на ослободениците на надгробните споменици ги црет-
ставуваат како просечни луѓе, енергични и скромни, што се грижат за
своето лично достоинство.
Ослободениците биле најнродуктивниот слој од римското и
провинциското население; тие, без сомневање, изиграле голема уло-
га во развитокот на стопанскиот живот на Царството во периодот на
Антонините.
7. ВИТЕЗИТЕ
Над римскиот плебс, како и во времето на Републиката, бил ви-
тешкиот сталеж, кој сега се здобил со општодржавно значење иако на
него се гледало и натаму како на сталеж на градот Рим. Останале
релативно малку витези што биле цотомци на истакнатите витешки
фамилии од републиканското време. Новите витези, во времето на
Царството биле регрутирани од иретставниците на италската муни-
кипална аристократија и од редовите на нровинциската аристокра-
тија. Значителен број витези давала војската. Ислужениот коман-
дант добивал титула витез. Најпосле, службата во царските канце-
ларии, исто така, на некого можела да му овозможи, на крајот на кра-
иштата, да стане член на витешкиот сталеж. Таа позиција, на раз-
личнн начини можеле да ја иостигнат и богатите ослободеници.
Во звањето витез се унанредувале лицата од слободните црофе-
сии: правници, ретори, граматичари, научници.
Во првите два века на Царството, во извесна мера, витезите го
зачувале значењето на трговско-финансиска аристократија. Но, уш-
те во тоа време витезите постаино се иретворале во чиновнички ста-
леж. Витезите биле иоставувани како прокуратори и префекти; за
оцределен круг командни цозиции се сметало дека им прииаѓаат на
витезите. Од времето на Хадријан ним им прииаѓале највисоките долж-
ности во царските канцеларии.
Како највисок стеиен во витешката кариера, како и при владее-
њето на Август, се сметала должноста ираефект на цраетории, по-
тоа доаѓал цраефектот на Егилет.
На витешката титула ионекогаш се гледало како на степен кон
сенаторска титула. Интересите на разните груци од витешкиот ста-
леж биле различни, но сеиак тој сталеж, во целост, цридонесувал за
зајакнувањето на царската власт и за рационализацијата на царска-
та уирава.
8. СЕНАТОРСКИОТ СТАЛЕ1
Сенатор.скиот сталеж не бил хомоген ниту константен; неговиот
состав постојано се обновувал, но политичките традиции нааристо-
кратијата од времето на Реиубликата биле необично живи во сена-
торскиот сталеж од времето на Царството, иако, во средината на II
век, старите патрикиски родови веќе биле изумрени. Во времето на
Хадријан се споменува последниот потомок од познатиот род на
Корнелиевци.
СОСТАВОТ НА СЕНАТОРСКИОТ СТАЛЕЖ

Најпрвин Јулиј Каесар, а потоа и Август, во редот на патрикии
унапредувале истакнати сенаторски семејства. Нивниот пример го
следеле и другите цареви. Новиот патрикијат претставувал привиле-
гирана група членови на сенатот. Во поголем број случаи, новите
иатрикиски семејства произлегувале од старите плебејски сенатор-
ски родови, но, бројот на последниве, исто така, бил мал и потомците
на сенаторите од иериодот на Републиката одвај можеле да претста-
вуваат една третина од вкупниот број членови на сенатот во II век.
Иако некои членови на сенатот носеле имиња на старите патрикиски
родови, тоа воопшто не го докажува нивното сродство со поранеш-
ните угледни семејства. Тие имиња, од различни причини, ги присвоју-
вале луѓето од понепознат произлез.
Сенатот се пополнувал со нови членови. Во периодот на Антони-
ните (како ипри Јулиевците-Клавдиевците) во сенатори биле унапре-
дени првенствено претставниците на италската муникипална арис-
тократија. Тие цретставувале мнозинство и нивниот број, помалку
или повеќе, бил определен. Бројот на сенаторите Италци, во времето
на Антонините, бил приближно 58% од сите познати членови на сена-
тот. Кога станува збор за Јфугите членови на сенатот, при владеење-
то на Антонините се смалувал постапно процентот на сенаторите
што произлегувале од западните провинции, а се зголемувал бројот
на сенаторите од Исток, кои Трајан почнал систематски да ги воведу-
ва во сенатот. Во сенатот биле воведувани материјално најобезбеде-
ните лица, а на Исток, со неговото развиено стопанство, имало многу
луѓе со големи богатства. Расудувааата на ДионХрисостомза значе-
њето на царската власт покажуваат дека меѓу хеленизираните еле-
менти од римските источни провинции имало луѓе што ги поддржу-
вале и оправдувале апсолутистичките тенденции на римските цареви.
Цајпосле, изборот на сенаторите од источните провинции бил оправ-
дан и поради потребите на управата. Заради управувањето со хеле-
нистичките области биле потребни луѓе што го знаеле грчкиот јазик
и локалните обичаи. Царската управа водела грижа за тоа и им овоз-
можувала на жителите од источните области да се здобиваат со функ-
дии. Најцосле, за управувањето во источните цровинции биле анга-

жирани и лида од династиите што го загубиле престолот. Новите се-
натори, слоред својот произлез, им црипаѓале на разни социјални гру-
пи. Меѓу сенаторите, за успешна служба во војската, биле вреднува-
ни и виши офицери од витешкиот ранг. Сенатори станувале и царски-
те чиновници.
ПОЖТИЧКОТОИ СОДИЈАЛНОТ0 ЗНАЧЕЊЕ НА СЕНАТОРСКИОТ СТАЛЕЖ

Слогата меѓу дарот и сенатот, што е забележлива речиси цри
владеењето на сите Антонини, не ое објаснува само со политиката
или со моралните одлики на тие дареви. Врз тоа влијаел и фактот што
многу сенатори ја добиле таа позиција благодарение на милоста на
монархот. И цокрај тоа, сепак, немало целосна солидарност меѓу да-
ревите и највисокиот сталеж: имало судири и при владеењето на Хад-
ријан, а при владеењето на Комод настапила нова фаза од борбата
меѓу дарот и сенаторскиот сталеж.
При Антонините дошло до извесен пресврт - до приспособува-
ње на монархистичките идеи кон традиционалните римски пароли.
Сепак, не било можно да постои целосно помирување на монархистич-
ките со староримските принцшш. И натаму живееле традидиите на
сталежот кој некогаш бил семоќен во политички поглед и кој упра-
вувал со делиот свет. Следствено, можноста од судири не била от-
странета. Тие се јавувале тогаш кога апсолутистичките тенденции
отворено се изразувале. Тоа се случило при владеењето на Домити-
јан и при владеењето на Комод.
Царевите ги отстранувале сенаторите што им биле најмногу не-
пријателски настроени, а нивните имоти ги конфискувале. Но, сена-
торскиот сталеж, како делост, ги имал поранешните привилегии. Се-
наторите имале крупни поседи, втемелени на робовскиот или на полу~
зависниот труд, што на сенаторскиот сталеж, во целост, му давале
видно економско значење и создавале извесна независност во
робовладетелското општество.
ГЛАВА XXXI
РИМСКАТА КУЛТУРА ВОIИ П В. Н. R
1. ОПШТИОТ КАРАКТЕР НА КУЛТУРНИОТ ЖИВОТ

НА РИМСКОТО ЦАРСТВО В О I - I I В. E Е.
Времето на Антонините е одбележано со ишрење на римската
култура се до најоддадечените области на Римското Царство.
Романизацијата, под која обично се лодразбира ширењето на ла-
тинскиот јазик, на римската култура и на римските обичаи, во тоа
време постигнала големи уопеси. Центрина романизацијата биле рим-
ските градови што играле важна улога и во економскиот развиток на
одделни делови на Царството. Тој процес најдлабоко се одвивал по
галските провиндии и во јужните шпански области. Асимшгарајќи се
со римските колонисти, галската аристикратија брзо ја примила рим-
ската култура, а латинскиот јазик станал доминантен по галските
градови. Побрзо отколку во другите провинции, се романизирало и
селското население на Галија. Сличен продес се вршел и во јужните
области на Шаанија.
Нешто поинаку се развивала романизацијата на Римска Африка.
Владеачкиот слој од населението во африканските градови биле рим-
ските колонисти, но затоа пак пунската традиција била необично ви-
тална, така што по многу африкански градови пунскиот говор можел
да се слушне дури и во V век. Уште помало влијание имале римските
обичаи и римската култура врз селското население на африканските
провинции.
Романизацијата помалку го зафаќала селското отколку градско-
то население, но римската култура и иокрај тоа ограннчување, во II
век се здобила со охппта распространетост во западните провинции.
Честопати доаѓало до синтеза на старите културни основи на опреде-
лена земја со новодонесените иринциии. Тоа се забележува кај вер-
ските обичаи: во Африка, на пример, под името на Јунона била лочи-
тувана пунската божица Танит, а под името Сатурн - Баал; слично
слевање се збиднувало и во архитектурата и во книжевните дела, ка-
де што се оцртуваат контурите на уметничките стилови што биле
карактеристични за определена провиндија.
Сепак, римската култура се развивала само во определени гра-
ници. На Исток и натаму владеела грчката култура, така што натамо-
шното пгирење на римското лолитичко влијание врз некои источни
•земји како последида го имало вкоренувањето на грчката а не на рим-
ската култура. Таквата состојба била официјално призната. Грчки-

от јазик во источните провинции бил во иста мера официјален како
и латинскиот.
2. РАЗВИТОКОТ Н А РИ М СШ А КНИЖЕВНОСТ И ФИЛОСОФИЈАТА

ОПШТИ ОДЈШКИ НА КНИЖЕВНОСТА
Периодот на Август е одбележан со дејноста на истакнати рим-
ски лоети; не залудно тоа време се нарекува златев ве к ва рвмската
кввжеввост. Но, веќе во доследните години од владеењето на Август
може да се забележи извесна стагнација на книжевноста; но, и покрај
тоа, поезијата "станала мода". Одушевувањето од доезијата е карак-
теристично како во времето на Нерон, така и во наредните периоди.
Плиниј Помладиот зборува за "гумно на поети" што ги чекале своите
слушатели и почитувачи. За тоа сведочат и делата на римските сати-
ричари Мартијал и Јувевал.
Врз основа на тоа што е зачувано од поетските дела од тоа време,
можеме да утврдиме некои општи црти, карактеристични за уметнич-
ката книжевност од втората половина на I и во целиот II век. Поези-
јата во Рим била мошне раширена. Обичајот на рецитирање, на јавно
читање на своите творби, што при владеењето на Август го вовел
Асиниј Полион, станал општоприфатен. Се појавиле доети-дрофе-
сионалци,'што не живееле толку од издавањето на своите дела, кол-
ку од милостината на своите латрони.
Во периодот на Царството немало толку истакнати беседници
како во иериодот на Републиката, но сепак, влијанието на реторика-
та врз римското образование и култура во времето на раното Цар-
ство е големо. Реториката претставувала еден од најбитните елемен-
ти на римското образование. Реториката н философијата влијаеле не
само врз содржината, туку и врз обликот на поетските дела. Мопше
биле раширени разновидните афоризми и кратки десни, осмислени
за постигање.брз ефект. Во доезијата од овој дериод има малку
оригиналност. Подражавањето на латинските дримери е една од
карактеристичните црти. Вергилиј станал канон. Него го додража-
вале многу доети, такашто дури и Колумела кој надишал сосема дро-
заично дело за земјоделството - кннга за одгледувањето овошки, тоа
дело го изразил во стихови, како со самото тоа да ја пополнувал
значителната дразнина во "Георгиките".
Во дериодот на Јулиевците-Клавдиевците и Флавиевците, Ита-
лија и Рим го зачувале својот приоритет во културниот живот. Но,
додека во времето на Август речиси сите доети биле Италци, во на-
редните дериоди со големо значење се здобиле провинцијалците. Лу-
кан, Колумела, Сенека, Мартијал, Квинтилијан лроизлегувале од
шпанските градови, додека Адулеј бил Африканец.
"ФАРСАЛИЈА" ОД ЛУКАН
Од поетските дела на ова време што се здобиле со иоиуларност
треба да се сиомене епот "Фарсалија" од Лукан (39-65 г.). Лукан бил
од Шпанија и му бил внук на философот Сенека. Во почетокот се
вбројувал во пријателите на Нерон, но, во 65 г. н. е. учествувал во
Лисоновиот заговор и ио неусиехот на заговорот бил принуден да се
самоубие. Сижето на енот го чини војната меѓу Помпеј и Каесар.
Сижето на еиот и иоетовите симпатии ја иокажуваат неговата
блискост со сенаторските оиозиционерски кругови. Авторот ја осу-
дува граѓанската војна, која тој ја дефинира како злостор.
Главен јунак на неговото дело е Слободата (Libertas). Каесар е
прикажан како свиреи и крвожеден човек; сиротивно, Помиеј е оли-
цетворение на благородноста. Но, најмногу од сите се ирославува
Катон Помладлот, кој, според мислењето на Лукан, е достоен за не-
говата слава да се градат олтари.
Епот "Фарсалија" е напишан под влијание на Вергилиевата “Ае-
неида", која Лукан сакал да ја надмине и да ја фрли во сенка, претен-
дирајќи кон бесмртност на своето дело. Во "Фарсалија” уште во по-
голема мера се чувствува влијанието на реториката отколку во "Ае-
неида". Тоа особено се манифестира во долгите говори на ликовите
и во дигресиите на авторот. Покрај тоа, во епот има живи сцени, а
описите на разновидните пресметки, убиства итн. се одликуваат со
краен натурализам.
“САТМРМОН1
Во времето на Нерон се иојавува и “Сатирикон" - едно од рет-.
ките дела на латинската уметничка нроза, дело што му се нршшшу-
ва на Петрониј, аристократ и човек близок на Нероновиот двор. Пет-
рониј бил наклеветен од семоќниот лраефект на нраеториите, Ти-
гелин, и тој, не чекајќи го цроцесот, извршил самоубиство.
Главните личности на "Сатирикон" се ситни авантуристишто ца-
туваат низ Италија. Видно место во делото &е досветено на гозбата
на Трималхион - богатиот ослободеник, типичен новајлија кој се стре-
мел со луксуз и со гозби да ја подражава аристократијата. Фигурата
на Трималхион, како и на неговите гости, е дадена во облик на паро-
дија, но, во описот на гозбата има и достатно реалистички црти. Де~
лото е од сатиричен карактер, а сиоред својот жанр наликува на
авантуристички роман на Новиот век. Карактеристична црта на де-
лото е и одличното иознавање на италскиот живот. Романот е наии-
шан со правилен класичен јазик, но поетот честопати вметнува
иростонароднизборовииизрази. Затоа "Сатирикон” има големозна-
чење за ироучувањето на таканаречениот вулгарен латинитет.
'ТЃШ ПТ Р Ш Ш
Н. А. МАШКИН 498 GTAPHOT РИМ
Од писателите на наредниот иериод најголема популарност здо-

биле двајца поети - Мартијал и Јувенал.
МАРТИЈАЛ
Марк Валериј Мартијал (околу 40-104 г.) бил од Шпанија, во тат-
ковината се здобил со реторско образование и во Рим дошол уште
при владеењето на Нерон. Во своите дела тој честопати го опишувал
животот на ноетите-сиромаси, што се хранеле со трошките од трпе-
зите на богатниците и зависеле од своите патрони, меѓу кои имало
надмени, стипчави и бездушни луѓе. Мартијал не ги штедел ниту кли-
ентите што очекувале милостина од своите заштитници.
Неговите епиграми, кратките и прецизни песни, се досветени на
најразновидни појави од секојдневниот живот. Тој е противник на ре-
ториката и на пренагласеното одушевување од митологијата што би-
ло карактериетично за другите современи поети. Мартијал пишува:
"Читај го тоа за кое животот може да рече: Мое е. Тука нема да
најдеш Кентаури, ни Горгони и Харпии: На нашите страници се чув-
ствува човекот.."328
Пред читателите на Мартијал поминуваат разни типови од кос-
монолитската престолнина: патрони и клиенти, паразити и намет-
ливци, ловци на наследство и трујачи, неверни мажи, жени, љубов-
ници, пијаници, контиња, разни шпекуланти, лекари-шарлатани, не-
среќни поети н дилетанти, доверители и должници.
ЈУВЕНАЛ
За животот на Деким Јуниј Јувенал малку се знае. Се родил во
италскиот град Аквин, во втората половина на I в. н. е. и добил ре-
торско образование; неговата книжевна дејност се одвива во перио-
дот на Трајан и Хадријан. Јувенал станал славен како непомирлив и
строг сатиричар.
Осудата на современите карактери кај Јувенал се граничи со це-
лосен песимизам. Зачуваните 16 сатири третираат разни страни од
римскиот живот. Тој третирал иста тема како и Мартијал кога пишу-
вал за тоа колку му било тешко на чесниот и талентиран човек да
најде патрони што ќе го наградат според заслугата, и за тоа колку е
понижувачка цоложбата на клиентите. Една од сатирите им е посве-
тена на иороците на римските жени. Јувенал ги исмевал пороците на
аристократите, нивната гордост, фалењето со старите предци.
328Martialis, Epigrammata, X, 4,8.

Н. А. МАШКИН 499 стариот рт
Истовремено, поетот ни дава слики од животот на пониските кла-

си на римското општество, живот полн со беда и немаштија. Јувенал
никаде не ги спомнува имињата на- своите современиди. Тој го исме-
вал Домитијан, но никогаш не споменувал имиња на царевите што
владееле тогаш.
Сите негови дела се нацишани под силно влијание на реториката.
Оттаму и извесната монотонија, едноличната патетичност што е
карактеристична за сите негови сатири. Несомнено е дека неговите
судови се оптоварени со иретерувања.
Јувенал бвл ценет во антиката; него го преведувале и го подра-
жавале многу иоети на Новиот век. Некои од неговите изрази ста-
нале општо познати како афоризми: "Mens sana in corpore sano" (Здрав
дух во здраво тело),зм "Panem et circenses" (леб и игри),*330 и други.
Од времето на Хадријан, римската книжевност доживеала видна
стагнација. Во неа немало ништо творечко. Писателите не го надми-
нувале подражавањето. Со се поголемо значење меѓу лицата што пи-
шувале на латински јазик се здобивале провинцијалците.
АПУЛЕЈ
Последниот крупен латински писател од овој период е Апулеј, од
нумидскиот град Мадаура (роден е во 124 г.). Апулеј добил образо-
вание во Картагина и во Атина. Како писател и мислител ги изразу-
вал стремежнте што биле карактеристични за тоа време.
Тој бил вешт беседник, ја проучувал философијата и се истакнал
како философ-платонијанед: истовремено бил досветен на различ-
ни мистична култови. Од неговите дела е зачуван авантуристичкиот
роман "Метаморфози" или "Златното магаре", во кој се зборува за
некој младич кој со помош ва магија се престорил во магаре, а потоа
бил сиасен од чинката благодарение на интервенцијата на божицата
Изида. Особено интересирање привлекува новелата за Амор и Пси-
ха што е вметната во романот и што нредизвикала редица најразно-
видни имитадии. Карактеристичен е и крајот на делото: авантуристич-
киот роман полн со разни анегдотски епизоди од фриволен карактер
завршува со интервендија на божеството. Славењето на Изида, со
која Апулеј ги завршува своите "Метаморфози", не му соодветству-
ва на тонот на романот. Тоа е одраз на мистичните доживувања на
длабоко религиозен човек.
т [uvenalis, Saturae, X, 356.

5Wluv., Sat.X , 81.
СЕНЕКА
Рим станал еден од главните центри за ширење на стоицизмот
уште при владеењето на Јулиевците-Клавдиевците. Истрајноста во
^звршувањето на должностите, потчинувањето на личноста на тоа
што е потребно и нужно - сето тоа им одговарало на идеалите на
највисокиот сталеж, воспитуван врз почитувањето на древните тра-
диции и легендарните предци што жртвувале се за доброто на своја-
та држава. Приврзаниците на стоичката философија биле учесници
во Писоновиот заговор. При владеењето на Веспасијан и Домитијан,
философите биле прогонети од Рим. Дури владетелите од династи-
јата на Антонините им давале поддршка на обидите философски да
се образложи царската власт, а Марк Аврелиј и самиот бил истакнат
претставник на стоичката философија.
Со особена популарност се здобиле делата на Лукиј Анаеј Се-
нека (околу 4 г. пред н. е. - 60 г. н. е.) што произлегувал од Шпанија.
Сенека се воспитувал во Рим и покрај реторика учел и филосо-
фија. Негови учители биле философи од разни правци. Самиот тој му
дал цредимство на стоицистичкото учење. Уште при владеењето на
Тибериј, Сенека се здобил со пристап на дворот и бил наименуван за
кваестор; ири Клавдиј, пак, бил прогонет на островот Корзика. Бла-
годарејќи на заземањето на Агрипина, Сенека бил вратен во Рим и
станал воспитувач на Нерон. Подоцна, Сенека морал да се повлече
од дворскиот живот. Во 65 година, како човек кој што учествувал во
Писоновиот заговор, тој како и многумина друѓи животот го завр-
шил со самоубиство.
Во своите дела Сенека зафаќа најразновидни прашања, но во цен-
тарот на неговото внимание се етичките проблеми: светот, според
учењето на Сенека, му е потчинет на разумниот принцип, на Прови-
дението, на највисокото божество, кое Сенека понекогаш го зами-
слува како аистрактно битие, понекогаш го идентификува со приро-
дата, а понекогаш му дава црти на преблажениот Отед-седржител.
Природните закони истовремено се и божји закони; човекот треба да
живее во согласност со нив; тој мора да се етреми кон знаење и во
сите негови постапки мора да преовладуваат разумните дринципи.
Треба да се откажеме од препирките на горделивиот живот, да се
грижиме за спокојството на духот, за душевната рамнотежа, која чо-
векот ќе го наарави рамнодушен кон сите надворешни потреси. Фи-
лософијата "го формира и изградува духот, го устројува животот,
управува со нашите дејства, ни покажува што треба, а што не треба
да се прави, седи крај кормилото и управува со движењето на бродот
низ оиасностите на брановите".331 Задачата на философијата е да го
331 Seneca, Epist ad Lue., 16,3.

ослободи човечкиот дух од грешното тело, да го научи човекот да

постапува во согласност со природните закони.
Сенека цроноведал цриродна еднаквост на сите луѓе. Во тој по-
глед се карактеристични неговите размислувања за робовите: "тие
се робови1'. "Но и луѓе". "Тие се робови". "Но и членови на семеј-
ството". "Тие се робови". "Но и твои пониски пријатели". "Тие се
робови'1. "Но и другари во ропството, размисли добро дека среќата
има иста моќ кон тебе како и кон нив.1'332
Сенека напишал и редида трагедии. Нивните сижеа се земени од
митологијата. Тие трагедии биле успешно изведувани.
Личниот живот на Сенека со многу елементи му противречел на
неговото учење. Сенека, на пример, давал пари-на заем со многу ви-
соки камати и бил еден од најбогатите луѓе на своето време. Него-
виот имот изнесувал околу 300 милиони сестертии.
По смртта на Клавдиј тој на Нерон му напшпал говор во кој му
се оддавало должното признание на покојникот, но истовремено тоа
е и илегална пародија за Клавдиевата деификација. Во неа било при-
кажано како Клавдиј се искачил на Олимп, но кај небесните жители
побудил само смеа; него го однеле во пеколот, каде што го очекува-
ла еостојба што била далеку од блаженство.
Философските погледи на Сенека извршиле големо влијание врз
современиците и врз подоцнежните поколенија. Тој, без сомневање,
влијаел и врз христијанската етика.
3. ЛАТИНСШ А НАУЧНА ПРОЗА В О I - I I В. Н. Е.

Латинската научна проза од периодот на Царството ги продол-
жувала традициите од периодот на додната Република.
Л укиј Јуниј Модерат Колумела напишал расправа за земјодел-
ството, а П ливијЛостариот (23124-79 г.) издал обемно дело од енцик-
лопедиски карактер што носи наслов "Историја на природата". Пи-
сателот третира најразновидни прашања - од космографијата, ми-
нералогијаТа, ботаниката, зоологијата, земјоделството, медицината,
историјата на уметноста итн. Плиниј исползувал над 2 000 сочине-
нија што им припаѓале на над сто најдобри автори и од многу второ-
класни. Во текот на многу векови "Историјата на природата" од Пли-
ниј служела како прирачник по природознание. Плиниј Постариот
напишал и многу други дела (за војната со Германите, историја на
Рим од времето на Клавдиј до смртта на Веспасијан) што не се зачу-
вани. Плиниј загинал во 79 година при набљудувањето на ерупцијата
на Везув.31
311Seneca, Epist. ad Lue., 47, l.

Од практичен карактер бил и црирачникот на Квинтидијан за ре-

ториката (Institutio oratoria) кој во извесна мера претставува биланс
од долгогодшпната работа на римските учители по беседништво.
Марк Фабиј Квинтилијав (35-95 г.) произлегувал од Шпанија. Отка-
ко се цреселил во Рим, почнал да предава реторика и прв при владее-
њето на Веспасијан бил потврден како професор по беседништво, за
што добивал плата од државата. Делото на Квинтилијан не се ограни-
чувало само на практични совети за составување на говори. Бесед-
никот морал да се воспитува уште од детството и затоа првите книги
од тој прирачник на Квинтилијан биле посветени на воспитанието и
основното образование. Според тоа, тој дел од прирачникот претста-
вува труд по педагогија. Понатаму Квинтшшјан зборува за задачите
на беседникот. Тој бил противник на философијата и на претензиите
на философите дека само тие можат да ги воспитуваат мудјрите луѓе.
Заправо, беседникот и треба да биде разумен човек ш тоси ја извр-
шува својата должност.
Помлад современик на Квинтилијан му бил најголемиот римски
историчар - К орвелвј Таклт (околу 55-120 г.)-
Особен успех во II век доживеале биографиите. Еден од поистак-
натите дретставници на овој книжевен род на историската проза бил
Световиј Травквил (околу 70-140 г.).
Со животот на високото римско општество не запознава препи-
ската на П ливиј Помладиот (61/62-113/4 г.) што му бил внук на поз-
натиот природонаучник. “Панегирикбт за Трајан” што го издал тој,
претставува говор одржан во сенатот пред царот и потоа специјално
обработен за објавување. Покрај тоа, Плиниј Помладиот ја објавил
својата преписка со истакнати современицн и со царот Трајан. Од неа
дознаваме за настроенијата на сенаторската аристократија, за кни-
жевните интереси на таа група, за нејзиниот личен живот и за секој-
дневните појави. Самиот Плиниј бил поседник на повеќе вили, вни-
мателен домаќин и истовремено обожавател на книжевноста, учес-
ник во рецитации; човек што се стремел кон книжевна слава.
4. ГРЧКАТА КНИЖЕВНОСТ И ФИЛОСОФИЈА

Развитокот на грчката книжевност во II век претставува една од
карактеристичните дрти на периодот на Антонините. И грчката и
латинската книжевност, несомнено влијаеле една врз друга, но исто-
времено, тие се развивале самостојно.
За грчката книжевност од тоа време е карактеристичен стреме-
жот за враќање кон старите антички извори во областа на беседни-
штвото. Оваа нова струја во историјата на книжевноста е позната
под името втора софистика. За политички говори во тоа време не
можело да стане збор. Беседниците собирале аудиториум за да ја по-
кажат пред нив својата реторска вештина. Говорите третирале нај-
разновидни теми, но беседникот најчесто се стремел да ги поучува
т
своите слушатели. Врз основа на биографијата на софистите, што ги

напишал реторот-писател од почетокот на Ш век - Филострат, мо-
же да се заклучи дека многумина од нвв биле видни двјци во своите
градови, за чие украсување давале големи износи пари. Софистите
држеле говори пред царот; тие ја имале здобиено милоста на монар-
сите. На почетокот од својата книжевна дејност, на таа школа и при-
паѓал Д иоа Хрисостом како и А е ли ј Аристид. Третиот познат прет-
ставник на втората софистика - Лукијан, истовремено бил ретор и
еден од поголемите писатели-сатиричари.
Лукијан (околу 120-180 г.) се родил во Самосата, во Сирија. Во
Атина учел философија и грчка книжевност. Во евоите дела се слу-
жел со обликот на дијалогот, со наративни кажувања, имитирал на-
учни расправи итн. Лукијан се цотврдил како фин посматрач на жи-
вотот околу себе. На верското прашан»е му посветувал големо вни-
мание. Енгелс ѓо нарекува Волтер на антиката,3?3 зашто Лукијан, за
разлика од своите современици, се покажал скептик по однос на вер-
ските црашања. Во своите "Дијалози на боговите" тој ги иронизира
традиционалните верувања, а во другите дела ги исмева помодните
источни култови. Едно од неговите дела (“За смртта на Перегрин")
во облик на карикатура го прикажувало христијанскиот пророк.
Лукијан Сатирично ѓи прикажал и цретставниците на својата про-
фесија - реторите, философите итн.
Апулеј и Лукијан, се двајдата најкрупни писатели на II век. И по-
крај разликата во иогледот на светот, за двајцата е карактеристично
незадоволството, барањето нешто ново.
Во грчката философија од тоа време се противставувале истите
правци како и во претходниот лериод.
Од стоичарите со голема популарност се здобил Епшктет (околу
50-120 г.).
Епиктет се родил во Фригија и бил 'роб на еден од Нероновите
ослободеници. Откако добил слобода, предавал философија во Рим.
По протерувањето на философите од Рим, Епиктет живеел и про-
поведал во Епир. Во центарот на вниманието на Епиктет, како и кај
други стоичари, биле етичките проблеми. Човекот треба да се стре-
ми кон воспитување на слобода на духот. Философијата на Епиктет
е проникната со космополитизам. Тој проповедал за еднаквоста на
сите луѓе; слободата, според него, била морален квалитет, достален
на секој човек, без оглед на неговата социјална позиција. Човекот
може да загуби се: имотот, честа, семејството, но никој ниту може да
му ја земе ниту да му ја задуши човечката волја. Примерот на Епик-
тет покажал дека за учењето на стоичарите, во извесна мера, биле
ИЈ Енгаис, Пршгог конисторијата на раното христијанство. Делата на Маркс и Енгелс, т. XVI,

дел II, стр. 411 (на руски јазик).
заинтересирани и потчинетите класи. Но, тоа учење не повикувало

на борба, туку на иомирување; тоа кај луѓето негувало свест дека
постојниот содијален систем бил неизбежна нужност.
Втор круцен претставник на стоичката философија бил царот
М арк Аврелиј.
Интересна појава во грчката култура од тоа време претставува
Плутарх (46-126 г.). За Плутарх е својствен хуманизмот и интере-
сирањето за човечката личност. Исто така, религиозноста е специ-
фична особина на неговиот поглед на светот. Плутарх специјално ги
проучувал египетските митови и мистерии, во кои наоѓал многу слич-
ности оо грчките. Тој ценел разновидни верски обреди - истбчните,
грчките и римските. Нив во древноста ги вовеле мудри луѓе и по-
томците треба да ги одржуваат.
Интересирањето за минатото иридонесло да се иојават грчките
историски дела. Во своите патописи од Грција, историчарот Павса-
н и ј постојано се потсетува на епизодите од грчката историја на кла-
сичниот период. А ријан\а пишува историјата на цоходите на Алек-
сандар Македонски. Апијан ја цишува римската историја.
Овој период е одбележан со ширење и на стручните знаења. Тре-
ба да се истакне дека грчките истражувачи биле над римските писа-
тели за прашањата ио природознание. Во' тоа време живеел Галеи
(околу 129- 200 г.), еден од најголемите лекари, а современикот на
Антонин Пиј - К лавдиј Птолемеј, математичар, географ и астро-
ном, го развил познатиот геоцентричен систем, што го соборил ду-
ри Коперник.
Реториката и философијата, книжевноста и историјата, како и
познавањата од специјалните дисциплини, им биле иристапни глав-
но на образованите дретставници на владеачката класа.
5. РИМСКАТА УМЕТНОСТ В О I-IIВЕК

Во периодот на Јулиевците-Клавдиевците и во наредниот период,
особено при владеењето на Флавиевдите и Антонините, во римската
архитектура и римската ликовна уметност се забележува развиток
на такви принцшга што се карактеристични за крајот на Републиката
и за периодот на Август. Главни градители во Рим биле даревите.
Притоа, архитектурата пред себеси имала определени политички де-
ли; величествените монументални градби имале задача да ја нагла-
сат моќта и величината на дарската власт.
РИМСКАТА АРХИТЕКТУРА ПРИ ФЛАВИЕВЦИТЕ И АНТОНШШ Е

Особено широк размав архитектурата добила при владеењето на
Флавиевците и Антонините. Особено биле грандиозни јавните градби:
Н. А. МАШКИН. 505 СТАРИОТ РИМ
форумита, храмовите, базиликите, термите. Веспасијан изградил нов

форум, го реставрирал Олтарот на Мирот (Ara Pacis) што го изгра-
дил Август. Тит и Домитијан го завршиле градењето на Колосеумот
што го заиочнал Весиасијан; тоа бил огромен амфитеатар, еден од
најголемите споменици на римската архитектура. ’
Колосеумот е огромна четирикатна зграда, предвидена за 50 ил-
јади гледачи. Сите три ирви ката. имаат лакови меѓу кои има стол-
бови.
При градењето на Колосеумот биле најмногу користени разни
сводни конструкции што овозможувале да се покрие големиот про-
стор, без употреба на иотпирачи. Расноредот на седиштата, систе-
мот на влезовите и излезите, вентилацијата на нросториите - сето
тоа било радионално цресметано. Сцената на амфитеатарот е така
направена што во неа, сиоред карактерот на иретставата, можеле да
се цуштаат диви животни од кафезите што се наоѓале под неа; ио-
вршината на сцената можела да се исиолни со водаитн. Масивноста,
цврстината и рационалноста на целата конструкција, биле комбини-
рани со хармоничноста на нејзината архитектура.
Триумфалниот лак на Тит, што бил изграден ио неговата смрт, во
чест на победата иротив Јудејците, претставува нова и оригинална
комбинација од столбови со своден лак.
Домитијан изградил дворец на Палатин пгго бил нриспособен кон
новиот дворски живот и церемонијал. Тој започнал и нов форум што
ги спојувал форумите на Август и Весиасијан. Тој форум го завршил
Нерва и го крстил сиоред своето име. При владеењето на Трајан, во
Рим бил изграден и форум што иретставува единствена архитектон-
ска целост. На форумот имало базилика, оикружена со два реда стол-
бови. При владеењето на Трајан биле изградени големи терми и бил
завршен големиот аквадукт што го заиочнал Нерва. Трајановиот
столб ги овековечил спомените на Дакиската војна. Тој е обвиткан со
лента составена од релјефни претстави со разни сцени од походот на
Дакија.
Еден од големите градители бил Хадријан. На негова иницијати-
ва биле изведувани градби не само во Рим, туку и во провинциите.
Неговата вила во Тибур дретставувала комбинација од најразновид-
ни стилови. Во Рим тој одново го изградил Агрипиниот Пантеон. Од
старата зграда бил зачуван само иортикот. Главниот дел на Пантео-
нот нретставува ротонда што завршува со огромна купола; низ неа се
пробива светлина во внатрешноста на храмот што восхитува со
едноставноста и со димензиите на обработката, со хармоничниот ра-
според на деловите и со спокојството на делата атмосфера. Во изве-
сен доглед Пантеон, што е лодобро зачуван од другите римски град-
би, претставува пример на завршен архитектонски објект. Монумен-
тална конструкција претставува и Хадријановиот мавзолеј, кој во
средниот век служел како креиост (замок на светиот Ангел).
Од другите градби треба да се спомене столбот на Марк Аврелиј,
на кој се цретставени неговите походи против Германите.
Развитокот на ахитектурата не е карактеристичен само за Рим.

Театрите, порталите, аквадуктите, мостовите, храмовите, итн. биле
градени и ио разните провиндии - како во источните така и во за-
падните. За западните е карактеристична римската монументална
архитектура. Во источните провинции биле продолжени хеленистич-
ките традиции, но римската архитектура има силно влијание, така
што виден број монументални градби од овој период што биле из-
градени на Исток биле според римските примери. Во некои случаи се
забележува заемно влијание на разните културни стилови од анти-
ката: синтезата од римските и грчките облици е карактеристична осо-
бено за градбите на царот Хадријан во Грдија и во нсточните про-
виндии.
СКУЛПТОРСТВОТО И СЛИКАРСТВОТО •
За римското скулнторство од овој период е карактеристичен порт-
ретот. Реалистичкото прикажување им било својствено на најраиите
видови на римскиот портрет, но во времето на Август и на неговите
наследници се забележува стилизација инсгшрирана од грчките класич-
ни дела. Реалистичкото прикажување, кое дури било поблиско кон
натурализмот, одново се дојавило при владеењето на Флавиевците.
Портретот на Веспасијан прикажува, просечен, дури обичен човек,
со стежнато, напрегнато лице, а при претставувањето на Тит се доло-
вени некои "детски" дрти.
Ваквиот реализам трае и во наредниот нериод. Но, во времето на
Хадријан, римското вајарство било подложено на силна хелениза-
ција: бледнеат острите црти на римскиот реализам, се засилувал мо-
ментот на идеали-задијата. Тоа се манифестирало и во претставува-
њето на самиот Хадријан и Антонин Пиј. Особено јасно влијание на
хеленистичките примери се покажува во претставувањето на Ха-
дријановиот љубимед Антиној, кого што тој го деификувал. Во тие
изведби речиси и нема римски црти, тие ја продолжуваат традици-
јата на грчките класични школи.
“Сукцесивно-наративниот" стил во прикажувањето на историс-
ките настани бил применет во релјефните мотиви на столбовите на
Трајан и Марк Аврелиј. Леснотијата на движењата, симетричноста
во расдоредот на фигурите, индивидуалноста дури и на второстепе-
ните лица - сето тоа сведочи за вонредното мајсторство на уметни-
дите. Фигурата на царот на тие лрикази лесно се преаознава: иако е
тој претставен во ист сооднос со лидата околу него, уметникот го
истакнувал со одвај видливи потези. Релјефните претстави се упо-
требени и Bta другите споменици од ова време со цел царевите да би-
дат прославувани.
За развитокот на сликарството нрикази ни даваат фреските од
Помпеи и од провинциите. Сижеата мошне често се земале од мито-
лоѓијата, но мотивите на мозаидите од зададните провиндии (Аф-
Н. А. МАШКИН 507 СТАРИОТ Р Ш
рика, Британија) се карактеристични со реализмот н со љубовта кон

жанр-сцените од секојдневниот живот (жетва, лов, собирање даноци
итн.).
За ѕидното сликарство од периодотна Флавиевците е карактери-
стичен таканаречениот "четврти" помпеанскистил, оо изобличени и
фантастични претстави, со насликани или моделирани архитектон-
ски детали и со комбинации од живи бои.
Во уметноста од периодот на Царството, како и во другите облас-
ти од културата, се забележуваат две традиции: традицијата на рим-
ската и традицијата на хеленистичката уметност. Римската уметност
била под постојано влијание на хеленистичките облици, но сепак и
натаму ја чувала својата индивидуалност.
Меѓутоа, стагнација се забележува и во областа на уметноста
(иако малку додоцна отколку во книжевноста).
6 .1ИРЕЊЕТ0 НА ИСТОЧНИТЕ ОТГОВИ ВО M I В. HA Н. Е.

"Заедно со секој голем историски пресврт во општествениот по-
редок се случува истовремено и пресврт во сфаќањата и претста-
вите на луѓето, односно и во нивните верски претстави."334Верските
лутања во I и II в. на н. е. биле идеолошки одраз на општиот процес
на распаѓањето на античкото робовладетелско општество.
Во своите написи за христијанството, одговарајќи на прашање-
то за историските услови при кои се родило христијанството и се
здобило со надмоќ, и за тоа, од каде произлегуваат идеите и прет~
ставите што се формирале во еден специфичен систем, Енгелс вели:
“Легендата за христијанството кое одеднаш и во готов облик се ро-
дило од јудејството и кое од Палестина го победило светот со своја-
та, веќе во главните црти, утврдена догматика и етика"335не е точна;
христијанството не било увезено однадвор, од Јудеја, ца потоа да би-
ло наметнато на грчко-римскиот свет: тоа барем "во обликот на свет-
ската религија - е најкарактеристичен производ на тој свет1'.336
Преминот кон Царство, во прв ред, довел до опаѓање ва поли-
тичката активност: сенатот го загубил поранешното политичко зна-
чење, а муникипалните курии се претвориле во фискални органи на
римската држава. Политиката станала работа на дарот, на бирокра-
тите и на војниците.
34 Маркс и Енгелс, Дела, том VIII, стр. 268 (иа руски јазик).
335Енгелс, Прилогкон историјата на раното христијансгво. Делата на Маркс иЕнгедс,т. XVI,
дел II, стр. 415.
336На истото место.
Распаѓањето на робовладетелскиот систем се изразувало во це-

ла редица нромени во економиката (в. кај соодветните поглавја). Се
влошиле условите на непосредните лроизводители - робовите, осло-
бодениците, колоните, слободните занаетчии, интелигенцијата - што
ги експлоатирале робовладетелите.
Римското освојување во сите потчинети територии го уништило:
поранешниот економски систем, а ширењето на римското право и
мошне високите даноци од темел ги менувале старите услови на жи-
веење. Борејќи се против стремежите на намесниците да се збогатат
за сметка на цровинциите, државата истовремено удотребувала "кле-;
шти на данокот во полза на државната благајна, што се стегале и celj
посилно дејствувале - ги цеделе средствата, што дејствувало стра- ј
вотно деструктивно11.337 Секое давање отпор од страна на одделни
ситни племиња или градови кон џиновската римска светска држава I
- било безизгледно. “На општата бесправност и на губењето на на- ;
дежта за подобар цоредок и одговарала општата апатија и демо- i
рализираност ”.33“
Доведени до работ на бедата, губејќи ја вербата во своите сили и '
во смислата на животот, широките маси од населението на Римско-
то Царство особено биле наклонети кон разни празноверија и проро- '
кувања, карактеристични за источните религии со нивните тајни кул- 'ј
тови и верувања во задгробниот живот.
“Тоа било време кога дури и во Рим и Грција, а уште во поголема
мера во Мала Азија, Сирија и Египет, апсолутно некритичките ме-
шаници од најгруби празноверија од разни народи биле прифаќани
без никакво притеснување и биле додолнувани со набожни измами и
директно шарлатанство; време кога најголема улога играле чудата,
визионерските екотази, привиденијата, дрорекнувањата на иднина- |
та, дравењето злато, кабализмот и другите мистични глудости".339
Одделни елементи од источните култови прифаќала и официјал- ј
ната религија. Култот на царевите бил досебен верски систем што I
бил раширен до сите лровинции и имал своја организација. Но тој,
седак, не станал вистинска религија, која дретставувала додолнение
на светското Царство, бидејќи “нова светска религија не се создава
... со царски декрети".340 Култот на царот бил израз само на лолити-
чката лојалност, израз што имал верска нијанса, но кој не бил ре-
лигија во вистинската смисла на зборот. Јакнењето на верските ба-
3,7 Енгелс, Бруно Бауер и раното христијанство. Делата на Маркс и Енгелс, т. XV, стр. 605-606
(нарускијазик).
™ Исто, стр. 606.
т Енгелс, Прилог кон историјата на раното христијанство. Делата на Маркс и Енгелс, т. XVI, ј
дел II, стр. 416-417 (на рускијазик). I
340Енгелс, Лудвиг Фоербах и кра јот на класичната германска филозофија, ЈСултура, Белград,
1947, стр. 53.
рања не се пројавило само цреку ширењето на источните култови,

туку и преку воодушевувањето од разните пророштва и гатања, и пре-
ку обновата на магијата. За тоа сведочат магиските ладируси со вер-
ски текстови, во кои на чуден начин се сиоени најразновидни верски
учења и претстави. Папирусите се напишани на грчки јазик, но во нив
се вметнати некои таинствени зборови, букви, бројки што имаат ми-
стичен карактер. Ваквите струи влијаеле и врз философијата. Така,
на пример, следбенидите на Платон ги разработувале мистичните и
верските принципи на неговото учење, подготвувајќи ја на тој начин
аочвата за несшлатонизмот.
Се појавиле разни иророци и ироповедници. Со особена полулар-
ност се здобил Аполониј од Тиана, што живеел во втората половина
на I и на дочетокот од II век. Во неговото учење и во обредите биле
споени неодитагорејските цринципи со елементи од индиските ре-
лигии. Кај своите следбениди тој се здобил со слава на пророк и чу-
дотворец.
МАЛОАЗИСКИТЕ И СИРИСКИТЕ КУЛТОВИ

Продирањето на источните култови во Рим почнало уште цред
крајот на III в. н. е. Пред крајот на Реиубликата и на иочетокот од
Царството, источните култови се здобиле со доголемо признание от-
колку порано. Култот на Големата мајка на боговите, установен уш-
те при времето на војната со Ханибал, станал особено поцуларен од
иериодот на Флавиевците. Секоја година во март биле ирославувани
дразниците во чест на смртта и воскреснувањето на Атис, кои вер-
ниците ги дочекувале со неоиислива радост. Атис бил љубимец на
божицата Кибела и на 25 март било нрославувано неговото воскрес-
нување. Од обредите што ги исполнувале Галите особено била позна-
та тавроболијата што се состоела во тоа што човек се облевал со крв-
та од бикот што бил принесен како жртва. Тоа го симболизирало из-
бавувањето од гревовите и требало да влее доверба во бесмртноста.
Култот на Големата мајка се ширел независно од официјалното
иризнавање и бил мошне подуларен во разни делови од зададните
дровинции на Царството.
Од времето на Сула, во Рим бил донесен култот на малоазиската
богинка Ма, која Римјаните почнале да ја дочитуваат дод името на
својата стара божица на војната - Белона. Богослужбите во чест на
Ма-Белона биле дроследувани со уште логолема екстаза отколку об-
редите во чеот на Големата мајка. Биле ширеии разни сириски кул-
тови од кои особено бил дознат култот на големата божица Атарга-
тис, која некогаш ја почитувале востанатите робови на Сикилија. Во
дериодот на Царството се здобиле со популарност разни соларни
(сончеви) култови, што биле донесувани од Сирија. За тие култови
било карактеристично развиеното учење за задгробниот живот. Мо-
шне биле раширени и астралните дретстави што дроизлегувале од
старовавилонските традиции. Заедно со другите сириски верски СИ'

стеми се ширела и јудејската религија.
ЕГИПЕТСКИТЕ КУЛТОВИ
Во II в. пред н. е. од Египет.бил пренесен култот на Изида и Се-
ралис. Извесно време тој бил забранет, но уште Калигула и изгра-
дил храм на Изида на Марсовото поле, а во II век египетските кул-
тови биле мошне раширени по целиот римски Запад. Поклоници на
Изида и Серапис имало во многу аталекиградови, особено во примор-
ските, бидејќи Изида била третирана како заштитничка на мореплов-
ството, а меѓу морнарите имало многу приврзаници на египетските
култови. Почитувачи на египетските богови имало во разните класи
од населението; култот на Изида мошне бил раширен меѓу жените.
Празниците се одржувале двапати годишно. При пролетните празни-
ци свечено била осветувана галијата на божицата Изида. Есенскиот
празник, пак, бил посветен на спомените за тоа како божицата го
барала телото на својот сопруг Озирис, кого што го убил лошиот
Сет. Жалбената богослужба преминувала во радосна и свечена во
мигот што го означувал наоѓањето на Озирис и неговото воскрес-
нување. На чело на верската заеднида имало голем кадар од свеште-
ници што бил поделен на разни степени. Покрај тоа, одделни избра-
ни членови на заедницата биле цосветувани на посебни свети тајни,
што уште повеќе ги привлекувало верниците.
КУЛТОТ НА МИТРА
Со особена популарност во времето на Царството се здобил кул-
тот на иранското божество на светлината, Митра. На запад први го
донесле војниците на Помдеј што се бореле против пиратите. Овој
култ особено се раширил тогаш кога внатрешните малоазиски об-
ласти биле вклучени во составот на Царството и кога од нив лочна-
ле да се мобилизираат војници за римската војска. Меѓу војниците
секогаш имало многу почитувачи на Митра што му се молеле како на
персонификација "на непобедливото сонце" (Sol invictus). На траги
од неговиот култ се наидува во аограничните подрачја на Братанија
и во подунавските области. Старите ирански претстави за вечната
борба на двата дринципа: доброто и светлото со лошото и мрачното,
се комбинирале во митраизмот со вавилонските астрални учења, со
мистиката на бројките и со вавилонската магиска вештина. Митраиз-
мот имал сложена космогонија, во која раѓањето на Митра и подви-
зите опфаќале централно место. Митра бил прикажуван како побор-
ник на праведноста, борец цротив се пгго е лошо и грешно, спасител
на праведните луѓе кои сакало да ги убие лошото божество - Ари-
ман. Истовремено, во митраизмот било развиено и комплицираното

учеше за задгробниот живот, во кој ќе дојде до судење и до одмазда
за земниот живот, како и учењето за крајот на светот.
За богослужењето за Митра имало посебен митреум, што бил
уредуван во пепггера или во подземна просторија. Сложените обре-
ди биле следени со гозби, на кои се јадел посветен леб и се пиело ви-
но измешано со вода. На посветувањето му претходело подготвува-
ње што се состоело од пост и од самокамшикување.
Овие култови не биле изделени сами за себе: обредите и учењето
од еден верски систем го преземале и други системи; источните бо-
жества биле идентификувани со боговите од грчкиот и римскиот
цантеон.
ЈУДЕЈСКИОТ МЕСИЈАНИЗАМ
Како резултат на редица историски услови, кај Јудејците уште во
дамнешни времиња, при различни верски и политички влијанија, се
зачнала идејата за доаѓањето на Месија, избавителот. Месија треба-
ло да биде избавител на јудејскиот народ и радикалните проповед-
ници - месијанистите биле убедени дека веднаш по избавувањето ќе
дојде победата и владеењето со целиот свет на народот што бил из-
бран од Господа. Овие месијанистички идеи честопати воскресну-
вале во тешките денови на јудејскиот народ; со особено значење се
здобиле оние по паѓањето на Јудеја нод власта на Рим, кој не само
што ја угнетувал со разни давачки, туку честопати не водел сметка
ни за нејзината верска самобитност - за монотеизмот што не дозво-
лува учество во други култови. Најдоследните борди против Рим во
времето на Јудејската војна истовремено биле и убедени месијани-
сти. Поинаку бил толкуван месијанизмот во јудејските општини
што биле надвор од Палестина.
ФИЛОН АЛЕКСАНРСКИ
Уште во времето на хеленизмот - во Ш -И в. пред н. е. - во мно-
гу градови изникнале јудејски населби; тие Јудејци на дијаспората
(диаспора - грчки збор што значи "расејување, раселување") што
живееле далеку од татковнната, го чувале законот, се стремеле да се
заштитат од туѓите верски влијанија, ја пазеле чистотата на својата
вера и на обредите. Но, дијаспората не се состоела само од Јудејци.
На јудеизмот, како и за другите синкретистички религни, му бил ка-
рактеристичен прозелитизмот, т. е. стремежот својата вера да ја ра-
шират меѓу паганите. Но, дурн ни самата јудејска религија, и покрај
стремежите на чуварите на законот, не била ослободена од влијани-
јата на другите верски н философски системи. Се јавувале мисли за
_ , 14У л п ^ > ’ П^СШНИСТУДИИ
блискоста меѓу јудеизмот и грчката философија. Таа идеја особено

доследно ја спроведувал Филон од Александрија, што живеел пред
крајот на I в. н. е.
Филон докажувал дека на јудејските книги им била дадена "це-
лата мудрост" и задачата на толкувачите била во тоа да ја откријат
нејзината смисла. Идејата на монотеизмот што ја ироповедала јудеј-
ската религија во тоа време, во учењето на Филон добила свој заш-
титник и философско образложение. Семоќното божество, според
Филон, од светот било различно според своето битие. Посредниците
меѓу светот и божеството биле силите, кои Филон ги споредувал со
ангелите во јудејската религија и со демоните од грчката филосо-
фија. Врховна сила претставува логосот (зборот), "таа е во господа
и самата таа е госиод"; тоа е идеја на сите идеи, да ги уиотребиме
Платоновите иоими, таа истовремено е и син госиодов. Како најви-
сока цел на човекот Филон го сметал мистичкото соединување, сто-
иување со божеството. Тоа не се постига со принесување жртви, ту-
ку но иат на искрено иокајание.
Идеите на Филон, само во вулгаризиран облик, и на нив блиски-
те поставки се ширеле меѓу општините на дијаспората. Јудејските
месијанистички надежи кај Јудејците во Палестина, од кои многуми-
на дури не го знаеле еврејскиот јазик, добиле апстрактен, мистичен
карактер. Идниот Месија не бил нрикажуван како политички изба-
вител на народот, туку како ослободител на целото човештво од не-
говата грешна суштина.
"Новата светска религија, вели Енгелс, незабележано настанала
од една мешавина на воопштената источна, особено од еврејската
теологија, и од вулгаризираната грчка, особено стоичка филосо-
фија.1,341
НАСТАНУВАЊЕТО НА ХРИСТИЈАНСТВОТО
Од сите верски системи што се рашириле во границите на Рим-
ското Царство, иосебно значење цридобило христијанството, што се
иретворило во светска религија и во следните векови иренесло не-
кои елементи од античката култура.
Христијанството настанало во I в. н. е. Зачуваната ранохристијан-
ска книжевност се јавила релативно доцна: голем дел од нејзините
творби се иојавиле тогаш кога христијанството веќе било оформено
како организација; цритоа, тие дела што веќе влегле во таканаречениот
Новозаветен канон се резултат на одбирање, резултат на борба што
била водена меѓу одделни групи во самата црква. Првата системати-
м' Енгелс, Лудвиг Фоербах и крајот на класичната германска филозофија, Култура, Белград,
ртр.54.
зирана историја на христијанството, дсторијата на христијанската

црква од каесарејскиот епископ Евсебиј, се јавува во IV век и еден
нејзин дел, што зборува за првите векови на христијанствотр, не е на-
пишан според документи туку врз основа на цреданија. Поради тоа,
во паметнидите од раното христијанство легендата и стварноста се
преплетуваат на најчуден начин.
ПРОИЗЛЕЗОТ НА Н0В03АВЕТНИ0Т КАНОН

Какви биле контурите на ранохристијанското учење може да се
реконструира врз основа на некои христијански споменици. Најстар
меѓу нив е Јовановата "Апокалипса" ("Откровението"). Напишана е
кон крајот на 67 или при самиот почеток на 68 година, при граѓан-
ската војна, по смртта на Нерон.342
"Апокалипсата" претставува јудејско-христијанско дело. Нејзи-
ниот автор ги споменува христијанеките дркви, но тие се уште не
биле одделени од јудејските општини. Писателот им дрефрла на не-
кои малоазиски дркви за тоа што нивните членови јаделе месо од
жртвите што биле дринесувани на идолите и што "блудничеле", т. е.
стадувале во брак со иноверци. Авторот дава мистичен лик на Исус,
лишен од човечки црти. Главната еодржина на книгата ја сочинува
крајот на светот, последните времиња, кои на авторот му се причину-
ваат мошне блиску. ”И ќе дојдам наскоро, и длатата ја носам со себе,
да му платам на секого според делата негови".343 На Исус му прет-
ходи појавата на антихристот во облик на ѕвер и искушението на лу-
ѓето. Во Апокалипсата никаде не се споменуваат Рим и римските да-
реви, но целото дело, очигледно има антиримеки карактер. Рим фи-
гурира дод алегорискиот наслов на вавилонската блудница, што ја
очекува строга казна. По одмаздата ќе дојде избавувањето на правед-
ниците и ќе настане илјадагодишното царство, по пгго ќе бидат соз-
дадени ново небо и нова земја. “Апокалипсата" е напишава на грчки
јазик, но нејзината симболика и изразите и се блиски на јудејската
верска книжевност.
Покрај “Апокалидсата" од Јован имало ждруги дела од истиот
жанр. Сите имале есхатолошки карактер, т. е. учеле за доаѓањето на
крајот на светот.
Следниот циклус дела го сочинуваат таканаречените "Послани-
ја", меѓу кои особено значење има "Посланијата на апостол Павле".
Во "Посланијата" се уште нема систем на новото верско учење. Тие
мг Енгелс, Прилог кон историјата на раното христијанство. Делата на Маркс и Енгелс.т. XVI,
дел П, стр. 416 (на руски јазик).
™ Апокалипса, Јован, 22,12.
аааиа в шт
Н. А. МАШКИН 514 СТАРИОТ ри м
третираат одделни поставки на догматизмот и решаваат разни пра-

шања од животот на малоазиските и македонските, како и на коринт-
ските и римските христијански општини. Ликот на Исус Христос, ка-
ко и во "Апокалипсата" има мистичен карактер. Но, "Посланијата"
зборуваат за зачнувашето, раѓањето од девица, за смртта што ја при-
фаќа за гревовите на човештвото. Централната точка на учењето на
Павле ја чини идејата за избавувањето од гревовите на човечкиот род
преку смртта на Христос и за неговото воскреснуваае од мртвите.
Никаде во "Посланијата" нема детали за земниот живот на Исус Хри-
стос. "Пославијата" се напишани во времето кога христијанството
веќе се одделило од јудејската религија. Нивниот автор или автори се
огнени приврзаници на проповедањето на христијанството меѓу па-
ганите. Новата религија добивала коемополитски карактер. "Посла-
нијата" се проникнати со есхатолошки дух, но во нив ги нема сликите
на одмаздата што му се прикажувале на авторот на "Авокалипсата";
Евангелијата, што зборуваат за земниот живот на Христос, не се
формирале одеднаш и се составени од разни елементи. Нивниот нај-
стар дел го сочинуваат поуките, Христосовите зборови, таканарече-
ните "логии"; еден дел од нив бил систематизиран и кон него биле
вклучени биографските податоди за Исусовиот живот. Во канонот
влегле четирите евавгелија: според Матеј, Марко, Лука и Јован. Пр-
вите три се наречени еиноптички: во нив приказите за Христосовиот
живот имаат многу заеднички црти, иако (особено Евангелието на
Лука) сите не се совдаѓаат во деталите и се со неизедначен стил. По-
себно е четвртото, Јовановото евангелие. Тоа почнува со кратко из-
лагање за Логосот. Христос, според учењето ва ова евангелие, бил
олицетворен Логос. Покрај овие четири канонски евангелија, кои по-
доцна дрквата ги признала, имало и многу другн, адокрифни, 'од кои
некои се зачувави. Датумот на настанувањето на евангелијата раз-
лично се определува, во евангелиската традиција насханала вајдод-
на ков средивата на II век, затоа што во тоа време се лоцираат фраг-
ментите од христијавските текстови, кои неодамва се вајдени во Еги-
пет (објавени во 1935 г.). Тие и припаѓаат ва традицијата пгго е по-
иваква од онаа која подоцна ја усвоила дрквата, бидејќи вокрај тек-
стовите кои делосно се совпаѓаат со Јовавовото евангелие (најдоц-
ното) има и фрагменти што не може да се идентификуваат виту со
еден од познатите текстови, иако според содржината се блиски со
некои од нив.
На тој вачив е создадена биографијата на Исус Христос што се
смета за освовател ва вовата религија. Според новото учење, за да се
исполни јудејскиот закон и старите пророштва, во еден од јудејските
градови, девојката Марија, на чуден начив родила дете, кое, откако
ќе стаса во зрели години, ќе биде покрстево од јудејскиот проповед-
ник Јован, наречен Крстител, и ќе му го посвети содствениот живот
на нродоведањето на новото учење. Тој го подучувал народот и пра-
вел чуда. Неговите дела се потврдувале според старите вророштва.
Но, него го замразиле јудејските свештеници и книжевници. Непо-
средно пред празникот пасха, го предал ученикот Јуда, така што од

ерусалимскиот синедрион бил осуден и по пресудата на римскиот
Прокуратор Понтиј Пилат, бил распнат на крст. По три дена Исус
воскреснал, им се јавил на учениците, а потоа се вознесол на небото.
Исус, според учењето на евангелистите, бил вистинскиот Месија, Хри-
стос. Неговата смрт и воскреснувањето означувале избавување на
луѓето од прародителскиот грев.
На евангелијата ое надоврзуваат "Делата ва авостолвте " што
раскажуваат за подвизите на првите проповедници на новото учење.
Оваа книга е настаната релативно доцна, но во неа има и прранешни
елементи."Делата" ни даваат претстава за зќивотот на разни христи-
јански општини. Во нив централното место му е отстапено на апос-
толот Павле што е прикажан како доследен приврзаник на пропо-
ведањето на христијанското учење меѓу паганите.
РАНОХРИСТИЈАНСКИТЕ 0П1ТИНИ
За карактеристиките на животот на христијанските општини од
големо значење е таканареченото "Учење ва дваваесетте апостоли "
(Didache) - еден од раните христијански извори што не влегол во Но-
возаветниот канон и што е пронајден релативно додна (1883 г.).
Врз основа на "Учењето на дванаесетте апостоли” и "Делата" на
апостолите, може да се здобие извесна претстава за тоа како живее-
ле раните христијански општини. Карактеристична е есхатолошката
наотроеност на раните христијани, нивната увереноство скорешното
второ доаѓање на Христос, кое луѓето не треба да ги најде неподгот-
вени. Тие мораат за тоа да бидат морално подготвени. Оттаму и уче-
њето за потребата од морално прочистување. Со тоа се сдојува идеја-
та заљубовта, идејатаза братството. "Делата” укажуваатнатоа дека
во раните христијански општини била присутна заедницата на имо-
тот. Вонредно широко било раслространето добродетелството, Тие
општини биле меѓусебно поврзани и одделни нивни членови воделе
преписка меѓу себе, си испраќале посланија; проповедниците што па-
тувале, одејќи од еден во друг град, воспоставувале врски меѓу чле-
новите на разните христијански групи.
Прашањата за веронауката многу ги интересирале членбвите на
општината; се организирале дискусии, се создавале норми за одне-
сување во животот.
НАСТАНУВШ ТО НА ХИЕРАРХИЈАТА
Во општините особено значење имале лицата за кои се сметало
дека се носители на божјата милост. Од нивните редови била ф.ор-
мирана харизматска хиерархија (харизма, значи милост), на која и
' припаѓале пророците и аиостолите. Во прво време, апостолите биле

.процрведници ва новата вера и организатори на оцштините; тие со-
прилози за патребИте на другите ‘општини и- за проповедање-
Ш gte&ero. Прароштвзта вб-смислз на прездкадсуаања и.изобли-

- биле,раширени и во другите религии: Но, тие особено се
рактеристични за јудеизмот од кој и преминале во христијанството.
Покрај харизматската хиерархија се појавиле и други раководи-
тели на христијанските општини. Во прв ред се изделувале такана-
речените презвитери (постарите). Се чини дека тие биле најценети-
те членови на општините што се грижеле за редот при молитвените
собири. Покрај нив се строеле пониските членови, кои на презвите-
рите им помагале во организирањето на секојдневниот живот на оп-
штината. Тоа биле слугите, или спорвд грчкиот јазик, ѓаконите. Ко-
га имотот на општината ќе нараснел, се изделувало едно лице - епи-
скоп, т. е. "надзорник" над имотот на општината. Овој термин во
грчкиот јазик честопати ее удотребува за да означи разни лица што
извршувале и официјални и приватни обврски.
Во христијанската книжевност што го прикажува животот на
христијанските општини, мошне често се споменуваат лажни апо-
столи и лажни пророци. "... За првите христијани е карактеристична
беспримерната лековерност кон се што одговарало на нивните по-
гледи...", вели Енгелс.344 Зачуваното дело на Л уквјав од Самосата ја
илустрира оваа поставка. Лукијан зборува за некојси Перегрин Про-
теј, авантурист и злосторник. Тој го примил христијанството и на-
бргу потоа станал пророк и старешина на општината. Ги толкувал
светите христијански книги и самиот такви составувал. Перегрин до-
живеал голем успех, и кога бил уапсен, во занданата се здобивал со
големи приходи; но, на крајот на краишта сепак бил исклучен од оп-
штината и животот го завршил со самозапалување. Повеста за
"Перегриновата смрт", несомнено е карикатура, но таа одразува не-
кои вистинити црти од животот на првите христијански општини.
"Еден од нашите најдобри извори за првите христијани е Лукијан од
Самосата, тој Волтер на класичната древносг..."345
СОДИЈАШ ОТ СОСТАВ НА РАНОХРИСТИЈАНСКИТЕ 0П 1Т И Ш

Составот на христијанските општини уште од самиот почеток на
нивното постоење бил разнороден. Оваа црта е карактеристична за
344Енгелс, Прилог кон историјата на раното христијанство. Детата на Марко нЕнгелс, т . X V I ,

дел И, сгр. 414 (на руски јазик).
345Енгелс, Прилог кон историјата на раного хрисгијааство. Делата на Маркс и Евгелс, r. XVI,
дел II, стр. 411 (на руски јазик).
многу синкретистички култови. "Каде што нема ниту Грк ниту Ев-
реин, ниту обрежување и ниту необрежување, нн дивјаци ннгу Ски-
ти, ниту робови, ниту ослободеници, останува единотвено Хри-
стос”.346 Сноред тоа на хриетијанството му била туѓа национално-
верската изолираност. Бившите пагани, на кои им припаѓале луѓе од
разни етнички групи, мошне рано почнале да играат важна улога во
христијанството. Идејата за еднаквоста, на која се наидува кај стои-
чарите и кај римските правници, кај христијаните била спроведена
подоследно отколку кај другите учења. Христијанството прогласи-
ло братство меѓу сите луѓе, еднаквост на робовите и на слободните.
Тоа специјално им се обрнувало "на оние што страдаат и што го но-
сат товарот" и им ветувало спокој. Христијанството сиромашните
ги прогласило за блажени, им ветило утешение на оние што плачеле.
"Од кои луѓе биле врбувани првите христијани? - прашува Ен-
гелс. - Сигурно од оние што страдаат и што го носат товарот, т т о им
лрипаѓале на пониските слоеви на народот, како и што к соодвет-
ствува на револуционерната струја."347*Раното христијанство "најпр-
вин се манифестирало како религија на робовите и на ослободени-
ците, на сиромашните и на обесправените, на народите што ги пот-
чинил и ги раселил Рим“.34|(
СОЦИЈАЛНИТЕ ОСНОВИ НА РАНОХРИСТИЈАНСКОТО УЧЕББ

Во ранохристијанското учење се забележува целосна антиплуто-
кратска тенденција - осуда на богатството. "Полесно и е н а камила-
та да помине низ иглини уши отколку на богатите да влезат во цар-
ството Господово" - се вели во Христовата проповед според Мате-
ја.349На момчето што сакало да се спаси, Христос му наложил најпр-
вин да го раздаде имотот на сиромасите. Социјалната основа на хрит
стијанството ја сочинувал протестот против експлоатацијата, про-
тив угнетувањето.
"... Секое давање отпор на одделни ситни племиња или градови на
џиновската римска светска држава било безизгледно. Тогаш каде бил
излезот, каде ецасението за поробените, за угнетените и осиромаше-
ните - излез општ за сите тие различни групи луѓе, со туѓи или дури
меѓусебно спротиставени интереси? Но, сепак, било неопходно таков
излез да се најде, едно големо револуционерно движеше да се појави
и да ги опфати сите нив.
м Epist ad Coloss., 3,11.

•’4ТЕнгелс, исто, стр. 422.
■м Исто, 409.
Evangelium secundum Matthaeum, 19,24.
/ •
Тој излез бил пронајден. Но не на овој свет. При тогашните усло-
ви, излезот можел да биде само во областа на религијата".350
Идеите за општа еднаквост, протестите против богатството до-
биле верски рефлекс. Првите христијани немале никаква определе-
на содијална програма, определен план за преуредување на социјал-
ните односи. Есхатологијата на раните христијани нив ги ориенти-
рала кон идниот, вонземен свет. Во прв ред било обрнато внимание
на етичката страна на односите меѓу луѓето, Оттаму и тврдењето
дека секој треба да си остане со своето звање. "Дидахе" ги убедувал
господарите да постапуваат благо со робовите: 'Додека си гневен, не
издавај му наредби на робот шга на робинката своја што се надеваат
на истиот боѓ...351 Обрнувајќи им се на робовите авторот вели: 'А,
вие, робови, покорувајте им се на господарите свои како на ликот
гослодов, слоред совеста и со страв. "352На истите тврдења се наиду-
ва и во апостолските посланија. "Слуги, за се слушајте ги своите
телесни.господари"353 - се вели во истото послание во кое се прокла-
мира идејата за општа еднаквоет. Богатите не биле отфрлени. Во ||
"Делата на апостолите" се раскажува за тоа како христијанството го t|
примиле римските чиновници и имотните луѓе. Од нив се барале са- ||
мо дарежливи прилози за издржување на општините и во полза на §|
сиромашните. Ј|
h
НАСТАНУВАМТО НА МСТИЈАНСКИОТ КУЛТ 1

%
Христијанството не лривлекувало само со својата идеја за еднак- ц
вост и со надежта за спасение во задгробниот живот. Тоа во помала ||
мера од другите синкретистички култови било поврзано со тради-
ционалните надионални религии. Христијанството го упростило кул- Ѕ
тот, го укинало принесувањето на жртвите. Најстари. христијански f!
обреди (тајни) биле крштевањето, што се изврп1увало при стапува- |
њето во одштините и причестувањето со леб и вино, што се правело (!
при траењето на верските собири. На овие два обреда се наидува и во %
другите култови; не биле нови ни таквите мистични поими на кои се ||
наидува во христијанството. Но, нов бил спојот на тие елементи. По- ||
инаков отколку кај другите синкретистички култови бил ставот кон
иноверските организации. Ниту еден од култовите не се одликувал со |i
толка строга исклучивост како христијанството. Оваа исклучивост ii
христијанството ја прифатило од јудеизмот, но ја отфрлило неговата |
национална ограниченост. Христијанинот не смеел да учествува во Ji
мо Енгедс, исто, 423.

•’S1 DidachelV, 10.
"Mbid.,11.
353Epist ad Coloss., 3.22.
T
"ниту една даганска” верска церемонија. И бидејќи сеќој општествен

акт во муникипиите, во колегиите итн. бил проследен со верски об-
реди, следствено, христијаните морале да се здобијат со посебна по-
зиција во општеството. Не залудно тие себе се нарекувале "трет на-
род", "избраници", "стадоХристово”.Тоаоткажувањеодпаганскиот
свет, кој подоцна бил нарекуван ѓаволски свет, било идеолошко
одравдување за пасивната резистенција кон Римското Царство.
ПРОИЗЛЕЗОТ НА ЕПИСКОПАТОТ
Надворешното ширење на христијанството и постапното менува-
ње на неговиот социјален состав влијаеле и врз христијанската орга-
низација и врз идеологијата на христијанството.
Претставниците на харизматската хиерархија постапно го губе-
ле своето значење. Презвитерите и епископите, кои порано се гри-
желе само за редот, потем се претвориле во раководители на општи-
ните. Притоа, особено значење добил епископот што се поставил на
чело на олштината во одделен град. Под него се строеле презвите-
рите, а по нив биле ѓаконите. Само на тие лица им било дозволено да
извршуваат култ, да проповедаат и да го организираат секојднев-
ниот живот.
Пред крајот на II век, конечно, се оформил лоимот на единстве-
ната христијанска црква што ја сочинувале редица одделни цркви; со
нив управувале епискоди, чијашто духовна власт била неограниче-
на. Развитокот на монархискиот епископат наидувал на опозиција од
страна на христијанските групи што ја бранеле харизматската хие-
рархија. Неа особено доследно ја бранеле приврзаниците на малоази-
скиот проповедник Монтан. Но, претставнидите на епископалната
црква успеале да ја победат таа струја.
гностицизмот
Составот на христијанските ошптини .се менувал и во културен
поглед. Во христијанските олштини влегувале и претставници на ин-
телигенцијата, луѓе што ја познавале грчката философија, ретори и
учители. Приразрешувањето на најразличните прашан,а, тие се стре-
меле да ги исползуваат методите и одделни поставки од грчката фи-
лософија.
Овој правец во теологијата и философијата, што нашол израз во
философијата на Филон и што се стремел кон тоа јудејската фило-
софија да ја помири со принципите на грчката философија, бил мошне
раширен. Траги од него наоѓаме и во апостолските досланија. Тој е
особено забележлив во четвртото. Подоцна, тој дравец добивал се
доголемо значење во христијанетвото. Осббено јасен израз нашол
во гностицизмот. Гностицизмот произлегува од грчкиот збор гносис I

(знаење), но гностичарите под поимот знаење не подразбирале ра- ј
ционалистичко сознание за светот, туку сознание на божеството што I
не се постигнува по логички аат, туку по пат на мистичното спојува- !
ње со божеството, со мистично проникнување во тајните на космо- !
сот. Гностичарите се стремеле кон тоа христијанеките принципи да ј
ги слојат со разни елементи од иранската мистика, со вавилОнските I
астрални учења итн.; на тој начин тие сакале да ги победат оние тра- ј
диционални јудејски претстави што се зачувале во христијанството.
Василид, на пример, учел дека "најпрвин, од неродениот татко се ро- !
дил Разумот, од него - Логосот (зборот), потоа, од Логосот - Просу- i
дувањето, од Просудувањето - Мудроста и Моќта, а од Мудроста и ;
Моќта се родиле Добродетелите, Принципите и Ангелите, коишто ;
тој ги нарекува први, и тие го создале првото небо”.354 Дностичарите !
Христоса го замислувале како алстрактен принцип, како Логос, Еон :
(еон - на грчки значи век); некои од нив ја негираат можноста за Хри- I
стосовото зачнување, други зачнувањето и смртта ги сметаат само I
привидни. Имало множество од разни гностички струи.
Принципите, кои најиосле победиле, не биле некои однапред ј
формулирани поставки. Тие се изградувале во текот на борбата и ј
многу од нив биле иреземени од противниците. Победила средната
струја што била аредводена од монархискиот епископат.
ХРИШЈАНСТВОТО И РИМСКОТО ЦАРСТВО

ПРОГОНУВАЊЕТО НА ХРИСТИЈАНИТЕ
Борбата во самата црква се цреплетувала со борбата на христи-
јанството цротив паганството и иротив крепоста на цаганството -
римската државна власт. Ставот на раните христијани кон Римското
Царство никаде не бил целосно онределено изразен. “На царот дајте
му го царевото, а на Господа - Господовото", - таков одговор е да-
ден во евангелието.-155Во "Посланијата" се проповеда покорување на
властите, зашто "нема власт која не е од госиода". Авторот на едно
до посланијата бара луѓето да се молат за царот и за сите што се нао-
ѓаат на власт. Но, се чики дека сите христијани не биле лојални како
авторите на овие ноставки. “Апокалицсата" има изразито антирим-
ски карактер, а се чини дека таа не била единствениот опозиционер-
ски документ. Негативниот став кон се што било во врска со цаган-
■®* irenaeus, Adversus haereses, 1,24.

555 Evangelium secundum Marcum, 12,17; Luc., 20,25.
скиот култ доведувал до извесна отуѓеност на христијаните што не

учествувале во муникииалниот живот, во животот на колегиите, не
ги празнувале ошптите иразници, ниту пак учествувале во какви и да
било процесии итн.
Сето тоа цредизвикувало негативен став кон христијанството од
страна на владеачките групи на римското население; тој став бил
продлабочуван и со тоа што повеќето од општините им припаѓале на
пониските ОЕШтествени слоеви, а самата христијанска цроиовед за-
стапувала општа еднаквост на луѓето иред господ. На христијаните
им биле припишувани убиства на деца и причестување со нивната
крв. За нив се зборувало дека при молитвените собири во определен
миг ги гаснеле светилките, што бил сигнал за општ блуд. Се ширеле
гласови дека отиадништвото на христијаните од боговите и тајната
магија иредизвикувале општонародни несреќи (чума, суша итн.).
Несомнено е дека меѓу противниците на христијанството голема уло-
га играле нивните конкуренти - свештениците од разните култови,
занаетчиите што изработувале разни предмети од паганскиот култ,
гатачите итн. Судирите меѓу христијаните и нивните противници че-
стопати завршувале со убиства на најупорните и најфанатизираните
христијани. Државната власт обично ги поддржувала гонителите на
христијаните. Така иочнале прогоните на христијаните.
Приврзаниците на христијанството него го прикажуваат како
ирогонета религија, а подоцна христијанската традиција го преуве-
личувала бројот на прогонетите и бројот на загинатите. Сепак, нема
основа за сомневање во тоа дека ирогоните почнале уште во раниот
период на христијанската историја. Такит вели дека Нерон, во 64 го-
дина, сакајќи да го отфрли од себе сомневањето за запалувањето на
Рим, "ги втурнал во смртни маки оние кои толпата ги нарекувала
христијани".-156 Според зборовите на истиот историчар, "огромно
мнозинство" (multitudo ingens) христијани било предадено на смртни
маки. Целосно е можно дека Такит, тргнувајќи од тоа што знаел за
современите христијани, ги иреувеличувал размерите на прогоните,
но немаме основа да го негираме фактот дека христијаните биле
ирогонувани. Тој факт го потврдува Светониј, кој вели: "На гибел
беа принудувани христијаните, луѓето што беа приврзани на новите
штетни празноверија".357
Немало никаков закон што бил специјално насочен против хри-
стијаните. Христијаните биле новикувани на одговорност главно ио-
ради обвинувањата за безбожност, (бидејќи одбивале да учествуваат
во официјалните култови), за навреда на величеството (бидејќи хри-
Tacit., Ann., XV, 44.

ЈЅ7Suet., Nero, 16.
стијаните не принесувале жртви пред статуата на царот), како и за

тајните злодеда што им ги припишувала толпата. Прогоните првин
ги започнувала фанатизираната толпа, која можеби ја инсхгарирале
паганските свештеници. Понекогаш управителот на провинцијата,
при некаква општонародна неволја, христијанитеги осудувал на смрт.
Во пододнежната христијанска традиција се раскажува дека мачени-
дите за верата одбивале да принесуваат жртва, а дека одбивале да ги
кажат имињата на правоверниците и дека на прашањата од судијата
одговарале отворено: "Christianus sum1' (Јас сум христијанин). Хри-
стијаните биле подложувани на најоотри казни: биле растргнувани од
ѕверови, биле запалувани, каменувани. Еден таков прогон бил извр-
шен во Лугдун (Лион) во 177 гоДина, при владеењето на Марк Ав-
релиј, кога, според податоците на Евсебиј, загинале 48 христијани.
Прогонувањата не ги слабееле христијанските општини. Верски-
от фанатизам, дури, доведувал до "жед на мачеништво". Споменот на
загинатите како светост бил чуван по одштшште; преживеаните ис-
поведатели имале голем авторитет. Кај еден дел од христијанството
се јавила мислата за можноста за помирување на дрквата и држа-
вата. Тоа нашло одраз во таканаречената апологетика.
Периодите на прогони се сменувале со периоди на релативна вер-
ска толеранција. Тогаш христијанските општини не биле прогонува-
ни, тие не биле.изделувани од другите колегии на ситните луѓе (colle
gia tenuiorum) што биле мошне раширени, па дури и во самото устрој-
ство на христијанските ошптини имало многу заеднички елементи со
колегиите.
ПРОТИВНИЦИТЕ НА М С Т И ЈА Н Ш О Т О
Во последната четвртина од II век, се јавуваат книжевни дела
што биле насочени против христијанството. Меѓу тие дела се вбро-
јува сатирата на Лукијан "За смртта на Перегрин". Против христи-
јаните пишувал Фронтон, воспитувачот на Марк Аврелиј, како и
Лукијановиот современик Келс. Во тие дела се одбивало христијан-
ското учење, се докажувала неодржливоста на одделни доставки на
христијанската веронаука. На христијаните како вина им бил при-
пишуван и демократскиот карактер на нивните општини.На пример,
Келс пишува дека христијаните "сакаат и можат да гн привлечат кон
себе само малолетните, луѓето од низок произлез, необразованите,
робовите и дечиштата".358Проповедниците на христијанството биле
"дрндари, кондураџии, сукнари, најдолни простаци".33839
338Origenes, Contra Celsum, Ш, 44.

е т Ш .,5 5 .
i H. A. МАШКИН 523 СТАРИОТ РИМ
ХРИСТИЈАНСКИТЕ АПОПОГЕТИ
Христијанските апологети ја докажувале апсурдноста на обвине-
нијата што се изнесувале против христијаните. Истовремено, тие под-
влекувале дека христијаните биле меѓу најлојалните римски подани-
I цн, што се молеле за царот.. Покрај тоа, се докажувало дека христи-
јанството е највисока религија. Служејќи се со аргументите на стои-
чарите и со книги какоВароновите "Древности", христијаните ја до-
кажувале јаловоста од служењето на идолите, бесмисленоста и нео-
држливоста на разните митови. Слично како Филон од Александрија,
апологетите се стремеле да направат мост меѓу христијанството и
грчката философија. Сличноста на одделни поставки на грчките фи-
лософи со старозаветните квиги се објаснува со просто позајмување.
Апологетите тврделе дека грчките мислители зеле многу елементи
од јудејските свети книги. Тие ја истакнувале и сличноста на некои
I обреди, објаснувајќи го тоа со лукавоста на ѓаволот. На тој начин
апологетите не само што го бранеле, туку и го пропагирале христи-
ш јанството. Овој книжевен род бил релативно широко распространет.
Еден од првите апологети бил Аристид, кој на грчки јазик ја напи-
шал "Апологијата", упатена до Антонин Пиј. Во средината на II век i
ш пишувал Јустин, наречен философ и маченик. Покрај апологетски
дела, Јустин напишал и редица расправи против еретиците. Кон кра-
јот на II век започнала книжевната дејност на најголемиот христи-
јански апологет и лисател - Тертулијан што произлегувал од Римска
Африка.
I
ЗАЧЕТОКОТ НА ХРИСТИЈАНСКАТА Ж Т Н О С Т
Во II век паѓа и зачетокот на христијанската уметност. Принуде-
ни да ги кријат местаха за своите молитвени собири, христијаните не
можеле да градат храмови. Тие се собирале по разни простории, Во
ii
i' jj Рим собирно место на христијаните им бичл е катакомбите. Во нив хри-
ЈЃ
стијаните ги закопувале мртвите, таму држеле и богослужби. По ка-
такомбите биле чувани и примероци од христијанската уметност. За,
сликарството и вајарството на христијаните се карактеристични сим-
ш боличните претстави. Особено бил распространет мотивот на добри-
1 от пастир, на рибата (риба, на грчки IX0Y2 ги дава првите букви на
ш петте грчки зборови: "Исус Христос, син Божји, спасител") и на ви-
новата лоза.
is
ШИРЕЊЕТО НА ХРИСТИЈАНСТВОТО
т
ш
При крајот на II век христијанството се ширело во сите области
на Римското Царство. Носители на новото учење, негови мисионери,
1
т I
најирвин биле ситните занаетчии и трговди што патувале од една во

друга провинција, и војнидите што нрестојувале во разни провиндии.
Голема улога во ширењето на христијанството играле спедијалните
иратеници, кои во првиот век од христијанството биле нарекувани
апостоли.
Во тоа време цроноведале и создавале разни верски системи, го-
лемо множество ироиоведниди и пророци. "Не само Палестина, туку
и целиот.Исток биле нреплавени со такви основатели на религии,
меѓу кои, може да се рече, дека владеела, речиси, Дарвиновата бор-
ба за иден опстанок".360 Меѓу нив усиех достигнале само основате-
лите на христијанството, кое постанно, во меѓусебната борба на сек-
тите и во борбата со паганството, "ио пат на природно одбирање се
повеќе се усовршувало како светска религија.361
Христијанството ги иомирило источните и западните верски и
филозофски иогледи. Тоа востанало против сите дотогашни рели-
гии, против церемонијалите што биле општи за сите нив; тоа своите
ученици ги врбувало, главно, од редовите на нижите слоеви од населе-
нието, и им се обрнувало на сите народи, не правејќи разлика меѓу
нив; тоа тврди дека нема ниту Грци, ниту Јудејци, туку "во се се со-
држи Христос".иг И на тој начин, "христијанството станало првамо-
жна светска религија".ш
Христијанството, принесувањето жртви за смилување на божеет-
вото, цринесување што е оншто за сите религии, го заменило со ед-
наш засекогаш принесената жртва што ги откупува сите гревови на
човештвото. Организационото уетројување на христијанската црква
и системот на епископатите, исто така, соодветствувале на условите
на светското дарство. Во виеоките кругови на дрковната хиерархија
почнало да се забележува зближување со робовладетелската држа-
ва и активна поддршка на иолитиката на царевите.
•™Енгело, Бруно Бауер и раното христијанетво. Делата на Марко и Енгелс, т. XV, отр. 610 (на
руски јазик).
-'ѓ’1На истото место.
,м Epist, ad Collos., 3,11.
ж’ Енгелс, исто, 609.
С Е Д М И Д ЕЛ
КРИЗАТА ВО Ш ВЕК
т
ГЛАВА XXXII
ДИНАСТИЈАТА НА СЕВЕРИТЕ (193-235 Г.)
1. ГРАЃАНСШ А ВОЈНА ОД 192-193 ГОДИНА

Царот Комод бил последниот претставник на династијата на Ан-
тонините. Како и при претходните преврати, раководната улога при
изборот на царот им припаѓала на праеторијанците. За цар е прогл асен
сенаторот Публиј Хелвиј Пертинакс, човек со неугледен произлез,
но искусен војсководец и авторитетен човек меѓу сенаторите. Пер-
тинакс се стремел да се врати кон политиката на Антонин Пиј и Марк
Аврелиј. Уживајќи ја поддршката на оенатот, тој определил мерки за
санирање на финансиите и за олеснување на даночните товари и пре-
зел мерки за зајакнување на дисциплината во војската. Дејноста на
Пертинакс предизвикала незадоволство кај праеторијанците, и тој
бил убиен (192 г.).
Разузданите лраеторијанци објавиле своевидна лицитација за цар-
скиот престол и за цар го поставиле богатиот сенатор Марк Дидиј Ју-
лијан, кој на секој војник му ветил по 25 илјади сестертии.
Владата на Дидиј Јулијан не била со долг век. Легиите што биле
по провинциите не сакале на праеторијанците да им ја отстапат при-
вилегијата да избираат цар.
Провинциските војски, речиси истовремено, прогласиле три цара:
легиите што се наоѓале во Британија го избрале Деким Клодиј Албин,
панонските легииза цар го прогласиле Лукиј Септимиј Север, а источ^
ните трупи за цар го повикале легатот од Сирија - Га ј Пескениј Нигер.
Најблиску до Рим се наоѓал Септимиј Север, кој и го зазел гра-
дот. Дидиј Јулијан бил убиен, а виновниците за смртта на Пертинакс
биле убиени. Слично како царевите од претходните династии, Север
положил свечена заклетва дека без сенатска одлука нема да казни
ниту еден сенатор. Север се спогодил со Клодиј Албин, го посинил,
му дал титула Каесар, и потоа тргнал на Исток, во борба против Пе-
скениј Нигер.
Следната, 194 година, Пескениј Нигер бил поразен и загинал. Гра-
довите што го помагале Нигер биле свиреио казнети. Антиохија била
деградирана во позиција на село во регионот на градот Лаодикеја.
Свирепо бил казнет Византион, што бил заземен по втората опсада:
магистратите н војниците што го бранеле градот биле истепани, гра-
дот ја загубил автономијата, а населението морало да ллаќа данок;
целата територија Ѕа Византион била припоена кон Перинт. Север
тргнал во поход цротив Партите што му помагале на неговиот сопер-

ник. Тој јд освоил Северна Месодотамијаи во Низибис основал рим-
ска'.колонија.(196 г.), но морал да се врати на Залад, кадешдго дротив
него-востанал Клодиј Албин. Борбата завршила со цблосна иобеда
на Север (197 г.).
2. СЕПТИМИЈ СЕВЕР (193-211Г.)

Лукиј Септимиј Север, што владеел од 193 до 211 г., е од афри-
канскиот град Голем Лептис. Пред да биде прогласен за цар, тој зад
себе имал успешна војничка кариера. Бил значително образован чо-
век, со цврста волја, добар војсководец и административец.
0ДН0С0ТI0 H ВОЈСКАТА И ВОЕНАТА РЕФОРМА НА СЕПТИМИЈСЕВЕР

Септимиј Север царската власт ја добил од војниците и војниците
и натаму останале негова главна потпора, а и потпора на неговите
наследниди. Дион Касиј му ги пршшшува овие последни зборови пред
смртта, упатени до синовите: "Бидете согласни, богато плаќајте ги
војниците, а за другото не грижете се".364
Септимш Север извршил низа важни реформи што сеоднесув.алт
на всцската. Поранешниот сосТав на праеТоријанската гарда, што,рз-
сдолагала.со царсќаТа власт, бил распуштен уште во 193 година. Но-
_вите праеторијанци билезеиеЅи од лодунавските земји. Додека пора-
но, во праеторијанската гарда биле peipyigB gB 363flicp r e ^ '2 S re -
лите на ПРавинли и те^ ако што се Шланија и Галија, cgra гардат1~ е
пополнувана ЈГлавн.С)..,од бивдш војници од подунавските и сириските.
легии. БсГЅлизината на Рим, во лбгор била сместена новата легија
KOja исклучиво била составена од жители од подунавските и источ-
ните провинции.
Цраеторијанците изгубиле многу свои дривилегии. Пред доаѓа-
њето на Север. средниот офид&рдкикадар на легиите бил дополнуван
исклучиво од редовите на Италдите, бидејќи за кентуриони биле
дроизведувани речиси исклучиво драеторијанци.Од времетона Се-
вер, дозицијата на сите легии се изедначува со дозицијата' 1а1фаето=
iIѕ: I ријанската гардаГСега секоЈ Јојдик мо_желЈ(а^стан.е„кентурионГдури
I if витез. Покрај тоа, јзо времето на Север се продлабочухППГрШрсот
( ~- на дровинцијализација и варваризација. ' -
и
ш Саѕѕ. Dio, LXV1, 15,2.

ЈЗначајна цоследица имало и тоа што војниците добиле право да

стапуваат во законски (фаќПГпред Север. цокраТпосто 1а.ните рим^
ски логори се населувале војнички семејства; сега таквата состојба
била легализирана. ВрјнипитеЈдобиле црав.с; ЖшШеЅУЅо семејств^ата,
иако логррскиот режим не бил укинат. На некои ногранични единици
им се доделени земјишни имоти, кои во мали парГ;ели'им*биле давани
на војншште. Како н ослеп1ш Г натоаТ ^ станале
помалку цодвижни. војнитште повеќе о т к о л к у иорано биле сврзани
рр.своите логори. Ветераните добиле редипа олеснувања. тие биле
ослободени од многу муникипални обврски. Тоа, без сомневаше биле
отстанкикон војската, од која Сеитимиј Север и ја добил власта.
0ДН0С0Т КОН СЕНАТОТ И РЕФОРМИТЕ НА ДРЖАВНАТА УПРАВА

И покрај заклетвата што ја дал на почетокот од владеешето, Сеи-
тимиј Север доследно ја сироведувал антисенаторската иолитика.-Суд-
скитеТГрогони~на сенЈторите -_најнрвин ирради сомневање дека ги
симиатизираат неговите ЈГротивници. а потоаврз основа на разни
поткажувања - траеле во текот на пелото владеење на СеитимирСб»-
вер. Сенатот го загубил значењето што г£^схекна£нди"владеењето на
династијата АнтониниГВо исто време зајакнува царската бирократи^
јаГУлбгата на врховен орган во државата ја играл советот на царот
(Consilium principis). Одлуките на тој совет во извесна смисла гизамеу
нувале одлуките на сенатот. В6"негозаседавале најистакнатите прав-
ници во тоа време што одигоале годема удопП ШГтазгајботтсатаТГа
римското правоГПри владеењето на Септимиј Север (од 205.r:J_ce.iLQ-.
ставуваат двајца јфаефекти на^пра^тоШиТРД кби еднидтги разгледу-
.вал-самалрЈ^санѕЈКЦте цредмети (таа функција ја држел Папинијан,
еден од најдобрите римски иравници во времето на Царството). Сла-
^еЈедазжачењето.на.сенаторските должности и во ировинциите. Сеп-
жиуиј С^вер повеќе сакал да поставува витези и .тоа.главио од редо-
вите на ислужените. војниди.
Благајната наречена - аерариј - што била иод контрола на сена-
тот, при владеењето на~Се1|тишГ£Север_, била аретворена во.рим.ска
ѓрадска благајна. Фисќот стекнал о 1цатодржавно значење, цри тоа
била издвоенаГпосебна установа за уиравување со личниот~имот-на
царрт (res privata или ratio privata), на чие чело стоел иосебен црокуратор.
HONESTIORES И HUMILIORES
При владеењето на Седтимиј Север се извршени и некои измени
во системот на казните за кривични дела. Сталешките разграничува-
ња никогаш не нрестанале да иостојат во римското ошптество: прав-
ниците луѓето ги делеле на две основни категории: на слободни и
неслободни. При определувањето на разни правни норми што се од-

несувале на слободното население, правниците ги разликувале рим-
ските граѓани од лицата што немале право на целосно римско граѓан-
ство. При владеењето на Септимиј Север, при утврдувањето на каз-
ните се разликуваат угледни (honestiores) и ситни луѓе (humiliores). Во
првата категорија се вбројувале сенаторите, витезите, претставни-
дите на вишите офицерски чинови, декурионите. Сите други биле во
втората спомната категорија. Луѓето од нискиот социјален слој мо-
желе да бидат погубувани со мачење; наместо да бидат прогонувани,
тие биле претворани во робови. Привилегираните лица биле ослобо-
дени од измачувања и можеле да апелираат недосредно кај царот.
Делбата на слободното население на honestiores,и humiliores се
забележува и во наредните периоди и особено е карактеристично за
доцното Царство.
II По расипничкото владеење на Комод, римските финансии се нао-
!1
ѓале во тешка состојба. Покрај тоа, внатрешните и надворешннте
мерки на Север барале значителни средства. Поради тоа даноците се
барани со поголема строгост отколку порано. При собирањето на
даноците одговорноста паѓала, главно, врз највисоките претставни-
ци на градската самоуправа - на т. н. decemprimi. Во врска со тоа била
и реформата на Септимиј Север што била извршена во Египет. На
сите метродоли на номите, што биле сметани за села, им биле даде-
ни права на градови, и во нив бвла заведена самоуправа, очигледно
со цел и тие да се вклучат во општиот даночен систем.
ЕКОНОМСКАТА ПОЛОЖБА НА ЦАРСТВОТО

Во врска со снабдувањето на престолнината, на војската и на цар-
ската бирократија им биле зголемени и разните неутрални обврски.
Недостигот од финанснски средства доведувал до намалување на вред-
носта на парите: количеството сребро во сребрениот денариј било
смалено речиси за половина. Тоа се одразило во размената, и од еден
малоазиски натпис36ѕ дознавме дека во еден град, по појавата на но-
вите пари, се развнла пгпекулација и дека пораснале цените на произ-
водите. Тоа сведочело за претстојната финансиска криза во целото
Царство. Но, одделни провинции Во времето на Септимиј Север и
натаму се развивале. Меѓу другото, во овој период се јавуваат и ог-
ромен број натписи што сведочат за процутот на африканските гра-
дови. Истовремено и во Африка и во другите провинции се упатени
градски куратори (curatores rerum publicarum) што зборува за засилу-365
365Dittenberger, Orientis Graecae inscriptiones selectae, 5! 5.
T
H. A. МАШКИН 531
СТАРИОТ PHM
вањето на царската контрола над градските финансии. Почесто, по

провишџгате се наидува и на таканаречените frumentarii - полицајци
што го следат расположението на военото и на цивилното населе-
ние. Внатрешниот ред во многу места бил нарушен. Во самата Итаг
лија се појавиле разбојнички банди. Разбојникот Була, на пример,
долго време останал нефатен.
Внатрешната политика на Септимиј Север претставува нова ета-
па во зацврстувањето на царската власт. Потпирајќи се главно врз
војската и доделувајќи и разновидни привилегии, Север спроведу-
вал антисенаторска политика и се стремел кон тоа претставниците
на муникипалната аристократија по провинциите, да ги стави во служ-
ба на фискот.
НАДВОРЕШНАТА ПОЛИТЖА НА СЕПШМИЈ СЕВЕР

Септимиј Север во надворешната политика се обидел да оди по
трагата на Трајан. Борбата со Клодиј Албин го принудила да ја пре-
кине војната со Партија; ползувајќи го заминувањето на Север, парт-
скиот крал Вологас IV, под притисок на своите вазали, незадоволни
од римските освојувања, ја опустошил Месопотамија, ги нападнал
Ерменија и Сирија и го опседнал Низнбис. Откако окончал со Албин,
Север тргнал во втор поход против Партија што траел од 197 до 199г.
Бил ослободен Низибис и биле освоени двете партски престолнини -
Селевкија и Ќтесифон. По личниот состанок на Септимиј Север со
Вологас е склучен мир според кој Римјаните ја добиле Месопота-
мија. Таа област била претворена во римска провинција, со која уп-
равувал намесник од витешкиот сталеж.
Во Западна Европа, Север вовел мерки за закрепнување на рајн-
ската и дунавската граница, а во 208 година организирал поход на
Британија, со намера да го покори северниот дел на островот што
бил населен со племиња кои честопати ја напаѓале римската провин-
ција. По тешка борба, Север успеал да ги порази британските племи-
ња и да го обнови Хадријановиот бедем. Но, тој не успеал да ја завр-
ши борбата: во 211 година Север умрел во Британија.
3. НАСЛЕДНИЦИТЕ НА СЕПТИМИЈ СЕВЕР

I
ВЛАДЕЕЊЕТО НА КАРАКАЛА
ј
Септимиј Север им го оставил Царството на двајцата синови:
Марк Аврелиј, наречен Каракала, и Публиј Септимиј Гета; двајцата
биле сметани за совладетели, но работите ги извршувал постариот
брат - Каракала. Првиот акт на неговото владеење било помирува-
њето со британските племиња, под услов да се воспостави поранеш-
I
ната граница. Двајдата браќа се вратиле во Рим, но набрзо по враќа-

њето од Британија, Каракала во Рим го убил Гета. Тој успеал да по-
стигне војската да го одобри овој акт. Каракала владеел од 211 до 217
година.
Свиреп и одмаздољубив, сомничав и малодушен, истовремено
иолн со увереност во величината на својата власт, Каракала уште во
ирвите денови почнал да ги прогонува сенаторите. Меѓу другите жрт-
ви на свирепоста на Каракала бил и иравникот Папинијан, кој уби-
ството на Гета одбил да го признае како праведно.
При владеењето на Каракала бил засилен притисокот и врз по-
високите класи од муникипалното население. Истовремено, Кара-
кала сакал да се здобие со иопуларност во војската. Тој во Рим го за-
вршил градењето на бањите (терми), што го започнал неговиот тат-
ко. Термите со своите димеизии ги надминале сите дотогашни терми
и сведочеле за високиот степен на развитокот на архитектурата и на
градежната техника. Како и при Септимиј Север и натаму се чувст-
вувал недостиг од пари. Покрај зголемувањето на некои давачки, Ка-
ракала, исто така, тргнал по патот на снижувањето на вреднбста на
парите.
CONSTITUTIO А Ж О Ш Ш А
Во 212 година, Каракала издал едикт што носи име Constitutio Ап-
toniniana. Во тој едикт правата на римско граѓанство се проширени на
речиси целото слободно население. Овој законодавен акт го завршил
цроцесот на асимилација на целото слободно население што почнал
уште во времето на Републиката. Меѓутоа, треба да се истакне дека
во.Ш век лравата на римско граѓанство во значителна мера изгубиле
од своето поранешно значење. Со тоа се објаснува фактот што на
едиктот од 212 година во античката историографија не му е придава-
но особено значење.
Дион Касиј кој ни ја соошптува оваа мерка, за неа зборува попат-
но и смета дека неа Каракала ја водел за фискални цели. Релативно
неодамна, во 1912 година, е најден фрагмент од папирус кој, приб-
лижно, содржи значителен дел од грчкиот превод на едиктот на Кара-
кала. Мотивирајќи го давањето граѓански ирава на целото слободно
население, дарот ваквата милосрдност ја објаснува со тоа што пого-
лем број луѓе треба да им упатуваат молитви на боговите. Во оваа
карактеристика на законот несомнено се чувствува верско-политич-
ката тенденција, која ири владеењето на Север се здобила со особе-
но значење.
Едиктот на Каракала покажува дека сите слоеви на слободното
население не добиле римско граѓанство: граѓанство не добивале т. н.
дедитикии (dediticii).
Терминот дедитикии истражувачите го објаснуваат на различни
начини. Дедитикии првин биле нарекувани непријателите што му се
цредавале на милост и немилост на победникот. Во времето на Цар-

ството тоа име се проширило на некои категории ослободеници што
добиле ограничено ослободување. Можно е тој поим во таква смисла
и да е уиотребен во едиктот на Каракала. Но, некои иследувачи прет-
поставуваат дека за дедитикии биле сметани жителите на провин-
циите што плаќаде личен данок: се претпоставува дека ним им припа-
ѓало мноштвото од египетско население. Повеќето истражувачи, пак,
изрекуваат мислење дека едиктот ги проширува правата на граѓан-
ство на речиси целото население на Римското Царство.
Едиктот на Каракала, несомнено, прад себе имал фискални цели:
не ослободувајќи го населението од поранешните даноци, тој врз He
ro го цроширил единствениот ф и с к а л е н систем-што се зацврстил во
НАДВОРЕШНАТА ПОЛИТЖА НА ШАКА31А

Каракала морал да се судри со непријателите на Царството и на
север и на исток. Во 213 година Каракала водел војна со германеки-
те племиња —Хати и Аламани; тој навлегол во територијата на не-
нријателот, но постигнал мир само во поткупување. На Дунав водел
борба со Карпите и Јазигите.
Освојувањата на Септимиј Север се уште не го решиле партскиот
ироблем. Се чинело дека настапил добар миг за поход бидејќи во Пар-
тија се одвивала внатрешна борба и Каракала, подражавајќи го Алек-
сандар Македонски, сонувал за потчинување на целиот Исток. Во 215
година продрел во длабочината на Месодотамија, но Вологас V им се
потчинил на римските барања, така што војната била завршена.
Потоа Каракала тргнал за Александрнја, каде што по негова за-
повед бил извршен маеовен колеж на населението; изворите збору-
ваат дека тоа било одмазда за шегите на александријците за сметка
на дарот, но, најверојатно, ваквите вонредни мерки на Каракала биле
предизвикани од отпорот што го давале александријците против при-
нудната мобилизација на трупите која имал намера да ја спроведе
Каракала.
Во 216 г. Каракала тргнал во нов поход против Партите. Но, во
пролетта на 217 година, против Каракала бил скован заговор и тој
бил убиен.
МАКРИН И ЕЛАГАБАЛ
Војнидите за цар го прогласиле праефектот на праетории, Марк
Аврелиј Макрин, човек со ниско нотекло што постигнал да се здобие
со витешка титула. Тој бил првиот витез што се здобил со дарска
власт.
Н- А. МАШКИН 534 СТАРИОТ РИМ
Но, и нокрај незадоволството од Каракала, Северите меѓу војни-

ците и натаму уживале популарност. Макрин пак немал авторитет, а
неговиот обид да ги намали платите предизвикал незадоволство кај
војниците; после тоа, за цар бил прогласен четиринаесетгодишниот
Вариј Авит Басијан, што к бил роднина на жената на Септимиј Север
(внук на нејзината сестра). Макрин бил соборен и убиен (218 година).
Басијан бил свештеник на богот на Сонцето и затоа го добил пре-
карот Елагабал. Елагабал се обидел да го воведе во Рим култот кон
Сондето. Водел расипнички живот, а оргиите биле негова вообичае-
на забава. Така тоа траело околу четири години. На крај, револти-
рани од неговото однесување, праеторијанците го убиле царот кого
што веќе сите го мразеле (222 г.)-
ВЛАДБЕЊБТО НА АЈ1БКСАНДАР СЕВЕР

BHATPEIHATA ПОПИТИКА
Царската власт преминала кај братучедот на Елагабал што вла-
деел под името Александар Север (222-235 г.). Кога Александар Се-
вер дошол на престолот немал ни четиринаеоет години. Големо вли-
јажне врз удравувањето имале неговата баба Јулија Меса и мајка му
Мамеа. Владеењето на АлексаЅдар Север претставува вид реакција
на принципите на воената монархија што ја воспоставил Септимиј
Север. Одново, како при владеењето на Антонините, е воспоставена
слога меѓу царот и сенатот.
Во извесни кругови на сенаторскиот сталеж дури се појавила на-
деж дека е можен таков политички поредок во кој царот ќе владее во
согласност со сенатот, сенатот слободно ќе ги ужива своите привиле-
гии, а сенаторите, како највисок сталеж во државата, ќе влијаат врз
текот на политичките збиднувања. Стремежот монархиската власт
да се доведе во согласност со привилегиите на највисокиот сталеж се
одразил во делата на историчарот Дион Касиј, современикот на Алек-
сандар Север. Дион Касиј, најопределено ги изразува своите поли-
тички погледи во 53-та глава од својата "Историја", во говорот на
Маекена упатен до царот Август.
Во царскиот совет, кој при владеењето на Александар Север уче-
ствува во сите државниработи, голема улога играле сенаторате. Пра-
ефектот на праетории бил унапреден во сенаторски ранг и претседа-
вал во сенатот како претставник на царот. Значихелни последици
имало тоа што колегиите на занаетчиите, што ги извршувале секој-
дневвпите потреби на градот Рим, биле ставени Иод контрола и во служ-
ба на државата. Биле преземени мерки за намалување на даноците,
за зацврстување на дисциплината во војската и за снижување на рас-
ходите за издржување на војската, т т о придонесло за значително
опаѓање на авторитетот на Александар во трупите.
Н .А .М А Ш К И Н 535 С Т А Р И О Т РИ М
Но, Александар и неговите фактички совладетели не успеале да

внесат битни промени во системот на управувањето што го вовел
Септимиј Север. Тие не успеале ниту војската да ја скротат. Во 228
година пред очите на царот побунетите војници го убиле праефек-
тот на праетории, еминентниот правник Улпијан.
Александар морал да води војна на Исток. Во Партија бил из-
вршен преврат по кој на власт дошла новата персиска династија -
Сасаниди. Основателот на оваа династија, Ардашир, во 230 година
навлегол во Месопотамија, а неговите одреди продреле во Сирија и
во Мала Азија. Во 231 година Александар тргнал во поход. Во 232
година Персијанците биле истерани од римските поседи, но за вој-
ната биле нотрошени огромни средства.
Набрзо по завршувањето на војната на. Исток, Александар мо-
рал да се упати на рајнската граница, заради борба со Германите.
Воените операции (234-235) се одвивале со променлив успех. При таа
војна авторитетот на царот конечно бил поткопан. Еден од војско-
водците, Гај Јулиј Вер Максимин, бил предводник на заговорот. Во
235 година, Александар и неговата мајка биле убиени, а Максимин
бил прогласен за цар.
ГЛАВА XXXIII
КЛАСИЧНИОТ ПЕРИОД ВО ИСТОРИЈАТА

НА РИМСКОТО ПРАВО
Во периодот на Северите завршува таканаречениот класичен пе-
риод во историјата на развитокот на римското право. Правната наука
во еиохата на Царството, како и во времето на Републиката, се сме-
та за една од иочесните дисциплини.
Во државниот живот цравниците несомнено играле голема уло-
га. Уште во времето на Август некои правници добиле право на дава-
ње одговор (ius respondendi); тоа значело дека мислењето на правни-
кот што го имал тоа ираво, цри различни правни црашања, за судија-
та било задолжително. Правниците и натаму се занимаваат со на-
става по право, но во иоголема мера отколку во претходниот период
и посветуваат внимание на литературната дејност. Тие иишувале де-
ла за граѓанското и за преторското ираво; расцрави за одделни прав-
ни прашања; коментари за новите извори на правото; учебници по
основните прашања на цравото (institutiones) што даваат генерализа-
ција и систематизација на римското граѓанско право во целиот негов
обем.
ПРАБНИТЕ ИЗВОРИ ВО ЕПОХАТА НА ЦАРСТВОТО

Промената на иолитичките услови во Римското Царство била
придружена и со цромена во изворите на римското драво.
Уште од времето на Август, законодавна сила добиле сенатските
одлуки (senatusconsulta); големо значење имале одлуките на царотшто
биле именувани како конституции (constitutiones); прописите на кон-
ституциите се однесувале на граѓанското право.
НАЈИСТАКНАТИ ПРАВНИДИ ВО ЕПОХАТА HA РАНОТО ЦАРСТВО

Најистакнат правник во времето на Август бил М арк Антистиј
Лабеон, новатор во областа на правото и републиканец сдоред убе-.
дувањето. Приврзаник на новиот политички режим бил правникот
Калитон. Следбениците на Лабеон и Капитон основале две школи,
или секти, што добиле име според нивните најблиски ученици. При-
врзаниците на Лабеон биле нарекувани прокулејанци (според името
на Прокул, ученикот на Лабеон), а приврзаниците на Капитон - саби-
вијавци(според името на Сабин, ученикот на Каиитон). Во што се со-

стоело несогласувањето во мислењата на овие две школи, за нас ос-
танува недоволно јасно. Приближно, се работело главно за принди-
иите на исиитување и за решавањето на одделни случаи, а веројатно
и за улогата на обликот и на содржината ири создавањето на правни-
те цоими. Голем авторитет уживал иравникот С алввј Јулијав, совре-
меникот на Хадријан, што наиравил редакција на Вечввот едвкт.
Во времето на Антонините и меѓу иравниците се здобиле со голе-
мо значење луѓето што ироизлегувале од римските ировинции. Про-
винцијалецот, иравникот Гај, кој веројатно лредавал во Сирија, ги
налишал зачуваните "Ивствтуцив" - учебник ио римско ираво што
се карактеризира со систематичност и јасност на излагањата. Од Си-
рија произлегувал и иознатиот иравник од времето на Сеитимиј Се-
вер - А ем влвјП авивнјав, што бил на позиција праефект на праето-
рија и кого што го убил Каракала. Делата на Пашгаијан се карактери-
зирале со ирецизност, се темелеле врз јасна и разборита системати-
задија на иоимите. Помлади современици на Папинијан биле П аул и
У лвијав (исто така Сириец според цроизлезот), кои, исто така, биле
цраефекти на праетории. Делата на Улиијан третирале разни иравни
црашања. Неговите дела во иовеќе иогледи имале комдилативен ка-
рактер, но извршиле големо влијание врз лодоцнежните правнички
дела; значителен дел од фрагментите на "Двгествте", што биле со-
отавени при владеењето на Јустинијан, му припаѓале на Улшјан.
СИСТЕМАТИЗАЦИЈАТА НА ПОИМИТЕ
Основните иоими на римското право, како и методите на иравно
испитување, биле создадени во цретходниот иериод. Во класичниот
период од историјата на римското право се прави систематизација-
та, или дури "кристализацијата" на цоимите. Правнидите ја комбини-
рале правничката доследност во сдроведувањето на приндипите со
вистинските потреби од животот. Влијанието на философијата врз
правото се манифестирало и во подлабокото толкување на принди-
пот на еднаквост (aequitas) што е во темелите на разните односи меѓу
луѓето, и на цринципот на добронамерноста (bona fides) - еден од ос-
новните принципи на должничкото право. Философијата влијаела и
врз методите на правните студии, врз разграничувањето на катего-
риите на суштината и формата, врз обработката на основните прав-
ни цоими.
IUS CIVILE GENTIUM

И во класичниот период е присутно разграничувањето меѓу гра-
ѓанското (ius civile) и оиштонародното цраво (ius gentium). Олштона-
родното право понекогаш му се приближува на природното право

(ius naturale), а понекогаш е ставано спроти природното. На пример,
сите луѓе според природата се сметаат за еднакви; според тоа, род-
ството е дротивречно на природното право, но се смета како воста-
новеност на општонародното право.
УЧЕЊАТА НА ПРАВНИЦИТЕ ЗА ПРАВНАТА СП0С0БН0СТ

НА ОДДЕЛНИ ЛИЦА
Правото постепено се ослободувало од таквите остатоци од др-
вобитната заедница што се задржале во текот на долг период. Во
учењето на дравниците за правната способност на луѓето се бришеле
границите меѓу разните групи слободно население. Едиктот на Кара-
кала во извесен поглед претставувал завршница на тој процес.
Робот, во вистинеката смисла на тој збор, не бил признат за лич-
ност. Но, еден посебен поглед кон робот нашол израз како во пого-
ресдоменатото сфаќање на ропството како појава што му дрбтивре-
чи на природното право, така и во законодавството на царевите, кое
до извесна мера го заштитувало робот од самоволаето на господа-
рот. Поимот на татковската власт (patria potestas) останал и натаму,
но таткрто на семејството (pater familias) го загубнл дравото да ги
убива и продава своите деца. На потчинетите членови на семејство-
то правниците не им дозволувале право на целосна сопственост, но
го создале поимот peculium castrense (логорски пекулиј). Првобитно,
во тој декујгај се вбројувал целиот имот што би го здобил синот во
воената служба, или во врска со воената служба (плата, плен, даро-
ви итн.)- Со тој имот синот располагал според својата волја. Дури
во случајох кога ќе умрел, а не оставал завештание, имотот дреми-
нувал кај таткото на семејството. На поимот логорски декулиј драв-
ниците му давале пошироко толкување: во него го подразбирале це-
лиот имот што би го здобил синот.
i
ОСНОВНШ ПРОМЕНИ ВО НОРМИТЕ НАТРАЃАНСКОТО ШАВО

Меѓу одделните поими сврзани со имотните односи, големо зна-
чење имал поимот на целовитоста (universitas) на некои видови имот,
без оглед на неговите составни делови. Во тоа време на наследство-
то почнува да се гледа како ва идеална целина, независно од дредме-
тите, дравата и обврските што влегуваат во него, а дотоа тоа било
дренесено и врз миразот и декулијот.
За обврзничкото драво е карактеристичен стремежот за ослобо-
дување од стариот формализам. На тој начин, на дример, стидула-
ционата обврска можела да се формулира со кои и да било изрази,
дури не и на латински јазик. За овој дериод е карактеристична доја-
н. а; машкин 539 СТАРИОТ РИМ
вата на таканаречените безимени договори (contractus innominati). Нив-

ната суштина се состои во следното: ако меѓу две лида постои нефор-
мална спогодба и ако едното од нив ја изврши својата обврска, за
другото, исто така, станува правно обврзно исполнувањето на него-
вото ветуваае. На пример, некој му ветил на својот господар дека ќе
му каже каде се крие неговиот избеган роб, а господарот, од своја
страна, се обврзал дека за тоа ќе го награди. Доколку првиот нави-
стина го исполни своето ветување, тој има делосна основа да го бара
ветениот износ. Сите случаи на ваквите односи класичните правници
ги подредиле под четири формули: do ut des; do ut facias; facio ut des;
facio ut facias (давам, за да дадеш и ти; давам, за да сториш и ти така;
дравам, за да дадеш и ти; правам, за да направиш и ти). Во наследно-
то право се здобил со правна сила фидеикомисусот (fideicomissus).
Тоа бил аманет, ослободен од секакви формалности: завештателот
се потпирал врз совеста на своите наследници. Таквите аманети се
однесувале на лица кои според римското право не можеле да наследу-
ваат од покојниот (перегрините, робовите, неженетите, според зако-
ните на Август итн.). Како резултат на отсуството на формалности,
фидеикомисусот бил мошне раслространет и му се приближил на
наследното завештание (тестаментот).
Иако основните поими на римското право биле познати уште во
дретходниот лериод, тогаш кога бил во сила праеторскиот едикт, во
класичниот иериод тоа право се престорило во систем кој' во текот
на вековите се чинел како ненадминлив образед.
ГЛАВА XXXIV
ВЛАДЕЕШЕТО НА ВОЈНИЧКИТЕ ЦАРЕВИ
ВЛАДЕЕЊЕТО НА МАКСИМИН
Гај Јулиј Вер Максимин (235-238 г.) наречен Тракиецот, бил пр-
виот цар кој својата воена кариера ја заиочнал како обичен војник.
Максимин бил син на некој тракиски селанец. Според зборовите
на неговиот биограф, тој во младоста бил овчар, потоа стапил во
војската и успеал да се воздигне благодарејќи на својата извонредна
сила и: да стигне до највисоките чинови. Тој застанал на чело на заго-
ворот против Александар Север и по неговото убивање станал цар.
Своето владеење Максимин го обележил, пред се, со задушување-
то на опозицијата во војската што била против него. Потоа тргнал во
офанзива, најпрвин против Германите, а дотоа против Дакијците и
Сарматите. Максимин бил војнички цар и првенствено се стремел да
се здобие со иопуларност меѓу војниците. Од тоа и зависела неговата
внатрешна политика. Во текот на своето владеење тој ниту еднаш не
бил во Рим и воошпто не се залагал за тоа сенатот да ја потврди него-
вата власт; многу негови мерки биле отворено насочени цротив се-
наторскиот сталеж. Изворите тврдат дека Максимин не поднесувал
околу себе ниту еден аристократ.366
Постоело општо незадоволство од фискалната политика на Мак-
симин што ги собирал парите од градовите, ги конфискувал ризни-
ците на храмовите итн.
Покрај тоа, селското население било крајно неза доволно од насил-
ството на војниците и на локалната администрадија.367Општата тен-
денција на внатрешната политика на Максимин, раководењето со
стремеж да се задоволат барањата на војниците, водела кон раскин
со сенатот и го зголемувала фискалниот товар што резултирало со
незадоволство на сите слоеви градско население.
Herodian, VII, 3; Script. hisL AugusL, Maxim., 9.

м Види ro Ditt, Syl.5 888 - написот што ja содржи жалбата на жителите на Скотапара. Тоа
село ггорано имала определени привипегии, но cera за нив не се водело сметка, па војиици-
т е незаконски барале намирници и водичи. Привилегиите ги кршела и локалната ад-
министрацпја. Ќе истакнеме дека тоа се случува во Тракија, во татковнната на Максимин.
Н. А. МАШКИН 541 СТАРИОТ РИ М
ВОСТАНИЕТО НА ГОРДИЈАН
Во Африка тоа незадоволство се аретворило во отворено воста-
ние, во кое учествувале локалните земјосоаствениди, помогнати од
селаните, иа дури и од робовите. За цар бил прогласен сосема остаре-
ниот, осумдесетгодишниот уиравител на аровандија - Марк Анто-
ниј Гордијан Семиронијан. Меѓу востаниците немало организирана
војска, така што Максиминовиот војсководед, нумидскиот легат Ка-
иелијан, без тешкотии го задушил востанието. Синот на Гордијан
(Гордијан II) бил убиен, а самиоттој извршил самоубиство. Кога раз-
брал за арогласувањето на Гордијан и неговиот син за дареви, рим-
скиот сенат објавил дека Максимин е соборен и Гордијан и син му ги
потврдил за цареви; кога пак стигнала веста за нивната смрт биле из-
брани два нови еенаторски дара (Марк Клавдиј Пупиен и Деким Ке-
лиј Балбин). По барање на војската и на илебсот набрзо за дар бил
избран четиринаесетгодшшшот внук на Гордијан I, наречен Горди-
јан III. Кога бил известен за настаните во Рим, Максимин тргнал со
трупите на Рим, но, ари неуспешната оасада на градот Аквилеја, бил
убиен од своите војниди.
ГОРДИЈАНIIIИ ФИЈШП АРАПОТ

Пупиен и Балбин исто така, набрзо, биле убиени и Гордијан III
останал единствениот господар. Тој тргнал во поход аротив Персиј-
дите што ја наааднале Месопотамија. Патем, римските трупи од ду-
навската гранида ги отфрлиле варварите што беа навлегле во Цар-
ството. Младиот дар не уснеал да ја заврши војната со Персијдите:
бил убиен. З а дар бил арогласен араефектот на араетории Марк Ју-
лиј Филиа (242 -249 г.) кој, аоради својот ароизлез, го добил арека-
рот Араа. Филип со Персијдите склучил мир, според кој Римјаните ја
задржале Мала Ерменија и Месопотамија, аотоа се вратил во Рим,
каде што сенатот го аризнал. Надворешноаолитичката аоложба на
Рим била многу тешка: речиси ао должината на делата северна гра-
нида наааѓале варварите. Меѓутоа, труаите биле недисдиалинирани,
секоја од војските била аодготвена да даде свој кандидат за дарскиот
арестол. Филип усиеал да аобеди неколку аретенденти за дарската
власт, но бил убиен во битката аротив Декиј, кого труаите во Мое-
сија го арогласиле за дар.
ДЕКИЈ И ВАЛЕРИЈАН
Гај Месиј Трајан Декиј влегува во оној број дареви што се стре-
меле да ја обноват старата римска доблест. Со тоа, веројатно, се об-
јаснува и првиот општ прогон на христијаните по делото Царство,
при што загинале голем број приврзаници на новата религија (250 г.)-
При владеењето на Декиј, Готите навлегле во Тракија и Македонија.
Во поход против нив тргнал лично царот, но, во 251 година, бил уби-
ен во битката кај Абрит во Долна Моесија.
По смртта на Декиј се смениле неколку цареви. Подолго од дру-
гите на власт успеале да се одржат Публиј Ликиниј Валеријан (253-
260 г.) и неговиот син Галиен (253-268 г.) кого што тој го направил
совладетел. Валеријан и прилаѓал на сенаторската аристократија и
учествувал во управувањето со државата уште при владеењето на
Декиј. Валеријан бил вочитател на староримските принципи. При
неговото владеење, во 257 година бил објавен нов изгон да христија-
ните, при што во Африка загинал еден од најкрупните христијански
дејци од тоа време, картагинскиот епископ Кипријан.
Позицијата на Царството при владеењето на Валеријан била уш-
те потешка отколку при неговите претходниди. Германските племи-
ња - Франки и Аламани - ја преминале Рајна; Готите го преминале
Дунав и дошле до границите на Ахаја; врз африкавските провинции
нападнале мавританските племиња; на исток навлегувале Персијци-
те. Валеријан својот син Галиен го испратил во Галија, за да ги од-
брани рајнските граници, а самиот тој тргнал на Исток, во борба про-
тив Персијците.
При владеењето на Валеријан започнала нова офанзива на Пер-
сијците: тие ја освоиле Ерменија, навлегле во територијата на рим-
ското Царство и ја освоиле Антиохија. Валеријан ја повратил Антио-
хија, но во судирот со Пероијанците што ја опседнувале Едеса бил
заробен (во 260 г.). Валеријан во заробеништво и умрел.
-ДИНАСТИЈАТА НА САСАНИДИТЕ ВО ПЕРСИЈА

Пресвртот што се збидвал во Партија во 226 година имал големо
значење не само за внатрешната состојба во големата источна држа-
ва, туку и за меѓународните односи во тоа време. Партскиот владе-
тел Артабан V, го отстранил од престолот неговиот вазал, дерсис-
киот крал Артаксеркс, што произлегувал од династијата на Саса-
нидите. Артаксеркс или Ардашир, ја зел титулата крал над крале-
вите и под своја власт ги потчинил сите области на Иран што влегу-
вале во составот на Партското кралство.
Доаѓањето на власт на Сасанидите било одбележано со целосна
реорганизација на делата структура на дентралниот и на провиндис-
киот апаратна иранската држава; новите владетели се стремеле да се
вратат кон обнчаите и уредувањето што постоеле во времето на Ахе-
менидите, а биле заборавени во периодот на Аршакидите. Биле спро-
ведени низа реформи што создале поголема централизадија на др-
жавната власт. Во периодот на разните Аршакиди, вазалните кне-
зови и разните управители на сатрашш, уживале голема самостој-
ност и честопати востанувале против централната власт. Вазалните
кнезови (шахови) ја зачувале својата власт и при владеењето на но-

вата династија, но, во поголема мера отколку порано, му биле потчи-
нети на големиот шах. Покрај трупите пгго ги давале вазалите, со
големо значење се здобиле наемниците и тешката коњица, составе-
на од благородници кои непосредно му биле потчинети на царот. По-
крај политичката централизација била извршена и верска реформа.
Од сите верски струи што биле раширени во Иран, предимство и би-
ло дадено на религијата на Зороастра, која од тоа време станала др-
жавна религија.
Преминот на власта кај Сасанидите имал за лоследица нова аг-
ресија на Иран на Запад. Ардашир сонувал за воспоставување на гра-
ниците на Ахеменидиското кралство. По смртта на Ардашир, него-
виот син Шапур I, ја продолжил надворешната политика на својот
татко.
РИМСКОТО ЦАРСТВО ПРИ ВЈ1АДЕЕЊЕТ0 НА ГАЛИЕН

Откако Валеријан паднал во персиско ропство, неговиот син Пу-
блиј Ликиниј Егнатиј Галиен бил сметан за единствен владетел на
Царството. Галиен бил образован и енергичен човек; тој се грижел
да ја заштити државата од надворешна опасност и да ја обнови неј-
зината внатрешна моќ. Тој за свој пример го сметал Август, чијапгго
политика сакал да ја следи. Но, бил немоќен да ја зацврсти дисципли-
ната во војската. Тешко било да им се преодолее на нападите на вар-
варите на Запад и на Персијанците на Исток. Галиен успеал да по-
стигне победа против Аламаните и да ѓо запре нивното движење во
правецот кон Италија, но лоложбата на Царството била толку теш-
ќа што сите негови мерки се покажувале малку ефикасни. Во оддел-
ни области, тамошните трупи своите водачи ги црогласувале за ца-
реви. Тие локални војнички цареви во историјата се познати под име-
то "триесеттемина тирани".
Додека на Заиад, во границите на Царството навлегувале разни
варварски племиња, дотогаш на Исток управителот на Палмира -
Оденат успеал да ја запре офанзивата на Персијците. Нив тој ги от-
фрлил преку Еуфрат, од Шапур ја повратил Месопотамија и го за-
душил отпорот на локалните узурпатори. Оденат му останал лојален
на Галиен и од него ја добил титулата dux Orientis (водач на Исто-
кот), а потоа титулата цар и командувањето со римската војска што
се наоѓала на Исток. Оденат ковал свои пари и како врховен госпо'
дар на Палмира себеси, дури, се нарекувал крал над кралевите.
По смртта на Оденат, место неговиот малолетен син, владеела
неговата жена Зенобија која се одликувала со голема енергичност.
Таа го освоила Египет и голем дел од римските поседи на Исток. На
тој начин тие области биле одделени од Рим.
Истовремено, власта во Галија ја узурпирал Марк Касијаниј Ла-
тиниј Постумус, кој себеси се нарекувал обновител на Галија (restitu*
tor Galliarum). Нему му се придружиле Шианија и Британија; тој нре-

тендирал и на Италија. Без уснех се борел со Галиен, но ја зачувал
власта и околу десет години владеел во Галија.
Галиен бил иринуден да води војни како иротив узуриаторите, Ta
xa и цротив варварите што напаѓале. Додека на Запад навлегувале
германските илемиња на Франките и Аламаните, на Североисток, ио
море, напаѓале Готите и разни понтски народи, чиишто галии го кр-
стосувале Црното Море. Готите иравеле разурнувачки прелади на
градовите што се иростирале на евроискиот и малоазискиот брег: во
263 година го разурнале Ефес, а во 267-та ја освоиле Атина и ги ог-
рабиле другите важни грчки градови (Коринт и Спарта). Атинскиот
историчар Дексии му нанесол пораз на еден од варварските одреди.
Подоцна стигнал и самиот Галиен и ги разбил неиријателите во Тра-
кија. Појавата на новиот узураатор го натерала да се врати во Ита-
лија. Во 268 година, Галиен бил убиен од заговорниците, а за цар
бил нрогласен Марк Аврелиј Клавдиј.
Набрзо по смртта на Галиен од војниците бил убиен Постумус, но
ни но неговата смрт галските нровинции не му биле вратени на Цар-
ството. Владетелите што биле црогласени по Постумус ја запазиле
својата самостојност, но нивната цозиција била несигурна: војниците
отворенб го изразувале своето незадоволство, во земјата започнало
движењето на селаните и робовите.
П0ЧЕТ0К0Т НА ОБНОВАТА НА ЦАРСТВОТО

КЛАВДИЈ И АВРЕЛИЈАН
Од времето на Клавдиј започнува иериодот на владеењето на ца-
ревите - Илири. Тој и неговиот наследник Аврелијан усиеале одно-
во да го соберат и да го обединат Царството. Клавдиј ја нринудил на
цотчинетост Шпанија и еден дел од Галија. Во битката кај Ниш,
Клавдиј усиеал да ги иорази Готите; нивната миграција била занре-
на, а заробените Готи биле раселени како колони ио исцустените
римски ировинции. Победата над Готите му дала новод на царот да ја
земе титулата Готски (Gothicus).
Во Царството веќе неколку години беснеела чума од која умрел
и Клавдиј. Него го наследил неговиот брат кој не можел да се одржи
на власт. Цар станал истакнатиот војсководец Лукиј Домитиј Авре-
лијан (270-275 г.) кој ио ироизлез бил Илир. Продолжувајќи ја по-
литиката на својот иретходник, Аврелијан конечно ги испадил Го-
тите од Панонија и го одбил навлегувањето на Аламаните што наиа-
ѓале на Италија.
Варварските навлегувања цретставувале голема оиасност не са-
мо за провинциите, туку и за Италија. За да ја заштити ирестолнина-
та на Царството, Аврелијан го утврдил Рим со дврсти ѕидови.
Откако на Заиад била иостигната извесна безбедност, Аврели-

јан му обрнал внимание на воспоставувањето единство во Царство-
то. Владетелката на Палмира, Зенобија, склучила сојуз со Персијан-
ците. Аврелијан ги потиснал нејзините трупи од Мала Азија. Потоа
презел поход на Палмира. Зенобија била заробена, а во Палмира бил
оставен римски гарнизон. Но, штотуку Аврелијан го напуштил гра-
дот, неговите жители кренале востание. Тогаш царот се вратил, го
освоил градот и го разурнал (272 г.).
Во Египет власта ја здобиле приврзаниците на Зенобија, на чело
со богатиот трговец Фирм. Оваа мошне важна римска провинција
била приклучена кон Царството дури по иобедата на Аврелијан про-
тив приврзаниците на Зенобија и Фирм. Откако се вратил на Запад,
Аврелијан ги освоил галските области. Галскиот узурпатор Тетрик,
што се плашел од востанатите војници, селани и робови, преминал на
страната на Аврелијан. На тој начин Аврелијан го завршил воспо-
ставувањето едшство на Царството, што го беше започнал Клавдиј.
За да ги одбележи своите успеси, тој го зел името “обновител на
светот" (restitutor orbis).
Аврелијан извршил редица реформи, стремејќи се да и ја повра-
ти внатрешната моќ на римската држава. Слабеењето на парите во
времето на неговите претходници достигнало крајни граници. Ав-
релијан нздал редица наредби што имале дел да ја подобрат состој-
бата со дарите. Во годините на распадот, пристигнув ањето на намир-
ниците во Рим станало нередовно; тоа причинувало градски немири.
Аврелијан место месечно вовел дневно делење на лебот за разлика
од дотогашното делење жито и тоа по две римски фунти на секој чо-
век; локрај тоа, делел и маслиново масло и сол. Сите овие мерки
можеле да бидат ефикасни оамо доколку намирниците редовно стиг-
нувале во Рим. Оваа должност му била доверена на колегиумиот на
соаствениците на бродовите; другите колегиуми што имале врска со
снабдувањето на римското население исто така биле повикани да ги
извршуваат владетелските наредби. Според тоа, при владеењето на
Аврелијан бил наиравен чекор напред кон врзувањето на колегиу-
мите со државната управа, што, всушност, било започнато уште од
Александар Север.
Сенатот не бил задоволен од Аврелијан. Некои од сенаторите,
што биле вмешани во заговорот против него, биле строго казнети.
Во времето на Аврелијан во Рим избувнало и востание на монета-
риите - робовите и занаетчиите што биле вработени во ковачниците.
Востаниците имале широка цоддршка од пониските слоеви на насе-
лението. При задушувањето на востанието биле убиени седум илја-
ди војници.368•
•w Script. hist. Aug., Aurei., 38. Script hist. Aug., Aurei., 38.
Г та п и л т Duu
Редубликанските облици, што се задржале уште од времето на

Антонините, сега загубиле секакво значење. Аврелијан бил првиот
римски цар што се нарекол госиодар и бог (dominus et deus). Ha Map-
совото поле во Рим бил иодигнат храм на неиобедливото Сонце (Sol
invictus) - највисокото божество, врховниот заштитник на Царство-
то. Истовремено, во Рим биле обновувани и старите светилишта. Тоа
бил нов обид да се најде единствена религија за светското Царство,
да се зацврсти разнншаната царска власт со тоа што нејзе ќе и се
даде верско образложение.-»
Во 275 година Аврелијан ирезел нов поход на Исток, но уште на
самиот почеток бил убиен од заговорниците. Овојдат војската изби-
рањето цар му го нрепуштила на сенатот, што избрал еден достар
сенатор, консулот Марк Клавдиј Такит (275-276 г.). Тој не умеел да
си го запази авторитетот меѓу војниците и набрзо загинал.
МАРК АВРЕЈШЈ ПРОБ И МАРК АВРЕЛИЈ КАР

Од 276 до 282 година владеел Илирот Марк Аврелиј Проб кој ја
цродолжил политиката на Клавдиј и Аврелијан. Проб од Галија ги ис-
терал Франките и Аламаните и ја воспоставил рајнската граница. Тој
морал да води војна и на Исток, во Мала Азија и во Егидет. На Проб
му биле дридишувани проектите на реформите за унадредување на
земјоделството.
Во односите со сенаторскиот сталеж била достигната извесна
слога. Но, обидите на Проб да воспостави дисциплина во војската
дредизвикале бунт. Проб бил убиен од војниците. Марк Аврелиј Кар
(282- 283 г.) што го заменил, војувал со Сарматите и умрел (од удар
на гром) во доходот дротив Персијците. Неговите синови ја загуби-
ле власта и биле убиени. За цар бил дрогласен Гај Валериј Аврелиј
Диоклетијан, чие што владеење дретставува дочеток на новото вре-
ме - времето на доцното Римско Царство.
ГЛАВА XXXV
ВНАТРЕЕШИОТ ЖИВОТ НА ЦАРСТВОТО ВО

ВТОРАТА ПОЛОВИНА НА Ш ВЕК
УЛОГАТА НА ВОЈСШ А
Постојаното сменување на царевите е карактеристична појава на
римскиот живот во III век. Таа појава не е случајна. Таа била одраз на
внатрешните нродеси, предизвикани во текот на развитокот на Рим-
ското Царство, Материјалната основа на царската власт била вој-
ската што личела на војската на ландскнехтите. Граѓанската војна од
68-69 година, како и настаните од 193-197 година, покажале каква
улога можат да играат трушгге што биле ловикани да го бранат и да
го чуваат Римското Царство. Војските ги поставувале и ги сменува-
ле царевите; Борбата меѓу претендентите на царскиот престол до-
ведувала до граѓански војни што ја слабееле римската држава. Оваа
политичка иротивречност во целост се манифестирала во втората
половина на III век.
За да ги брани своите граници од навлегувањето на варварите и
за да го одржува внатрешниот ред, Римското Царство морало да из-
држува значителна војска. Продесот на провинцијализација и варва-
ризација на војската, што почнал во времето на Хадријан, се удво-
јува по реформите на Септимиј Север, до кои одделни групи легии
добиле самостојно значење. Воената дисциплина опаднала, еекој обид
таа да се обнови наидувал на отпор. Кога за тоа ќе настапеле поволни
услови, легиите ја откажувале послушноста на владеачкиот монарх
и за дар врогласувале свој војсководец, за да заземат со тоа приви-
легирана позиција во Царството.
Службата во римската војска ги одделувала војниците од соци-
јалниот олој на кој му прилаѓале. Во III в. н. е. војниците цретставу-
вале вонкласна маса. Насилствата што ги правеле војнидите по гра-
довите, што им биле дредадени на ограбување, немале ништо заед-
ничко со масовиото движење за кое пишувале некои буржоаски ис-
торичари, на пример, М. Ј. Ростовцев, кој во војничките акдии видел
содијална револудија и даревите како Максимин Тракиецот ги сме-
тал за нејзини водачи. Всушност, не може да се укаже ниту на едно
движење во војската кое за дел би ја имало борбата за подобрување
на состојбата на широките маси на населението. Спротивно, иознати
се иодлаките на селското население против самоволието и незакон-
ските постапки на војнидите.
ПРОДЛАБОЧУВАМ НА СОЦШАЈШО-ЕКОНОМСКАТА КРИЗА

Внатрешните и надворешните политички настани придонесле за
продлабочување на социјално-економската криза чии што црти се
појавиле уште во I век, а јасно се покажале пред крајот на II век.
Во времето на граѓанските војни и варварските навлегувања, на-
селението многу страдало од навалувањата, престојот и насилотвото
на трупите. Истовремено, државата не ги вршела своите функдии на
вардач на интересите на робовладетелите. Таа тешко излегувала на
крај и со својата втора функција - одбраната на гранидата од надво-
решните напади.
Христијанскиот писател од III век, Кипријан, ги приведува жал-
бите на своите современици за тоа како патиштата станале опасни
поради разбојниците, морињата се исполниле со пирати, а "целиот
свет кој, така да се рече, бил поделен на два спротивни табора, се
облеал со крв".369 Безбедноста на комуникадиите што била постиг-
ната во I и II век, одново била загубена во III век. Тоа ги попречува-
ло нормалните врски меѓу провинциите.
ДЕДЕНТРАЛИЗАДИЈА НА ЖОВИЈАТА И ЗАНАЕТЧИСТВОТО

Развитокот на занаетите во одделни провинции довел до нивно
извесно изделување; почнал да се забележува своевиден економски
сепаратизам: уште во II век провинциите почнале да се одделуваат во
стопански поглед. Настаните во III век уште повеќе придонесле за
оваа појава. Размената меѓу провинциите била нарушена. Занаетчи-
ските работилниди, главно, ги задоволувале лотребите на локал-
ниот пазар. Во одделни области (на пример, во ировинциите со фа-
брики) се упгге може да се забележи оживување на ситната трговија,
но, затоа, бројот на крупните претпријатија e ch помал, уште повеќе
што нарушувањето на политичкиот живот за последица имало зајак-
нување на фискалните товари. Давачките не се смалувале, туку, на-
против, се зголемувале. Издршката на војската барала огромни сред-
ства, а правилниот дотек на приходите пр владеењето на узурпато-
рите по провинциите и во отсуство на безбеден сообраќај не можело
да се организира.
Cyprianus, Ad Donatum, 6.
ОБЕЗВРЕДНУБАЊЕ И ДЕВАЛБАЦИЈА НА ПАРИТЕ

Една од последидите на таквата состојба било обезвреднување-
то на парите што почнало уште во времето на Антонините. Септи-
миј Север го намалил количеството на сребро во парите, а во вто-
рата половина на III век, количеството на чисто сребро во сребрени
монети било намалено за 75%, па дури и за 98%. Со други зборови,
тоа биле само посребрени бакарни пари. Златните пари биле изда-
вани во мали количества, покрај тоа, биле изработувани во се пома-
ли и помали размери, така што повеќе не служеле како мерка за вред-
ност, туку биле продавани според тежината. Од своја страна, девал-
вацијата на парите водела кон пораст на цените, нарушување на про-
метот и до исчезнување на полновредните нари, затоа што биле прет-
ворани во бесценетости и биле закопувани в земја.
И за оваа појава има спомени кај картагинскиот епископ Кипри-
јан. Тој се жали дека богатите се стремеле безгранично да ги про-
шируваат своите доседи.370
УЛОГАТА НА КРУПНАТА ЗЕМЈИШНА СОПСТВЕНОСТ

ШИРЕЊЕТО НА К0Л0НАТ0Т
Земјишната сопственост никогаш не го загубила своето значење
во античкото општество, а во условите на криза, кога трговијата,
занаетчнството и лихварството веќе не ја играле поранешната уло-
га, се зајакналатенденцијата ссшствениците сите расположливи сред-
ства да ги вложуваат во земја, на секој начин да ги зголемуваат свои-
те поседи.
Не се зачувани детални податоци за земјоделството во овој пе-
риод, но, врз основа на иојавите од аграрната историја карактери-
стични за наредниот период, може да се рече дека колонатот бил
масовно раширен токму во овој период. Положбата на колоните се
влошувала, нивната задолженост растела, сопствениците на поседи-
те со сите средства се труделе да ги врзат за своите имоти, а коло-
ните на тоа одговарале со бегање во разбојнички банди, или со преми-
нување од еден на друг имот.
Сеиаратизмот на провинциите, што бил подготвен со претход-
ниот тек на развитокот, се зголемил со слабеењето на трговските
врски, како и со ширењето на крупните, екстензивни поседи, што се
■"“ Сург., Ad Don., 12.

темелеле врз трудот на колоните и на слабата поврзаност со паза-

рот. Тој се манифестирал и во политичкиот живот. Со тоа се обја-
снува трајното владеење на узуриаторите во одделни делови на Цар-
ството (во Галија, Панонија, Илирија, Ахаја, Егииет, Африка, Бри-
танија).
СОЦИЈАЛНИТЕ ДВИЖЕБА ВОIIIВЕК

Неиоволните услови на стопанскиот живот се одразувале врз цо-
ложбата на експлоатираните класи од населението. Еден од облици-
те на протест против се цоголемиот иритисок било бегањето на села-
внте. Во своите молби што ги уиатувале до царевите, селаните од
Тракија и Лидија се заканувале со бегство доколку не се прекине со
натамошното угнетување. Селаните што ќе избегале од селата 'че-
стоаати формирале разбојнички одреди. Уште во времето на Сеп-
тимиј Север, римеките власти во Италија одвај усиеале да го фатат
разбојникот Була. Во разни области избувнувале востанија за кои се
иознати само фрагментарни лодатоци, но и тие овозможуваат да се
оиредели карактерот на движењето. Едно од првите масовни движе-
н>а во кои учествувало селанството било востанието на Гордијан во
Африка, во 238 година. Движењето во Сикилија, што се збиднало во
времето на Галиен, нашиот извор го нарекува "речиси робовска вој-
на" (quasi servile bellum).371Во востанието на монетариите во Рим, нри
владеењето на Аврелијан, учествувале робовите и слободните. Во
осумдесеттите години од III век во Галија почнало востание на робо-
вите и на пропаднатите селани што е познато под името движење на
багаудите. Востанидите од својата средина дури и избрале цареви
Аманд и Аелијан.
Карактеристична црта на движењето од III век биле заеднички-
те акции на робовите и на колоните. Ова време може да се смета ка-
ко почетен период од револуцијата на робовите што довела до па-
ѓ ање на Римското Царство. Востанијата од III век имале масовен ка-
рактер. Истовремено тоа биле стихијни движења. Нивната програ-
ма не била определена во доволна мерка.
ПОЗИДИЈАТА НА ГРАДОВИТЕ
Нарушувањето во трговијата и кризата на робовладетелството
се одразиле врз економската положба на градовите. Во овој период
371Script. hist. Aug., Gallieni duo, 4.

се граделе малку згради, патиштата не се донравале, биле израбо-

тувани мал број статуи; од бВој период е зачуван мал број на натпи-
си. Муникипалната самоуирава сшетојувала од средствата што и ги
давале приватните лица, но, бидејќи уште во лочетокот на III век
иоложбата на градовите се влошила, а доброволните ирилози се на-
малиле, во некои од ировинциите се забележила тенденцијата за ут-
врдување на определени износи кои секој магистрат морал да ги ила-
ти ари сталувањето на новата должност (summa honoraria oblata). Но,
оваа мерка не довела до некои битни резултати. Муникипалниот жи-
вот замирал, тој не го цоттикнувал интересирањето дури ни меѓу нај-
високите слоеви од градското население. Замор и апатија ги опфати-
ле вишите слоеви од градското население речиси во сите провинции.
Негрижата за градовите и олаѓањето на градското стоианство
биле мошне. карактеристична црта за овој иериод.
1ИРЕЊЕТ0 НА ХРИСТИЈАНСТВОТО
Истовремено, во текот на III век, растеле разновидни приватни
здруженија и верски организации кои најмногу цридонесле за шире-
њето на христијанството и за зајакнувањето на христијанската дрква.
Декиј и Валеријан се обидувале да ја обноват старата римска ре-
лигија и да го задушат христијанството. Прогонувањата од 250 и 257
година се црошириле во делото Царство. Врз основа на најновите
хартиолошки откритија може да се заклучи дека во едиктот на Де-
киј, во кој на сите жители на царството им било наложено да им лри-
несуваат жртви на боговите, христијаните не биле сломенати, но
антихристијанската тенденција на наредбата на Декиј тешко може да
се одрече. Во едиктот на Валеријан веќе оиределено се укажувало на
христијаните. Прогонувањата на христијаните немале успех, масов-
ното формално отпадништво од христијанската вера не иридонесло
за вистинско намалуваше на бројот на верниците.
Со црекинувањето на прогонувањата, одметниците, или како што
ги нарекувале, "иаднатите" (lapsi) и се враќале на дрквата. Во вре-
мето на прогонувањата зајакнал авторитетот на едископите, и кон
крајот на III век, секоја ировиндија имала многубројна дрковна ор-
ганизадија. Погледнато во делост, христијанската дрква била моќен
и животоспособен организам, своевидна држава во државата.
О С М И ДЕЛ
ДОЦНО РИМСКО ЦАРСГВО

ГЛАВА XXXVI
ВЛАДЕЕБЕТО НА ДИОКЛЕТИЈАН (284-305 Г.)
1. ОСНОВАБЕТО НА ДОМИНАТИТЕ
Од времето на Диоклетијан почнува нов период во римската ис-
торија - иериодот на доцното Царство. За политичкиот живот на
овој иериод е карактеристична неограничената власт на дарот.
ДИОКЛЕТИЈАНОВАТА КАРИЕРА
Диоклетијановата кариера е типична за даревите од III и IV век.
Се родил во Далматија и бил син на ослободеник. Откако стапил во
војската, Диоклетијан стигнал до највисоките чинови, командувал со
оружената стража на дарот Нумеријан, а по неговата смрт, војни-
дите ДиоклетиЈана го прогласиле за цар. Диоклетијан се дотврдил не
само како одитен војник, туку и како управител од маштаб; за раз-
лика од своите претходниди, тој усдеал да ја задржи власта цели два-
есет години (284-305 г.).
Д0МИНАТ0Т КАКО ПОЛИТИЧКИ СИСТЕМ

Диоклетијан и неговите наследниди го завршиле процесот на
дретворање на римската држава во неограничена монархија. Дио-
клетијан конечно раскинал со Августовиот систем на принкипатот,
според кој царот не бил третиран како монарх, туку како сенатор и
прв граѓанин што имал највисок авторитет (auctoritas) и што имал
сиедијални овластувања. Автократските тенденции воопшто не им
биле туѓи на даревите од династијата на Антонините; тие особено за-
јакнале во времето на Септимиј Север. Автократска политика спро-
ведувале царевите-Илири (особено Аврелијан), но дури Диоклетијан
отворено прекинал со старата уставна традиција. Политичкиот сис-
тем што го основал Диоклетијан обично се нарекува, за разлика од
принкидатот, доминат, бидејќи во овој период дарот e dominus (го-
сподар) кон сите свои поданици, без оглед на нивниот ранг и стале-
шката позидија. Во новите иолитички односи во многу нешта се ко-
пира системот на источните монархии; несомнено влијание врз Дио-
клетијан и неговите наследниди имал кралскиот двор на Сасанидите.
I i
Оттогаш римскиот цар, слично како и источните кралеви, се сметал

за инкарнација на божеството. Нему му се оддавале почести како на
бог (adoratio): при неговото појавување присутните клекнувале на ко-
лена, паѓале ничкум, ја целувале неговата облека. Појавувањето на
царот цретставувало вистинска верска свеченост. Тој, и според сво-
јата надворешност, се изделувал од околината: неговата облека би-
ла сошиена од свила и од пурпурна ткаенина, била накитена со злато
и бесценети камења.
Ѓ
1
■ТЕТРАРХИЈАТА" (В В Д Е Е Ш О НА ЧЕТВОРИЦАТА ЦАРЕВИ)
Римската монархија во принцип останувала единствена, но и во
претходниот период имало случаи на поделба на власта меѓу двајца
(па дури и тројца) цареви (Марк Аврелиј и Лукиј Вер, Септимиј Се-
вер и неговите два сина Валеријан и Галиен). Диоклетијан настоју-
вал да определи доследен систем на поделба на власта, најпрвин ме-
ѓу два, а потоа меѓу четири совладетели.
Набрзо по ова зацврстување на царскиот црестол, Диоклетијан
за совладетел го избрал својот сонародник и другар според служ-
бата - Максимијан.
Диоклетијан и Максимијан (од 286 година) ја носеле титулата ав-
густ. Во 293 година двајцата цареви си избрале совладетели што би-
ле нарекувани каесари. За источниот дел од Царството, со кој уп-
равувал лично Диоклетијан, за совладетел го избрал Гај Галериј Ва-
лериј Максимијан, а Максимијан на Запад за каесар го избрал Гај
Флавиј Валериј Константиј Хлор. Секој од владетелите имал цело-
сна царска власт, иако каесарите биле сметани како понизок ранг од
августите. Диоклетијан и Максимијан биле сметани за рамни, но, се-
пак, Диоклетијан задржал поголем авторитет од другите дареви и
имал поголемо влијание на сите робови. Било создадено привидно
единствено царско семејство. Августите се сметале за браќа, кае-
сарите - како нивни оинови. Диоклетијан својата ќерка ја омажил за
Галериј и го посинил. Во исти односи (зет и посинување) стапил и
Константиј Хлор со Максимијан.
Поделбата на власта меѓу четирите владетели била предизвика-
на од итноста на потребите: пространата територија на Царството
на еден монарх не му овозможувала да ги следи сите настани во вна-
трешниот и надворешниот политички живот на Царството. Со но-
виот систем царевите можеле лично да раководат со одделни нрихо-
ди и со тоа до извесна мера да ја оневозможуваат можноста од иоја-
вување на нови узурпатори. Од времето на поделбата на власта цеѓу
Диоклетијан и Максимијан, фактички, започнува поделбата на це-
лото Царство на Источно и Западно.
Ниеден од царевите не го избрал Рим за место на живеење. Дио-
клетијан живеел во Никомедија, Галериј во Сирмиј, Максимијан - во
Медиоланум (цодоцна Милано), Константиј Хлор - во Триер. При
немирите во III век, царската власт, иако номинално, често ја држел

оној што бил во Рим; според новиот систем никој од совладетелите не
го ползувал тоа првенство. "Вечниот Рим" (Roma aeterna) бил, како и
пред тоа, сметан како престолнина на Царството, но не бил рези-
дендија на царот и го загубил своето поранешно политичко значење.
УЛОГАТА HA СЕНАТОТ
Сенаторскиот сталеж останал највисок сталеж во Царството, но
сенатот како установа го губел политичкото влијание кое во извесна
мера го имал се до доаѓањето на Диоклетијан. Прашањата од општо
државно значење веќе не биле изнесувани на разгледување дред се-
натот. Сенатот се занимавал со прашања во врска со приредувањето
јавни претстави и со разни обврски на сенаторите; сите негови од-
луки морал да ги санкционира царот. Во тој период се уште се задр-
жале некои магистратури (консули, праетори, кваестори), но, тоа би-
ле само почесни титули и ништо повеќе.
ЗАДУШУВАЊЕТО НА ДВИЖЕБЕТО НА БАГАУДИТЕ

Една од првите мерки на Диоклетијан и Максимијан била заду-
шувањето на револуционерните движења на робовите и колоните во
285 година. Максимијан тргнал во Галија што била оифатена од дви-
жешето на багаудите. Робовите и колоните ги напаѓале вилите на
магнатите и декурионите, ги палеле, ја ограбувале стоката и го зе-
мале житото.
“Тоа било време - пишува еден современик - кога нападнале се-
ланите, што не знаеле за воените обичаи, кога орачот се престорил
во војник-пешак, а овчарот во коњаник, кога селанедот ги опусто-
шувал своите посеви, имитирајќи го непријателот-варвар".372
Аманд и Аелијан, раководителите на востанието, како дентар ја
имале една тврдина во областа на Парисиј. Движењето претставу-
вало опасност за градовите, од кои едни попаднале во нивни раце, а
други очекувале да бидат нападнати: недоверливите војнички одре-
ди поминувале на страна на востаниците.
Максимијан наишол на голем отпор од страна на дротивниците.
Применувајќи и необично свирепи мерки и привлекувајќи ги кон се-
бе востаниците со привидна попустливост, тој го потиснал неприја-
телот на север и по значителни додготовки тргнал во решавачка бит-
ка, во која багаудите биле поразени. Но, остатоците од востанидите
312Mamertini paneg. Maximiano, 4.

зазеле позиција во крепоста и натаму давале упорен отпор. Дури по

долготрајна опсада крепосга била освоена, нејзините бранители ре-
чиси сите биле ликвидирани, а креиоста била делосно уништена. По
извесно време, движењето во Галија било задушено (во 286 година).
По задушувањето на движењето на багаудите, Максимијан ус-
нешно се борел иротив Германите, кои ло неколку походи биле от-
фрлени преку Рајна.
2. ДИОКЛЕТИЈАНОВИТЕ РЕФОРМИ
Диоклетијан извршил редица реформи што имале за цел да ја за-
јакнат столанската, лолитичката и воената моќ на Римекото Цар-
ство. Податоците за владеењето на Диоклетијан се фрагментарни и
не се секогаш сигурни. Извештаите што произлегуваат од христи-
јанските црковни автори очигледно се тенденциозни, а правните до-
кументи секогаш не може точно да се датираат, така што не може да
се утврди врската меѓу одделни реформи.
НОВАТА АДМИНИСТРАТИВНА ПОДЕЛБА НА ЦАРСТВОТО

Тенденцијата за нивелирање е карактеристична за сите периоди
од Римското Царство, но во времето на нринкипатот лровиндиите,
по правило, се совпаѓале со областите кои цред римските освојува-
ња биле самостојни и полусамостојни.
Диоклетијан извршил нова административна поделба. Целото
царство било лоделено на дванаесет диецези, чиишто граниди секо-
гаш не се совлаѓале со границите на поранешните провинции. Дие-
цезите потоа се делеле на провинции. Италија и официјално ј.а за-
губила сво јата лривилегирана лозиција: таа била поделена на две дие-
цези што не ги олфаќале само италските туку и други области (во
диецезата Италија влегувале приаллските подрачја, а во римската
диедеза - Сикшгаја и другите острови).
Системот на доминатите бил завршниот чекор на патот кон ко-
нечно утврдување на воената диктатура. Задушувањето на отпорот
на ексллоатираните класи и одбивањето на варварите што навлегу-
£ !.r i: вале - барале не само политичка реорганизација на римската држа-
ва, туку и нејзино стопанско и воено задврстување.
ВОЕНАТА РЕФОРМА
Вниманието на Диоклетијан првенствено било насочено кон по-
демот на политичката и воената моќ на Царството. Покрај подел-
бата на власта меѓу августите и каесаровците, требало да се создаде
т
и моќна војска што ќе биде способна да ги брани границите на Цар-

ството од варварите и истовремено да претставува реална иотиора
на царската власт. Реформата на војската била во центарот на вни-
манието на Диоклетијан. Таа била сироведувана во текот на редица
години, а ја завршиле дури Константин и неговите наследници.
Пред Диоклетијан легиите биле распоредени по одделни ировин-
ции и толку многу биле врзани со распореденото место што во случај
на потреба било крајно тешко да бидат префрлени на некоја друга
граница. Од времето на Диоклетијан поделбата на војската била ут-
врдена во две основни категории: во погранични групи (limitanei), кои
постојано се наоѓале во определена погранична зона и на мобилни
единиди, кои според потребите можеле да се префрлаат од една на
друга граница (comitatenses). На тој начин било овозможено трупите
во релативно кратко време да се ирефрлаат, а притоа да не ослаби
одбраната на границите. Овој принцип на воената организација, што
го довршил Константин, дал позитивни резултати. Големо внимание
му било иосветено на унапредувањето на воената дисциплина. На
војсководците им била одземена поранешната самостојност. "Верно-
ста на војниците" и "храброста на војниците" (fides militum и virtus
militum) - овие пароли честопати се втиснувале на нарите од Дио-
клетијановото време.
Покрај новите принцшш, при иоделбата на војската ири владее-
њето на Диоклетијан, значително бил зголемен и составот на вој-
ската. Како последица на тоа се појавило драшањето за начинот на
пополнувањето на трупите. Пред Диоклетијан, воените единици, по
иравило, биле иополнувани со доброволци. Овој цринцип останал во
сила и во времето на доцното Царство, но истовремено биле воведе-
ни и проииси за задолжително цонолнување на војската. Диоклети-
јан ги обврзал круините земјосоцственици на државата да fr даваат
определен број регрути - во зависност од бројот на робовите и ко-
лоните на нивните имоти. Војска морале да служат и летите - заро-
бени варвари што биле населени на римската територија. Најпосле,
во воената служба, со носебна награда, бнле примани и одреди од
варвари што ќе преминеле под власта на Римското Царство.
ДАНОЧНАТА РЕФОРМА
Реформата на војската барала големи давачки; многу средства
барало и издржувањето на зголемениот чиновнички аиарат. Кон тоа
треба да се додаде раскошот на царскиот двор и грандиозните град-
би што биле изградени во Рим и во другите градови. Меѓутоа,. сто-
панството на Царството, и покрај одделни мерќи на Аврелијан и не-
говите наследници и натаму било нарушено. Диоклетијан извршил
редица реформи за подобрување на состојбата на државните финансии.
Бил воведен и нов систем на оиределување на даноците. За пе-
риодот на раното Царство била карактеристична разновидноста на
даноците, при што значителна улога во финансиите играле посред-

ните даноди, Со опаѓањето на економскиот живот, со паѓањето на
вредноста на парите, посредните даноци несомнено го губеле своето
поранешно значење. Во времето на Диоклетијан со големо значење
се здобиле непосредните, во прв ред земјишните даноци.
И во претходвиот период населението од одделни области мора-
ло на државата да &доотавува определени намирници за издржување
на градот Рим, војската и населението. Таквиот данок го носел име-
то анона (annona) и бил собиран нередовно и честопати добивал ка-
рактер на реквизиција. Од времето на Диоклетијан аноната бил да-
нок првенствено во натурален облик, кој постојано се собирал од
населението. Даночната единица била определувана според количе-
ството на обработлива земја (iugum - ѕевгар) што можел да ја обра-
боти еден човек (caput - глава, или според руската терминологија,
"душа “) за да има средства за живот. При составувањето на катаста-
рот биле земани цредвид: големината и квалитетот на обработли-
вата парцела, културите што се одгледувале на неа (во Сирија, на
пример, 20, 40 и 60 југери ораница соодветствувале на 5 југери лозја,
на 225 или 445 стебла маслиново дрво), на бројот на работниците (две
жени при распределбата на данокот се изедначувале со еден човек) и
бројот на грлата на стоката. Iugum и caput биле доведени до оцреде-
лен однос (нееднаков во различните области на Царството) и од се-
која даночна единица бил собиран определен данок - главно во нату-
рален облик: во жито, масло, вино, месо итн. Од данокот не биле
ослободени ниту сенаторите, кои покрај земјишниот плаќале уште и
посебен данок (aurum glaebale). Градските жители што немале земји-
шни поседи плаќале личен данок (capitatio plebeia).
Италија плаќала земјишни даноци исто толку колку и провинции-
те. За правилното плаќање на даноците одговарале градските сове-
ти и лично декурионите, или, како што честопати тогаш ги нареку-
вале, куријалите, а покрај нив и сопствениците на поседите. Одго-
ворноста за редовното плаќање на даноците, што била определувана
на крупните земјопоседници, му погодувала на врзувањето на коло-
ните со земјата.
Даночната реформа на Диоклетијан на државата и обезбедувала
оиределено количество намирници, потребни за издржување на вој-
ската, на дворот, на престолнината и на резиденциите на царот. На
тој начин државното стопанство се темелело врз натурално-стопан-
ска основа и не било зависно од колебањето на вредноста на парите,
на пазарните цени и од дотурот на намирници.
Тоа, без сомневање еведочи за тоа дека натурално-стопанските
тенденции добивале се поголемо значење во економиката на доцно-
то Царство.
ФИНАНСИСКАТА РЕФОРМА
Се разбира, и паричното стопанство, се уште играло значајна
улога, но нему му била потребна санација.
За таа пел Диоклетијан извршил реформа на парите: со неа била
утврдена полновредната златна монета (aureus) која официјално би-
ла тешка 1/60 од римската фунта (5,45 грама); покрај тоа, биле изда-
дени сребрени и бронзени лари. Оваа реформа немала особен успех,
зашто реалната вредност на парите не била во нужната согласност со
нејзината номинална вредност, понатаму, односот меѓу вредноста на
металите бил оиределен иаушално, и најлосле, не бил земен предвид
системот на циркулација на парите., Покрај тоа, полновредната мо-
нета исчезнувала од оптекот и се претворала во ковани шипки, а це-
ните на стоката не само што не опаѓале, туку и натаму растеле.
ЕДИКТОТ ЗА ЦЕНИТЕ
Во борбата нротив се логолемата скапотија, во 301 година бил
издаден едикт што ги утврдувал максималните цени за разна стока,
како и максималната тарифа за нлаќање на трудот (Edictum de pretiis
rerum venalium).
Зачувани ce неколку натииси што содржат значителни фрагмен-
ти од овој едикт. Во воведниот дел, што е напшнан со високопарен
стил, била декларирана нужноста од оваа мерка и било изразено лро-
тивење кон луѓето кои од користољубие ги зголемувале цените, кои
"сметале дека ќе загубат ако поради ловолните временски услови
дојде до изобилство на плодови ... кои во наредните години уцену-
вале при продажбата на сеидбеното семе и при наемничките обврс-
ки1', кои ја гледале само личната полза, "кои навалувале по ограбу-
вачки камати". За зголемувањето на цените била предвидена строга
мерка - смртна казна. "Иникој, се велело во уводотна едиктот- оваа
одлука нека не ја смета за свирела, зашто на секого му е дадена лес-
на можност да ја избегне казната доколку биде умерен1'.373
Во вториот дел од едиктот е содржан долг список од разни лред-
мети за потрошувачка а најразновидна стока, со назнаки за макси-
малните дени. Исто така, била предвидена награда за разни видови
на труд, лочнувајќи од надничарите па се до хонорарите за архитек-
тите и адвокатите.
ЛЈ Mommsen und Blomner, Der Maximaltarif des Dioeletian. Berl. 1894.

Диоклетијановиот едикт во историографијата е различно оцену-

ван. Момзен оваа мерка ја нарекувал административно безумие
(gouvernementaler Wahnsinn).374Модерните историчари истакнуваат де-
ка регулирањето на цените имало определени причини. Државната
управа имала огромни залихи намирници кои, од една страна при-
стигнувале од царските поседи, а од друга - во вид на даноци; др-
жавата имала многу работилници што исфрлале множество произ-
води од различен вид, и според тоа, властите можеле на пазарот да
исфрлаат определено количество стока и со самото тоа да ги регули-
раат цените.
Цените што биле назначени во едиктот биле значително повисо-
ки од оние што ни се цознати од литературните паметници и што се
однесуваат на цериодот што & цретходел на кризата од III век. Но
тие значително се пониски од цените во егинетскиот едикт од тоа
време, познати врз основа на хартиолошките документи. Во Егииет
цените се карактеризирале со извесна евтиност. Тоа нокажува дека
законодавецот произволно ги утврдувал цените, тие биле единстве-
ни за целото Царство, а во едиктот не се водела сметка за особено-
стите на определени области, за погодностите на комуникациите и за
другите локални условн. Покрај сето тоа, еднктот немал некои осо-
бено практични последици, и, најверојатно, набрзо по неговото из-
давање луѓето црекинале да го снроведуваат.
3. ВЕРСКАТА ПОЛИТЖА НА ДИОКЛЕТИЈАН

СТАВОТ КОН ТРАДИЦИОНАЛНАТА РИМСКА РЕЛИГИЈА
Во иолитичкиот систем што го основал Диоклетијан, на верско-
то прашање му било цосветувано големо внимание. Диоклетијан,
слично како Август, се јавил во улога на обновител на старата рим-
ска религија, но истовремено, каков што бил случајот по источните
монархии, бил нагласен и божествениот ироизлез на царската власт.
Јупитер Најдобриот Највеликиот (Jupiter Optimus Maximus) бил сме-
тан како главен заштитник на царот и извор на неговата највисока
власт над светот. Диоклетијан ја носел титулата Јовиј (Iovius - тој
што произлегува од Јупитер), а Максимијан - Херкулиј (Herculus - тој
што произлегува од Херкул). Овие титули го подвлекувале верското
санкционирање на царската власт. На традиционалниот римски култ
одново му било досветувано големо внимание. Извесна пасивна ре-
зистенција кон својата верска цолитика, Диоклетијан среќавал кај
Mommsen, Gesamelte Schriften. Bd. II, 1905, Ѕ. 306.

Н . А. МАШ КИН 563 С Т А Р И О Т РИ М
христијанската црква. Во последните децении на III век, христијан-

ството било толерирано, а во првиот период од владеењето на Дио-
клетијан дури и неговата жена и ќерката, како и некои истакнати
дворјани, ја прифатиле христијанската вероисповед.
ПРОГОНУВАМГА НА ХРИСТИЈАНИТЕ
Христијанството мошне се раширило во разните слови на рим-
ското општество, тоа и натаму, во својата суштина, било опозидио-
нерско учење во однос на Царството. Особено било опасно неговото
ширење во војската. Христијанските извори ириведуваат редица при-
мери кога војниците одбивале да им оддаваат верски цочести на да-
ревите. Римското свештенство, чиј што авторитет Диоклетијан се
обидувал да го издигне, го подбуцнувало против христијаните. Во
истиот правец, врз него влијаел и неговиот совладетел на Исток -
Галериј. Во 303 и 304 година се објавени четири едикти против хри-
стијаните. Тоа бил најсвиреп прогон. Со особена свирепост се изде-
лувале мерките против христијаните на Исток, во областите што се
наоѓале под власта на Галериј и на самиот Диоклетијан.
4. НАДВ0РЕ1НАТА ПОЛИТИКА НА ДИОКЛЕТИЈАН

Воените реформи на Диоклетијан, црвенствено, имале за цел од-
брана на границите на Царството. Борбата против варварите што на-
валувале, се водела во текот на делото време на Диоклетијановото
владеење. Набрзо по своето доаѓање на власт, Диоклетијан завоју-
вал со Аламаните. По задушувањето на движењето на багаудите, Мак-
симијан водел војни. оо германските племиња - Аламаните, Фран-
ките и Бургундите. Притоа, Римјаните широко ја исползувале борба-
та која меѓусебно ја воделе германските племиња.. Борбата со се-
верните варвари била отежната со тоа што римекиог војсководец
Караусиј се прогласил за дар и ја освоил Британија. Римските владе-
тели дури биле дринудени да ја признаат неговата власт и дури Кон-
стантиј Хлор, по смртта на Караусиј, усиеал да го отстрани неговиот
наследник; Хлор, по своето наименување за каесар, активно ја бра-
нел северозаиадната гранида и војувал .со Франките.
Максимијан морал да води војна во Африка, каде што иото така
се појавил узурпатор и каде што навлегувале мавританските племи-
ња. Галериј војувал на Дунав, со Карпите и со Јазигите. По долгогоди-
шните војни, Диоклетијан и неговите совладетели, успеале да ја вос-
тановат и да ја заштитат гранидата во северниот дел од Царството.
Диоклетијан морал да води војна во Египет, кого го надаѓале јуж-
ните народи и каде што тогаш се задврстил узурпаторот Ахил. От-
како го смирил Египет, Диоклетијан заедно со Галериј тргнал во по-
ход иротив Персијците кои ја освоиле Ерменија и навлегле во Месо-

потамија. Галериј во почетокот доживеал пораз, но потоа Персиј-
ците биле разбиени и, по мирот што бил склучен, се пропгариле гра-
нидите на Ерменија и било зацврстено владеењето на Римјаните во
Месопотамија.
5. ЗН А Ч Е Ш О НА Д И О Ш ТИ ЈА Н О В М РЕФОРМИ
Ha 1 мај 306 година, Диоклетијан абдицирал во Никомедија, а Мак-
симијан во Милано. Диоклетијан се повлекол во градот Салона, во
Илирија, каде што изградил величествен дворец. Галериј и Констан-
тиј Хлор биле прогласени за августи, цри што местото ва Диокле-
тијан го зазел Галериј, кој самиот поставил два каесара.
Диоклетијан, прв ио Септимиј Север, успеал подолго време да се
одржи на власт. Ниту христијанските споменици, ниту оскудните
фрагментарни податоци на историските автори, ниту правните доку-
менти не истакнуваат никаквѕ негови индивидуални црти. Несомне-
но е дека Диоклетијан бил политичар со консервативен правец. Тој се
стремел да ја цоврати некогашната слава на "Вечниот Рим", но рим-
ските политички традиции веќе го загубиле своето значење, така што
тој, за разлика од Август, морал да раскине со идеолошкото наслед-
ство на римската Република што се запазило дури и во III век. Идеи-
те на Диоклетијановите реформи не биле нови; тој при многу случаи
имал претходници. Тој ги имал предвид главните тенденции на рим-
скиот развиток, а било земено предвид и искуството на нерсиската
монархија. Од времето на Диоклетијан царската власт, без огради, се
признавала како апсолутна. Управувањето се одвивало преку раз-
виениот бирократски апарат; снабдувањето на војската, на бирокра-
тијата, на црестолнината се темелело врз натуралното стопанство.
Војската била оспособена за водење војни на границите и во Цар-
ството.
ГЛАВА XXXVII
ВЛАДЕЕЊЕТО НА КОНСТАНТИН ВЕЛИКИ
1. БОРБАТА ЗА ЦАРСКАТА ВЛАСТ ПО ДИОКЛЕШАН

Поделбата на власта меѓу четирите дара, според замислата на Ди-
оклецијан, требало да се претвори во систем. Но тој систем воопшто
не гарантирал лолитичко единство, ниту ги оневозможувал граѓански-
те војни, бидејќи каесарите и августите располагале со војската и мо-
желе да ја користат во борбата цротив своите политички противници.
БОРБАТА МЕЃУ КОНСТАНТИНIМАКСЕНТИЈ

Мирот бил нарушен во 306 година кога Константиј Хлор умрел во
Британија, по походот против северните племиња. Трупите го прогла-
силе за цар неговиот син Константин, кого Галериј го признал како
каесар. Но набрзо, плебсот и војската во Рим, каде што Галериј вовел
општа даночна обврска, за цар го прогласиле Максентиј, синот на
Максимијан. После тоа избувнала борба, во која учествувал и самиот
Максимијан, кој загинал во 310 година, и Галериј, кој умрел во 311
година. По нивната смрту борбата траела уште неколку години и завр-
шила со победа на Константин. Тој во сојуз со Валериј Ликинијан Ли-
киниј го Еобедил Максентиј.
БИТКАТА КАЈ МУЛВИСКИОТ МОСТ

До битка меѓу Константин и Максентиј дошло под ѕидовите на
Рим, кај Мулвискиот мост. Победил Константин. Максентиј, при пов-
лекувањето, се удавил во Тибар (312 година).
Максентиј бил познат по неговиот негативен став кон христијан-
ството. Константин, како инеговиоттатко, бил приврзаникоаа верската
толеранција. Била создадена легенда дека Константин пред битката
видел крст со врежани зборови: "Со ова ќе победиш" (zovtaj vma).m
3 ,! Eusebius, Vita Constantini, 28.

Н , А . МАЦЈКИН 566 СТА РИ О ТРИ М
ТАКАНАРЕЧЕНИОТ МИЛАНСКИ ЕДИКТ

Во 313 година во Милано, Константин и Ликиниј заедно го обја-
виле едиктот (иознат според името Милански едикт) за слободно
исповедување на христијанството. Оттогаш христијаните ги имале ис-
тите црава како и приврзаниците на другите релнгии.
КОНСТАНТИН И ЛИКИНИЈ
По цобедата цротив своите противници, Константин и Ликиниј
заедно владееле десет години.
Во 324 година меѓу нив задочнала војна што завршила со пораз на
Ликиниј: тој бил ирогонет во Тесалонике, а потоа бил убиен. Потоа,
се до својата смрт (во 337 година), заедно со своите синови, со Цар-
ството владеел Константин (неговото цело име било Флавиј Валериј
Константин).
2. ВЕРСКАТА ПОЈШТЖА НА КОНСТАНТИН

Во борбата за власта меѓу Константин и неговите соперници, вер-
ското прашање играло мошне важна улога. Иако не бил христијанин,
Константин се потврдил како доследен заштитник иа новата религи-
ја, така што христијанството, цо Миланскиот едикт, од прогонета ре-
лигија маогу брзо се претворило во владеачка религија. Христијан-
ската дрква го осветувала системот на римската држава, оправдувај-
ќи ја со својот авторитет царската власт. Од друга страна, и централ-
ната власт уште од времето на Константин, почнала активно да учест-
вува во црковните работи. Борбата околу разните догматски праша-
ња била обична иојава во историјата на христијанството, речиси од
самиот момент на неговото постоење. Во таа борба наоѓала одраз
социјалната борба што била водена во самата црква која ги обедину-
вала различните социјални елементи.
Кога христијанската црква официјално била призната, тие споро-
ви не прекинале, туку, напротив, се засилиле. Епископите почесто му
се обрнувале на царот со молбѓ да ги реши апстрактните догматски
прашања, Константин, како и неговите наследници, сметал дека на ед-
инството на Царството треба да му соодветствува и единствена црк-
ва, во која не може да има разлики во мислењето, па затоа активно
учествувал во разгледувањето на црковните сиорови. Од тоа време,
на ирашањат^ на догматиката почнало да се гледа како на државни
прашања.
НАСТАНУВАБЕТО НА ДОНАТИЗМОТ
Уште во 313 година на Константин му се обрнале претставници на
африканските христијани со молба да го реши сдорот околу тоа кој
треба да биде третиран како иолновластен картагински епискои - Кае-
килијан или Донат. Приврзаниците на Донат го обвинувале Каекили-
јан дека ири Диоклетијановите дрогони на гонителите им ги дредал
светите книги и дека, сдоред тоа, бил дредавник (traditor). Приврза-
нидите на Каекилијан ја обвинувале сдротиставената страна, со која
раководел Донат (едискодот на еден од африканските градови), дека
нејзиниот дретендент бил незаконски лоставен.
Константин тоа драшање го предал на решавање на соборот на
едискодите, најдрвин во Рим, а дотоа во Арл. И едниот и другиот со-
бор, Каекилијана го признале како полновластен картагински едис-
код и тоа Константин го дотврдил.
Донат и неговите дриврзаниди себеси се дрогласиле за вистин-
ски христијани и формирале своја црква. Наскоро спорот меѓу двај-
дата едискоии, претенденти на седиштето во Картагина, дослужил
како довод за дочеток. на отворена и жестока борба што траела над
сто години. Донатистите сметале дека сите елископи што го лризна-
ле Каекилијан биле соучесници во неговото дредавство и дека со тоа
и самите се дредавниди, а дека вистинската црква е зачувана само во
Африка.
Во крајна линија, во борбата меѓу дриврзаниците на офидијална-
та дрква (католидите) и донатистите нашле одраз и седаратистич-
китѕ тендендии на африканските градови, и дротивречностите меѓу
крудното и ситното земјодоседништво, како и дротивречностите ме-
ѓу робовите и робовладетелите.
АРИЈАНСТВОТО И НЖЕЈСКИОТ СОБОР

Второто црковно драшање во кое се замешал Константин се од-
несувало на состојбите во Александрија.
Догматските сдорови во Александрија биле обична лојава. Цела
редица александриски теолози, меѓу кои особена подуларност имале
Клемент (кон крајот на II век) и Ориген (роден околу 185 г., - загинал
лри прогоните на Декиј, во 250 г.), се стремеле христијанските догми
да ги сдојат со принцидите на грчката философија. Во теолошкиот
систем на Ориген, што бил создаден дод влијание на ллатоничарски-
те идеи, голема улога му била давана на Логосот (Зборот или Разу-
мот) што бил идентификуван со Божјиот син кој го зел ликот на Исус
Христос. Ориген влијаел врз развојот на подоцнежната теологија, но
сите негови поставки не биле дрифатени. Меѓутоа, принципот на
Оригеновото адстрактно-философско толкување на основите на
христијанското учење во Александрија многу се раширнл. На поче-
токот од IV век црезвитерот Ариј, познат по својот аскетизам и по-

иуларност меѓу парохијаните, го изнесол учењето дека во божјото
тројство само богот-татко е вечен. Неговата прва творба бил синот,
или Логосот, а творба на Логосот - е светиот дух. Затоа синот не мо-
же да биде рамен со таткото, туку може само да биде сличен со него.
Аријанството цретставувало обид за рационалистичко толкување на
основите на христијанската догма, но учењето на Ариј не се здобило
оо иризнание. Него најпрвин го осудил александрискиот епископ, а
потоа и локалниот собор. Потоа Ариј им се обрнал на другите цркви.
Неговите песни се здобиле со популарност меѓу александриските за-
наетчии и морнари. Насекаде - на плоштадите, по улиците - биле во-
дени спорови што се иретворале во отворени судири. Дебати биле во-
дени не само во егииетската туку и во другите цркви. И во тоа Apa
m eae се вмешал Константин, кој малку пред тоа го победил Ликиниј.
Во 325 година бил свикан соборот во Никеја, каде што се собрале
претставници од разни провинциски цркви. Соборот го прифатил
излагањето на кратките догми на христијанството, таканаречениот
Никејски симбол на верата. Мнозинството од учесниците се изјас-
ниле иротив Ариј. Било признато дека синот божји му бил единстве-
но присушт на таткото, и Константин сметал дека е негова должност
со својата власт да помогне за зацврстувањето на авторитетот на со-
борот. Ариј бил прогонет во Илирија, другите негови приврзаници -
во Галија.
Но, времето на Никејскиот собор не е крај, туку почеток на ари-
јанството. Тоа имало многу приврзаници меѓу дворјаните, и Ариј нас-
коро бил вратен, а неговиот главен противник Атанасиј Александрис-
ки бил прогонет. По смртта на Ариј, неговите приврзаници имале за-
штита од дворот. На дворот еднаш иобедувале приврзаниците на ни-
кејското учење, другпат одново победувале аријанците. Во 381 годи-
на учењето на Ариј било одново осудено и против аријанците биле
покренати прогонства, но аријанството успеало да се рашири меѓу
варварските германски племиња, на кои подоцна жителите на Цар-
ството гледале како на иноверци.
3. РЕФОРМИТБ НА КОНСТАНТИН
Додека Константин во областа на верската политика одел по друг
пат отколку Диоклетијан, дотогаш во социјалната и во политичката
област развивал систем на реформи чиишто основи ги имаше поета-
вено Диоклетијан.
ОДВОЈУВАМТО НА ЦИВИЛНАТА ОД ВОЕНАТА ВЛАСТ

Задржувајќи ја админнстративната поделба на Царството (на дие-
цези и ировинции), Конотантин го поделил Царството на четири прае-
Н . А . МАШ КИН 569 СТАРИ ОТ РИ У
фектури: Исток, Илирија, Италија и Галија. На чело на праефекту-

рите биле иоставенн праефекти на праетории. На нив им биле потчи-
нети викариите на диецезите, а под нив биле поставени praesides на
цровинцијата.376
При владеењето на Конетантин, конечно, цивилната власт била
одделена од воената; ираефектите на праеториите биле цивилни долж-
ноети, а со одделни војски командувале посебни magistri militum. Исто
така, цри неговото владеење била завршена и реформата на војската:
поделбата на војската на погранични единици и на оперативна војска,
во која се разликувале comitatenses и привилегираните груии palatini.
Место праеторијанската гарда, која при владеењето на Диоклетијан
била бројно намалена, тогаш се појавиле цосебни дворски единици
(domestici, protectores).
ВРЗУВАМТО НА КУРИЈАЈШИТЕ ЗА ЗЕМЈАТА

Доследното спроведување на фискалната политика довело до вр-
зување на сталежите за земјата. Со едиктите од 316 и 325 година, на
највисокиот сталеж од градското население - на куријалите - им било
забрането да го напуштаат градот во кој биле родени. Ниту одлуките
на градскиот совет, ниту наредбите на царот не можеле да ги осло-
бодат од муникидалните обврски. Од тоа не можела да ги избави ни-
каква цивилна или воена должност. Обврските на куријалите стана-
ле наследни.
ВРЗУВАЊЕТО НА КОЛОНИТЕ ЗА ЗЕМЈАТА И

НА ЗАНАЕТЧИИТЕ ЗА КОЛЕГИИТЕ
Царската конституција од 332 година забранувала преминување
на колоните од еден на друг имот; сопственикот кај кого што ќе се
најдел туѓ колон, бил должен да му го врати на стариот господар, а
цокрај тоа, морал да ги плаќа давачките на избеганиот колон за сето
време на неговиот престој. Колоните што ќе се обиделе да побегнат
ги оковувале, како робови, и на таков начин ги извршувале своите
должности што им прилегале на "слободните луѓе".377
При владеењето на Константин продолжува и врзувањето на за-
наетчиите за нивните колегии. Така, во 317 година бил издаден едикт,
во кој се велело дека "мајсторите во ковачниците на пари морале се-
™ Само со трите провинции (Ахаја, Африка и Азнја) и натаму управувале проконсули.

377 Codex Theodosianus, V, 91.
Н . А . МАШ КИН 570 СТА РИ О ТРИ М
когаш да остануваат во рамките на своето звање и од тоа звање не ги

ослободувале ни цривилегиите што биле сврзани со која и да било
друга функција'1.378
0СН0ВАЊЕТ0 HA НОВА ПРЕСТОЛНИНА

Градот Рим го загубил своето поранешно значење уште при вла-
деењето на Диоклетијан. Константин изградил нова престолнина на
местото на грчката колонија Византион. Новата ирестолнина била
именувана според нејзиниотосновател, Константинопол. Константино-
лол-Цариград се наоѓал на границата меѓу Азија и Европа, меѓу Ис-
точното и Заиадното Царство, на трговскиот иат што бил познат уш-
те во антиката. При ставањето на темелите на новиот град, во 324 ■
година, како и при неговото оеветување, во 330 година, учествувале и
старите пагански свештенички колегии и христијанското свепгген-
ство. Величествениот двор на царот во новиот град имал 150 југери.
За неговото украсување, од разни места на Грција, биле донесени нај-
убавите уметнички дела. Во градот биле изградени терми, библиоте-
ка, голем хиподром, каде што се собирале илјадници луѓе, бидејќи
трките со коњи станале привлечна забава. Во Цариград бил основан
сенат; оттогаш, таму бил еден од консулите. Египетското жито веќе
не го снабдувало Рим, туку новата нрестолнина. Царот ги заштиту-
вал христијаните, но се уште не прекинувал со традицијата на ста-
рата религија. Покрај христијанските храмови, во Константинопол
биле изградени и иагански, од кои особено се истакнувал храмот на
Фортуна. Огромната статуа на Хелиос го цретставувала самиот Кон-
стантин. Со самото тоа му било давано црвенство на култот на не-
цобедливото Сонде, кој долго време му бил солерник на христијан-
ството.
Константин во многу нешта бил продолжувач на Диоклетијан, но
бил порешителен и лохрабар. Сиоред зборовите на Јулијан Аностат,
тој бил иницијатор на сите преврати (novator et turbator omnium rerum).
Kaj Константин го немало римскиот консервативизам што му бил при-
сушт на Диоклетијан. Иако неговото законодавство по некои ираша-
ња се одликувало со хуманост, седак тој со Царството управувал де-
спотски и свиреио се иресметувал со секој што ќе му застанел на иа-
тот. Меѓу жртвите на неговата свирепост бил и неговиот син Крисп,
неговата жена Фауста (ќерката на Максимијан) и многумина блиски
пријатели. И покрај тоа, благодарната христијанска црква го призна-
ла Константин, што иред самата смрт се покрстил при некој епискоа-
аријанец, за светител и рамен со апостолите.
-™Cod. Theod. X, 20,!. Cod. Iust., XI, 8,1.

Н. А . МАШ КИН 571 С Т А Р И О Т РИ М
4. НАДВ ОРЕШНATА ПОЈШТИКА НА КОНСТАНТИН

И во надворешната иолитика, Константин бил лродолжувач на
Диоклетијан. При неговото владеење, на Запад биле водени успешни
војни цротив Франките, на Дунав се борел против Готите и ги иоддр-
жувал Сарматите. Во 332 година, Римјаните ги поразиле Готите и гн
принудиле да склучат мир. При владеењето на Константин продол-
жило и населувањето на разни области со варвари. Сарматите биле
населени во подунавските провинции и во Италија, а на Вандалите им
била дадена земја во Панонија. Со тоа римската управа и погодувала
на варваризацијата на Царството. Истиот цроцес се одвивал и во вој-
ската, каде што, во голем број, биле примани варвари, кои ири вла-
деењето на Константин се искачиле до највисоки воени функции.
Смртта го спречила Константина да тргне во лоход против Пер-
сијдите што ги наладнале Ерменија и Месопотамија.
5. НАСЛЕДНИЦИТЕ НА КОНСТАНТИН
По смртта на Константин, власта ја презеле неговите три сина.
Тоа довело до нови меѓусебни војни околу царскиот престол. Покрај
тоа, ситуацијата станала уште покомплицирана со појавата на нови
узурпатори.
ВЛАДЕЕЊЕТО НА КОНСТАНТИЈ
Во 351 година, Константиј, сннот на Константин, ја обединил во
своите раде влаота над целото Царство. Константиј не бил енергичен
и иницијативен како својот татко. Во внатрешната политика на Кон-
стантиј верските лрашања играле голема улога. Самиоттој билубеден
аријанед и покажувал големо интересирање за верските прашања. При
неговото владеење, аријанските епископи имале првенство; енергич-
ниот противник на аријандите, Атанасиј, одново бил прогонет. При
посетата на Рим, дарот покажал големо интересирање за верските
древности на Рим и лаганството при неговото владеење не било лрого-
нувано. Константиј морал да води војна на Запад, главно против Ала-
маните, и на Исток - лротив Персијците. Против Аламаните бил ис-
пратен неговиот братучед Флавиј Клавдиј Јулијан што ја добил ти-
тулата каесар. Тој успеал да ја смири Галија и ги победил Аламаните
и Франките. Офанзивата на лѕрсиокиот крал Шапур II го цринудила
Константиј да ги повика одредите на Јулијан што биле во Галија. Тоа
предизвикало бунт кај трупите, кои Јулијан го ирогласиле за август.
Јулијан тргнал против Константиј, но тој умрел во Киликија.
ЈУЛИЈАН АПОСТАТ И НЕГОВАТА ВЕРСКА ПОЛИТИКА

Јулијан владеел две години (од 361 до 363 година). Во христијан-
ската традиција нему му бил придаден епитетот Отпадник (Апостат)
бидејќи Јулијан имал цел да ја иоврати позицијата на паганската ре-
лигија што се стремел да ја реформира, цреземајќи ја од христија-
ните хармоничната црковна организација, како и редица етички по-
ставки. При неговото владеење, христијанското свештенство ги за-
губило привилегиите што ги добило ио Миланскиот едикт.
Јулијан бил широко образовен човек, философ-неоплатоничар
според своето убедување, еден од големите писатели и мислители на
овоето време. Имал поддршка од интелектуалните кругови на град-
ското население на Грција и од претставниците на паганската аристо-
кратија, но затоа, пак, ниту во војската ниту меѓу масите немал
позабележителна поддршка. Загинал во походот против Персијците,
кога против нив повел офанзивна војна, сонувајќи за славата на Алек-
сандар Македонски. По неуспешната опсада на персиската престол-
нина Ктесифон, морал да се повлече. Во битката бил тешко ранет и од
раните умрел. Опкружен со блиските луѓе, што ја оплакувале негова-
та иредвремена смрт, Јулијан, според зборовите на Амијан Марке-
лин, иред да умре рекол: "Молчете, не треба да го оплакувате госпо-
дарот што заминува на небото, кај ѕвездите.1,379
ЈОВИЈАН
За негов наследник бил прогласен царот Јовијан, кој со Персиј-
ците морал да склучи мир иод услови што биле тешки за Римското
Царство. Римјаните морале да ги отстапат териториите што ги анек-
тирал Диоклетијан; покрај тоа, тие ја признале независноста на Ер-
менија. Јовијан бил христијанин. Едиктите на Јулијан што биле впе-
рени против христијаните, биле укинати.
Јовијан владеел помалку од една година. На почетокот на 364 го-
дина умрел, а војската го прогласила за цар Флавиј Валентинијан
(364-375 г.) кој за совладетел го прогласил својот брат Флавиј Ва-
лент (364-378 г.)-
Amm. Mare., XXV, 3,22,

ВАЛЕНТИНИЈАН И ВАЛЕНТ
Двајцата браќа биле слабо образовани луѓе, но биле искусни вој-
ници- Како главна задача ја имале одбраната на Царството од навлегу-
вањата на варварите. Валентинијан владеел на Запад и живеел во Ми-
лано, додека резиденција на Валент, кој управувал со источниот дел
од Царството, му бил Цариград. По смртта на Валентинијан (375 го-
дина) за цар на Задад бил прогласен неговиот син Гратијан (375-383
г.), на кого што, за разлика од неговиот татко, му била туѓа верската
толерандија. При неговото владеење биле издадени строги закони иро-
тив паганите и еретиците. Тој прв ја отфрлил титулата голем понти-
фик и на тој начин на старата религија и ја одзел иоддршката од држа-
вата. Особено влијание врз дарот имал миланскиот епископ Амбро-
сиј, еден од активните и образовани едископи на западната дрква.
ГЛАВА XXXVIII
ВНАТРЕШНИОТЖИВОТНА РИМСКОТО ЦАРСТВО
1. ДРЖАВНИТЕ УСТАНОВИ. БИРОКРАТСКИОТ АПАРАТ

При владеењето на Диоклетијан, Константин и на нивните нас-
ледници, Римското Царство конечно се претворило во неограничена
монархија. Системот на управување на Царството се темелел врз би-
рократски приндипи. Римската бирократија почнала да се развива уш-
те во иочетокот на Царството, но дури во периодот на доцното Цар-
ство бил создаден еден целосен бирократски систем. Центар на тој
систем биле светиот двор (palatium sacrum) и светата царева цостела
(cubiculum sacrum). Служењето на дарот и на неговото семејство не би-
ло одделувано од општите државни задачи. Царот имал неограничена
власт. Тој се советувал само со својата околина што го сочинувала
consistorium principis (зборот consistorium што го заменил consilium, ука-
жува дека членовите на советот биле цокрај царот). Во името на дарот
можел да истапува неговиот главен секретар - quaestor sacri palatii; со
работите на дворот управувал praepositus sacri cubiculi (оваа функдија
честопати ја добивале евнусите). На чело на дарските служби бил
magister officiorum. Највисоките чиновници се викале comites. Комитите
(црвобитно comes значело: "заштитник на царот", а сега тоа бил опре-
делен службенранг) се делеле на класи: comites primi ordinis, secundi or
dinis итн. По нив доаѓале notarii-те. Секој виш дарски чиновник имал
своја канделарија (officium). Чиновнидите формирале некој вид но-
себна војска, затемелена врз субординација; највисоките меѓу нив има-
ле исти чинови како и командантите во војската, а делиот кадар на
царските канцеларии сочинувал некој вид дворска војсќа (militia ра-
latina). За извршување на разни налози имало дел состав од 1 100 луѓе,
таканаречени agentes in rebus, меѓу кои особена улога играле curiosi-те
- агентите на тајната полидија. Уиравата на финансиите се делела на
две гранки: на општодржавни приходи и расходи (aerarium sacrum на
чело со comes sacrarum largitionum) и на цриватни средства на дарот, со
кои управувал comes rerum privatarum.
Државата била сопственик на огромни иоседи. Покрај тоа, нејзе и
ирииаѓале работилнидите што изработувале оружје, ткаенини, тули
итн. Производството и дродажбата на оружје, исто така, биле моно-
иол на државата. Сите работилниди биле под надзор на comes sacrarum
largitionum-от, а занаетчиите што биле вработени во нив биле наслед-
но врзани со своите колегии.
Н. А. МАШ КИН 575 С Т А Р И О Т РИ М
По цравило, дивилната власт била одделувана од воената. Прае-

фектите на ираетории и цраефектите на градови како и викариите на
диедезите, управувале само со дивилните работи. Војската и одреди-
те им биле дотчинети на иосебни команданти (duces или comites rei
militaris) што им биле иотчинети на вишите воени старешини (magi
stri militum).
Иако сенатот немал никаква улога во политичкиот живот на Цар-
ството, сенаторскиот сталежинатаму бил највисок. Во него влегувале
и вишите чвсновници. Во зависност од својата позиција во државата,
сенаторите биле нарекувани clarissimi, clarissimi et spectabiles, clarissi
mi et illustres.
Гледано однадвор, доцното Царство цретставува строго дентра-
лизирана семоќна држава, со развиен бирократски адарат, со наслед-
ни сталежи пгго имале определени државни обврски; тоа претставу-
ва држава со која уиравуваат строги закони, што го определувале ме-
стото и должноста на секој граѓанин. Населението било неразмест-
ливо. Origo (родното место) ја цриковувало основната маса од населе-
нието за местото на раѓање, каде што морале да ги исполнуваат свои-
те обврски. Државата била олидетворение на "цраведноста", терајќи
ги дониските (humiliores) да работат и да ги извршуваат обврските при
што ги заштитувала од самоволието на моќните и угледните (hones
tiores).
Но, оваа слика, што ни се покажува кога ќе се зацознаеме со офи-
цијалните документи, целосно не соодветствува на стварноста. Пов-
торувањето на одделни закони, засилувањето на казните за одделни
престапи, сведочат за тоа дека законодавците не сметале на потчину-
вање на нивните наредби без поговор. Така, на дример, правните сдо-
мениди содржат дела редида закони што дредвидуваат строги казни
за дрипадништво на сектата на донатистите, но делата на христијан-
ските писатели соодштуваат дека тие наредби не биле извршувани и
дека донатистите слободно го проиагирале своето учење.
2. СОЦИЈАЛНИОТ СИСТЕМ
Преминувајќи кон оиштата карактеристика на социјално-економ-
скиот иоредок на додното Царство, треба да се каже дека реформите
на Диоклетијан и Константин можеле да го задржат, но не и да го
снречат економското стагнирање што иочнало уште во III век, како
резултат на кризата на робовладетелското стоданство.
УЛОГАТА НА НАТУРАЛНОТО СТОПАНСТВО

Стагнадијата првенствено се изразила при преминот кон натуралнс
стоцанство. Во последно време, во буржоаската историографија се
појавија многу трудови што ја негираатнатурално-стопанската основа

на екокомиката на доцното Царство.380Навистина, редида факти све-
дочат за развитокот на трговијата по приморските центри. Во Алек-
сандрија, во Картагина, по малоазиските градови како и по крупните
градови во Галија, трговијата и натаму играла голема улога. Потре-
бата од пари во додното Царство била толку голема што ссшствЅки-
ците на поседите се стремеле натуралните давачки да ги заменат со
парични. Дури бил потребен специјалниот царски едикт, од 365 годи-
на, со кој на поседнидите им било забрането да бараат иари од коло-
ните наместо “плодовите од земјата".381 Но, сите овие факти не мо-
жат да ја урнат поставката дека општата тенденција на економскиот
живот ја сочинувал развитокот на натуралното стоианство.
Снабдувањето на градовите и на војската, плаќањето на служ-
бата, главно, се темелеле врз натуралното стопанство. Размената се
повеќе се стеснувала, а во одделни случаи и целосно секнувала.
Надворешната трговија веќе не ја играла улогата што ја имала кон
крајот на I и во П век. Преминот кон натурално стопанство довел до
стагнација на градовите што го загубиле своето поранешно значење;
истовремено, растела улогата на крупниот досед, каде што се произ-
ведувало речиси се што било потребно за животните потреби на
сопствениците и жителите. Земјата, заедно со луѓето што живееле и
ја обработувале, се здобила со поголема вредност отколку порано.
ПОРАСТОТ НА КРУПНАТА ЗЕМ Ш Н А СОПСТВЕНОСТ

Во последниот век од Царството, крупната земјишна сопственост
достигнала невидени размери. Таа, главно, била во рацете на дарот и
на претставнидите на сенаторскиот сталеж. Губејќи ја лолитичката
власт и делосно зависејќи од милоста на царот, сенаторите, сепак,
играле огромна улога во содијалниот живот на Царството. Сенатор-
скиот сталеж го сочинувале членовите на сенаторските семејства што
оистоиле уште од времето на раното Царство, лонатаму, од оние што
се истакнале во граѓанските војни во III век, најдосле, и од оние на кои
сенаторекото звање им го подариле даревите во IV век. За настрое-
нието за тој дел од населението може да се суди врз основа на делата
од некои писатели од IV и V век (Симах, Аполинариј Сидониј и| др.)
Одштополитичките прашања малку го интересирале највисоки-
от сталеж. Меѓу нив се уште бил зачуван длабок пиетет кон славното
минато на Рим, но тој се изразувал единствено преку тоа што тие сво-
Ј™Dopsch. Alf. Wirtschaftliche und soziale Grundlagen der europdischen Kulturentwicklung, I-II, 2 Aufl.,
1923; MickwitzG., Geld und Wirtschaft im romischen Reich des IV Jahrhunderts n. Chr., 1932.
. 3,1 Cod. lust., XI, 48,5.
Н. А . МАШ КИН 577 С Т А Р И О Т РИ М
јот ироизлез го сврзувале со определена угледна римска фамилија.

Истовремено, врз аристократијата од доцното Царство бил ставен
цечатот на сервилноста. Сенаторите се бореле за милоста на царот,
се стремеле да ја заземат оваа или онаа функција, за да имаат звучна
титула. Од такви иобуди некои дури преминувале на страната на
узурцаторите. Многумина сенатори повеќе сакале да живеат по ви-
лите. Навлегувањето на варварите и востанијата на потчинетите ги
принудиле да градат утврдувања, да ги опкружуваат вилите со ѕидо-
ви. Магнатите од доцното Царство имале вооружени одреди од т. н.
буккеларии. Сенаторите ретко се појавувале во градовите. Тие во нив
доаѓале за празниците, ири што биле следени од членовите на семеј-
ствата, за да присуствуваат на свечената богослужба, на изборот на
епископ итн. Беекрајното ширење на поседите претставувало една од
нивните животни дели. Амијан Маркелин, за сенаторот Петрониј
Проб, вели дека имал поседи речиси во сите области на римскиот
свет.382 Писателот Симах имал куќа во Капуа, три куќи во Рим, три
вили во околината на Рим, дванаесет вили во разни области на Ита-
лија, земја на Сикилија и во Мавританија. Во биографијата на светата
Меланија, што била од сенаторски род, се вели дека пред да отиде во
манастир заедно со својот маж, имала латифундии на Сикилија, во
Галија, Шпанија, Британија, проконсулска Африка, Нумидија, Мав-
ританија и во други провинции (procul in reliquis regionibus - забеле-
жува биографот). За димензиите на тие доседи укажува и фактот што
иоседите на Меланија што биле во близината на африканскиот град
Тагаста, со своето население и со површината биле поголеми од са-
миот град. Тие поседи се наследувале, растеле како последица на вно-
сните бракови, биле купувани, се добивале од царот, мошне често би-
ле насилно освојувани и, најпосле, биле продавани од нивните пора-
нешни сопственици.
ПАТРОНАТОТ ИЛИ ПАТРОКШИЈОТ

Древната римска институција - патронатот или патрокинијот, во
ова време добила поинакво значење. Под аатрокиниј (локровител-
ство) на моќните луѓе доаѓале оние пгго биле угнетувани од чинов-
ниците, од градските власти и од влијателни поседници. Средните и
ситните поседници, па дури и дели села, многу често на магнатите им
ги предавале во содственост поседите и ги добивале назад, но со пра-
ва на прекариј.383 Оној што стапувал дод покровителство на магна-
•^Ашгп.Магс., XXVII, II.

ж Така се именува ло во римското право користењето на нешто cfeдодека тоа не билопобарано
назад; следствено, оној што правно бил сопственик на земјата, во секое време можел да си ја
поврати.
37 Стариот Рим , ___
Н . А . МАШ КИН 578 С Т А Р И О Т РИ М
тот, преминувал речиси, под негова власт. Марсејскиот свештеник од

V век - Салвијан, по иовод на тоа, вели: "Тие стапуваат под заштита
и иокровителство на магнатите и, така да се рече, лреминуваат под
нивната власт и стануваат нивни поданици “.зи Ставот на царевите кон
крупните земјишни магнати бил двоен: од една страна, тие ги проши-
рувале нивните права над колоните што биле на нивната земја; од
друга страна, плашејќи се од цреголемиот пораст на влијанието на
крунните земјишни магнати, им забранувале под свое покровителст-
во да примаат слободни луѓе, издавале наредби против вооружените
одреди и иротив цриватните затвори.
ПОЗИЦИЈАТА НА КОЛОНИТЕ
Константиновата конституција за колоните од 332 година била
потврдена во редица законодавни акти на неговите наследници. Ius
census (цравото што било доврзано со даночната распределба) и ius
originis (правото што било преземено од практиката на хеленистич-
ките држави, кое човекот го врзувало за неговото родно место), на
законодавците им овозможувале на колоните да гледаат како на ро-
бови на земјата (servus ipsius terrae), иако колонот, истовремено, бил
цризнаван кад.Ј слободен човек (ingenuus) и имал право на брак и пра-
во на стоианисување (ius connubii, ius commercii). Bo законите ce спо-
менуваат колони од разни категории (inquilini, adscriptii, originarii, tri
butarii), во зависност од цроизлезот, имотната состојба на определе-
ниот човек и од неговата припадност на определено место на живее-
ње, од внесувањето во катастарот. Но тоа малку се одразувало врз ви-
стинската состојба на колоните: доколку повеќе растела одговорно-
ста на сопствениците на поседите за обврските кои колоните биле
принудени да ги поднесуваат во иолза на државата, дотолку повеќе
растела и неговата власт над тие колони.
Едиктот на Аркадиј и на Хонориј од 396 година им забранувал на
колоните да истапуваат на судовите против земјопоседниците. Во тој
едикт имотот на колоните бил нарекуван peculium, и на сопственикот
на имотот му било признавано правото слободно да располага со него.
Конституцијата на царот Анастасиј (500 г.) утврдувала секој што
обработувал земја во тек од 30 години, станувал колон на тој имот, а
во еден едикт на царот Јустинијан стои: "Всушност, во што се состои
разликата меѓу колонот и робот, кога двајцата се под власта на гос-
подарот, така што господарот може робот да го ослободи, заедно со
пекулијот, и колонот да го ослободи од својата власт, заедно со зем-
јата? "38Ѕ
384Salvianus, De gubernatione Dei, V, 8.

3BSCod. lust. XI, 48,21.
T
Истовремено, законодавните сиоменици подвлекуваат дека коло-

ните не смеело да се цродаваат без земја; истата мерка се однесувала
и на робовите, нгго биле населени на земјата (таканаречените servi
casati), чија што ситуација, според тоа, малку се разликувала од ситуа-
цијата на колоните.
Државата ја зајакнувала власта на земјопоседниците над колони-
те, но истовремено се стремела да се ограничи улогата и значењето
на патрокиниите. Оние што им давале заштита на слободните луѓе,
најцрвин биле парично казнувани, а сиоред подоцнежните едикти, ним
им се заканувала конфискација на целиот имот.
Кога се зборува за огромната улога на крупниот земјишен посед
треба да се истакне дека и средните земјопоседници и натаму играле
голема улога. Меѓу нив најголемо значење имале оние што ја доби-
вале земјата како награда за службата. Тие имале поддршка од држа-
вата што им ги гарантирала правата според колоните и ги заштиту-
вала од претензиите на крупните магнати. Меѓу средните земјопосед-
ници се вбројувале и претставниците на највисокиот еталеж од му-
никипалното население - куријалите.
ДОЦНОРИМСКИОТ ГРАД: КУШАЛИТЕ И ЗАНАЕТЧЖГЕ

Куријалите биле одговорни за правилното плаќање на даноците,
за градското стопанство, така што со самото тоа биле врзанисо кури-
јата. Должноста на куријалите се претворила од лочест во товар. Бег-
ството од куријата било обична лојава, која строгите царски едикти
не можеле да ја спречат. Но, сиромашењето и стагнацијата на најви-
сокиот слој од муникипалното население не било предизвикано толку
многу од строгите едикти, колку што на тоа влијаело опаѓањето на
градовите, претежнувањето на селото над градот, што било
карактеристично за периодот на доцното Царство.
Отсуството на интересирањето за муникипалниот живот довело
до зајакнување на влијанието и значењето на градските куратори, кои
полноправно уцравувале со муникипиите. Самоволието и експлоата-
цијата на моќните луѓе (potentiores) доведувале до интервенција на др-
жавната уцрава што не наоѓала друг излез освен да основа нова долж-
ност. Најпрвин за градовите во Илирија (364 г.) а потоа (во 365 г.) и за
другите области, била воведена должноста дефенсор, т. е. заштитник
на градот (defensor civitatis), кој официјално имал задача да ги зашти-
тува плебејците од "надменоста на чиновниците" и аристократите.
Тој разгледувал разновидни жалби и се грижел за редот. Дефенсо-
рите најцрвин ги иоставувала централната управа, а потоа нивниот
избор им бил оставен на градските жители. Но, истите законодавни
документи говорат дека во IV век дефенсорите го загубиле значење-
то, и дека во многу градови воопшто не биле избирани.
Посебни едикти им давале право на контрола на епископите; но
ниту тие мерки немале значење.
Сите градски сталежи биле сврзани со градот и морале да извр-

шуваат определени обврски. Под куријалите биле плебејците, понис-
ките луѓе - humiliores, кои за одделни престапи можеле да бидат изма-
чувани, телесно казнети и да бидат испратени во рудници. Релативно
мал слој биле трговците, здружени во посебна корпорација; по нив
доаѓале занаетчиите, чиешто огромно мнозинство било сврзано за
своите колегии. Цела армија од сопственици на бродови и пекари се
грижела за снабдувањето на Рим и Цариград. Разни мајстори, здруже-
ни во колегии, работеле за војската. Во случаите кога во некоја цро-
фесија била вработена мајката, а не таткото, нејзината професија ја
наследувал синот. Занаетчиите не можеле да ги мажат своите ќерки
надвор од членовите на определената колегија. Доколку некој се оже-
нел со ќерката на некој човек што и припаѓал на определена корпо-
рација, а самиот не бил член на некоја друга колегија, станувал член
на таа корпорација на која и припаѓал таткото на невестата.
РОБОВИТЕ
Има малку податоци за бројот на робовите од ова време како и за
основните извори на ропството. Несомнено е дека ропството го зачувало
своето значење и во периодот на доцното Царство. Бидејќи поголем
број од заробениците, како порано, не биле продавани на лицитации,
туку биле раселувани по провинциите како колони, робовите стану-
вале поскапи и помалку биле изнесувани на пазарите. Системот на
ирефрлување на робовите во пекулиј наидувал на широка иримена.
Во земјоделството, условите на робовите што биле врзани за земјата
станувале ch поблиски на условите на колоните. Законот забранувал
тие да се продаваат без земјата. Државната управа ги заштитувала
робовите и во тој поглед ги продолжувала принципите од кои тргну-
вало законодавството за робовите од II век. Царот Константин, ко-
нечно, на господарите им го одзел правото да ги убиваат своите ро-
бови; покрај тоа, било забрането со продавање децата да се одделу-
ваат од робовите, односно од нивните родители, како и братот од се-
страта, жената од мажот. Законодавството го признало како зако-
нито душтањето на слобода на робот во црквата, во присуство на епи-
скопот и на верниците; ако, пак, господарот бил свештено лице, тој
своите робови можел да ги пупхти на слобода со давање изјава за тоа
во дрквата, или пред своите пријатели непосредно пред смртта.
3. ХРИСТИЈАНСКАТА ЦРКВА И НЕЈЗИНАТА УЛОГА ВО

С0ЦИЈАЈ1НИ0Т ж и в о т н а ц а рство то
Откако ја признала државата, дрквата станала голема социјална
сила. Државата христијанството го признала не само како рамноправ-
Н. А. МАШКИН 581 • СТАРИОТ РИМ
на, туку и како единствена вистинска религија, задолжителна за сето

население. На паганите, еретиците и отпадниците им се заканувале
строги казни.
ПОСЛЕДНАТА БОРБА НА ХРИСТИЈАНСТВОТО ПРОТИВ ПАГАНСТВОТО

Но, старите религии биле се уште живи. Особено многу нивни
приврзаници имало меѓу сенаторската аристократија и меѓу селани-
те. Почнувајќи од 381 година, од времето на Гратијан и Теодосиј, би-
ле вздадени многу строги едикти против еретиците. Чиновншптвото
не ги извршувало со задоволство овие едикти на државната управа и
низ прсти им гледало на луѓето од зафрлените места што им се пок-
лонувале на старите богови.
Треба да се иотакне дека верските прашања во животот на луѓето
од IV, а особено од V век, играле голема улога. Примерите на Јулијан,
и подоцна на царот Евгениј, покажуваат дека паганството се уште
имало многу приврзаници, тајни и јавни. Во IV и V век не го загубиле
своето значење ниту источните култови. Особено религијата на Ми-
тра и натаму била опасен конкурент на христијанството.
УЛОГАТА НА ЕПИСКОПИТЕ
Независно од државните санкции и од строгите закони, христијан-
ството станало владеачка религија. Во споредба со III век, бројот на
христијаните и на христијанските општини значително се зголемил.
Секој град имал свој епископ; со особено значење се здобшхе еписко-
пите на големите центри. Официјалната црква го поддржувала и го
осветувала устројството на Царството. Кај царевите наидуваме на це-
лосно определени теократски тенденции; но, тие сепак не успеале
епископите да ги претворат во чиновници на Царството. Во одделни
случаи, црковните хиерарси истапувале со протест против извесни
цосташш на царевите, за да се здобијат со авторитет меѓу широките
маси на населението.
Според преданието, Амбросиј Милански го ставил Теодосиј Ве-
лики под елитимија (дрковна казна) поради неговото строго пресме-
тување ири немирите во Тесалонике. Со своите проповеди, Јован Зла-
тоуст во Цариград го предизвикал незадоволството на Евдоксија, же-
ната на царот Аркадиј, и животот го завршил во прогонотво итн.
БОРБАТА ВО САМАТА ЦРКВА И МОНАМВ.ОТО

Официјалната црква била далеку од стариот живот и од еванге-
лиското сиромаштво. Црковниот имот, што бил добиван преку при-
лози, завештанија и по друг пат, се повеќе растел. Црквата поседу-

вала земја н? која работеле колони. Извесен дел од приходот бил тро-
шен за добротворства, но поголем дел од црковните средства се да-
вал за издржување на бројното свештенство. Црквата ги бранела ин-
тересите на владеачката класа. Но, покрај официјалната "богата црк-
ва" имало иопозиционерска "сиромашна дрква1', што изнесувалараз-
лични апстрактни теолошки поставки или дисциплински правила, раз-
лични од оние што ги нрифаќала владеачката црква, и со самото тоа
искажувала цротест на тој дел од верниците што не биле задоволни од
порастот на црковниот имот и од застапувањето на интересите на
владеачките класи. Најрадикална струја цретставувало движењето на
агонистите.
Но, и во самата официјална црква се појавила аскетска струја што
им импонирала на оние групи христијани што биле незадоволни од
порастот на дрковното богатство и од мешањето на свештенството во
световните работи.
Во извесна мера, аскетизмот бил карактеристичен за целото хри-
стијанство уште од првиот момент од животот на новата религија, а
негови екстремни ироповедници биле дретставнидите на некои гно-
стички секти во II век. Посебни здруженија, што си поставувале за
дел изделување од општеството, од "светот", изникнале кон крајот на
III и во IV век. Тие се појавиле во Егилет, каде што одамна лостоело
пустиништво ири Сераписовите храмови. Египетските пустиници всуш-
ност биле иретходниците на христијанските монаси.
Речиси истовремено, монаштвото се појавило и во Сирија и во
Палестина. Во почетокот монасите биле независни од црковната хие-
рархија, но пододна му биле потчинети на епископот. Монаштвото
било многу раширено. Претставниците на владеачката црква се стре-
меле монаштвото да го искористат за борба лротив ересите, за борба
против паганите итн. Особено широко тоа било драктикувано во Еги-
пет. Епископот Кирнл Александриски повеќепаги дриредувал вистин-
ски напади на монасите на своите верски противници. Монаштвото се
раширило по целиот исток. Споровите околу прашањето за вероис-
иоведта, како последица на мешањето на монасите, биле обележани
со фанатизам и лрвминувале во вистински судири. Монасите биле по-
цуларни меѓу ниските слоеви од населението, а нивното подражавање
не наидувало на одобрување од државната управа. На пример, дарот
Валент, издал закон со кој монасите се обврзувале на воена служба,
Теодосиј им забранил да живеат по градовите,386 но наредбите на др-
жавната уцрава битно не влијаеле врз судбината на монаштвото. На
задад од Царството монаштвото го донел александрискиот едископ
Атанасиј, додека бил таму во дрогонство. За ширењето на монаштво-
«Cod.Theod.,XV! 3,1.
то придонесле Амбросиј, епископот Милански, и Августин, еписко-

пот во Хннон (Африка).
4. Ш ТУРАТА НА Д0ЦН0Т0 РИМСКО ЦАРСТВО

Во културата, како и во другите области од животот на Римското
Царство во IV и V век, исто така се забележуваат црти на стагнација.
Навистина, овој период од историјата на римската култура не поминал
без траги зад себе. Во разни гранки од уметноста се создадени видни
дела што не заостануваат зад спомениците од класичниот период. За
IV век е карактеристично тоа што повиеокото олштество им остану-
вало верно на паганските традидии. Во книжевноста од овој период се
уште се зачувале паганските мотиви и се слушале гласови на остар
протест на паганството против христијанството. На Запад, голема
улога во културниот живот играле провинциите, особено Галија.
ПОЕЗИЈАТА И КНИЖЕВНОСТА
Меѓу иоследните антички латински поети треба да се истакнат:
ДекимМ агпо А всо ви ј(310-393 г.), К лавдијКлавдијан(крајот на IV и
почетокот на V век) и Клавдиј Рутилиј Наматијан (почетокот на V
век).
Авсониј е познавач на римската книжевност, на реториката, на
грчкиот и латинскиот јазик, но тој е повеќе вероификатор отколку
поет. На пример, негова е песната во која секој претходен стих завр-
шува со истиот збор со кој почнува следниот, или песната која е це-
лосно составена од Вергилиеви полустихови. Но, поинаков впечаток
остава големиот en "Mosella", посветен на описот на реката Меза, на
нејзините живописни брегови црекриени со лозја, потоа на описите на
разни видови риби. Делото се карактеризира со свежина и искреност.
Кпавдиј Клавдијан несомнено е еден од крупните поети. Ги тре-
тирал нему современите настани, ги опишувал војните што ги воделе
Римјаните, го олејувал дворскиот живот, го возвишувал Стилихон,
блискиот соработник на царот Хонориј, со сите средетва го осудувал
и го исмевал неговиот противнгос Руфин што се воздигнал на дворот
на царот Аркадиј. Поезијата на Клавдијан е имитаторска, но тој бил
талентиран иоет што владеел со стихот. Најпосле, Клавдијан е еден
од иоследните Римјани што го сакале минатото на големиот град и
што верувале во неговата славна иднина.
Клавдиј Рутилиј Наматијан произлегувал од Г алија. Го опевал Рим
што им дал единствена татковина на толку многу различни народи.
Како нриврзаник на древноста, Наматијан ги мразел христијаните,
особено монасите.
Кон крајот на IV век историја на Рим наиишал Ам ијанМ аркелш ,
последниот голем историчар на античкиот свет.
Од доцните латински писатели треба да се споменат Аполинариј

Сидониј и Симах. Аполинариј Сидониј бил поет, пишувал писма и
панегирици што се помалку интересни како книжевни дела, а повеќе
како материјал за карактеристиките на животот на галско-римската
аристократија од крајот на V век и нејзините односи со варварите што
навалувале. Симах е еден од последните беседници. Тој бил убеден
паганин.
Латинската световна книжевност и натаму била паганска. Мито-
лошките сижеа и натаму биле омилени сижеа на иоетите. Но, тие де-
ла задоволувале само тесен круг луѓе.
ГРЧКАТА ВИЖЕВНОСТ (ДОЦНАТА СОФИСТЖА)

Во историјата на грчката книжевност, IV век е одбележан со но-
виот продор на софистиката. По стагнацијата во III век, сега одново
реторските школи се здобиваат со значење. Во нив се образувале идни-
те чиновници, во нив се воспитувале и идните христијански дроло-
ведници.
Софистиката на IV вок, во идеен поглед, е сиромашна. Учителите
по беседништво ги толкувале делата на филозофите и ги анализира-
ле одделните етички поставки. Главното внимание било посветувано
на композицијата на говорот и на надворешните ефекти. Во Атина, во
средината на IV век, предавал Химериј; голем успех во Константино-
пол постигнал Темистиј; но, со најширока популарност се здобил ре-
хорот Либаниј (314-391 г.)- Неговата главна дејност се одвивала во
Антиохија. Во своите говори, што биле упатени до царевите, војско-
водците и истакнатите чиновници, Либаниј ги толкувал најактуелни-
те црашања на своето време. Тој повремено се пројавувал како пане-
гиричар, повремено оддавал пофалби,.понекогаш некого бранел, а
понекогаш укажувал на некое опхптествено зло (на дример, еден од
неговите говори расправа за тоа каква штета на државата и носел
патрокинијот). Либаниј останал приврзаник на паганската религија.
Христијанството му заличувало на иолуварварско лразноверие. He
ro особено го раздразнувале монасите, кои тој ги сметал како непри-
јатели на разумот и на убавината. Либаниј бил обожавател и привр-
заник на Јулијан Апостат и од него бил заштитуван. Тој може да се
смета како еден од доследните дагански беседници и софисти. Ре-
торските школи ее одржувале и во V век, но наставата се карактери-
зирала сб безидејност и шаблонство.
Најистакнатата струја на дериодот на доцното Царство бил
неоплатонизмот.
За негов основател се смета Плотлв (203-269 г.) што се родил и
добил образование во Александрија, а главно живеел во Рим и во Ита-
лија.
Платоновото учење било само основа за Плотиновиот идеалие-
тички систем: во тој систем се комбинирале елементи од разни фи-
лософски системи на античката философија (од Аристотел, од стоича-

рите, питагорејците итн.)- За разлика од класичната философија, во
неоплатонизмот биле засилени мистичните елементи, и тоа сосема во
духот на времето. Неоплатонизмот, во извесна смисла може да се на-
рече рационалистичка теологија. Според учењето на Плотин, прасуп-
стандата на светот ја сочинува божеството, вечното и непроменли-
вото божество што не може да се дефинира. Божеството од себе ја
раѓа свеста, не менувајќи ја притоа својата суштина. Најнизок степен
од создавањето на светот претставува материјата, која Плотин ја за-
мислува како извор на злото, Сетилниот свет, практичната дејност -
имаат мала вредност. Но, човечката душа е на границата меѓу свет-
лината и темнината. По пат на самоусовршување и аскетизам чове-
кот треба да се возвиши до соединувањето со божеството. Вистин-
скиот извор на сознанието не е логичкото мислење, туку екстазата.
Плотиновиот ученик Порфириј (втората половина на III век) го
запишал и го систематизирал учењето на Плотин и се јавил како бра-
нител на паганската религија против христијанството. Во првата по-
ловина на IV век, Сириецот Јамблинзастшш на чело на неоплатони-
стичката школа, обидувајќи се да создаде вистинска иолитеистичка
теологија што ќе ги обедини сите култови на античкиот свет, вклучу-
вајќи го и христијанството. Меѓу образованите пагански кругови во
IV и V век, неоплатонизмот се здобил со извесна популарност. Негов
приврзаник бил и Јулијан Апостат. Во V век во Александрија се здо-
била со лопуларност приврзаничката на неоплатонистичката фило-
софија и голем познавач на математиката - Хшатија што била ра-
стргната од фанатизираната толпа, која во неа гледала противничка
на христијанството. Но, неоплатонистичкото учење, што било теш-
ко за сфаќање и за совладување, останало философија на тесен круг
од паганската аристократија што се стремела да се аистрахира од
современата стварност, да најде мир во задлабочувањето во самата
себеси и истовремено да го оиравда она што во античкото минато
ирететавувало извесна вредност, а кое христијанството го негирало.
Неоплатонизмот востанал против христијанството, но одвреме-
навреме се обидува да ги реши истите прашања и при нивното ре-
шавање ги употребува истите методи како и христијанските теолози.
Поради тоа не е чудно што извесни поставки на неоплатонизмот вли-
јаеле врз христијанската догма.
ХРИСТИЈАНСКАТА КНИЖЕВНОСТ
Големо влијание имала црковната книжевност, како латинската
така и грчката. Нејзината тематика, помалку или повеќе, била опре-
делена: анализа на догматските прашања, оповргнување на учењето
на иаганите и еретиците, прашањата од црковната дисциплина, раз-
ните поуки итн. Писателите биле добро заиознати со реториката; мно-
гу проповеди на христијанските епископи биле составени според пра-

вилата на античкото беседништво.
Четвртиот век е одбележан со развитокот на грчката христијан-
ска реторика. Догматските спорови што наотанале во врска со аријан-
ството биле надворешен поттик што лрждонесол за развитокот на хрн-
стијанската беседничка вештина. Самиот Ариј бил добар беседник и
иоет. Неговиот цротивник, александрискиот еиископ Атанасиј (295-
373 г.) во своите говори ги следел античките примери.
Во втората иоловина на IV век, грчкото христијанско беседни-
штво се здобило со голема суцтилност. Елископот на Каесареја (Ка-
падокиска) —Василиј Велики (331- 379 г.) во младоста учел кај Химе-
риј и Либаниј. Неговите писма и прсшоведи се карактеризираат со
оригиналност во комиозидијата и со жив јазик. Истакнат беседник
бил и Василиевиот пријател Григориј Насијански (338-390 г.). Бле-
скав христијански беседник бил дариградскиот свештеник Јован, по-
додна наречен Златоуст (околу 345-407 г.). Проповедите на Јован пре-
дизвикувале незадоволство како кај високото свештенство така и на
дворот, но тој истовремено бил и мошне популарен. Природната дар-
ба за говорнипггво кај него бшта комбинирана со грижлива обработ-
ка на говорите. Како и врз другите христијански говорниди и врз Јо-
ван, влијание извршила доцната софистика.
Од западните дрковни отди, што лишувале на латински јазик, тре-
ба да се истакне Диоклетијановиот современик Каекилиј Фирмијан
Лактантиј што го напишал големото дело "Божествените установи11
(Divinae institutiones); нему му се ирипишува и расправата 11За смртта
на гонителите" (De mortibus persecutorum), во која се докажува дека
сите оние што ги црогонувале христијаните умреле од насилна смрт.
Плоден писател бил и миланскиот епископ - Амбросиј (околу 335-
397 г.). Неговите дела третирале разни верски прашања: тој давал
толкувања на канонските книги, составувал поуки, пишувал догмат-
ски дела. Во истиот правед се развивала и книжевната дејност на Хие-
роним (околу 348-420) од Стридон (Далматија). Тој е автор на редица
историски дела и нреводи од грчки јазик. Вонредно влијание, како при
животот на писателот така и по неговата смрт, изврпгале делата на
Аврелиј Августин, еггаскоиот на градот Х иион Региј (во Африка) што
живеел од 354 година до 430 г. Августин зад себеси оставил значител-
но книжевно наследство што се состои од ироповеди, писма и распра-
ви со разновидна содржина. Со особена популарност се здобило не-
говото дело "Исцоведи" (Confessiones) во кое Августин ги истакнува
иобудите што го довеле во христијанската дрква и "За божјата држа-
ва" (De civitate dei), едно од најпопуларните дела во Средниот век.
АРХИТЕКТУРАТА И УМЕТНОСТА
Во уметноста на доцното Царство, како и во книжевноста, се
забележуваат дрти на стагнација, но тоа не се манифестира одеднаш,
ниту иак во сите области. Архитектурата од времето на Диоклетијан

и Константин се карактеризира со монументалност и хармоничност.
Тој период не внел нови принципи во градежната уметност, но го раз-
вивал тоа што било наследено од цретходниот период. Диоклетија-
новите терми во Рим ги надминувале термите што ги изградил Ка-
ракала. Константин го украсил Рим со нови градби, но особено вни-
мание му посветил на Константинопол, новооснованата ирестолни-
на. Наследниците на Константин ја продолжиле изградбата на новиот
град. Нов тип на градба претставувал христијанскиот храм чиј што
нрототии, според многу елементи, била старата римска базилика.
Позабележителни се цртите на опаѓање во ликовната уметност.
Скулпторските дретстави на царевите според своите димензии биле
грандиозни. Тие гледачите ги восхитувале со своите димензии, им вле-
вале дочит, ца дури и страв кон претставениот цар; но, во нив немало
мир, едноставност и величественост што биле карактеристични за
скулпторските дела од периодот на Антонините.
Во сликарството и во мозаиците од овој цериод има многу кон-
венционални црти; покрај добро доловените живи црти, се наидува и
на груби претстави што сведочат за опаѓањето на вкусот и за мајстор-
ската вештина.
Истовремено, широко се развива и христијанската уметност. При
разните иагански влијанија се создавале повеќе видови претстави за
Христос, за Богородица и за христијанските светци. Христијанското
сликарство и мозаиците постаино се ослободувале од традиционал-
ните (пагански) облици и добивале оригинални црти. Се јавувале раз-
ни школи на христијанската уметност. Со најголемо значење се здо-
била византиската школа што била под влијание на источно-римски-
те уметнички облици. Особено било важно влијанието на Египет:
египетското иортретно сликарство несомнено се одразило врз визан-
тиската умешност на сликањето икони.
Римската култура имала многувековно минато. За цриврзаници-
те на паганската култура е карактеристичен длабокиот пиетет кон
древноста. Инаку, од христијаните, само мал број ја признавал вред-
носта на старата култура. Фанатичните претставници на хриетијан-
ската хиерархија честопати ги уривале античките сломеници, сме-
тајќи ги за грешно соблазнителство.
ГЛАВА XXXIX
РЕВОЛУЦИЈАТА НА РОБОВИТЕ И ПАЃАЊЕТО

НАРИМСКОТОЦАРСТВО
1. ПОСЛЕДНИТЕ ДЕЦЕНИИИКРАХОТНАЗАПАДНОТОРИМСКО ЦАРСТВО
ВИЗИГОТИТЕ НА ИСТОК ОД ЦАРСТВОТО
Од средината на IV век, позицијата на Царството станувала се по-
нестабилна. Уште царот Валент морал да се судри со нови навлегу-
вања на западните племиња. Од 375-376 година Визиготите (Вестго-
ти), потиснувани од номадските племиња на Хуните, што навалиле од
степите на денешниот Казахстан, измолиле дозвола од царот Валент
за да се населат на римската територија. Валент им дозволил да се
населат во Тракиската диецеза, под услов да го предадат оружјето на
римската управа и да ги извршуваат нејзините наредби.
Но, поради негрижата и злоупотребите на римските чиновници,
тие барања не биле исполнувани. Вештачки создадениот недостиг од
намирници, нивното продавање цо високи цени од страна на римските
чиновници, иретворањето на готските деца во робови - сето тоа до-
вело до востание. На Готите им дале поддршка маси од варвари, робо-
ви и работници што побегнале.од соседните рудници. Разбунтуваните
робови и варвари ги уништиле богатите поседи. Првите судири на
римските труии со востаниците не покажале определени резултати.
Во 378 година против нив тргнал лично царот Валент.
БИТКАТД КАЈ ХАДРИЈАНОПОЛ

До битка дошло кај Хадријанопол. Во неа востаниците ги пора-
зиле римските трупи, а самиот цар загинал на поириштето. Битката
кај Хадријанопол имала огромно светско-историско значење. Исто-
ричарот Амијан Маркелин ја споредува со битката кај Кана.387Но, до-
дека по поразот кај Кана моќната римска Република имала сили да ја
продолжи б.орбата и да победи, дотогаш во 378 година опаднатото
Римско Царство, изнемоштено од борбите со надворешните непри-
јатели и поткопувано од внатрешните противречности, не можело ве-
■ш Amm. Магс., XXXI, 13,19.

ќе да закрепне од тешкиот пораз и тоа се одразило врз целиот ната-

мошен тек на настаните.
БОРБАТА ЗА БЛАСТ И ПОБЕДАТА НА ТЕОДОСИЈ

По смртта на Валент, Гратијан за цар го поставил искусниот вој-
сководедТеодосиј.подоцна нареченТеодосијВелики.Тојбилодшпан-
ски лроизлез. Теодосиј успеал донекаде да ги истисне Готите од ч
Константинопол, но со нив морал да склучи мир, давајќи им ги об-
ластите на Илирија за да се населат. Покрај тоа, Теодосиј се стремел 1:
во сите области да го задврсти никејското учење, чиј што впален при-
врзаник бил. По убиството на Гратијан (382 г.), на залад од Царството
траеле повеќегодишните немири, кои се повеќе ја слабееле римската
држава. Во 392 година, на Запад за цар бил прогласен истакнатиот
чиновник и ретор Евгениј; тој бил последниот цар што се обидел да ја
1
врати старата религија. Одново во сенатот била донесена статуата на
Победата, која според наредбата на Гратијан била отстранета. Биле 11
одржувани итрадидионалните празници, но Теодосиј одбил да го при- А:
знае Евгениј и со својата војска тргнал против него.

Во 394 година, Теодосиј кратко време успеал во своите раце да ја
обедини власта над двата дела на Римското Царство. Во следната,
395 година, тој умрел.
ПОДЕЛБАТА НА ЦАРСТВОТО НА ИСТОЧНО И ЗАПАДНО

Теодосиј бил наследен од синовите: Аркадиј, кој од татка си го
добил на управување Исток, и Хонориј, на кого што му било дадено
Западното Царство. Наследниците на царот Теодооиј биле луѓе со :[I1*\
слаба иницијативност (уште повеќе што Аркадиј при доаѓањето на
престолот имал 18, а Хонориј дури 11 години); тие биле заземени со
дворски интриги и биле под влијание на евојата околина, во која го-
лема улога играле варварите што биле во римска служба. Во Запад-
ното Царство, уште при владеењето на Теодосиј се истакнал Ванда-
лот Стилихон - magister militum, којшто фактички бил владетел на
целото Царство. Теодосиј него го венчал со својата приќерка и на
Аркадиј му го препорачал како најдобар советник. Стилихон бил енер-
гичен војсководец и дилломат што се грижел за одбраната на Цар-
ството. На дворот на Аркадиј, во Константинопол, неограничено вли-
јание имал праефектот на праетории - Галиедот Руфин.
НАПАДИТЕ НА ЗАПАДНОТО ЦАРСТВО

Главна опасност за Царството на север претставувале Визиго-
тите што ги предводел Аларих. Тој најпрвин напаѓал на балканските
Н. А. МАШКИН 590 СГАРИОТ РИМ
области, а потоа, во 401 година, ја нападнал Италија. Стилихон со

него склучил мир, при што Аларих бил должен на Рим да му дава по-
мош во борбата со Цариград. Во 406 година, варварските племиња ја
преминале Рајна и веднаш потоа ја опустсшгале Галија; во разни ме-
ста се појавиле узурпатори. Во 408 година Аларих ја освоил Панони-
ја и Норик, потоа тргнал кон Италија и Побарал пари за својата вој-
ска. Тоа бараше му било задоволено, бидејќи Стилихон повеќе сакал
да се спогоди со Аларих и да го исползува во борбата против узур-
паторите, како и против Цариград; но на дворот на Хонориј цобеди-
ла противничката партија; Стилихон бил соборен од власта и убиен
(408 г.).
АЛАРИХОВОТО ОСВОЈУВАВЕ НА РИМ

Договорот со Аларих, исто така, бнл раскинат. Потоа, Аларих
тргнал во напад на Рим. Готите двапати напаѓале на Рим, а третиот
пат, на 24 август 410 година, Рим бил освоен и ограбен од трупите на
Аларих, на кои робовите им ги отвориле портите. Три дена градот бил
изложен на пустошење. Жителите можеле да се засолнуваат само по
црквите, кои Аларих ги поштедил, иако бил аријанец. Паѓањето на
Рим, врз современиците оставило неизбришлив впечаток. Во некои
места тоа ја предизвикало паганската религија. Во Африка, еписко-
пот Августин, под влијанието на римските настани и враќањето на
цаганските обреди во некои од африканските градови, го напишал
своето ирочуено дело "За божјата држава".
Според мислењето на Августин, Рим бил казнет за своето греш-
но минато. Во тоа дело писателот ја развил мислата за односот меѓу
црквата, вистинската божја држава на земјата, и државата што тре-
бало да биде нејзин заштитник. Поставките на Августин влијаеле врз
шпанскиот ѓакон Оросиј, кој накусо ја изложил делата римска ис-
торија, за да докаже дека паѓањето на Рим било одмазда за старите
злосторства. Но, некои пагански автори, како Рутилиј Наматијан, се
надевале дека ќе воскресне некогашната слава; други цак, како ис-
торичарот Зосим, паѓањето на Рим го сметале како резултат на на-
пуштањето на старата религија.
НАПАДИТЕ НА ХУНИТЕ
Аларих го напуштил Рим. По неговата смрт, Готите отишле во
Галија. Но, изнемоштеното Царство веќе не можело да им се сироти-
ставува на нападите на варварите.
Уште во 409 година, во Шпанија навлегле Вандалите, Свебите и
Аланите и се населиле во нејзините области; во 420 година, Вандали-
те и Аланите се зацврстиле на Пиринејскиот Полуостров, а во 429
година се црефрлиле на африканскиот брег и освоиле голем дел од

Нумидија и од Африка. Во одделни случаи, римските војсководци ус-
пеале да извојуваат победи против варварите, но тие победи не мо-
желе да ја изменат надворешно-политичката ситуација на Царетво-
то. Голема опасност за Римската држава претставувале Хуните. Во
триесеттите години од V век, хунскиот водач Атила ги обединил хун-
ските племиња што скитале по денешните јужноевропеки области на
Советскиот сојуз, по Романија и по Унгарија. Веднаш потоа, тие ос-
воиле некои иодрачја од римските провиндии Панонија и Моесија.
Под изговор дека Валентијан III (425-455 г.) што бил прогласен за
цар набрзо по смртта на Хонориј, не ги задоволил неговите барања,
Атила ја оиустошил Галија. На Каталаунските полиња дошло до же-
стока, но нерешена битка, во која против Атила се борел римскиот
војсководец Аетиј; тој ја предводел војската што била составена
главно од варварски илемиња. Атила ја запрел офанзивата и се вра-
тил преку Рајна. Во 452 година нападнал на Горна Италија. Но, Ати-
ла набрзо ја напуштил Италија и се вратил во областите преку Ду-
нав. Следната година умрел, а неговата држава што била составена од
различни племиња, се распаднала.
ПАЃАМТО НА ЗАПАДНОТО РИМСКО ЦАРСТВО

Во западниот дел од Царството не нрестанувала борбата за цар-
скиот црестол, иако пресудно значење немале царевите, туку варвар-
ските водачи што биле во служба на Рим. Во 475 година, римскиот
иатрикиј Орест го довел на престолот својот син Ромул Августул и во
негово име управувал со државата. Но, против него се побуниле вар-
варските наемници што ги предводел еден Скир - Одоакар. Во 476
година, Орест бил убиен, Ромул Августул бил соборен од власта, а
симболите на царското достоинство Одоакар ги испратил во Цари-
град. Вообичаено е овој настан да се земе како крај на Зададното
Римско Царство.
2. ИСТ0ЧН0Т0 РИМСКО ЦАРСТВО ВО V-VIВЕК

КОДИФИКАЦИЈАТА НА РИМСКОТО ПРАВО
НАДВ 0РЕШН0-П0 ЛИТИЧКАТА СИТУАЦИЈА
Источното Римско Царство, исто така, било напаѓано од варва-
рите во V век, но сепак, доживувало помали потреси од римскиот За-
над. Меѓу царевите имало, иако не еминентни, сепак доволно енер-
гични луѓе; на пример, таков бил Лав I (457-474 година) кој умеел да
се ослободи од моќните војсководци што претендирале да управува-
ат со државата на место царот; покрај тоа тој ги одбил навлегувања-

та на Германите. Царевите во Цариград од Римското Царство го на-
следиле источното ирашање: борбата со Персијците, што била успеш-
но водена во 421 година, била обновена на почетокот на VI век. Таа
траела од 502 до 506 година и завршила со восиоставувањето status
quo.
Од почетокот на VI век, при владеењето на царот Анастасиј (491-
518 г.) на Источното Царство почнале да напаѓаат Словените. Сло-
венските населби, што биле основани на Балканскиот Полуостров,
одиграле голема улога во животот на Источното Царство и придо-
несле за феудализацијата на аграрните односи.
КОДИФИКАЦИЈАТА HA "CORPUS IURIS CIVILIS"

На дворот на источните цареви и натаму било проучувано и
систематизирано римското право; обемното законодавство на доц-
ното Царство барало извесна обработка и систематизација. Во тој
период немало такви правници што би го определиле местото на од-
делните царски конституции во системот на римското право; било
потребно да се создаде барем еден зборник од општообврзни одлуки.
Први обиди за кодификација имало уште при крајот на III и на поче-
токот на IV век. При владеењето на Теодосиј II, една специјална ко-
мисија ги собрала сите конституции што ги нздале Константин и не-
говите наследници, ги систематизирала според содржината, во оддел-
ни случаи го модифицирала текстот, за да го направи пократок и по-
јасен. Тоа издание, со определени празнини, е запазено се до нашето
време и е насловено "Codex Theodosianus1'. Но, овој зборник не ги задо-
волувал потребите на правниците за таков прирачник што би ги содр-
жел сите основи на правото (ius) и методите за негово применување.
Таа задача била решена дури при владеењето на Јустинијан I (527-
565 г.) кој бил еден од најактивните источни цареви. По долготрај-
ната работа на цравниците, бил издаден правниот зборник, кој по-
доцна (во XVI век) го добил името "Corpus iuris civilis".
Тој содржи: 1) "Ивституции"што ги изложуваат основите на рим-
ското право (составени се главно врз основа на "Институциите" на
Гај); но, тој зборник не бил, како што би се изразиле денес, само учеб-
ник, зашто неговите параграфи имале сила на закон. 2) "Дигести"
што содржат фрагменти од делата на класичните правници, кои се
систематски распоредени; во зависност од содржината, фрагментите
се делат на 50 книги, секоја книга се состои од титули што добиле
соодветни наслови, а секоја титула - од Рдделни фрагменти што со-
држат мислења од повеќе правници. 3) "Јустинијавовиоткодекс"шт:о
содржи законодавни одлуки; нив правниците ги ревидирале и го от-
фрлиле тоа што го сметале како застарено. 4) "Јустввијавоввте во-
вели" што цретставуваат дополнение и измена на одредбите што се
содржани во "Кодексот”.
"Corpus iuris civilis" не внесувало во римското право нешто што би

било принципиелно ново; но во него биле отстранети моментите што
би можеле да бидат анахронични, или пак било озаконето тоа што се
потврдило во нрактиката. Така, на пример, исчезнале манкипацијата
и iure cessio како начин на здобивање со нешта, а во врска со тоа во
Кодексот не постои поделба на предметите на res mancipi и на res пес
mancipi; била признавана само писмената стипулација; во значителна
мера била ублажена татковската власт, била забранета продажбата
на децата, а за убивањето на син, на таткото му се заканувала тешка
казна. На смисленото убнство на робот се гледало како на злостор-
ство и сторителот бил казнуван; но, убиството без иремисла, во кое
била вбројувана и смртта ири тепањето, не се казнувало. Во наслед-
ното право било укинато манкипалното завештание што било свр-
зано со излишни формалности, а биле создадеии нови официјални фор-
ми: завештание што било внесувано во судскиот протокол или му би-
ло пренесувано на царот. Конечно, била укината раздиката меѓу агна-
тите и когнатите во врска со завештанието, немало важност ни тоа
дали наследникот бил под власта на завепггателот или бил слободен;
се земал предвид само степенот на сродноста.
Кодификацијата на Јустинијан го завршила развитокот на рим-
ското ираво. "Corpus iuris civilis" било резултат на повеќевековната
работа на правниците; тоа било проучувано и коментирано како во
Средниот, така и во Новиот век. При владеењето на царот Јустини-
јан, се збиднува и вториот важен историски настан: во 529 година би-
ла затворена Атинската академија, доследниот бедем на паганство-
то во античката философија.
ОСВОЈУВАВАТА НА Ш И Н И ЈА Н
Јустинијан го направил доследниот сериозен обид за обновување
на власта на Римското Царство. Неговиот војсководец Велизар успе-
ал да ги поврати Африка и Нумидија, да ја освои Сикилија и по една
уцорна војна, да се зацврсти во Италија; во текот на неколку години
Рим бил во рацете на Византијците. Но, освојувањата во Италија би-
ле краткотрајни. Само Равена и неколку приморски градови остана*
ле во рацете на царот. Во Африка и во Шпанија власта на царот била
ограничена само на неколку подрачја. Војната со Персија, навлегу-
вањето на Аварите и на Словените на североиеток - на царот не му
овозможувале да ги сконцентрира сите сили за борба на Запад. При
владеењето на Јустинијан, во составот на Источното Царство влегле
и териториите на бившото Боспорско кралство, на кои напаѓале Го-
тите и Хуните. По 350-та година нема ни помен за боспорските кра-
леви. Јустинијан ги окупирал тие области, ги обновил старите и из-
градил нови крепости. Владеењето на Јустивнјан може да се земе ка-
ко иоследна етаца од римската историја. Официјално, Царството
продолжило да иостои се до 1453 година, но и во неговото внатрешно
устројство, и во принципите на неговата политика има се помалку

заеднички црти со Рим. Настаните од економскиот и политичкиот жи-
вот на Источното Царство од времето на Јустинијан ја сочинуваат
содржината на историјата на Византија што иретставува составен дел
од средновековната историја.
3. ФЕУДАЛИЗАЦИЈАТА НА РИМСКОТО ЦАРСТВО

Надворешно-иолитичките настани од IV-V век не може да се раз-
гледуваат одделно од содијалните процеси што ое збиднувале во Рим-
СОДИЈАЛНАТА ОСНОВА НА Д0ЦН0Т0 ДАРСТВО

Прашањето за социјалната потпора на власта во додното Цар-
ство не може да се реши еднакво за сите периоди. Додното Царство
претставувало доследно сироведена воена диктатура, и затоа негова-
та главна материјална потпора и натаму била војската. Несомнено е
дека и крупните земјопоседници им давале поддршка на царевите.
Но, на државната управа не ii била доволна само поддршката од
крупните магнати. Законодавните спомениди зборуваат за обидот да
се најде потдора и кај средните слоеви, и во тој иоглед биле постиг-
нати извесни усиеси, особено ако се земе предвид улогата на средни-
те земјосоиственици. Царевите на војниците и на чиновниците им по-
дарувале земја и со самото тоа создавале слој што и давал поддршка
на државната управа. Најпосле, државната управа барала поддршка
и меѓу широките маси население. Законите честопати зборуваат за
заштитата на слободните луѓе од самоволијата на чиновнидите и на
магнатите.
ПОРАСТОТ НА ФЕУДАЛНИТЕ ЕЛЕМЕНТИ

Социјалната основа на Царството, особено на Запад, се повеќе
се стеснувала. Тоа било во врска со порастот на феудалните елемен-
ти. Феудалните односи, во црв ред, настанувале на крупните иоседи,
каде што дотогаш слободните колони се претворале во кметови. Тие
феудални елементи биле присутни и во самиот државен систем на
доцното Царство. На пример, да се присетиме на натуралниот систем
ва даночното задолжување, на натуралниот систем на илаќање на
чиновништвото и на војската, на значењето на огромните царски по-
седи. Но државата, во суштина, и натаму била робовладетелска. До-
волно е да се споредат "Институдиите" на царот Јустинијан со "Ин-
ститудиите" на правникот Гај. Нив ги делат 400 години. Меѓутоа, ко-
т
га станува збор за основните груии на олштеството, меѓу нив нема да

најдеме иринципиелни разлики: "Основната поделба на правата на
личноста - се вели во "Институдиите" на Јустинијан - е содржана во
тоа што сите луѓе или се слободни шга се робови1'.388 Слободните се
делеле на слободнородени и на ослободеници- Развитокот на односи-
те на колонатот тука немал свој одраз. Истото се однесува и на ста-
вот кон робовите. "Институциите” на Јустинијан ги формулираат
приндипите што се карактеристични за развиеното робовладетелско
оиштество.
Иако државата, во својата основа, и натаму била робовладетел-
ска, феудалните односи се повеќе се развивале. Карактеризирајќи ја
нозидијата на доцните колони, Енгелс вели: "Тие, навистина, не мо-
желе да се женат за слободните, а нивните меѓусебни бракови не се
сметале како цолноважни, туку како и кај робовите, само како обич-
но прилежништво (contubernium). Тие биле иретходнидите на сред-
новековните кметови."388
Односите меѓу посесорите и колоните, односите што биле созда-
дени како резултат на иатрокиниите, всушност веќе биле феудални.
Порастот на патрокиниите, зајакнувањето на индивидуалната власт
сведочеле за слабостите на робовладетелската држава. Таа веќе не
можела да ги штити интересите на крулните робовладетелци, така
што тие изнаоѓале самостојна заштита на своите интереси. Оттаму
доаѓа и укрепувањето на вилите, појавата на одредите на букцела-
риите итн. Пред крајот на своето постоење, западната римска дарска
управа се потпирала само врз помалите одреди што се состоеле од
варв ари-на емници.
4. РЕВОЛУЦИЈАТА НА РОБОВИТЕ И КОЛОНИТЕ

Револудионерното движење на робовите и колоните на дочетокот
од владеењето на Диоклетијан било само привремено задушено. Тоа,
наскоро, се развило со нова сила и не прекинувало се до последните
денови на Западното Царство. Може да се иетакнат следните основни
дрти на револуцијата на робовите. Револудијата на робовите се фор-
мирала од редида социјални движења, кои со особена жестокост се
јавувале по цериферните области на Царството, каде што државната
власт била послаба и каде што се уште имало остатоци од поредокот
на дрвобитната заеднида. Движечка сила во тие востанија биле робо-
вите што имале поддршка од колоните. Востаниците им давале по-
мош на варварите што надаѓале на Римското Царство. Тие движења
се јавувале во текот на подолг дериод (од првата доловина на IV до
3"ѕ Institutiones lustiniani, 1,3.

3mF. Engels, Porijekto porodice, privatnog vlasnistva i dtzave, "Naprijed", Zagreb, 1945, стр. 136.
Н. К МАШКИН 596 СТАРИОТ РИМ
крајот на V век) и имале стихиен карактер. Гледајќи субјективно, и

робовите и колоните имале за цел враќање на патријархалниот по-
редок на првобитната заедница, а објективно - тие придонесувале во
уривањето на робовладетелската држава.
Државната управа на доцното Царство ги користела сите сред-
ства за борба против револуционерното движење, но таа во многу
случаи била немоќна. Одделните порази на востаниците не можеле да
го задушат движењето. Против востанатите робови и колони се бо-
реле и самите магнати. За тоа сведочи појавата на одредите на бук-
целариите, укрепените вили итн.
ДВИЖЕБЕТО НА БАГАУДИТЕ
Востаниците се јавувале де во едни, де во други провинции наРим-
ското Царство. Како пример може да се земе движењето на багау-
дите, кое привремено го беше задушил Максимијан, но кое се распа-
лило со нова сила, зафаќајќи ја Галија и Шпанија. Податоци за тоа ни
соопштува веќе споменатиот Салвијан. "Ништо друго - вели тој - не
ги создаде багаудите, туку нашата неправедност и нечесноста на
управителите, нивните кражби и грабежи."380
ДВИЖЕЊЕТО н а а го н и с ти ц и те
Движењето на дониските слоеви од населението најдобро ни е

познато во Римска Африка. Востаниците се нарекувале агонистици-
борци за вистинската вера; противниците на агонистиците, католич-
ките епискоаи, нив ги нарекувале киркумкелѕони, т. е. скитници око-
лу селските колиби.
Главни учесници во движењето биле робовите што биле врзани за
земјата. Востаниците биле поддржувани од зависното и полузавис-
ното берберско население. Идеолошки тие биле поврзани со дона-
тизмот - ригористичкото движење што се формирало тогаш кога со-
борите на епископите и царот Константин го осудиле водачот на тоа
движење Донат. Донатистите ја застапувале несоборливоста на цр-
ковниот систем што се формирал во Африка во текот на два века. Тие
ја бранеле независноста на црквата од државата, а со своето тврдење
дека вистинеката вера е зачувана само во Африка, идеолошки ги оп-
равдувале сепаратистичките тенденции на разните групи од населе-
нието што стенкале под товарот на доцноримската управа. Агони-
3WSalvianus, De gubernatione dei, V, 6.

стиците биле нивното лево крило. Тие себеси се сметале за борци за

вистинската вера. Но, главната острица на таа борба била насочена
против крупните земјопоседници, чиновништвото и свештенството
на официјалната црква што му давало поддршка на Царството и на
неговиот систем. Вооружени со стапови, тие оделе по поседите, ги
ослободувале робовите, ги уништувале должничките доќументи. "Ни-
ту еден посесор - вели противникот на донатистите, Оптат од Ми-
лева - не бил спокоен во поглед на своите поседи. Должничките приз-
наници го губеле своето значење; во тоа времв ниту еден доверител не
смеел да ги бара своите долгови. Сихе ги тероризирале писмата на
оние кои себесигордо сенарекувале "водачина светите". Како носле-
дица на тоа, оние што требало да бидат молени за милост, морале
самите, со смртен страв и со понижување, да се молат за тоа. Секој
брзал, дури и да загуби големи долгови, да се сиаси од насилство и се
сметал за среќен, ако усиее во тоа. Ни патиштата не можеле да бидат
сосема безбедни, бидејќи госиодарите биле исфрлани од колите, та-
ка што тие морале да бегаат пред робовите што ги зазеле местата на
госцодарите; сцоред нивната одлука и варедба, робовите и госиода-
рите ги менувале своите позидии1'.391 Заканувајќи се со тепање, со
иалежи и убиства, тие ги кршеле таблите со имињата на робовите, а
иотоа ги ослободувале. Во 340 година, на чело на востанието биле
Аксидо и Фасир, месните домородци од берберски произлез, како што
впрочем кажуваат и нивните имиња. Двајцата загинале во борбите со
римските трупи. По нив, агонистиците ги собирал Донат - епископот
на градот Багаја. Движењето под раководството на Донат било уни-
штено, множество агонистици загинале, но самото востание целосно
не било задушено. Кон крајот на IV век, во градот Тамугади дејству-
вал епископот Оптат, од кого што трепереле околните земјопоседни-
ци. Тој ги нринудувал трговците да ја делат печалбата со купувачите
и им давал заштита на безимотните. Римската управа испраќала трупи,
кои на агонистиците им задавале одделни цорази и донесувала строги
закони против донатизмот; и покрај тоа, во одделни области, во Ну-
мидија и Мавританија, движењето траело цел еден век (од триесеттите
години на IV век, до триесеттите години на V век). За неговата ната-
мошна судбина, ио вандалските освојувања, не постојат податоци.
И движењето на агонистиците и движењето на багауднте прет-
ставуваат алка во моќниот процес што го нарекуваме револуција на
робовите пгго ги иоткопувала темелите на робовладетелството и го
слабеела Римското Царство. Поддршката што им ја давале робовите
на варварите придонесувала за уривањето на робовладетелската др-
жава; за таквата поддршка има сигурни податоди. Според сведошт-
т Optatus, Ш, 4.
вото на Анијан Маркелин, во 378 година, робовите во борбата со Рим-

јаните им давале поддршка на Вестготите. Во 410 година, робовите му
ги отвориле вратите на Рим на готскиот водач Аларих. Варварите
што навлегувале во римските области, добивале поддршка од страна
на експлоатираните маси.
По тој повод Садвијан вели: "Сите Римјани (што се наоѓаа лод
варварите) имаа само една желба - да не се враќаат одново во римс-
ко поданшлтво. Римскиот плебс таму еднодушно изразува желба и
натаму да му се дозволи да живее со варварите... Значи, нашите бра-
ќа не само што не сакаат да избегаат од кај нас, туку напротив, не
оставаат нас за да избегаат кај нив".392
5. ПРОБЈШМОТ НА ПАЃАЊЕТО НА АНТИЧКОТО ОПШТЕСТВО

ВО ИСТОРИСКАТА ЛИТЕРАТУРА HA XVIII-XX ВЕК
Прашањето за дричините за паѓањето на Римското Царство се
вбројува меѓу најсложените прашања во целата историографија. Ка-
ко што веќе е истакнато понапред, тоа драшање го поставиле и
современиците на паѓањето на Римското Царство. Него го третирале
авторите од цериодот на Ренесансата што укажувале на значењето на
варварските освојувања. Монтескје главната причина за паѓањето на
Римското Царство ја гледал во опаѓањето на римското јунаштво и на
римската едноставност, што било резултат на освојувањата на бо-
гатите источни земји од страна на Рим. Гибон до извесна мера се при-
дружувал кон гледиштето на Монтескје, но се стремел да ја нагласи
деструктивната улога на христијанството, под чие што влијание ис-
чезнал вековниот римски дух. На тоа прашање одговарале и другите
историчари на XVIII век. Во буржоаската историографија на XIX век
имало мошне разновидни обиди за да се одговори на тоа нрашање.
Едуард Мајер го застапувал гледиштето за цикличниот развиток (пред
него слично гледиште застапува и италијанскиот философ Џ. Вико):
антиката поминала низ истите стадиуми на развитокот како и европ-
ското олштество; ло расцутот на капитализмот во периодот на Рим-
ското Царство, одново започнува опаѓањето, враќањето кон натурал-
ното столанство. Таа стагнација е законита, бидејќи капитализмот е
највисок стадиум од развојот на културата; паѓањето на капитализ-
мот може да доведе само до лропаѓање на културата.
Д; . гл историчари се грижеле да ја најдат причината во одделни
историски појави. Така, на пример, Хартман таа причина ја гледал во
с& логолемото намалување на населението. Пелман укажувал на со-
дијалната борба во последните векови од Римското Царство. Макс
Salv., De gubernatione dei, V, 7.
T
Вебер го свртувал вниманието на тоа дека античката култура била

главно "вриморска",нејзиното дродирањево внатрешностана земја-
та и екстензивното ширење, довеле до губење на интензитетот, до
враќањето кон старите, натурални облици на стоианството.
Застадувајќи го истото реакционерно стојалиште, како и Едуард
Мајер, Пелман сметал дека во антиката заедно со капитализмот се
развивале и социјализмот и комунизмот и дека движењата на масите
ја уништиле културата. Близок на неговиот е и погледот на Ростов-
цев393 сиоред чие мислење Римското Царство во иериодот на својот
расцут се дотдирало врз "муникидалната аристократија". Против-
речноста меѓу градот и селото, острата доделба на општеството на
honestiores (угледни) и humiliores (иониски) доведувала до револуција.
Против "буржоазијата" истаиувале масите, селаните од селата и ра-
ботниците од градовите (the paesants in the country and the workmen in the
cities). Изразител на таквата револуција била војската што се состоела
од претставници на дониските кдаси од населението. Нередите од III
век биле вистинска револуција. Источничкиот деспотизам што се пот-
пирал врз војската, бирократијата и селанството, не можел да го спре-
чи пропаѓањето на античкиот свет. Ростовцев смета дека пгарењето
на културата доведувало до намалување на нејзиниот интензитет. Тој
своето дело го завршува со ирашањето: "Штом ќе почне да проднра во
масите, не е ли секоја цивилизација осудена на продаст".394 Според
тоа, и Ростовцев го застаиува реакционерното гледиште, уште дове-
ќе што неговото идентификување на нередите од III век со социјална
револуција е реакционерно и во основа неправилно.
Некои иследувачи укажувале на извесни долитички дричини. Спо-
ред Белох,395трагична улога одиграло тоа што Римското Царство го
дроголтало грчкиот полис. Хејтланд396 укажувал на тоа дека Римско-
то Царство не било сдособно да ги ангажира масите за државната
удрава; бројот на луѓето што учествувале во државната управа се по-
веќе се намалувал, а дретставничкиот облнк на управување не бил
дознат. Фереро свртувал внимание на дреминот на власта според
наследството од Марко Аврелиј на Комод, како на факт од вонредно
значеше. Со самото тоа, сенатот го губел своето доранешно значење
и авторитет, а врз авторитетот на таа древна институција се теме-
лела моќта на римската држава. Една друга околност како пресуден
фактор за даѓањето на Царството лриведува Корнеман397: според не-
говото мислење, Августовото намалување на римската погранична
■
’ш Rostovtzeff М., The social and economic Histoiy of the Roman Empire, Oxf., 1926, p. 440.
Ibid., p. 487.
m Beloch, Der Verfall derantiken Kultur, Hist Zeitsohrift, 84, J900,8.1.
356Heitland, The Roman Fate.., Cambr. 1922.
BJ Komemann, Das Problem des Untergangs der antiken Welt. in Vergangenheit und gegenwart, 1922.
војска претставувало пречка за неопходната и сигурна заштита на

Царството.
Претходникот на фашистичките теоретичари, О. Зек398, главна-
та причина за пропаста на Рим ја гледал во се иоголемото истребу-
вање на "најдобрите луѓе1'. Уништувањето на аристократијата и ши-
рењето на културата во масите, го водело Римското Царство кон стаг-
надија, а германските ллемиња кои тогаш навлегувале биле полни со
животна енергија.
Германските фашисти тврделе дека римското владеење довело до
мешање на расите, до губење на расната чистота, тдка што победата
на Германите, "чистокрвните Ариевци", претставувала добеда на по-
в и с о к и о т , "владеачкиот" принцип. Мешањето на расниот тип, како
причина за паѓањето на Римското Царство, го признавал и американ-
скиот историчар-економист Тени Франк.399
Меѓутоа, мешањето на разните етнички груии не го слабеело Цар-
ството, туку го јакнело, затоа што меѓу ослободениците (кои иовеќе
од другите може да се вбројат во мешаниот тип), имало најмногу ак-
тивни луѓе што играле голема улога во стоданскиот живот на Цар-
ството. Што се однесува до варварските напади, треба да се додвлече
дека не напаѓале само германските племиња (Германите), туку и дру-
гите народи: сарматските племиња, Аланите, а од VI век и Словени-
те. Според тста, погледите на фашистите во основата се погрешни и
им противречат на сите историски закони. Кога станува збор за дру-
гите гледишта, тие донекогаш дравилно ја забележуваат определе-
ната страна од историскиот продес (се поголемиот недостиг од луѓе,
фактот што Царството т о проголтало долисот итн.), но неа ја сме-
таат како причина, додека таа, меѓутоа, е последица.
Класидите .на марксизмот-ленинизмот утврдиле дека промените
во одштествениот живот биле сврзани со развитокот на производни-
те сили и производствените односи.. Античкото општество било ро-
бовладетелско одштество, и во развитокот на противречностите што
се карактеристични за робовладетелскиот начин на ироизводство се
кријат причините за дродаѓањето на античкиот свет. Тие дротивреч-
ности довеле до револуцијата на робовите. Револудијата на робовите
иридонесла Рим повеќе да не биде во состојба да им се спротиставу-
ва на нападите на варварските нлемиња, кои во средината на V век ја
освоиле целата територија на Римското Царство.400
Паѓањето на Римското Царство било следено со процаѓање на
цроизводните сили, со опаѓање на културата, но во робовладетедско-
то одштество на додното Царство, веќе достоеле темелите на ново-
то општество, феудалното ошптество, што било поцрогресивно од
робовладетелското.
ш Seeck, Geschichte des Untergangs der antiken WelL I - IV, 1922.

m Frank, Race mixture in the Roman Empire, Amer. hist. Review, 21,1916.
■*“ ...’ Сите 'BapBaprf ce обединиле против заедвичкиот непријател и ro плеснале Рим од земја".
N O M IN A *
Латински Класнчен Традиционален

изговор изговор
Ammianus Marcellinus Амијан Маркелин Амијан Марцелин

Cintia Кинтија Цинтија
Caecilianus Каекилијан Цецилијан
Cloelia Клоелија Клелија
Constantius Константиј Констанциј
Decebalus Декебал Децебал
Decimus Junius Brutus ' Деким Јунин Брут Децим Јуниј Брут
Decimus Junius Juvenalis Деким Јунин Јувенал Децим Јуниј Јувенал
Dio Cassius Cocceaianus Дион Касиј Кокејан Дион Касиј Кокцејан
Diocletianus Диоклетијан Диоклецијан
Gaius Caesar Caligula Гај Каесар Калигула Гај Цезар Калигула
Gaius Calpurnius Piso Гај Калпурниј Писон Гај Калпурниј Пизо
Gaius Mus Caesar Гај Јулиј Каесар Гај Јулиј Цезар
Gaius Lutatius Catullus Гај Лутатиј Катул Гај Лутациј Катул
Gnaeus Naevius Гнај Наевиј Гнеј Невиј
lulius Civilis Јулиј Кивилис Јулнј Цивштс
Licinius Ликиниј Лициниј
Lucianus Лукијан Луцијан
Lucilius Лукшшј Луцилиј
Lucius Anaeus Seneca Лукиј Анаеј Сенека Луциј Анеј Сенека
Lucius Cornelius Cinna Лукиј Корнелиј Кина Луциј Корнелиј Цнна
Lucius Cornelius Scipio Лукиј Корнелиј Скипион Луциј Корнелиј Сципио
Lucius Licinius Lucullus Лукиј Ликиниј Лукул Луциј Лициниј Лукул
Lucretia Лукретија Лукреција
Maecenas Маекена Мецена
Marcus Aemilius Lepidus Марк Аемилиј Лепид Марко Емилиј Лепид
Marcus Caelius Rufus Марк Каелиј Руф Марко Келиј Руф
Marcus CocceiusNerva Марк Кокеј Нерва Марко Кокцеј Нерва
Marcus Porcius Ceto Maior МаркПоркиј КатонМајор Марко Порциј Като Мајор
Marcus Terentius Varro Марк Терентиј Варон Марко Теренциј Варо
* Овде се наведени само имињата £ито имаат различен изговор според класичвиот и
траднционалниот начин. Заради честото користење на истите имиња тие се приложени по
еднаш, за да се избегнат непотребните повторувања (бел. ред.)
Marcus Tullius Cicero Марк Тулиј Кикерон Марко Тулиј Цицеро

Marcus Vaierius Martialis Марк Валериј Мартијал Марко Валериј Марцијал
Maxentius Максентиј Максенциј
Poetelius Поетелиј Петелиј
Publius Aelius Hadrianus Публиј Аелиј Хадријан Публиј Елиј Хадријан
Publius Cornelius Tacitus Публиј Корнелиј Такит Публиј Корнелиј Тацит
Publius Mucius Scaevola Публиј Мукиј Скаевола Пубдиј Муциј Сцевола
Publius Sulpicius Rufus Публиј Сулпикиј Руф Публиј Сулпициј Руф
Quintus Caecilius Metellus Квинт Каекшшј Метел Квинт Цецилиј Метел
Quintus Horatius Flaccus Квинт Хоратиј Флак Квинт Хорациј Флак
Scipio Aemiiianus Скипион Аемилијан Сципио Емилнјан
Sextus Propertius Секст Пропертиј Секст Проперциј
Titus Flavius Domitianus Тит Флавиј Домитијан Тит Флавиј Домицијан
Titus Lucretius Carus Тит Лукретиј Кар Тит Лукредиј Кар
Titus Maecius Plautus Тит Макиј Плаут Тит Макциј Плаут
Titus Tatius Тит Татиј Тит Тациј
Valerius Lucinianus Licinius Валериј Лукивијан Ликиниј Валериј Луцишјан Лицишј
Vercingetorix Веркингеторикс Верцингеторикс
604
РЕГИСТДР
IN D E X IU R U M
РЕГИСТАР H A ПРАВА
Iu re c e s s io - 1 3 5 , 5 9 3 I u s h o n o r u m - 1 3 1 ,4 2 6
l u s - 1 0 1 ,1 0 7 Iu s im a g in u m - 1 7 9 , 2 0 7
l u s a g e n d i c u m p a t r ib u s - 1 2 5 I u s in t e r c e s s i o n i s - 1 2 5 ,2 5 6
Iu s a g e n d i c u m p le b e - 125 I u s n a t u r a l e - 3 6 8 ,5 3 8
Iu s a u x ilii - 125 Iu s o b lig a tio n is - 1 3 5
Iu s c e n s u s - 5 8 7 Iu s o r ig in is - 5 7 8
I u s c i v i l e - 3 7 2 , 4 9 1 ,5 3 7 Iu s p r e n s io n is - 1 2 5
Iu s c o m m e n d a tio n is - 3 3 1, 38 1 I u s p r o v o c a t i o n i s - 8 7 , 1 0 6 , 1 3 3 , 2 2 2 , 3 8 2 ,3 9 1
I u s c o m m e r c i i - 1 1 4 ,1 3 1 , 5 7 8 Iu s Q u ir itiu m - 1 3 6
I u s c o n n u b i i - 1 1 4 , 1 3 0 ,1 3 1 , 5 7 8 Iu s re sp o n d e n d i - 5 3 6
Iu s fa m ilia e - 1 3 5 I u s s u f f r a g i i - 131
Iu s fe t ia le - 12 7 Iu s u te n d i e t a b u te n d i - 371
Iu s g e n tiu m - 3 6 8 , 5 3 7 Iu s v it a e a c n e c is - 8 9 ,1 8 8
605 РЕГИСТАР
IN D E X L E G U M
РЕГИСТАР HA 3 АКОНИ
Leges Appuleiae - 239 Lex Julia (5 9 г.п .н .е.) agraria - 303

Leges Corneliae - 256 Lex Julia de civitate danda (90 г.н .е.) - 245
Leges Juliae - 381 Lex Julia de maritandis ordinibus - 383
Leges Juliae de adulteriis coercendis - 383 Lex Julia de repetundis - 3 0 3 ,3 2 9
Leges Liciniae - Sextiae - 1 2 0 ,1 3 0 ,2 1 6 Lex Julia municipalis - 329
Leges provinciae - i 75 Lex Manciana - 4 7 4
Leges Semproniae - 2 1 5 ,2 2 1 ,2 2 7 L ex M anilia - 2 8 3 ,2 8 4 ,2 9 0 ,3 0 3
Leges Sulpiciae - 249 L e x O g u ln ia -1 2 1 ,1 2 7 ,1 2 8 ,1 9 6
Leges XII tabularum - 20, 53, 89, 106, 107, Lex Ovinia - 1 2 4
1 0 8 ,1 0 9 , 1 3 4 -1 3 6 ,1 9 5 ,4 5 2 Lex Papia Poppea - 384
Legis actio sacramento - 136 Lex Plautia Papiria - 245
Legis actiones - 1 2 1 ,1 3 6 ,3 6 9 Lex plebeive scitum - 123
Lex A elia Sentia - 385 Lex Poetelia - 1 2 0 ,1 3 5
Lex Antonia de permutatione provinciarum - L ex Publilia - 1 2 4
1 9 3 ,3 4 0 Lex Rubria - 2 2 4 ,2 2 6
Lex Aurelia - 2 7 9 ,2 8 0 L ex Sempronia agraria - 216, 217, 222, 223,
Lex Calpurnia -1 7 6 228
Lex C an u leia- 109 Lex Sempronia de colon is deducendis - 223-
Lex Cassia - 330 225
Lex Claudia - 180 Lex Sempronia de provincia A sia - 223
Lex de imperio Vespasiani - 451 Lex Sempronia frumentaria - 222
Lex Fufia Caninia - 385 Lex Sempronia indiciaria - 223
L ex Gabinia - 2 1 4 ,2 8 1 ,2 9 0 L exT arp eiaA tern ia- 106
Lex Hadriana - 474 Lex Thoria- 3 5 ,2 2 8 ,2 2 9
Lex Hortensia - 1 2 2 ,2 5 5 Lex Valeria de imperio - 255
Lex Icilia - 106 Lex V ilia annalis - 1 8 1 ,1 8 2
IN D E X N O M IN U M
РЕГИСТАР HA ИМИЊА
A
А б д е р а , град во Ш панија - 1 4 0 А др ија, л аткнска к олон и ја в о П и к ен ум -
А б р п т , град в о М оеси ја. Б ж тката кај А . - 115
542 А дхер бап , внукна пум идискпоткрал М а-
А в а р и -5 9 3 синиса -2 3 1
А в ар и к , гр ад в о Галија - 314 А ег а т ск и О сгров н . Б и т к ата кај А . О . -
А в густ, д а р . Гај Јулиј К а еса р Октавијан. 143
Б о р б а за в ласг п о см ртта н а К аесар - А е к в и - 8 3 , 106, 111-113, 115
3 3 9 -3 4 6 ,3 4 8 -3 5 2 ,3 66, П рин к ип атн а А . А ел и ј Л ам придиј, и стори ч ар - 28
-3 7 7 -3 9 4 . Н ад в о р еш н а п олитика н а А . А ел и ј С партијан, и стори ч ар - 28
- 394-400. К ул тур а в о в р ем е н а А . - А ел и ја К ап и толи н а, к олон и ја - 465
405-414. В и д н и ст о так а - 16 ,2 0 ,2 3 ,2 6 , А ел и јан , водач н а багауди т е - 5 5 0 ,5 5 7
27, 31, 49, 50, 54, 55, 60, 335, 402-405, А ем ш ш ев ц и , р о д - 128, 1 7 9 ,1 8 0 ,1 9 3
4 1 4 -4 2 1 ,4 2 3 ,4 2 5 ,4 2 8 ,4 3 4 ,4 4 2 -4 4 5 ,4 5 1 , А ем ш гај Л еп и д, М ар к , коноул 78 г. пр.
4 5 7 .4 5 8 .4 6 2 .4 7 7 .4 8 7 .4 9 2 .4 9 3 .4 9 6 .5 0 4 - н. е.- 26 9 -2 7 1 ,2 7 8
5 0 6 ,5 3 4 ,5 3 6 ,5 4 3 ,5 5 5 ,5 6 4 ,5 9 9 А ем ш ш ј Л еп и д, М ар к , к он сул 42 г. пр.
А в густи н , еп п ск оп во Х и п о н - 3 0 ,3 1 ,5 4 , н. е ., трнум вир - 3 3 7 ,3 3 8 ,3 4 2 ,3 4 6 ,3 4 9 ,
5 8 3 ,5 8 6 ,5 9 0 415
А в ен ти н , ри д - 8 5 ,9 8 ,1 0 6 ,2 0 4 ,2 2 6 А ем ил иј П аул , Л укиј, к он сул 21 6 г. пр.
А в идн ј К аснј, в ојск ов одец - 468-470 н. е , - 1 5 1 ,1 5 2
А в и т Б аси јан В ариј. В и д и Е л агабал . А ем илиј П аул, Л укиј, к онсул 182 и 168 г.
А врелж евци, р о д - 290 пр. н. е. - 1 6 6 ,1 7 2
А врелиј А нтонпн, М арк. В и ди Каракала. А ем ил иј С каур, М ар к , консул 1 1 5 и 1 0 7 г .
А вр ели ј В ш стор, С ек ст, истори чар - 28 пр. н. е. - 242
А в р ели ј К о т а , М ар к , к онсул 74 г. пр. н. е. А е н е ја - 9 ,2 6 , 8 4 ,2 9 0 ,4 0 7 ,4 0 8 , 4 1 2 ,4 1 6 ,
- 2 7 9 ,2 8 3 417
А вр елп ј М ар к , цар - 2 3 ,2 7 ,4 6 7 -4 7 0 ,4 7 3 , А еск ул ап . Х р ам на А . - 173. О стр ов А . -
4 7 5 .4 8 9 .5 0 0 .5 0 4 - 5 0472
6 ,5 2 2 ,5 2 7 ,5 5 6 ,5 9 4
А в р ели јан, ц ар - 2 7 ,5 4 4 -5 4 6 ,5 5 0 ,5 5 5 ,5 5 9 А ет и ј, в ојск ов одец - 591
А в сон н ј, Д ек и м М агн о, п о е т - 583 А ет н а , вулкан в о Сикш ш ја - 7 0 ,4 6 3
А гр и ген т (А к р аган т), град на Сикш шја А е т о л с к и сојуз - 1 4 5 ,1 5 3 , 1 6 0 ,1 6 2
- 1 4 2 ,1 5 3 А е т о л ц и - 1 6 2 ,1 6 4
А гр н п а, М ар к Випсаниј А гр и п а, војско- А зн ја - 1 9 ,2 5 3 ,2 6 6 ,2 6 8 ,2 7 1 ,2 8 2 ,2 9 0 ,3 2 6 ,
в о д е ц - 2 6 ,3 4 5 ,3 4 9 ,3 8 9 ,3 9 5 ,4 0 1 ,4 1 6 , 4 7 4 ,5 7 0
4 1 8 ,4 2 0 ,4 2 3 А зи ја, М ала - 7 4 ,7 6 ,1 5 9 ,1 6 4 ,1 6 5 ,2 2 0 ,2 4 7 ,
А гр ш ш н а П о м л а д а та, ж е н а на ц а р о т 2 5 3 ,2 6 4 ,2 8 2 ,3 5 8 ,4 5 7 ,4 5 8 ,4 8 2 ,5 0 8 ,5 3 5 ,
К лавдиј - 4 2 7 -4 3 0 ,5 0 0 546
А гр ш ш и а П о ст а р а та, ж е н а н а Германжк А зи ја .п р о в и н ц и ја -1 7 4 ,2 2 1 ,2 4 8 ,2 4 9 ,2 5 3 ,
- 4 2 0 ,4 2 3 2 7 1 ,2 8 3 ,2 8 4 ,3 0 3 ,3 2 3 ,3 4 4 ,3 5 0 ,3 8 1 ,4 5 0 ,
А д в а ту к а - 309 469
А д и а б еи а , о б л а ст в о п р едн а А зи ја - 458 А зн ја , С р едн а - 310
А д р и ја , етр ур ск и гр ад - 80 А зи ја р х - 480
А к ви л еја, римска колонија в о С еверна А н ти гон и ди , м ак едон ск а кр алск а дина-

И тали ја - 2 3 5 ,4 8 7 ,5 4 1 с т и ј а - 158
А к вш ш ј, М анпј, к он сул 101 г. пр. н. е . - А н ти ј, град в о Латиј - 132
2 3 8 ,2 4 8 А н тил иј, л и к тор - 226
А к вн н , град во И тали ја - 498 А н тнн ој - 4 6 3 ,5 0 6
А кви танц и - 3 0 6 ,3 0 9 Адггжнопол, гр ад в о Е ги п ет - 4 6 3 ,4 7 8
А к си д о , в о да ч на агони стнц и те - 597 А н т и ох. В и д и Е внус.
А к тиј, 'рт. Б и тк а та кај А . - 3 5 1 ,4 0 8 ,4 1 0 А н т и о х III С ириски - 159-165
A quae Sextiae, р н м ск а п р ови н ц и ја в о А н т и о х IV Е п н ф ан - 1 6 8 ,2 0 6
Н а р б о н ск а Галија - 230. Б и тк ата кај А н ти охи ја Сирнска - 2 8 ,2 9 ,4 2 0 ,4 8 3 ,5 2 7 ,
А .С .- 2 3 5 5 4 2 ,5 8 4
А л ам ан н - 5 3 3 ,5 4 2 -5 4 4 ,5 4 6 ,5 6 3 ,5 7 1 А ати сти ј Л а б е о н , М ар к , правник - 536
А л а н и - 4 6 7 ,5 9 0 ,6 0 0 А н тон и ј, Гај, к он сул 63 г . пр. н. е . - 292
А л а р и х , к рал на В и зи г о т и т е - 30, 589, А н тон и ј, Л ук и ј,к он сул 41 г. п р .н . е . -3 4 0 ,
5 9 0 .5 9 8 345
А л б а Л он га, град в о Латиј - 8 3 ,8 5 ,8 7 А н тон и ј, М ар к , к онсул 99 г. пр. н. е ,, б е -
А л б а н ск и п л а н и н и (о к о л у г р . А л б а Л о н - седн ик и правник - 2 5 1 ,3 5 8
га) - 7 1 ,8 3 А н т он н ј, М ар к , в а р о д ен т р и б у н 4 9 г. пр.
А л б а н ц н , кавкаско п л ем е - 285 н. е., к он сул 4 4 г. пр. н. е., триум вир -
А л ек са н д а р II, еш п ет ск и к рал - 305 2 6 ,3 2 0 ,3 2 4 ,3 2 5 ,3 3 1 ,3 3 7 -3 5 2 ,3 5 9 ,3 7 8 ,
А л ек са н д а р М ак едонскн - 1 5 9 ,1 6 0 ,2 8 7 , 3 9 0 ,3 9 9 ,4 0 0
3 1 1 ,3 2 2 ,3 5 8 ,4 3 3 ,4 5 8 ,4 6 7 ,5 0 4 ,5 3 3 ,5 7 2 А н т о ш ј П р и м ус, в ојск ов одец - 436
А л ек са н д а р С ев ер , цар - 5 3 4 ,5 3 5 ,5 4 0 А н тони ј С атурнин, Лукиј - 454
А л ександр и ја, град в о Е г и п е т - 2 2 ,2 5 ,3 5 , А н т он и н П и ј, д а р - 2 3 ,4 6 5 -4 6 8 ,4 7 2 ,4 8 7 ,
3 2 3 ,3 3 0 ,3 4 6 ,4 2 4 ,4 3 6 ,4 7 0 ,4 8 3 ,4 8 4 ,4 8 5 , 5 0 4 ,5 0 6 ,5 2 3 ,5 2 7
5 3 3 ,5 6 7 ,5 7 6 ,5 8 4 А н тон и н и , династија: в р ем е н а А н т он и -
А л ек сан др и ск а војна - 1 4 ,3 2 2 ,3 5 3 н и хе - 2 6 ,3 9 ,4 9 ,3 2 9 ,4 5 6 - 4 7 1 ,4 7 7 ,4 7 9 ,
А л еси ја , град в о Галија - 315 4 8 2 ,4 8 3 ,4 8 5 ,4 8 9 ,4 9 0 ,4 9 2 ,5 0 0 ,5 0 2 ,5 0 4 ,
А л за с-3 0 8 5 2 7 ,5 3 4 ,5 3 7 ,5 4 6 ,5 4 9 ,5 5 5 ,5 8 7
А л и ја , п р и т о к а н а Т и б а р - 113 А н хи с, т а т к о н а А е н е ја - 408
А л о б р о ж а н и - 2 9 6 ,2 9 7 А п ам еја, гр ад в о Сирија - 165
А л п ск и П лан ш ш - 7 0 ,7 4 ,7 5 ,8 0 ,1 1 2 ,1 4 8 , А п е н и н с к и П л а н и н н -7 0 ,7 1 ,8 2 ,1 1 2 ,1 4 9
1 4 9 ,2 3 0 ,2 3 1 ,2 7 3 ,2 7 4 ,3 9 5 ,4 3 6 ,4 3 8 А л ен и н ск и П о л у о стр о в - 69-72, 81, 82,
А м а н д , водач н а б агаудн те - 5 5 0 ,5 5 7 1 1 9 ,1 8 6 ,3 4 4 ,3 9 0 ,4 4 0
А м б р о си ј М илански, еп и ск оп - 5 7 3 ,5 8 1 , А п ијан , н стори ч ар - 2 5, 26, 50, 191, 215,
5 8 3 ,5 8 6 2 1 8 ,2 2 3 ,2 5 7 ,2 7 2 ,2 7 4 ,5 0 4
А м и јанМ арк елин , исгор и чар -2 8 -30,572, А п олн н ар п ј С идониј,.п и сател - 43, 576,
5 7 7 .5 8 3 .5 8 8 .5 9 8 584
А м и т ер н , град в о И тали ја - 14 А п о л о н , б о г - 9 9 ,4 1 4 ,4 1 5
А м ул и ј, л еген д а р ен к рал н а А л б а Л он - А п ол он и ј о д Т и ан а - 509
г а -8 4 А п ол он и ја, град в о И лирија - 339
А н а л и с г п - 9 ,1 3 ,1 7 ,2 7 ,3 1 ,1 1 9 А п ул еј о д М адаура, п и сател - 64, 496,
А н астасиј, цар - 5 7 8 ,5 9 2 4 9 9 ,5 0 3
А н д р и ск (Фшгап Л аж н и от) -1 7 3 А п ул еј С атурнин, Л укиј, н а р о д еи тр и -
Аноај М и лон , Тшг, н а р о д е а т р и б у н 57 г. б у н - 2 3 9 -2 4 1 ,2 4 9 ,2 9 4 ,2 9 7 ,2 9 9
пр. н. е . - 3 0 9 ,3 1 7 ,3 1 8 ,3 2 4 А п ули ја, о б л а ст в о И тали ја - 71, 73, 74,
А н к М аркиј, рим ски крал - 86, 8 7 ,9 1 117, 1 5 0 ,1 5 1 ,2 1 1 ,2 4 3 ,2 7 4 ,2 7 5
1
А нкиј, в о ен а б а за в о в р ем е на Ран. Р е- А л у л д и - 114
п у б л и к а - 132 А р аби ја - 4 5 8 ,4 6 9 . Arabia Felix - 4 0 0 ,4 6 1
А н к о н а , гр ад в о П и кен ум - 2 5 1 ,3 4 4 А р а в сон ,гр ад в оН ар бон ск аГ ал и ја. Б ит-
А н т и го н Г он ата, м ак ед оп ск и крал -1 5 8, к ата кај А р а в со н - 235
А р в ал ск н бр аќ а - 100
• I
160
I 1
А р в ер н и - 2 3 0 ,3 1 4 А т а л III, п ер гам ск и крал - 1 7 4 ,2 1 7 ,2 2 0

А р г , град на П ел о п о н е с - 117 А тан аси ј А л ек сан др и ск и , ехш скоп - 568,
А р д а ш и р (А р так сер к с), п ер сиски цар - 5 7 1 ,5 8 2 ,5 8 6
• 5 3 5 ,5 4 2 ,5 4 3 А т а р г а с - 2 1 2 ,5 0 9
А р ел а т а , гр ад во Галија - 486 А т е ј К а д и т о н , правник - 5 3 6 ,5 3 7
А р е с , грчки б о г н а војната -1 9 6 А т е л а , град в о К ам п ави ја - 200
А р ет и ј, гр ад в о Е трурија - 1 4 9 ,4 3 9 А т е н а , бож и ц а -1 9 6
А р и ј, александриски свеш тен ик - 568, А т е н и о н , в одач н а в о ст а н и ет о н а р о б о -
586 в и те в о Сикш ш ја - 238
А р и јан , истори ч ар - 504 А тш с. В и д и П ом п он и ј А ти к .
А р и м а н -5 1 0 А т и к а, о б л а ст в о Грција - 2 1 4 ,2 3 8 ,2 5 2
А р и м и н , град в о У м бри ја - 1 4 9,345 А т н л а, в о д а ч н а Х у н и т е - 591
А р и о в и ст , водач на С в еби те - 308 А ти л и ев ц и , р о д - 1 2 9 ,1 4 2
А р и ст и д , христијански а п о л о г ет - 523 А тилиј Р егул , М а р к , к он сул 256 г . пр.
А р и ст и д , А ел н ј, бсссд н и к и ф н л о с о ф - н. е . -1 4 3
4 6 6 ,5 0 3 ,5 2 3 А т и н а - 2 3 ,5 6 ,1 4 5 ,1 6 0 ,1 6 1 ,1 7 4 ,1 8 1 ,2 0 6 ,
А р и с г о н - 2 4 8 ,2 5 2 2 4 8 ,2 5 7 ,3 5 6 ,4 0 9 ,4 1 2 ,4 9 9 ,5 4 4 ,5 8 4
А р и стони к , водач на в остан и ето во А т и с - 1 9 8 ,5 0 9
П ер га м - 1 7 4 ,2 20 А т л аск и П лан и н и - 70
А р и с т о т е л , хел ен ск и ер уд и т - 1 4 0 ,5 8 5 А т р о п а т ен а Ф рааспа, гр ад в о М еди ја -
А р к ади ј, ц ар - 5 8 1 ,5 8 3 ,5 8 9 350
А р к ади ја, о б л а ст н а П е л о п о н ес - 1 0 А у ск у л , град в о А п ули ја. Б и тк ата кај А .
А р л , гр ад в о Галија - 567 -1 1 7
А рм и н иј, в о д а ч н а Х ер у ск и те - 397 А у ф и д , р ек а в о А л ул и ја - 151
А р н о , р ек а - 1 4 9 А ф р ан и ј Б )ф , С ек сг, п р а еф ек т н а п р ае-
А р п ш , град в о Латиј - 233 т о р и ја -4 3 0
А р т а б а н V , партски крал - 542 А ф р и к а , Н о в а - 325
А р т а к сер к с. В и д и А р дапш р . А ф р и к а , провинција - 1 7 2 ,1 7 3 ,2 7 0 ,2 9 1 ,
А р т е м и д а -1 9 6 3 2 5 ,3 4 6 ,3 8 1 ,4 0 0 ,4 3 4 ,4 6 8 ,4 7 4 ,4 7 6 ,4 8 0 ,
А р х ел а ј, војск ов одец н а М и три дат VI 4 8 4 -4 8 6 ,4 8 9 ,4 9 0 ,4 9 5 ,5 0 7 ,5 2 3 ,5 3 0 ,5 4 1 ,
Е в п а то р - 252 5 4 2 ,5 5 0 ,5 7 7 ,5 9 0 ,5 9 1 ,5 9 3 ,5 9 6
А р х и л о х , п о е т - 365 А ф р и к а ,С е в е р н а - 1 0 ,2 5 ,2 8 ,3 4 ,1 1 7 ,1 3 9 ,
А р х и м е д - 1 1 ,1 5 3 1 4 3 ,1 4 8 ,1 5 4 ,1 5 5 ,2 2 4 ,2 2 5 ,2 3 1 ,2 3 2 ,2 5 0 ,
А р ш ак и ди , династија н а партск и к р ал е- 2 5 4 ,2 66,2 7 8 ,3 2 6 ,4 0 7 ,4 2 7 ,4 8 5
в н - 3 1 0 ,5 4 2 А ф р о д н т а -1 9 6
А са н д а р - 323 А хај, в о д а ч н а в о сга н и ет о н а р о б о в и т е
А сел и о н , п р а ет о р - 249 в о С ш ш л и ја -2 1 3
А сш ш ј П о л и о н , Гај, к онсул 40 г. пр. н. е. А х а ја , провинција - 2 4 ,5 6 ,4 6 6 ,5 4 2 ,5 5 0
- 2 6 ,4 0 7 ,4 9 6 А хајск и сојуз - 10, 1 4 5 ,1 6 0 ,1 6 2 ,1 6 7 ,1 7 4
А си си , град в о У м бр и ја - 412 А х а јд и -1 6 0 ,1 6 4 ,1 7 4
А ск л еп и ј -1 9 6 А х ем ен и д и , п ер си ск а ц ар ск а динасгија -
А ск у л , град в о П и к ен ум - 2 2 1 ,2 4 3 2 4 7 ,2 8 2 ,3 1 0 ,5 4 2
А ст у р и - 3 9 4 ,3 9 5 А х и л , у зур п ат ор в о в р ем е н а Д и ок л ет и -
А т а л I, п ер гам ски 1ф а л - 4 5 ,1 5 3 ,1 6 2 јан - 563
А т а п II, п ер гам ски к рал - 173 •
Б
Б а а л - 1 4 0 ,4 9 5 Б а би л он ц и - 77
Б а б и л о ш ја - 458 Б а г а у д и - 5 5 7 ,5 5 8 , 596
Б а к т р и ја -3 1 1 Б о а сје - 49
Б а л б и н , ц ар 5 4 1 ,5 4 2 Б овди к а, к р ал и д а н а И к ен и т е - 432
Б а л еар ск и О сг р о в и - 231 БоЈотија, о б л а ст в о Грција - 252
Б а л к а и с к н П о л у о сг р о в - 6 9 ,7 1 ,1 6 0 ,1 6 3 , Б о к х , м авританскн крал - 2 3 3 ,2 3 4
592 Б о д т у н о в а , А . И . (А миранадавш ш ) - 63
Б а с ѓ а р н и -2 4 7 Б о н о н и ја .г р а д в о С е в е р н а И т а л и ја -169,
Б атав и - 4 4 8 ,4 4 9 342
Б ати јат. В и д и Л ен тул Б атијат. Б о сп о р Т р акиски - 28 4
Б едри јак. Б н т к а та кај Б . - 436 Б о с п о р с к о к р а л с т в о -6 2 ,6 3 ,159,2 4 7 ,2 8 2 ,
Б ел . Х рам на Б . -1 6 5 2 8 4 ,3 2 3 ,3 9 9 ,4 3 3 ,4 5 8 ,4 8 7 ,4 8 8 ,5 9 3
Б е л г и - 3 0 6 ,3 0 8 ,3 0 9 ,3 1 4 Б о стр а , о б л а с г в о А р а б и ја • 458
Б ел ги ја - 305 Б о ф о р ,Ј 1 у ј - 3 8 ,5 2 .
Б ел о н а . В и д и М а -Б ел он а. Б р и т а ш ја - 139, 306, 313, 365, 428, 432,
Б е л о х - 7 5 ,9 5 ,1 2 0 ,1 2 5 ,1 2 8 ,5 9 9 4 3 3 ,4 3 6 ,4 3 9 ,4 5 5 ,4 6 3 ,4 6 7 ,4 8 6 ,5 0 7 ,5 1 0 ,
Б е н е в е н т , гр а д в о С р ед н а И тал и ја - 1 1 7 , 5 2 7 ,5 3 1 ,5 3 2 ,5 4 4 ,5 5 0 ,5 6 3 ,5 6 5 ,5 7 7
473 Б р и тан и к - 4 2 8 ,4 3 0
јј'
Б е р б е р н - 1 3 9 ,5 9 6 Б р и т и - 3 0 9 ,4 2 8 ,4 4 2 Г-
Б еса р а б и ја -4 5 5 Б рундисиј, гр а д в о К ал абр и ја - 6 9 ,2 5 3 ,
Б ет и к а , о б л а с т - 3 8 1 ,4 8 6 ' 2 7 5 ,3 0 1 ,3 2 0 ,3 3 9 ,3 4 6
Б и б р а к т , гр а д в о Галија - 308 Б рун ди сиски м и р - 3 4 6 ,4 0 7
Б и н д е р -9 3 Б р у т . В и д и Јуниј Б р у т .
Б и р са , картагинска тврди на -1 7 3 Б рути ја, о б л а с г в о И тал и ја - 7 1 ,2 7 5
Б и т и ш ја - 2 3 ,1 5 9 ,1 6 5 ,2 3 7 ,2 4 8 ,2 8 3 ,3 6 4 , Б р у т и ј ц и - 8 1 ,117
4 5 9 ,4 8 4 Б ук ол н . В о с т а в и е н а Б . - 469
Б итинија н П о н т , провинција - 285 Б у л а - 5 3 1 ,5 5 0 ш
Б ихи н ијарх - 480 Б у р г у н д и -5 6 3
Б и х е р ,К а р л - 5 1 Б урун и танск и п р ем и н (Saltus-Burunitani-
Б лоси ј о д К у м а , ф и л о с о ф - 215 шп) - 475
в
В а д и м о н ск о Е з е р о -1 1 5 В а р о н . В и д н Т ер ен т и ј В ар ов .
В а л а , Л о р ен ц о -38 В асш ш д , гн остн ч ар - 520
Валевт, цар - 28,29,572,573,582,588,589 В асвлиј о д К а еса р еја , еп и ск оп - 586
Валентинијан I, цар - 572,573 В атиниј, П убли ј, н а р о д ен т р и б у н 59 г.
Валентинијан Ш , дар - 591 п р .н . е .-З О З
Валериевци-179 В е б е р , М ак с,- 5 8 ,5 9 9
Валериј Катул, Гај. Види Катул. В е зу в , вулк ан в о И тал и ја - 3 4, 70, 272,
Валериј Максим -19 4 5 3 ,5 0 1
Валериј Месала, Корвнн, Марк, консул В е и , гр а д в о Е т р ур и ја - 9 ,5 3 ,8 6 ,9 2 ,1 0 9 ,
31r.np.H.e.-411,4i2 1 1 2 ,1 1 3 ,1 1 9
Валериј Флак, Лукиј, консул86г. пр. н. е. В е л еј П а т ер к у л , и ст ор и ч ар - 1 9
-251-253. В е л еја , И т ал ск и хр ад - 473
В ал ер и ј Ф л ак, Л укиј, к он сул 100 г., inter В е л и за р , Јустинијанов в ојск ов одец - 5 9 3
rex 82 г. пр. н. е. - 255 . Velcha/Volcha, етр ур ск и р о д - 99
В а л ер и ја в , ц а р - 5 4 1 -5 4 3 ,5 5 1 ,5 5 6 В е н е р а - 9 8 ,1 9 6 ,2 5 8 ,2 9 0 ,3 6 2 ,4 0 8 ,4 1 4
В ан д ал и - 5 7 1 ,5 9 0 В е н е т и -8 2
В а р , К винтш ш ј. В и д и К винтш ш ј В ар , В ен ет и ја, о б л а ст в о И т ал д ја - 74
П убли ј. В еити ди ј Б а с , П убли]', к он сул 43 г. пр.
В ари н иј, П у б д в ј, п р а ет о р - 273 н. е .- 3 4 8
'I
Venus Genetrix. Види Венера. Вшсо, Џанбатисга - 38,598

Венусија, град во Италија, на граница Викторија. Храм на Викторија -197
меѓу Апулија и Луканија - 409 Валиемс -128
Вер, Гај, праетор 74 г. пр. н. е. - 266,275, Виминал, рид - 85
279,280,359 Виндекс. Види Јулиј Виндекс, Гај.
Вер, Лукиј, цар - 468,469,556 Виноградов, П. Г. - 54 •
Вергшшј Марон, Публиј, поет - 64,274, Вш ер, Р. Ј. - 54,57,63,64, 128, 355,404
346,363,365,406-409,411,412,417,496, Virgines Vestales. Види Весгалки.
497 Внргинија -106
Веркела, град во Транспаданска Галија. Виријат, предводник на Луситанците -
Битката кај В. - 235 170,171
Веркингеторикс, водачна галските пле- Витези. По реформите на Сервиј Тулиј -
мин.а-314,315 94,95. По реформите на комитиитево
Vernae. Види робови. III в. пр. н. е. - 146. Како трговско-
Верова, град во Транспаданска Галија - финансиска аристократија - 147,178,
364 181, 182, 187, 219, 222, 223, 264, 492.
Веруламиј, град во Британија - 432 Како посебен сталеж (ordo equester) -
Веспасијан, цар - 35, 433, 436, 437, 447, 227,266,267,269,277. Види исто така
448,450-455,500-502,505 - 232, 233, 241-243, 251, 286, 292, 300,
Весга - 98, 99, 196. Храм на Веста - 99, 325,326,340,345,377,528
205,350 Вителиј, цар - 435,436,448,452
Весгалки - 84,100,128,348 Вологас I, партски крал - 429,433
Вестготи. Види Визиготи. Вологас Ш, партски крал - 466,468
В е тер аш -154,239,241,250,254,256,257, Вологас IV, партски крал - 531
263,267,269,293,298,301,303,329,338, Вологас V, партски крал - 533
340,342,344,345,394,429,478,529 Волсиниј -117
Ветуријци, шсебејскирод -112 В олски-83,111-113,119
Вибиј Панса, Гај, консул 43 г. пр. н. е. - Волтер - 403,503,516
341 Волумниевци, род -112
Византија (Исгочно Римско Царство) - Вописк, Флавиј. Ввди Флавиј Вописк.
39,63,594 Вулкан - 99,196
Византион, град - 527,570 Вулкатиј Галикан, исгоричар - 28
Визиготи - 588,589,598
г
Габиниј Аул, народен трибун 67 г. пр. Гали, свепггеници на божицата Кибела -
н. е., консул 56 г. пр. н. е. - 281,312 509
Гадес, град во ПГпанија - 140,477,485 Галиен, дар - 542-544,550,556
Гаже - 404 Галија - 14,43,48,235,266,300,306,307,
Гај, правнжк - 537,592,594 309,310,313-316,321,326,328,332,337,
Гај Јулиј Каесар Октавијан. Види Ав- 340,341,395,396,421,426,435,436,439,
гусг. 442,448,477,485,489,495,528,542-544,
Гал. Види Корнелиј Гал. 550,558,568,583,590,591,596. Воста-
Галатарх-480 нија во Галија - 149,221,273
Галати -165 Галија Кисалпска -245,274,303,305,308,
Галатија - 159,165,399 314,316,319,320,328,438 •
Галба, цар - 435,437 Галија Лугдунска - 434
Гален, Клавдиј, лекар од П в. н. е. - 504 Галија Нарбонска -230,315,328,342,381,
Галериј, цар - 556,563-565 486
Г алија, п р а еф ек т у р а в о в р ем ет о н а Д о ц - д а р о т Т и бер и ј - 3 9 8 ,4 2 0
н о т о Ц а р ст в о - 5 6 9 ,5 7 6 ,5 7 7 Гесиј Ф л ор , п р о к у р а т о р н а Јудеја - 447
Галија Т р ан сал лск а - 3 0 3 ,3 0 5 ,3 2 0 . Г ет а , ц ар - 5 3 1 ,5 3 2
Г алија Т р ан сп аданск а - 2 9 1 ,4 3 6 Г и б о н - 3 9 ,4 0 ,4 0 3 ,5 9 8
Г аликан, В улк ати ј. В и д и В улкатиј Га- Г лади јатори - 7 7 ,2 0 4 ,2 7 1 ,2 7 2 ,2 9 1 ,3 2 4 ,
ликан. 3 5 7 ,3 8 9 ,4 6 0 ,4 7 0
Г алски в о ј ш - 14, 305-309, 313-316, 332, Г л о д - 60
333 Г о л ем а б о ж и ц а , ф р и ги ск а - 355
Г ангра, гр ад в о П аф л а гон и ја - 415 Г ол ем а мајка н а бо го в и т е, К у л т - 197,
Г а н и к -2 7 5 1 9 8 ,2 4 1 ,5 0 9
Г арган, п л а ш н а в о И тали ја. Б и тк ата кај Г ор ддјан I, д а р - 5 4 1 ,5 5 0
Г .- 2 7 4 Г ор д д јан П, д а р - 541
Г а р д х а у зен - 4 0 4 Гордијан П1, ц ар - 541
Г ар он а, р ек а - 306 Г о т и - 5 4 2 ,5 4 4 ,5 7 1 ,5 8 8 -5 9 0 ,5 9 3
Гелиј А у л - 23 Грановски, Т . Н . - 43
Г ел ц ер -1 2 8 Граси. В вдж С ем п р он и и Граси.
Гениј, А в гу сг о в гениј - 415 Гратијан, ц ар - 5 7 3 ,5 8 1 ,5 8 9
Г ен ути ев ди , р о д - 1 2 9 Г р е н и е - 60
Г ергови ја, гр ад в о Галија - 314 Гревс, И . М . - 5 4 ,4 7 5
Г е р ј е , В . И . - 5 4 ,1 2 8 ,4 0 4 Григориј Н аси јан ец - 586
Г ер м ан и - 2 1 , 6 1 ,2 7 1 , 273, 306, 308, 313, Грим , Е . Д . - 5 6 ,4 0 4
3 2 7 ,3 9 6 ,4 0 1 ,4 2 8 ,4 4 2 ,4 4 8 ,4 4 9 ,4 5 4 ,4 7 5 , Г рдија -1 0 -1 2 ,4 8 ,5 2 ,6 9 ,7 0 ,7 4 ,7 8 ,8 1 ,1 0 0 ,
4 7 6 ,4 8 7 ,5 0 1 ,5 0 5 ,5 4 0 ,5 5 8 ,5 9 2 ,6 0 0 1 4 5 ,1 5 3 ,1 5 9 ,1 6 0 ,1 6 3 ,1 6 4 ,1 6 6 ,1 6 7 ,1 6 9 ,
Г ерм анија, ри м ск а п р ови нддја и об л а ст 1 7 3 ,1 7 4 ,1 8 6 ,1 8 8 ,2 4 8 ,2 5 2 ,2 5 3 ,2 7 5 ,3 2 0 ,
п р ек у Рајна - 39 1 , 396, 397, 4 3 4 , 435, 3 2 1 ,3 2 6 ,3 3 0 ,3 4 4 ,3 4 5 ,3 5 1 ,3 7 3 ,4 0 9 ,4 3 4 ,
4 5 6 ,4 8 6 4 8 4 ,4 8 7 ,5 0 8 ,5 7 0 ,5 7 2
Г ерм ан и к К а еса р , син н а Д р у с и внук на Грција, Г о л ем а - 8 0 ,8 1 ,1 1 6 -1 1 8 ,1 2 9 ,1 4 1
д.
Д ак и ја - 3 9 5 ,4 5 5 ,4 5 7 ,4 5 8 ,4 6 0 ,4 6 1 ,4 8 7 , Д ем ет р и ј, син н а м а к ед о н ск и о т к рал
505 Ф илип V - 166
Д а к и јц и -5 4 0 Д ем етр иј о д Ф а р о с - 145
Д ак и ска војна - 4 5 7 ,4 6 0 ,5 0 5 Д ем о ст ен , атински говор н и к - 340
Д ал м ати ја - 5 5 5 ,5 8 6 Д ем д сгер - 75
Д ам аск , гр ад в о Сирија - 483 Д и ддј Јулијан - 527
Д а м о ф д л , сикш ш јански р о б о в л а д ет ел - Д и д он а, л еген д ар н а картагинска кра-
212 л и д а - 4 0 7 ,4 1 2 ,4 1 3
Д а р д а в , гр ад н а б р е г о т н а Х ел есп о н т - Д и еј, ст р ат ег на А х а јск и о т сојуз - 174 .
253 Дијана - 8 3 ,8 6 ,9 8 ,1 9 6 ,4 1 5
Д ар дан ски м и р - 2 5 2 ,2 5 3 ,2 8 1 ,2 8 2 Д ш здор о д Сикилија, и стори ч ар - 1 7 ,2 5 ,
Дариј I, пер си ск и д а р - 282 1 1 4 ,2 1 2 ,2 1 3 ,2 1 7 ,2 3 8 ■
Д ек е б а л , даки ск и к р ал - 4 5 5 ,4 5 7 Д и ок лети јан , ц ар -2 8 ,3 5 ,5 9 ,5 4 6 ,5 5 5 -5 6 4 ,
Д ек и ј, д а р - 5 4 1 ,5 4 2 ,5 5 1 ,5 6 7 5 6 5 ,5 6 7 ,5 6 8 ,5 7 0 - 5 7 2 ,5 7 4 . Д и о к д ети -
Д ек си п , грч к и и стори чар - 2 7 ,5 4 4 јан ов и т е р м и - 587
Д ек ум атск и п ол и њ а - 454 Диом итиј А х е н о б а р б , Л укиј, к он сул 54 г.
Д е л о с ,о с т р о в в о Е г е ј с к о М о р е - 167,171, пр. н. е . - 2 6 3 ,4 2 8
1 8 6 -1 8 8 ,2 1 4 ,2 2 3 ,2 3 8 ,2 6 0 Д и о н К асиј, и сгор и ч ар - 26, 2 7, 31, 298,
Д е м ет р а - 7 9 ,9 9 ,1 9 6 3 8 4 ,3 9 6 ,5 2 8 ,5 3 2 ,5 3 4
С ЕМ И Н А Р З А КЛ АСИЧНИ СТУДИИ
Дионис - 7 9 ,9 9 ,1 9 6 ,1 9 8 ,2 4 8 ,3 5 5 4 7 0 ,4 9 4 ,4 9 9 ,5 0 0 ,5 0 5
Днонисиј од Халнкарнас, исгоричар - Донат, епископ - 567,5 9 6 ,5 9 7
18,7 4 ,7 5 Донатнзам - 5 6 7 ,5 7 5 ,5 9 7
Д ион Хрисостом (Златоуст) - 459, 472, Драва - 75
493,50 3 ,5 8 1 ,5 8 6 Дрепанон, град на Сикилија -143
Д иоф ан од Митилена, ретор - 215 Д р ум ан -334
Дирахион (Драч), град во Епир -173,321 Друс. Види Ливиј Друс.
Дири - 48 Друс, Клавдиј, Н ер он, Авгусгов поси-
Дјаков, В. Н . - 63 н о к - 1 7 ,3 9 5 ,3 9 6 ,4 0 1 ,4 1 9
Днестар, река - 396 Друс, снн на Германик - 423
Д обр а божица (Bona dea) -1 0 0 ,3 0 4 ,3 5 3 Дуилиј, Гај, консул 260 г. пр. н. е. -1 4 2
Д олабела. Види Корнелиј Д олабела, Д ук ати -75
Публиј. Дунав - 7 4 ,7 5 ,2 3 1 ,3 9 5 ,3 9 6,398,429,454,
Домитиј К орбулон, Гнај, војсководец 455,468,470,487,533,542,563,571,591
на Н ер он - 433 Дура - Е вропос, град на Буф рат - 34,483
Домитијан, цар -1 9 ,4 19,453-457,459,460,
Е
Евгениј, цар - 581,589 Енгелс, Фрвдрих -20,25,42,49,50,90,91,
Евдоксија, жена на дарот Аркадиј - 581 93,94,372,391,489,490,503,512,516,
Евмен П, пергамскн крал -165-167,174, 517
220 Еннј, Квинт, поет - 9,201,361,363
Евнус (Антиох), водач на восганието на Епидамнос, град во Илирија - 145
робовите во Сикшшја - 212,213 Епидамнос, храд во Илирија - 145
Евсебиј, епископ во Каесареја - 27,513, Епиктет - 503
522 Епикур - 355,362
Евтропнј, исгоричар - 28,274 Епир-117,252,321,503
Евхемер, писател од хеленистичко вре- Епирска војна • 322
ме-198 Ерихс, тврдина на Сккшшја - 143
Егејски Басен - 260 Ерменија, Мала - 455,541
ЕгејскоМоре-159-161,171,173,186,253 Ерменија - 63,165,282,283,285,286,350,
Ешпет-35,56,75,-139,159-161,168,291, 399,433,458,461,468,469,487,530,542,
311,312,322,323,325,346,350,351,392, 564,571,572
400,420,458,466,468,469,473,474,483, Ерусалнм, град во Јудеја - 285,433,447,
490,508,510,530,543,545,546,550,562, 448,465
582,587 Есквшшн, рид - 85,207
Егнатиј Руф, Марк, аедил 21 г. пр. н. е. - Етнопија-433
389,390 Етрурија - 71,74,76,77,80,86,98,115,129,
Едеса • 542 146,186,199,204,205,211,256,269,295,
Едкок-60,114,335 296,298,316,433
Екном, 'рт на островот Сикилија. Бит- Етрурцн - 34,56, 69,74,75-80, 81, 82, 85,
ката кај Е. -143 90, 98, 99, 110, 112, 113,115, 118, 197,
Елагабал, цар - 533,534 * 208,244,245,254
Елба, река - 396 Еуфрат, река - 34,284,312,313,483,543
Елба (Илва), осгров - 71,78 Ефес - 202,248,252,482,544
Елеазар, водач на Јудејците - 447 Ешевски, С. - 43
Елимавда, обласг во Партија -165
ж
Ж ебељ ов, С. А . - 5 6 ,6 2 ,6 4
3
Зак он. Lex. ЗенобиЈа, владетелка на Палмира - 543,
Зам а, град во Нумидија. Битката кај 3 545
154,155 Зонара, византиски историчар - 26,31
Заткавказје - 284 Зороастра, Религија 3 . во Персија - 541
З е к , 0 .- 5 9 ,4 7 5 ,6 0 0 Зосим, византиски историчар - 31,590
З ел оти - 447
'Ѕ
Ѕ е в с - 196,415,459
и
И б ер (Е бро), река во ДТпадија -1 4 7 ,1 4 8 Илирски војни -1 4 5 ,1 5 8
И берци (заткавкаско племе) - 285 Ивдија -1 5 9 ,4 5 8 ,4 6 6 ,‘483
И берски племнња (во ПГпанија) - 147, И н е -9 2 ,9 3
270,306 И ран -1 6 5 ,3 1 0 ,3 1 1 ,5 4 2 ,5 4 3
И зида - 3 5 5 ,3 9 2 ,4 9 9 ,5 1 0 Истамски игри -1 4 5 ,1 6 3 ,4 3 4
И кени, британско племе - 432 Исгамски теснец. Битката кај Истам -
Икилиј, народен трибун 465 г. пр. н. е. - 174
106 Истсж, праеф ектура - 569
И лерда, град во Шпанија. Битката кај И сточно Римско Царсгво. Ввди Визан-
И .-3 2 1 тија.
Илион. В идн Троја. Италија - passim.
И лири - 74,145 Италнка, град во Шланија - 456
Илирија, праефектура - 569,579 Италци, италски племиња - 38,69 ,7 0 ,7 4 ,
И л и р и ја -145,152,153,164,231,303,309, 8 0 ,8 1 ,8 2 ,9 2 ,9 6 ,1 4 0 ,1 5 0 ,1 8 7 ,1 9 2 ,2 1 9 ,
3 4 6 ,3 9 5 ,4 2 5 ,5 5 0 ,5 6 8 2 2 0 ,2 2 1 ,2 4 3 ,2 4 4 ,2 4 8 ,2 4 9 ,2 5 1 ,4 0 5
Илирик - 320,395
Ј
Јадранско М оре - 69, 115, 116, 145,150, Јаникул, рвд - 85,122
173 Ј а н у с-8 7 ,9 8 ,127,196.Храмна Ј -3 9 4 ,4 3 3
Јам блн н-585 Ја п и га -8 2
Јам б у л -2 2 0 ■ Ј а с и ш -5 3 3 ,563
614 РЕГИСГАР
Ја х в е - 355 Јулиј Каесар, Гај, внук на А вгусг - 401,

Јо в а н К р с т и т е л - 514 ~ 418
Јо в а н о д Х и с к а л а - 447 Јулиј Каесар, Лукиј, внук на Август -
Јо в и ја н , ц а р - 572 401,418
Јо р д а н е с , г о т с к и и с т о р и ч а р - 31 •Јулиј Каесар, Лукиј, консул 90 г. пр. н. е.
Јо р д а н и с , г о т с к и и с т о р и ч а р - 31 -2 4 4
Ј о с и ф Ф л а в и ј , и с т о р и ч а р - 2 3 ,4 4 7 Јулиј Капитолин, историчар - 28
Ју б а I, н ум и д и ск и к р а л - 325 Јулнј Кившшс - 448-450,454
Ј у б а П , с ш н а п р е т х о д ш о т - 4 0 0 ,4 2 9 Јулиј П аул - 448
Ју в е н а л , Д е к и м Ју н и ј, п о е т - 4 9 0 , 4 9 6 , Јулија, внука на А вгуст - 384,413
4 9 8 ,4 9 9 Јулија, ж ена на Гај Мариј - 233,290
Ј у г у р т а , н у м и д и с к и к р а л - 2 3 1 -2 3 4 Јулија М еза - 534
Ј у т у р т ш а в о јн а - 1 4 ,2 3 0 ,2 3 1 ,2 3 3 ,2 3 5 Јулија, ќерка на А вгусг - 384, 400, 401,
Ју д а И ск а р и о т е к и - 515 413,423
Ј у д е и з а м - 5 0 7 ,5 1 1 ,5 1 2 ,5 1 8 Јулија, ќерка на К аесар - 302,319
Ј у д е ј а - 2 3 ,1 6 5 ,2 8 5 ,3 9 9 ,4 0 0 ,4 2 6 ,4 3 3 ,4 3 6 , Јулијан А постат (Отпадник),цар -28,30,
4 4 6 ,4 4 7 ,4 6 5 ,5 0 0 570-572,581,584,585
Ј у д е ј с к а в о јн а - 2 3 ,4 3 3 ,4 4 6 ,4 5 1 Јулијан. Види Салвиј Јулијан.
Ј у д е јц и - 4 2 4 ,4 2 6 ,4 4 8 ,4 5 8 ,4 6 5 ,4 6 6 ; 5 0 5 , Јуниј Брут, Марк, народен трибун 83 г.
5 1 1 ,5 1 2 пр. н. е. - 269,278
Ју л , си н н а А е н е ја - 290 Јуни јБ рут,Д ек им -332,338,340-342,344,.
Ј у л и е в ц и , р о д - 2 3 3 ,2 9 0 , 4 1 8 346,347,388
Ју л и е в ц и - К л а в д и е в ц и , д и н а с г а ја - 2 0 , Јуш ј Брут, Лухиј, консул 509 г. пр. н. е. -
4 1 8 ,4 3 5 ,4 3 6 ,4 3 8 ,4 5 5 ,4 7 4 ,4 9 3 ,4 9 6 ,5 0 0 , 207,332
504 Јуниј Брут, Марк, праетор 44 г. пр. н. е.,
Ју л и ј А г р и к о л а , Г н а ј, в о јс к о в о д е ц - 1 9 , син на М. Ј. Брут, народентрибун 83 г.
455 пр. н. е. - 1 6 ,2 6 ,3 3 2 ,3 3 9 ,3 4 4 ,3 4 6 ,3 4 7 ,
Ј у л и ј В и н д е к с , Г а ј , в о јс к о в о д е ц - 4 3 4 ,4 3 7 354,35 8 ,3 8 8 ,4 0 9
Ј у л и ј К а е с а р , Г а ј - 1 3 , 1 4 , 2 5 ,2 6 ,4 3 - 4 5 ,4 7 , Јунона - 7 9 ,8 7 ,9 6 ,9 8 ,1 1 3 ,1 9 6 ,4 9 5 . Храм
5 2 , 6 0 ,2 9 0 ,2 9 1 ,2 9 4 ,2 9 7 ,2 9 8 ,3 0 0 - 3 1 0 , на Јунона во Лавиниј - 83
3 1 3 - 3 1 5 ,3 1 7 - 3 3 9 ,3 4 2 ,3 4 7 ,3 4 8 ,3 5 2 - 3 5 4 , Јунош ја, колонија - 224,226
3 5 8 - 3 6 0 ,3 6 5 - 3 6 7 ,3 7 7 - 3 7 9 ,3 8 6 ,3 8 8 ,3 9 4 - Јушггер - 30,79,98,10 0 ,1 9 6 ,2 0 2 ,3 4 7 ,4 0 7 ,
3 9 6 ,3 9 9 ,4 0 0 ,4 0 2 ,4 1 1 ,4 1 3 ,4 1 5 - 4 1 8 ,4 3 7 , 424,470. Х рам на Ј. - 8 3 ,2 0 5 ,2 0 6 ,4 6 5
4 8 5 ,4 8 6 ,4 9 3 ,4 9 7 Јустин, писател - 17,2 3 ,5 2 3
Ју л н ј К а е с а р , Г а ј. В и д и К а л и г у л а . Јусгинијан, цар - 537,578,592-595
к
Кавкаски Платтини - 285,487 Каесарион - 3 50,351,393
Кавказ- 285 Каесаровци(приврзаницина Г. Ј. Каегар)
Каекилии М етелии, р од -179 ,2 0 1 -3 2 7 ,3 3 7 ,3 3 8 ,3 4 0 ,3 4 1 ,3 4 3 -3 4 5 .
Каекшшј М етел, Квинт, консул 109 г. К азахстан - 588
пр. н. е. - 232,233,239-241 Калабрија, област во Италија - 71
Каекилиј М етел, Н еп от, Квивт, наро- Калнгула (Гај Јулиј К аесар), цар - 423-
ден трибун 63 г. пр. н. е., консул 57 г. 429,454
пр. н. е. - 298,300 Калистов, Д. П . - 63
Каекшшјан, картагински епископ - 567 Калпурниј Бибул, М арк, консул 59 г. пр.
Каесар. Внди Јулиј К аесар, Гај. н. е. - 302,303
Каесареја, град во П алесш на - 27 ,4 4 7 Калпурвиј П исон, Гнај - 292
Каесареја, град во Мавританија - 485 Калпурниј П нсон, Гај, современик на
Н ерон - 430,497,500 Касиј Спуриј, консул 502 г. пр. н. е., 493 г.

Калпурниј П исон, Лукинијан, Лухиј, по- и 4 8 6 г .п р .н . е. -1 0 6 ,1 1 1 ,1 1 9
синок на царот Галба - 435 Касиј Х ереа, воен трибун - 424
Калпурвија, ж ена на Г, Ј. Каесар - 302 Касиодор, историчар - 31
К ам ен а-1 9 7 Касписко М оре -1 5 9
Кампанија, обласгвоИ талија - 71,80-82, К аст - 275
9 4 ,9 9 ,1 1 3 ,1 1 7 ,1 2 9 ,1 4 2 ,1 5 1 ,1 5 2 , 154, Катшшна. Види Сергиј Катилина, Лукиј.
185,186,237,242,244,256,260,272,273, Каталунски Полиња. Битката кај К.П .
2 9 2 ,3 9 0 ,4 2 3 ,4 3 9 ,4 4 4 -591
Кампанијци - 8 2 ,113,114,264, Катул, Гај Валержј, п оет - 364, 365, 405,
Камулодунум (денешен К о лчесгер), град 411
во Британија - 429,432 Каудински теснец. Битката кај К.т. -114
Кана, град во Апулија. Битката кај К. - Квади - 469,470
12,125,151-153,166,588 Квинктај Кинкинат, Лукиј, консул 460 г.
Кантабри - 394,395 пр. н. е., диктатор 458 г. пр. н. е. - 112
Канулеј, Гај, народен трибун 445 г. пр. Квинктиј Фламинин.Тит, консул 198 г.
н. е. -1 0 9 пр. н. е. - 162,163, 166,180
Кападокија - 1 5 9 ,247,248,282, 310, 399, Квинтшшј В ар, Публиј, консул 13 г. пр.
420 ,4 6 8 ,4 8 7 н. е,, легат во Сирија, а потоа во Гер-
К ападок и јц и -165 манија - 3 9 7,398,419
Калелијан, нумидиски легат - 541 Квинтшгајан, М арк Фабиј, оратор - 19,
Капитол, рид - 85, 9 8 ,1 1 3 ,1 2 3 , 222, 226, 496,502
2 4 0 .2 9 1 .3 3 7 .4 3 3 .4 5 3 К вирин- 98
Капитолин, Јулиј. Види Јулиј Капито- Квиринал, рид - 85
лнн. Келиј, рид - 85
Капитолски Храм - 8 6 ,9 8 ,1 1 4 ,1 2 3 ,1 3 4 , Келвј Руф , Марвс, народен трибун 52 г.
206.399.453 пр. н. е., праетор 48 г. пр. н. е. -324,326,
Ќапитон. Види А теј Капитон. 339
Капри, остров - 423 К елс, писател - 522
Капуа, град во Кампанија - 8 0 ,121,152, К елтн (Гали). Н аезда на Галк - 110-113,
154,186,224,237,251,272,275,344,577 115, 133,205. Видн исго така 80, 140,
К ар, цар - 546 146-149,151,152,169,230,271,273,306,
К ара, град во М есопотамија. Бвтката 308 ,3 1 3 ,3 1 4 ,4 4 2 ,4 4 8
к а јК а р а -3 1 2 ,313 К елтибери -1 7 0 .
Каракала, М арк Аврелиј Антонин, цар К ер е, град во Етрурија - 87
-3 5 ,5 3 1 -5 3 4 ,5 3 7 ,5 3 8 ,5 8 7 К е р е р а -9 9 ,196,2 0 5 .Х р а м н а К .-125,205
К арбон. ВидиПапириј Карбон. К ер сг - 404
К арло Великн - 334 К еру. В вди Пантикапеј.
К арнеад, ф илософ -181 Кестиј Гал, Гај - управувач на Сирија -
Карпи - 533,563 447
Картагина - 2 5 ,4 5 ,7 8 , 8 1,113, 117, 139- К ибела - 241,355,509
141,144,147,148,150,152,154-156,164, Кившшс. Видн Јулиј Кивнлис.
169,171-173,176,181,187,193,203,215, Кикерон. Видн Тулиј К икерон, Марк.
2 2 4 ,2 2 5 ,4 8 5 ,5 6 7 ,5 7 6 Квликнја, обласг во М ала А зија - 248,
Картагина, Н ова - 147,154,169,477,485 280-282,320,571
Картагинцн - 78,80,81,117,139,140-144, Килниј М аекена, Гај - 27, 401, 402, 406,
147,148,150,152-155,170,172,499 4 0 7 ,4 0 9 ,4 1 1 ,4 1 2 ,5 3 4
Карусиј, узурпатор - 565 К ж м бри -235-237,239,270 '
Касиј Лонгин, Квинт, народен трибун К и н а -297,311,483 .
49 г. пр. н. е. - 320,339 Киноскефале, во Тееалија. Битката кај
Каснј Лонгин, Гај, праетор 44 г. пр. н. е. К . - 162,166
- 1 6 ,3 1 3 ,3 3 2 ,3 4 4 ,3 4 6 ,3 4 7 ,3 8 8 К интија-412
616 РЕГЦСТАР
Кипар - 158,305,458 К ов ал ов , С . И . • 6 2 ,6 4
Кипријан, картагински епископ - 542, К оли н ск а п о р т а в о Р и м - 25 4
548,549 Colonia Agrippina (К ел н ) - 428
Кир I Велики, персискн цар - 311 К ол он и и , грчк и - 8 0 ,8 1
Киренаика, римска провинција - 158, К ол он и и л а т ш с к и и римски - 132, 152,
391,400,458 2 5 0 ,2 5 6 ,2 9 1 ,3 0 3 ,3 1 5 ,3 4 4 ,3 8 7 ,4 3 8 ,4 3 9 ,
КирЕЛ, александриски епископ - 582 4 5 1 ,4 7 8
Кирта, град во Северна Афршса - 231 К о л о с е у м - 4 5 3 ,5 0 5
Кисалпска Галија. Види Галија Кнс- К о л у м ел а , Лукиј Јуниј М о д ер а т , п иса-
алпска. т е л -1 9 ,4 4 0 -4 4 4 ,4 7 7 ,4 9 6 ,5 0 1
Клавдиевци, р од - 8 9,129,179 К о л х и д а , о б л а с т н а н с т о ч н о т о к р а ј-
Клавдиј, народен трибуи 220 г. пр. н. е. - б р еж је н а Ц р н о М о р е - 2 4 7 ,2 8 4
146,147 К ом аген а, о б л а ст в о М ал а А зи ја - 399,
Клавдиј, цар - 35, 387, 425-429,432,434, 4 2 0 ,4 5 5
450,451,472,477,491-501 К о м о д , ц ар - 39, 470, 471, 476, 491, 4 9 4 ,
Клавдиј Апиј, декемвир -1 3 ,1 0 6 ,1 2 1 5 2 7 ,5 3 0 ,5 9 9
Клавдиј Апиј, консул 143 г. пр. н. е., К он ст ан т и н В ел и к н , ц а р -2 7 ,5 9 ,3 3 5 ,5 5 9 ,
кенсор 136 г. пр. н. е. - 2 1 6,218,219 5 6 5 -5 7 2 ,5 7 4 ,5 7 5 ,5 7 8 ,5 8 0 ,5 8 7 ,5 9 2 ,5 9 6
Клавдиј Глабер, Гај, праетор 73 г. пр. К он стан ти н оп ол . В н д и Ц ариград.
н. е. - 273 Консггатиј (II), ц ар ( с ш н а К он сган ти н
Клавдиј Готски, цар. Видн М арк А вре- В е л и к и )-5 7 1
лиј Клавдиј. К онстати ј Х л о р , цар -5 5 6 ,5 6 3 -5 6 5
Клавдиј Каек, Апиј, кенсор 312 г. пр. н. е. К о р а - 99
-2 0 0 ,2 1 6 ,2 1 7 ,2 1 9 ,3 5 6 К о р д у б а , гр ад в о Ш ѕан и ја - 486
Клавдиј Клавдијан, п оет - 583 Ј Ќ о р зи к а - 7 2 ,1 4 4 ,1 4 6 ,1 6 9 ,4 8 4
Клавдиј М аркел, Марк, консул 22 г. пр. К о р и н т .г р а д в о Г р ц и ја -1 0 ,1 4 5 ,1 7 4 ,1 7 6 ,
н. е. -1 5 3 1 8 7 ,4 3 4 ,5 4 4
Клавдиј Маркел, Гај, консул 50 г. пр. н. е. К ор и н тск и Т е сн ец - 3 3 0 ,4 3 4 . В и д и и с г о
-3 2 0 так а И ст ам ск и Т еснец .
Клавдиј М аркел, Марк, консул 51 г. др. К о р и о л а , гр ад н а В о л ск и т е -1 1 1
н. е . -3 1 9 К ор и ол ан . В в д и М аркиј К ор и ол ан .
Клавдиј Н ерон Тибериј, татко на царот К ор к и р а, о ст р о в -1 4 5
Тибериј - 400,401 К ор н ел и ев ц н , о сл о б о д ен и ц и н а С ул а -
Класик, учесншс во востанието на К н - 2 5 7 ,2 6 8
вшшс - 448 К ор н ел и ев ц н , р о д -1 7 9 ,1 8 0 ,1 9 3 ,4 9 3
К леом ен III, спартански крал - 160 К орн ел и ј Г ал , Гај, п р а еф ек т н а Е гаш ет -
К леон, водал на добуввтите робовн во 392
Сикилија - 212,213 К ор н ел н ј Д о л а б е л а , П убл н ј, н а р о д ен
К леопатра VII, египетска кралица - 323, т р и б у н 4 7 г. пр. н. е ., к он сул 4 4 г. пр.
3 4 6 ,3 5 0 ,3 5 1 ,4 0 6 ,4 1 0 н . е , - 3 2 4 ,3 2 5 ,3 3 7 ,3 3 9
Климент, александриски богослов - 567 К ор н ел и ј К и н а, Л укиј, к он сул 87 г. пр.
Клодиј Албин, Декнм, цар - 527,528,531 н . е . - 2 5 0 ,2 5 1 ,2 9 0 ,2 9 7
Кдодиј П улхер, Публиј, народентрибун К ор н ел и ј Л ен т ул , П убли ј, к он сул '71 г.
58 г. пр. н. е. - 304,305,309,317,329,343, пр. н. е. - 296
353,400 К орн ел нј Н е п о т , п и сат ел - 1 5
Клодија, сесгра на н ар од ш от трибун К орн ел и ј Скш гаон, Гнај, к он сул 222 г.
Клоджј 58 г. пр. н. е. - 354,364 п р . н . е . - 1 4 9 , 1 5 3 ,1 5 4
Клодија, ќерка на народ. трнбун Клодиј К ор н ел и ј С кипион, Лукиј, консул;190 г.
58 г. цр. н. е. - 400 п р . н. е . - 1 6 4 ,1 6 5 ,1 8 0 ,1 8 1
К л о е л и ја -1 1 0 ,111 К ор н ел и ј С кипион, П убли ј, к он сул 218 г.
Клусиј, град во Етрурнја -1 1 0 ,1 1 2 пр. н. е. - 1 4 9 ,1 5 2
Корнелиј Скиттион Аемилијан А ф ри- Крас. Види Ликиниј Крас.

кански П омладиот, Публиј, консул Кремона, град во СевернаИталија -140,
147 г. пр. н. е., 134 г. пр. н. е. -1 0 ,1 7 1 , 436
172,173,193,194,198,199,203,215,216, Крес, лидиски крал - 467
219,220,231 Крикс, водач на побунетите робови -
Корнелиј Скшшон Африкански П осга- 272-274,276
риот, Публиј, консул 205 и 194 г. пр. Крим - 247,285,487
н. е. -1 1 ,6 4 ,1 5 4 ,1 5 6 ,1 6 4 ,1 6 5 ,1 7 2 ,1 8 0 , Крисп, сш на царот Консгантин - 570
1 8 1 ,1 9 3 ,1 9 4 ,2 0 1 ,2 1 5 ,3 5 4 ,3 7 8 Крит, осгров - 73,197,280
Корнелнј Скшшон Барбат, Лухиј, кон- Крјуков, Д . Л. - 91
сул 298 г. пр. н. е. - 8 ,6 4 ,1 1 5 ,1 9 9 Кромвел, Оливер - 45'
Корнелиј Скшш онНасика,Публиј,кон- Кротон, град во Јужна Италија - 81
сул 138 г. пр. н. е., голем повтифшс - Ксантип, Спартанец -143
218 Ксеркс, перснскн цар - 282
Корнелвј Сула, Лукиј, консул 88 г. пр. Ксифилнн, византискн историчар од XI
н. е., диктатор - 4 5 ,2 3 3,244,247-259, в,-26,31
260,263,264,266-271,274,277,278,280- Ктесифонт, град во Месодотамија - 458,
282,286,290,291,294,295,297,300,310, 468,531,572
312,321,322,327,328,330,338,343,365, Кубан, река -159
366,378,379-417 Кудрјавцев, П. Н . - 43
Корнелија, ќерка на Корнелиј Кина - Кума, град во Кампанија. Битката кај
290 Кума - 80,81,110,152,215,257
К орне лиј а, ќерка на Скшшон Африкан- Куно-92
ски Постариот. - 215,354 Куриј Дентат, Маннј, консул 290 г. пр.
К орнеман - 599 н.е,- 115,117,121,129
К орф иниј (И талија), град во средна Куртиј Луп(ус), кваесгор - 421
И тал и ја-244 ■ Курнјатии, род - 86,87
Косутиј, архитект - 206 Куртисиј, војник во праеторијанска
К оченовски - 42 кохорта-421
л
Л абеон. Види Антистиј. Латини, група италски племиња - 82,83,
Л абиен, Тит, народен трибун 63 г. пр. 8 6 ,9 3 ,1 1 0 ,1 1 1 ,1 1 4 ,1 1 7 ,1 3 0 ,1 3 1 , 132,
н . е . -2 9 4 ,3 1 5 228
Лав I, римски папа - 591 Латинска војна -1 1 4 ,1 3 1
Лавиниј, град в о Латиј - 83 Латински сојуз, латинска федерација -
Лаврински рудници во Атика - 214 111-114,119,132
Лагиди, динасгија во Египет: Види П то- Левка, град во М ала Азија. Битката кај
лемеевци. Л .-2 2 0
ЛаелвјМ удриот.Гај.народентрибун 151 Лемнос, осгров - 75
г. лр, н. е. - 194,199 Ленин, В . И . - 4 9 ,6 2 ,1 5 6 ,2 1 4 ,2 7 6
Лактантиј, христијански писател - 586 Лентул Батнјат - 272
Л амберг -1 0 8 Леонтјев, П . М. - 54
Ламбесис, град во А ф рика - 485 Лептис, Голем, град во А ф рика - 528
Ламдрдциј. Види Аелиј Лампридиј. Лесбија. Види Клодија.
Лаодикеја, град во Сирија - 483,527 Л есбос, остров - 248,322
Латиј, обласг во Италија - 7 1 ,7 3 ,8 0 ,8 3 , Л е с т - 6 0 ,7 5 ,88,120
84, 94, 95, 113, 117, 119, 131, 185, 256, Лети - 559
260,408 Либаниј, ретор - 584,586
Л ибер - 99,205 Ликнниј М урена, Лукиј, праетор 88 г. пр.

Л ибера - 99,205 н. е. - 282,289
Либија. Види Африка. Ликиниј Н ерва, Публиј, праетор - 237
Либијци -1 4 0 ,1 4 4 Ликиниј Сталон, Гај, народентрибун 367
Ливии, род -1 2 9 ,1 7 9 г .п р .н . е. -1 1 9 ,1 3 0
Лввиј, Тжт, историдар - 15-Г8,2 1 ,2 6 ,2 7 , Лшшбеј, град на Сикшшја - 143,238
33,38,87,105-107,116,176,198,384,406 Липарски Осгрови. Битка кај Л. 0 . - 1 4 2
Ливиј Аддронш с, поет - 200,201 Лисимахија, град во Тракија - 164
Ливиј Друс, М арк, П осгариот, народен Л о -6 0
трибун 122 г. пр. н. е. - 225,228 Лоара. Битката кај Л. - 309
Ливиј Друс П омладиот, М арк, народен Лондинкј (денеш ен Лондон) - 429,432
трибун 91 г. пр. н. е. - 241 ,2 4 3 ,2 9 9 Лугдунум (денеш ен Лион), храд во Гали-
Ливија Друсила, ж ена на А вгусг - 400- ј а - 486,522
402 Лука, евангелист - 514
Лигури - 230,306 Лука, град во Лигурија - 309,310,312
Лигурија, обл аство Италија -169 Лукан, п оет - 431,496,497
Лидија, област во М ала А зија - 74,550 Луканцн - 8 1 ,1 1 4 ,1 1 6 ,1 1 7
Ликинии, род - 129,278 Луканија, обласг во Италија - 71,115
Ликшшј, цар - 565,566,568 Лукери, триба - 90
Ликиниј Крас, Лукиј, консул 95 г, пр. Лукијан од Самосата, сатвричар - 64,
н. е., беседншс - 242,358 5 0 3,516,522
Лшшниј Крас, Марк, консул 70 и 55 г. лр. Лукилиј, Гај, поет - 198,203,410
н. е. - 274, 275, 277-279, 291, 297, 298, Лухретија - 87
300-303,309,310,312,313,319,322,332, Лукретиј К ар, Тит, поет - 361-363, 405,
347,350,399 408
Ликиниј Крас, Публиј, син на претход- Лукумони - 76,7 7
ниот (М. Л. К рас) - 309,312 Луперкал, светшшште - 96
Ликиниј К рас Мутијан, Публиј, консул Луперкалии, празник - 96
131 г. лр. н. е. - 216,220 Луперки - 96
Ликиниј Лукул, Марк, консул 73 г. пр. Л уситанија.областвоШ панија-170,433,
. н. е. - 274,275 435
Ликиниј Лукул, Лукиј, консул 74 г. пр. Луситанци -1 7 0 ,3 0 1
н. е. - 253, 283, 284,286, 301, 304, 312, Лутатиј К атул, Гај, консул 242 г. пр. н. е.
322 -М З
џ
м
Ма -Б елона. К ултнаМ . Б. -254,257,258, М ајер, Едвард - 5 1 ,5 2 ,5 9 ,7 5 ,9 2 ,9 3 ,3 3 5 ,
355,509 403,5 9 8 ,5 9 9
Мавританија, провинција - 400,577,597 М акабејци -1 6 5
Мавританжја Каесаријанска - 429 М акедонија - 1 4 5 ,1 5 3 ,1 5 8 ,1 6 0 ,1 6 1 ,1 6 2 ,
Мавританнја Тингитансќа - 429 166,167, 169,173,178,252,253,292,344,
Мавритански племиња - 542 3 8 1 ,3 9 5 ,3 9 6 ,5 4 2
Магнеснја, град во Лидвја. Битката кај М акедонски војни: Прва -1 5 2 ,1 5 3
М . -1 6 4 В тора - 161,163,164
Магон, картагински војсководец и писа- Т рета - 1 0,166,167
тел за агрономски прашања -1 3 9 М акедонско кралство -160
М адаура, град в о А ф рика - 499 М акедонди -1 1 7
М аекена. Види Килниј М аекена. Макрин, цар - 533,534
М акрон, праеф ект на лраеторија - 423 Марси - 243,244,245

Максентиј, цар - 565 Марсиска војна. Види Сојузничка војна.
Макснмшшјан, цар - 556-558, 563, 564, М ар сов оП ол е-122,124,257,269,510,546
596 Мартијал, М арх Валериј, п о ет -454,491,
Максимин, цар - 535,540,541,565 496,498
Малака, град во Ш паш ја -140 Мартовски И ди - 332,333
М амеа (Јулија Мамеа), мајка на А лек- Масшшја, град во Галија - 148, 149,230,
сандар С евер - 534 25 6 ,3 0 6 ,3 2 1 ,4 7 7 ,4 8 6
М амертинци -1 4 1 ,1 4 2 М асш иса.нумидискикрал-155,171-173,
М ам ертш ски затвор - 298 231
Мамшши, род -1 2 9 М асперо - 75
М амура, витез, командавт во К аесаро- Матеј, евангелисг - 514,517
вите трупи - 365 М атон, раководител на побунетите на-
Манандјан, Ј. А . - 63,284 емаици во К артакш а -1 4 4
Манија - 79 Мапшнн, Н. А . - 63
МанЕЛИј, Гај, вароден трибун 66 г. пр. М еднчн Л оренцо - 45
н. е. - 283,284 М едија - 310,350,469
Манлиј, кентурион, приврзаник на Ка- Медија Атропатена (денеш ен А зербеј-
ти л и и а-295,296 џан) - 282
Манлиј Калитолински, М арк, консул М едиоланум. Град во Северна Италија -
3 9 3 г .п р . н. е . -1 1 9 556,564,566,573
М а в т -7 9 М еланија-577
Мантин. Види Хостшшј. Мелиј, Спуриј -1 1 9
М ангова, град во Северна Италија - 406 Мемиј, Гај, народен трнбун 111 г. пр.н. е.
М ар, Н . Ј. - 76 -2 3 2 ,2 4 0
Мариевци, приврзаниди на Гај Мариј - Мемиј, праетор - 361
249-251,253,254,268,270,278,290,291, Менандар, грчки ш са т ел - 203
358 Менениј А гр ш а -106
Мариј, Гај, консул 82 г. пр. н. е. - 254 М енерва - 79
Мариј, Гај, консул 107,104-100,86 г. пр. М еркур - 9 9,196,202
н. е. -233-241, 244, 245, 247, 249-251, М есала К ор в ш . Види Валериј.
258-260,267,270,286,290,291,297,320, М есалина, В алервја, ж ен а на царот
321 Клавдиј - 427
Мариј Л аж аиот - 339 М есана, град на Сикшшја - 141,142
М арк Аврелиј Клавдиј Готски, цар -544- М есапи - 56
546 М есински мореуз - 275
М аркварт-475 М есопотамија - 282, 286, 311, 312, 313,
М аркел, внук на Август - 401,409,418 350,399,458,468,469,528,531,533,535,
М аркел. Види Клавдиј. 541,543,564,575
Маркии, род - 87 М етаур, река. Битката кај М . -1 5 4
Маркиј Фшшп, Лукиј, консул 91 г. пр. М етел Н епот. Види Каекшшј М етел.
н. е. - 243 М етелии, род -1 7 9 ,2 0 1
Маркиј Кориолан, Гнај -1 1 1 ,1 1 2 Мнкали - 75
Маркија - 470 Мнл, град на Сиквлија. Битката кај М. -
М арко, евангелист - 514 142,349
М аркомани - 455,469,470 Милано. Види Медиоланум.
Маркс, К арл - 2 5 ,4 0 ,4 6 , 49, 50, 95,105, М илет, град во М ала А зија - 482
120,130,189,190,192,276,322,363,371, Минрва - 7 9 ,9 8 ,1 9 6 . Х рам на М. - 98 .
380 Минукиј, внтез - 237
М аробод - 396 Минукиј Руф, М арк, консул 221 г. пр.
М арс - 8 4 ,9 6 ,9 8 ,1 4 1 ,1 96,414 n .e jnagisterequitam217 г. пр.н. е. - 151
М инцер, Т. -1 2 8 М омзен, Т. -22,4 4 -4 6 ,4 7 ,5 0 ,5 6 ,5 7 ,6 1 ,7 5 ,

МитЕлена, град на Л езбос - 74 9 0 ,9 2 ,1 0 0 ,1 1 2 ,1 1 4 ,1 1 8 ,1 2 8 ,2 5 8 ,2 7 3 ,
М итра. К улт на Митра - 510,511,581 2 8 5 ,3 3 4 ,4 0 3 ,4 3 5 ,5 6 2
М итридат I, партски крал -1 6 5 М она, остров - 432
Митридат II (Арш ак IX), партски крал - М онтан, хрисгијански проповедник-519
310,311,312 М онтескје - 3 8 ,3 9 ,2 5 9 ,4 0 3 ,5 9 8
М итридат VI, Евпатор, крал на П онт - Моргантина, град на Сикилија - 238
62,245,247,248,249,251-253,260,268, Мукиј Скаевола, Гај -1 1 0 ,1 1 1
270,271,281-285,310,312,322,323,434 Мукиј Скаевола, Публиј, консул 133 г.
Митридатова војна. Прва - 248,249,260, пр. н. е., голем понтифик - 8,2 1 6
264,280 Мулвискн М осг - 565
Втора - 282 Мунда, град во Шпанија. Битката кај М.
Т р е т а -2 8 2 -3 2 6
Митридатови војни - 280 Муса. Види Камена.
Мишулин, A . В . - 6 2,63 М усолини - 405
М одестов, В . И. - 5 5,75 М утива, град во Северна Италија -1 6 9 ,
М оеснја (Месија), провинција - 396,429, 274,340-342,360,439
4 3 1 ,4 3 3 ,4 3 6 ,4 8 4 ,5 4 1 ,5 9 1 М утинска војна - 341,346
М озела (М еза), река - 583 М утул, река во Нумвдија. Битката кај
М олох -1 4 0 М .-2 3 3
н
Н абатејско Кралсгво - 458 Н етуш ил, И . В . - 57
Н абис, спартански тиран -1 6 3 Н нбур, Б . Г. - 4 0 ,4 1 ,4 2 ,4 6 ,4 7 ,5 0 ,5 2 ,5 5 ,
Највнј, Гнај (274-206 г. пр. н. е.) - 9,200, 7 5 ,9 1 ,9 3 ,1 1 1 ,1 1 4
201 Н изе -1 2 0
Наматијан, Клавдиј Рутилиј, п оет - 583, Никеја - 26,568
590 Никејски С обор - 567
Н аполеон I - 4 0 ,4 1 ,4 3 ,3 3 4 Н икола од Дамаск, исгорнчар -1 7 ,3 3 7
Н аполеон III - 4 3 ,4 8 ,3 3 4 Н икомед Ш Филопатор, крал н а Бити-
Н арбон, град во Галија - 230,486 нија - 282
Наркис, ослободеник на царот Клавдиј Ншсомедија, град во Битинија - 556,564
-4 2 7 Н и л - 3 2 3,463,483
Насика. Види Корнелиј Наснка. Ним. Види Н емаус. •
Н аулох, пристаншпте на Сикшшја. Бит- Н имфеј, град на Северен П онт - 286
ката кај Н . - 349 Нин, легендарен асирски крал - 1 7
Н еап ол,гр адвоИ тали ја-69,114,152,438 Нисибис, град во М есопотамија -528,531
Н еаполски Залив - 69 Нич, К . - 4 7 ,3 3 4
Н ем аус (Ним), град во Нарбонска Гали- Нш п (Наисус-Naisstis), град во Месија.
ја - 416,465 Битката кај Н . - 544
Н емејско Е зеро - 83 Н огара - 75
Н епот. Види Корнелиј Н епот. Н ола, град во Кашганија - 152,186,244,
Н ептун -196 2 4 5 ,2 4 9 ,2 5 1 ,4 0 3
Н ерва, цар - 2 0 ,2 9 ,4 5 6 ,4 5 9 ,4 7 9 ,5 0 5 Н орден, Едвард - 61
Нерва. Види Ликиш ј Нерва. Н орик, провинција - 3 9 2,395,590
Н ер в и ,п л ем е-309 Нукерија, град во Кампанија - 244
Н ерон, цар - 429-437, 440, 4 4 7 ,4 4 8 ,4 5 0 , Нума Помпвшнј, римски крал - 86, 87,
452,458,496-498,500,501 100,127
Нумантија, град во Шпанија - 171, 215, 4 0 0,421,575,591,593,597

219,231 Нумидиска војна - 233
Нумантиска војна - 233 Нумидиски племиња -1 5 5
Нумеријав, цар - 28,555 Нумитор, легендаренкрал ва А лба Лон-
Нумидија - 1 4 ,2 5 ,1 7 1 ,1 7 3 ,2 3 1 ,2 3 2 ,3 2 5 , га -8 4
о
О б ер д и н ер -9 2 О м о -6 0 ,7 5
Оввдиј Н асон, Публиј, п оет - 412-414 Опимиј, Лукиј.консул 121 г.пр.н. е. -226,
Огулнии, род -1 2 1 ,1 2 9 232
О денат - 543 Оптат, епископнаградотТам угади-597
Однсеј - 84,412 Оптат од М илева, епископ и писател -
О д оакар-591 597
О ен ом ај-272 О рест, римски патрикај - 591
О зи р н с-5 1 0 Ориген, александриски богослов - 567
Октавиј, Гнај, консул 87 г. пр. н. е. - 250, О род II, партски крал - 312
251 Ороп, град на Евбоја -181
Октавиј,М арк,народентрибун 133г.пр. Оросиј, христијанскн пи сател-3 1 ,5 9 0
н .е . -2 1 7 ,2 2 2 Орхомен, град во Бојотија. Битката кај
Октавија, ж ена на М арк Антониј, се- 0 .-2 5 2
стра на Октавијан - 346,350,401 Оска, град во Шпанија - 270
Октавијан. ВидиА вгуст. Оскијци - 82,200
Олбија, град во Северен П онт - 467,487 Остија, пристаниште на Тибар, во Латнј
Олимп - 501 -3 4 ,6 9 ,8 6 ,1 3 2 ,2 8 1 ,3 3 0 ,4 2 5
О лим п еи он-206 Отатшшн, род -1 4 2
О ло - 60 Отон, цар - 435,436
п
П авле, апосгол - 513-515 Пашшијан, Аемилиј, дравник - 529,532,
Павсаниј, писател - 504 537
П аис - 5 2 ,5 3 ,5 8 ,9 5 ,1 0 8 Папириј К арбон, Гај, народен трибун
Палант, оспободеник - 427 131 г. пр. в. е., консул 120 г. пр. н. е. -
Палатин, рид - 8 5 ,1 9 7 ,2 0 4 ,2 6 8 ,3 0 5 ,4 1 5 219-221
Палатини - 569 Папириј К арбон, Гај, народен трибун 89
Палестина - 5 07 ,5 1 1 ,5 1 2 ,5 2 4 ,5 8 2 г. пр. н. е. - 245
Палмира, град во Сирија - 3 4 ,4 8 3 , 484, Парисиј - 557
543,545 Парма, град во И талија - 169
Л а н . Ввди Силван. П арти - 159,165, 284, 286, 310-313, 331,
Панајтиј, ф и л о с о ф -194,198 332,346,347,348,350,399,420,458,467,
Панонија, провинција -391,395,396,421, 528,533
4 3 6 ,544,550,590,591 П артија,партскокралство-159,165,282,
Панса. Види Вибиј Панса. 286,310,311,313,350,399,429,458,466,
П антеон, храм во Рим - 401,416 4 6 8 ,4 6 9 ,4 8 3 ,5 3 1 ,5 3 3 ,5 3 5 ,5 4 2
Пантвкапеј (денес К ерч) -1 5 9 ,3 2 3 Партска војна - 347,4 5 8 ,4 6 6 •
Папиј М утвл, Гај, водач на И талдите за Патавнја (П адова), град в о Италија -1 5
време на востанието против Рим - 244 Патјомкин, В . И . - 63
622 РЕГИ С ТА Р
П аул, правник - 537 Плавтиј Силван, Аелијан Тибериј, вој-

Пафлагонија, обласг во М ала Азија - ск оводец -433
415 Плакентија, град во Северна Италија -
Педаниј Секунд, градски праефект - 431 146,473
П елазги - 74 Платон - 3 3 2 ,4 6 7 ,5 0 9 ,5 1 2 ,5 8 4
П елеј - 364 Плаут, Мактиј Тит, комедиограф - 64,
Пелигни - 412 201,202,203
П елман - 5 2 ,5 9 ,4 0 4 ,5 9 8 ,5 9 9 Плиниј Помладнот, дрЈкавник и писател
П ел оп он ес- 347 од Трајаново време - 23,459-461,473,
Пелусиј, град во Е и ш ет - 463 4 7 9 ,4 8 1 ,4 9 6 ,5 0 1 ,5 0 2
Пергам, град во М ала Азија - 162, 174, Плиннј Постариот, писател и енцикло-
2 5 3.356.482 педист - 1 9 ,7 4 ,4 3 0 ,4 4 4
П ергамско кралсгво -1 5 9 ,1 6 1 ,1 6 4 ,1 7 4 , Плотин, ф нлософ - 584,585
220.22 3 .2 4 8 .4 8 2 Плутарх, историчар и ф илософ - 2 3 ,2 4 ,
П еринт - 527 185,187,215,221,227,272,273,276,504
П ер и зо н н -3 8 П о (Padus), река - 7 0 ,7 1 ,7 4 ,1 6 9 ,4 4 4 . Д о-
П ерперна, М арк - 270,271 лината на реката П о - 94,146,169,274
Перперни, род -129 Покровски, М. М. - 64
П ерсеф она - 79,196 П олевој.М . А . -4 2
Персеј, македонски крал, последен од П оли би ј.и стори чар -10-12,14,16-18,21,
династијата А н ти гони ди-11,166,167, 25,26,32,33,141,150,155,163,168,169,
168,171, 172,173,174 178,194,318
Персија - 28,3 1 0 ,5 9 3 Полион. Види Требелиј Псшион.
Персијанци - 28, 535, 541-543, 545, 546, Помјаловски, И . В. - 54
564,57 1 ,5 7 2 ,5 9 2 Помпедиј Силон, Квинт, водач на итал-
Пертинакс, цар - 527 ските востаници - 245
Перусија, град во Етрурија - 345 П омпеевци (приврзаници ва Г. Помпеј
Перусиска војна - 3 4 4,345,349,354 Велики) - 324,32 5 ,3 3 1 ,3 3 2
Песинунт, град во М ала Азија - 197 П омпен, град во Кампанија -34,367,417,
Пескениј Н игер, цар - 527 439,4 5 3 ,5 0 6
П етра, град во Арабија - 458,489 П омпеј, Гнај, син на Помпеј В елики- 326
Петрониј А рбитер, писател -1 9 ,6 4 ,4 4 4 , П омпеј, Сексг, син на Помпеј Велики -
491,497 326,340,344,346-349,379,384,395,400,
Петрониј П р об, сенатор - 577 410
Петруш евски, Д. М. - 57 П омпеј Велики, Гнај, консул 7 0 ,5 5 ,5 2 г.
П и га а о л - 75,114 пр. н. е. - 1 4 ,5 2 ,2 5 3 ,2 6 9 ,2 7 0 ,2 7 1 ,2 7 4 ,
Пидна, град во Македонија. Битката кај 275,277-281,283-287,291,292,300-303,
П и д н а- 167,177,193 305,309,310,312,317-322,325-335,365,
Пикени - 82 3 6 6 ,3 7 9 ,4 1 5 ,4 5 0 ,4 6 3 ,4 7 9 ,5 1 0
Пикенум, област во Италвја - 94, 115, П омпеј Сграбон, Гнај, консул 89 г. пр.
• 150,245,274,278 н. е. - 253
Пир, епирски крал - 46,116,117,129,133, Помпеј Трог, исгоричар - 17,23
139,141,200,356 П омпеја, ж ен а на Г. Ј. Каесар - 304
Пиреј, пристаниште во А тнна - 252 Помпилии, р о д - 87
Пиринејски Планини -1 4 8 ,2 3 0 ,3 0 6 Помпониј А тик, Тит, римски внтез -1 5 ,
Пиринејски П олуостров - 71, 147, 148, 55
1 5 4 ,1 7 0 ,2 3 1 ,2 7 0 ,3 9 4 ,3 9 5 ,4 8 5 ,5 9 0 П овт, кралство - 159, 282-285, 434, 459,
Писон. Видн Калпурниј Писон. 487
Писгорија, град во Етрурија - 298 П онт Еуксин. Види Ц рно М оре.
Плавтиј, А ул, војсководец - 428 Понтиј П илат, прокуратор во Јудеја -
Плавтиј Снлван, Марк, народен трибун 515
89 г. пр. н. е. - 245 П опеја Сабина, ж ена на Н ерон - 430
П о п и л и ј Л е н а т , Г а ј, к о н с у л 172 г . п р . н . е. П р о п о н т и д а -2 5 3
-1 6 8 П росер пи н а. В и ди П ер сеф о н а.
П о п и л и ј Л е н а т , П у б л и ј , к о н с у л 1 3 2 г .п р . П р о т а со в а , С . И . - 62
н . е . - 2 1 8 ,2 2 2 П р у с а (д е н е с Б р у с а ) , г р а д в о Б и т ш ш ја -
П оркиј К атон П ом ладиот, М ар к, прае- 459 •
т о р 5 4 г . п р . н . е . - 4 5 ,2 9 5 , 2 9 8 , 3 0 0 , 3 0 2 , П т а х -3 9 2
3 0 3 ,3 0 5 ,3 1 8 ,3 2 5 ,3 3 2 ,3 8 8 ,4 9 7 П т о л о м е е в ц и (Л а ги д и ), е г и п е т с к а д и н а -
П о р к и ј К а то н П о стар и о т,М ар к , консул с т и ја - 1 5 8 ,1 6 0 ,1 6 1 ,1 6 4 ,3 5 0 ,3 6 3 ,3 9 2
19 5 г . п р . н . е ., к е н с о р 1 8 4 г .п р .н .е .- 1 0 , П т о л о м е ј, К л а в д и ј, а с т р о н о м - 5 0 4
1 5 , 1 7 0 - 1 7 2 ,1 8 1 , 1 8 3 , 1 8 4 , 1 8 6 , 1 8 7 , 1 8 9 , П т о л о м е ј, с и н н а Ј у б а II - 4 2 9
1 9 0 ,1 9 4 ,1 9 6 ,2 0 1 ,2 1 6 ,2 6 0 ,2 6 1 ,3 0 0 ,4 3 9 , П т о л о м е ј I С о т е р (3 0 5 -2 8 3 ) - 1 5 8
4 4 1 ,4 7 7 П т о л о м е ј I V Ф и л о п а т о р - 1 5 9 ,1 6 0
П о р к и ја , ж е н а н а М а р к Ју н и ј Б р у т - 3 5 4 П т о л о м е ј V Е п и ф а н - 161
П о р с е н а , е т р у р ск и к р а л -1 1 0 П т о л о м е ј X I А в л е т - 3 1 2 ,3 2 2 ,3 2 3
П о р ф и р и ј - 585 ГГто л о м еј Х П Д и о н и с - 323
П о с е јд о н -1 9 6 П у н с к а в о јн а . П р в а - 9 ,4 1 ,1 4 1 ,1 4 5 ,1 4 6 ,
П о с е јд о н ц ј, г р ч к и и с т о р и ч а р - 1 2 ,1 5 ,1 7 200
П о с г у м ( у с ) , у з у р п а т о р в о Г а л и ја - 5 4 3 , В т о р а - 9 , 1 4 5 ,1 4 7 , 1 5 5 , 1 5 6 , 1 5 7 , 1 5 8 ,
544 1 6 4 ,1 6 9 ,1 7 0 ,1 7 1 ,1 7 8 ,1 7 9 ,1 8 0 ,1 8 6 ,1 8 7 ,
П р а е н е с г е , и т а л с к и г р а д - 1 1 4 ,2 1 1 ,2 5 4 1 9 1 ,1 9 3 ,1 9 7 ,1 9 8 ,2 0 1 ,2 5 5 ,2 7 4 .
П р е м е р ш т а јн - 4 0 4 Т р е т а - 1 7 1 , 1 7 3 ,1 9 3
П р л м а П о р т а ( P r im a p o r ta ) - 4 1 7 П у н с к и в о ј н и - 1 2 ,1 3 9 ,1 8 8
П р о б , ц ар - 546 П у п и е н ,ц а р - 5 4 1
П р о к у л , п р а в н и к - 5 3 6 , п р о к у л е ја н ц и - П у т е о л и , г р а д в о К а м п а н и ја - 6 9 , 2 6 4 ,
536 3 4 7 -3 4 9
П р о п е р т и ј, С е к с г , п о е т - 4 1 1 ,4 1 2 П у х т а - 475
Р
Р а б и р и ј, Г а ј - 2 9 4 Р о к со л а н и - 455
Р а в е н а , г р а д в о И т а л и ја - 593 Р о м а - 3 9 1 ,3 9 2
Р а е т и - 75 R o m a Q u a d r a ta - 85
Р а е т и ја , п р о в и н ц и ја - 3 9 5 Р о м у л , к р а л - 9 , 3 1 , 5 5 , 8 4 , 8 5 , 8 6 , 8 7 ,9 3
Р а е т и с к и А л п и ( Ш в а јц а р с к и А л п и ) - 75 Р о м у л А в г у с г у л , ц а р - 5 91
Р а јн а , р е к а - 2 3 0 , 3 0 5 , 3 0 7 , 3 1 3 , 3 1 5 , 3 9 6 , Р о н а , р е к а - 1 4 8 ,1 4 9
3 9 8 ,4 5 4 ,4 5 5 ,4 6 8 ,4 8 6 ,5 4 2 ,5 5 8 ,5 9 0 ,5 9 1 Р о ск и ј - 280
Р а м н и , т р и б а - 89 Р о с г о в ц е в , М . И . - 5 5 , 5 8 , 5 9 ,4 7 6 ,5 4 7 ,5 9 9
Р а н о в и ч , А . Б . - 69 Р у б и к о н , р е к а - 3 2 0 ,3 2 7
Р а с е н а - 75 Р у б р и ј, н а р о д е н т р н б у н 121 г . п р . н . е . -
Р е а (К и б ел а) -1 9 7 2 2 4 ,2 2 6
Р е а С и л в и ја - 8 4 Р у ж е - 75
Р е а т а , г р а д в о И т а л н ја - 4 5 0 Р у п ш ш ј, П у б л и ј, к о н с у л 1 32 г . п р . н . е . -
Р е г и ј , г р а д в о И т а л и ј а - 8 1 ,1 1 7 213
Р е ш л с к о Е з е р о - 111 Р у г ш ш ј Л у п у с , П у б л и ј, к о н с у л 90 г . п р .
Р е м - 3 1 , 8 4 ,8 7 н . е . - 244
Р е м и , г р а д в о Г а л и ја - 4 4 9 Р у т и л и ј Н а м а т и ја н . В и д и Н а м а т и ја н .
Р и м - p a s s im Р у т и л и ј Р у ф , П у б л и ј, к о н с у л 105 г . п р .
Р о д б е р т у с - 5 1 ,4 7 5 н . е . - 241
Р о д о с , о с т р о в - 1 5 9 - 1 6 2 ,1 6 4 ,1 6 5 ,1 6 7 ,1 7 1 , Р у ф и н - 5 8 3 ,5 8 9
1 8 6 , 3 5 6 ,3 5 8 С а б е л с к а ф е д е р а д и ја - 1 1 5
Т I
с
С а б е л с к и п л е м и љ а - 8 2 ,8 3 ,1 1 4 ,1 4 2 С в е т о н и ј П а в л и н , Г а ј, к о н с у л 60 г . в . е . -
С а б в н , п р а в и и к - 5 3 6 , с а б и н и ја н ц и - 5 3 7 432
С а б н њ а н и - 8 3 , 8 5 ,8 6 ,8 7 ,1 1 2 ,1 1 5 , 2 7 0 , 4 0 9 С в е т о н и ј Т р а н к в н л , Г а ј, п и с а т е л - 2 2 ,2 3 ,
С а в а , р е к а - 75 3 9 8 ,4 0 2 ,4 0 3 ,4 2 7 ,4 5 2 ,4 5 3 ,5 0 2 ,5 2 1
С ав и њ ан и - 475 С е в е р и , д и н а с г и ј а - 3 3 6 ,5 2 7 , 5 3 4 , 5 3 6
С а в м а к - 6 2 ,2 4 7 С е д м о б р е ж је ( S e p tim o n tiu m ) - 8 5
С а д у к е и -4 4 6 С е ја н , п р а е ф е к т н а п р а е т о р и ја в о в р е -
С а г у н т , г р а д в о Ш п а н и ја - 1 4 8 ,1 5 3 ,1 6 9 м ет о н а ц а р Т и б ер и ј - 423
С а ј м - 1 2 8 ,3 3 5 , 3 3 6 , 4 0 5 С е к в а н ц и , к е л т с к о п л е м е - 3 0 7 ,3 0 8
С а к и -3 1 1 С е л е в к и д и , к р а л с к а д и н а с т н ја - 1 5 8 ,1 5 9 ,
С а л а м ш а , гр а д н а К и п а р - 332 1 6 5 ,2 1 3 ,2 4 7 ,2 8 2 ,2 8 5 ,3 1 0 ,3 1 1
С а л а п и н ск и м о ч у р н ш т а - 293 'С е л е в к и ја , г р а д в о М е с о п о т а м и ја - 4 6 8 ,
С а л а си - 395 531
С а л в и ј Ј у л и ј а н , п р а в н и к - 4 6 2 ,5 3 7 С е м п р о н и и , р о д - 1 7 9 ,2 1 4
С а л в и ј-Т р и ф о н , в о д а ч н а р о б о в с к о т о С ем п р о н ш Граси , браќа, народни три-
в о с т а ш е в а С и к ш г а ја - 2 38 б у н и - 1 3 ,2 0 , 4 7 , 5 2 , 6 3 ,2 1 4 , 2 1 5 , 2 2 1 ,
С а л в и ја н , М а р с е јс к и с в е ш т е н и к - 5 7 8 , 2 2 8 ,2 2 9 ,2 3 1 ,2 3 4 ,2 4 2 ,2 4 3 ,2 5 5 ,2 5 6 ,2 5 8 ,
5 9 6 ,5 9 8 2 9 7 ,2 9 9 ,3 5 4
С а л в и о л и - 58 С е м п р о н и ј Г р а х , Т и б е р и ј, к о н с у л 1 7 7 г .
С а л и е в ц и , св е ш т е н и ч к и к о л е г а ј -1 9 9 п р . н . е , - 1 6 9 ,1 7 0 , 1 8 0 , 2 1 4
С а л о н а , г р а д в о И л и р н ја - 5 6 4 С е м п р о н и ј Г р а х , Т и б е р и ј, с н н н а п р е т -
С а л у с т и ј К р и с п , Г а ј , и с г о р в ч а р - 1 4 ,1 5 , х о д ш о т , н а р о д е н т р и б у н 133 г . п р .
2 6 8 ,2 7 2 ,2 7 3 ,2 9 7 ,2 9 8 ,3 2 7 - 3 2 9 ,3 5 4 ,3 6 0 н . е . - 1 7 1 , 1 8 1 , 1 8 2 , 2 1 6 - 2 2 3 ,2 6 0
С а м н и ј - 1 1 4 ,1 1 5 ,1 5 1 ,2 5 4 С е м п р о н и ј Г р а х , Г а ј, н а р о д е н т р и б у н 123
С а м в и т н - 8 1 , 8 2 , 1 1 3 ,1 1 5 ,1 1 6 ,1 1 7 ,1 2 1 , и 1 2 2 г . п р . н . е . - 2 1 7 ,2 2 1 - 2 2 8 ,2 3 2 , 2 4 2 ,
1 2 9 ,2 4 3 ,2 5 4 2 5 1 ,2 5 9 ,3 5 4 ,3 5 6 ,3 8 9
С а м н и т с к а ф е д е р а ц и ј а - 8 3 ,1 1 3 С е м п р о н и ј Л о н г , Т н б е р в ј, к о н с у л 2 1 8 г .
С а м н и т с к и в о ј н н - 8 ,2 5 ,1 1 3 ,1 2 9 ,1 3 3 ,2 5 9 п р . н . е . - 149
С а м н и т с к и в о јн и . П р в а - 1 1 3 ,1 1 4 С е м п р о н и ја , ќ е р к а н а Г а ј Г р а х - 3 5 4 '
В т с г р а - 1 1 4 ,1 1 5 ,1 2 0 С е н а , р е к а - 306
Т р е т а - 8 , 1 1 5 , 1 1 7 ,1 3 3 С е н а Г а л с к а , р и м с к а п р о в и н ц н ја - 1 3 2
С а м о с а т а , г р а д в о С и р и ја - 50 3 С е н е к а , Л у к н ј А н а е ј .ф и л о с о ф - 1 9 ,4 3 0 ,
С а н к т и с , Д е - 5 8 ,7 5 ,1 2 0 4 3 1 ,4 3 4 ,4 7 2 ,4 9 6 ,4 9 7 ,5 0 0 ,5 0 1
С а п ф о , п о е т е са - 365 С е н о н и , к е л т с к о п л е м е -1 1 2
С а р д и н и ја - 1 3 9 , 1 4 4 , 1 4 6 ,1 6 9 , 1 7 5 ,1 8 8 , С е н т и н , 1р а д в о У м б р и ј а . Б и т к а т а к а ј С .
2 0 1 ,2 2 1 ,2 2 6 ,2 6 9 -1 1 5
С а р д и н и јц и - 188 С е п т и м и ј С е в е р , д а р - 5 2 7 -5 3 1 , 5 3 2 -5 3 5 ,
С а р м а т и - 1 5 9 ,3 4 7 ,4 5 5 ,4 6 9 ,5 4 0 ,5 4 6 ,5 7 1 5 3 7 ,5 4 7 ,5 4 9 ,5 5 0 ,5 5 5 ,5 5 6 ,5 6 4 , .
С а р т и и , р о д - 98 С е р а п и с - 3 5 5 ,5 1 0 ,5 8 2
С а с а н и д и , п е р с и с к а д н н а с г и ј а - 5 3 5 ,5 4 2 , С е р в и ј Т у л и ј. В и д и Т у л и ј С е р в н ј.
5 4 3 ,5 5 5 С ер в и л и и , р о д - 87
С а т у р н - 9 8 , 1 9 6 ,4 1 3 ,4 9 5 . Х р а м н а С . - 2 1 7 С е р в и л и ј Г л а у к и ја , Г а ј, п р а е ѓ о р 100 г .
С а т у р н а п и и , п р а з н и к - 9 9 ,2 9 6 п р . н . е . - 2 3 9 ,2 4 0 ,2 4 1
С а т у р н и н , А н т о н и ј, Л у к и ј. В в д и А н т о - С е р в и л и ј Р у л , П у б л и ј, в а р о д е н т р и б у н
ниј Сатурнин. 6 3 г . п р . н . е . - 2 9 2 ,2 9 3 , 3 0 3
С а т у р н и н , А п у л е ј, Л у к и ј. В в д и А п у л е ј С е р в ш ш ја , м а јк а н а М а р к Ју н и ј Б р у т -
Сатурнин. 354
С в е б и - 3 0 7 ,3 0 8 ,3 9 6 ,5 9 0 С е р г е е в , В . С . - 6 3 - 6 5 ,1 2 8 ,3 3 6 ,4 0 5
С ергеенко, М . Ј. - 62 С и р м и ј, п о л у о с т р о в - 3 6 4
Сергиевци (патрикиски род) - 291 С в р м и у м , г р а д в о П а н о н и ја - 5 5 6
Сергиј К ати лш а, Лукиј, праетор 68 г. С и с м о н д и - 192
пр. н. е. -14,291,292,294-301,304,305, С к и л а т и ј, г р а д в о Б р у г а ја - 2 2 8
319,32 7 ,3 5 4 ,3 5 9 С кш ш он . Види К орнелиј Скипион.
Серториева војна - 269,270,290 С к и т и - 1 5 9 ,2 4 7 ,2 8 6 ,5 1 7
Серториј, Квивт - 251,270,271,278,283, С к о т а п а р а , с е л о в о Т р а к и ја - 5 4 0
322 С к р и б о н и ј К у р и о н , Г а ј, в а р о д е н т р и б у н
С е т -5 1 0 5 0 г . п р . н . е. - 3 1 9
Сегија, град во Латиј - 211 С к р и б о н и ја , ж е н а н а О к т а в и ја н - 4 0 0
Сибарис, грчка колонија во Италија - 81 С л о в е н и - 6 2 ,5 9 2 ,5 9 3 ,6 0 0
Сибила од Кума, пророчица -101,331 С м и р н а , г р а д в о М а л а А з и ја - 482
Сибилинскикниги- 101,128,196,197,407 С о ѕ и г е н , а сгр о н о м - 330
Сигониј, К арл - 37 С о ј у з н и ч к а в о ј н а - 2 4 3 , 2 4 5 - 2 4 7 ,2 4 9 ,2 5 3 ,
Сцдов, град в о Феншшја - 482,484 2 6 0 ,2 6 6 ,2 7 0 ,2 7 5 ,2 9 3 ,3 5 5 ,3 7 3
Сидоннј Аполинариј. Види Аполинариј С о к о л о в , Ф. Ф. - 5 4
Сидониј. С о л у н - 174
Сикарии - 447 С о т е р -466
Сикилија - 1 7 ,6 2 ,6 9 ,7 0 ,7 2 ,7 3 ,8 0 ,8 1 ,8 4 , С п а р т а - 1 7 4 ,5 4 4
117,139-144,146,147,149,152,153,156, С п а р т а к - 2 4 ,6 2 ,2 7 2 - 2 7 8 , 2 9 9 - 3 2 6
171,175,176,211-216,223,237,242,254, С п а р т а к о в о в о с т а н и е - 2 6 0 ,2 7 1 - 2 7 7
266,275,278-280,344,347,349,407,408, С п а р т и ја н , А е л и ј. В и д и А е л и ј С п а р т и ја н .
4 8 4 ,5 0 9 ,5 5 0 ,5 5 8 ,5 9 3 С п артоки д и , боспорска к рал ска днна-
Сикилиски м ореуз (Месински теснец) - с т н ја - 1 5 9 ,2 4 7
69 С п е н д и ј, в о д а ч н а п о б у н е т и т е н а е м н и д и
Сикилиски П л ан и ш - 70 в о К а р т а г и н а -1 4 4
С и л в а н -9 9 ,197 С р е д о з е м је (М е д и т е р а н ) - 8 0 , 1 6 7 , 1 7 4 ,
Силон, Кввшт - 244 2 6 8 ,3 5 3 , 3 7 8 , 3 8 6
Силон, Помпедиј - 244,245 С р е д о з е м н о М о р е - 1 0 ,6 9 - 7 1 , 7 8 ,1 3 9 ,1 5 6 ,
Симах, беседники писател - 576,577,584 1 5 8 , 1 5 9 ,1 9 5 ,2 1 4 ,2 6 8 ,2 8 0 ,2 8 1 ,3 1 1 ,3 2 6 ,
Симон, син на Хнор, водач на побунети- 4 7 1 ,4 8 3 , 4 8 5
т е Јудејци - 447 С т а б и ј а , г р а д в о К а м п а н и ј а - 3 4 ,4 5 3
Симон Бар-К охба, водач на побунетите С т а л и н , Ј . В . - 62
Јудејци - 465 О ш л и х о н - 5 8 3 ,5 8 9 ,5 9 0
Сиповтнска Пустина - 293 С г ју а р д , Џ о н с -1 2 5
Сиракуса, градна Сикшшја -11,140-142, С т р а б о н , г е о г р а ф - 1 8 ,7 4 ,1 3 4
153 С т р а т о в и к е ја , г р а д в о М а л а А з и ја - 2 2 0
Сирија, провинција - 271, 285, 310, 323, С т р и д о н , г р а д в о Д а л м а т и ја - 5 8 6
328,344,347,351,381,399,400,420,433, С ул а. В и ди К орнелж ј С ул а.
436,446,447,467,468,482,483,508,509, С у л м о н , г р а д в о И т а л и ја - 4 1 2
5 3 1 ,5 3 3 ,5 3 5 ,5 3 7 ,5 6 0 ,5 8 2 С у л п и к и ј Г а л б а , С е р в и ј, п р а е т о р 1 5 0 г ,
Сирија - 34, 160, 164, 213, 247, 282, 285, п р . н . е ., к о н с у д 1 4 4 г . п р . н . е . - 170
311-313 С у л ш к н ј Р у ф , П у б л и ј, н а р о д е н т р и б у н
Сириска војна - 2 5 ,1 6 3 ,1 6 5 ,1 8 0 8 8 г . л р . н . е . - 2 4 9 ,2 5 0 ,2 9 7 ,2 9 9
т
Таврида - 63,433 Такит, Публиј Корнелиј, исгоричар -19,
Тавромениј -2 1 3 21-23,29,30,33,43,55,74,385,406,421-
Тагаста, град во Аф рика - 577 4 2 3 ,4 2 7 ,4 3 0 ,4 3 1 ,4 3 6 ,4 5 1 ,5 0 2 ,5 2 1
дп Стаоиот Рим
Т а к и т , ц ар - 546 Т н б е р и ја д а , г р а д в о П а л е с г и н а - 4 7 8
Т а к ф а р и н а т -4 2 1 Т и б у л , А л б и ј , п о е т - 4 1 1 ,4 1 2 ,4 6 4
Т а м а н с к и П о л у о с г р о в (Т а м а н ) -1 5 9 Т и б у р , г р а д в о Л а т н ј - 1 1 4 ,4 6 4 ,5 0 5
Т ам угад н , град во С евер н а А ф р н к а - 34, Т н г а р , р е к а - 4 5 8 ,4 6 8
4 7 9 ,4 8 5 ,5 9 7 Т и г е л н н , О т о н и ј - 4 3 0 ,4 9 7
Т а н и т - 1 4 0 ,4 9 5 Т и гран П В ел и ки , ерм енски крал - 63,
Т а п с, град в о С е в ер н а Д ф р и к а . Б н тк ат а 2 4 7 ,2 8 1 - 2 8 6 ,3 1 2
к а ј Т . - 4 4 ,3 2 5 , 3 3 1 Т н гралокерта, н ова пресголн и н а н а Е р -
Т а р а к о н - 1 6 9 ,4 8 5 м е н н ја к о ја ј а о с н о в а л Т и г р а н В е л и -
Т а р е н т , г р а д в о К а л а б р и ја - 6 9 , 7 0 , 8 1 , к н в а г р а н и ц а т а м е ѓ у Е р м е н и ја и М е -
1 1 6 ,1 1 7 ,1 4 1 ,1 5 4 ,2 0 0 ,2 2 4 ,3 4 8 ,3 5 0 с о п о т а м и ја - 2 8 2
Т арквин и евц н , етрур ски р од од к ој п о- Т и к и в , р е к а в о И т а л и ја . Б и т к а т а к а ј Т . -
т е к н у в а а т д в а р и м с к и к р а л е в и - 7 6 ,8 0 , 1 4 9 ,1 5 3
8 6 ,9 4 ,9 8 ,3 3 2 Т в л е м о н - 3 7 ,3 8 ,3 9
Т а р к в и н и ј, г р а д в о Е т р у р и ја - 7 6 Т и н и ја , е т р у р с к о б о ж е с г в о - 7 9
Тарквиниј Горделивнот, поспеден рим - Т и р , ф е н и к и с к и г р а д - 1 3 9 ,4 8 2 ,4 8 4
с к н к р а л - 8 6 ,8 7 ,1 0 1 ,1 1 0 Т и р е н с к о М о р е - 6 9 ,7 4
ТарквинијК о л ати н ,к он сул 509г.п р.н .е. Т н р и д а т - 4 2 9 ,4 3 3
-8 7 Т и т , ц а р - 4 4 8 ,4 5 1 ,4 5 3 ,5 0 5 ,5 0 6
Т а р к в н в и ј П р н с к ( С г а р и о т ) , к р а л - 8 6 ,9 4 Т и т и и ( Т а т в и ) , т р и б а - 8 9 ,9 0
Т а р с , г р а д в о М а л а А з и ја - 3 4 6 Т ју м е н е в , А . И . - 6 4
Т а т и ј , Т и т , с а б н н с к и к р а л - 8 6 ,9 0 Т о м н , г р а д в о Д о л н а М е с и ја - 4 1 3
Т а у р о с (Т а у р ), п л ан и н ск и гр е б е н в о М а - Т о р и ј, С п у р и ј, н а р о д е н т р и б у н 111 г . п р .
л а А з и ја -1 6 5 4 н . е . - 228
Т е в т о б у р ш к а Ш у м а - 3 9 7 ,3 9 8 Т р а ј а н , ц а р - 2 3 , 4 5 6 - 4 6 1 ,4 6 7 ,4 6 8 ,4 7 3 ,4 7 4 ,
Т ев т о н ц н - 235 4 7 9 ,4 8 1 ,4 9 3 ,4 9 8 ,5 0 2 ,5 0 5 ,5 0 6 ,5 3 1
Т е м з а ,р е к а - 3 1 3 Т р а к и ја - 2 7 3 ,2 7 4 ,3 9 5 ,3 9 6 ,4 2 1 ,4 2 9 ,5 4 2 ,
Т е м и д а - 30 5 4 4 ,5 5 0
Т е м н с ш ј - 584 Т р а к и ј ц и - 2 4 7 ,2 7 1 , 2 7 3
Т е н и - 6 0 , 1 2 0 ,6 0 0 Т р а н с а л п с к а Г а л и ја . В в д и Г а л и ја Т р а н с -
Т е о д о с и ј II, ц а р - 5 9 2 алпска.
Т е о д о с и ј В е л и к н , ц а р - 5 8 1 ,5 8 2 ,5 8 9 Т раси м ен ско Е зе р о . Б в хк ата к ај Т . Е . -
Т е о д о с и ја , г р а д н а К р и м - 2 8 6 1 4 9 ,1 5 0 ,1 9 6
Т е о к р и т , п о е т - 4 0 6 ,4 0 7 Т р еб ел и ј П о л и о н - 28
Т е р е н т и ј А ф р и к а н с к и , П у б л и ј, к о м е - Т р е б н ја , р е к а в о И т а л н ја . Б ш к а т а к а ј Т .
д и о г р а ф - 6 4 ,1 9 4 ,2 0 3 -1 4 9
Т ер ен тн ј В ар о н , кон сул 216 г. п р . н . е . - Т р е в е р и -4 2 1
8 4 ,1 5 1 , 1 5 2 Т р и е р (A u g u s ta T rev ero ru m ), г р а д - 4 8 6 ,
Т е р е н т и ј В а р о а , М а р к , п н с а т е л - 1 5 ,2 2 , 556
2 6 0 - 2 6 3 ,3 0 2 ,3 6 0 ,3 6 1 ,4 4 1 ,4 4 2 , 5 2 3 Т р и м а л х и о н - 4 9 1 ,4 9 7
Т е р м о п н л н - 53 Т р и о к а л а , г р а д н а С и к ш ш ја - 2 3 8
Т е р т у л и ја н , х р и с г и ја н с к и п и с а т е л - 5 2 3 Трнф он. Види Салвиј Триф он.
Т е с а п в ј а - 1 6 2 ,3 2 1 Т р о г П о м п е ј. В в д и П о м п е ј Т р о г .
Т есал о н и к е (С о л ун ), град в о М ак ед о н и - Т р о ј а - 9 ,3 3 0 ,4 0 7 ,4 0 9 ,4 6 3
ј а - 1 7 3 ,5 6 6 ,5 8 1 Т р о ја н с к а в о јв а - 7
Т ет и д а - 364 Т р о м б е т и - 75
Т е т р и к - 545 Т у к н д и д , г р ч к н и с т о р и ч а р - 1 4 ,2 6 ,3 3
Т е у т а , и л и р ск а к р а л и ц а -1 4 5 Т у л , Х о с т ш ш ј . р и м с к и к р а л - 8 6 ,8 7
Т и б а р , р е к а - 6 9 -7 1 , 8 2 -8 6 , 1 1 0 , 1 1 2 , 1 1 3 , Т у л ж ј, С е р в и ј , р и м с к и В ф а л - 1 3 , 8 6 , 8 7 , 9 8 .
1 2 1 ,2 0 5 ,2 2 6 ,3 3 8 ,5 6 5 Р е ф о р м и н а С . Т . - 9 1 ,9 2 ,9 4 ,9 5 ,1 2 1 ,
Т и б е р и ј, ц а р - 1 9 , 3 9 5 -3 9 8 , 4 1 8 -4 2 4 , 4 2 8 , 1 2 2 ,1 3 2 , 1 4 6 , 2 5 0
4 5 1 ,5 0 0 Т у л н ј К и к е р о н , К в и н т - 2 8 7 - 2 8 9 ,3 1 4
Тулиј Кикерон, Марк, консул 63 г. пр. Туриј, грчка колонија во Италија - 81,
и .е.,бесед н н к ,п и сат ел -8,13,121,199, 116
200,216,264,268,280,283,284,286,289, Туркменистан -1 5 9
290,292-300,303-305,309,314,318,320, Турсени. Види Етрурци.
327,338,339-341,343,354,356-361,363 Турша. Види Етрурци.
364,366,367,406. Туски. Внди Етрурци.
Тулија, ќерка на Сервнј Тулиј - 86 Тускул, град во Латиј -1 2 9 ,1 8 1
Туниски Залив -1 3 9 Тутор, учесник во восганието на Киви-
лис - 448
У
Убијци - 428 201,412
Улпијан, правннк - 535,537 Уни, етрурско бож есгво - 79,98
Умбри, италско племе - 8 2,244,245 Утика, град во Аф рика - 139, 144, 154,
У м бр ија,областвоИ тали ја-19,115,150 172,173,201,325,485
Ф
Фабиевци, род - 5 3 ,8 9 ,1 0 9 ,1 2 1 ,1 2 8 ,1 8 0 Фшшп Лажннот. Види Андриск.
Фабиј Максим, Сервилијан Квввт, про- Фвлип П, македонски крал -1 6 0 ,4 6 7
консул 141 г. пр. н. е. -1 7 0 Филип V, македонски крал од дЛнасги-
Фабиј Максим Кункгатор, Квинт, кон- јата Анхигоннди - 152, 153, 160, 161,
сул 233, 228, 215, 214, 209 г. пр. н. е., 162,164,166,180
диктатор - 1 5 0 ,1 5 1 ,1 5 4 ,1 5 6 ,1 8 0 ,1 9 6 , Филон Александрнски, ф илософ - 424,
197,378 511,51 2 ,5 1 9 ,5 2 3
Фабиј Пиктор, Квннт, аналисг - 9 ,1 3 4 Филострат, лисател-софист - 503
Ф алерн-491 Ф ир м -545
Фанагорија, град на брегот на Керчки- Ф исгел д е К уланж - 4 8 ,9 2 ,4 7 5
о т т е с н е ц -2 8 6 Флавиевци, царска динасгија - 35, 459,
Фарисеи - 2 8 5,446,447 4 7 4 ,4 7 7 ,4 9 0 ,4 9 6 ,5 0 4 ,5 0 6 ,5 0 7 ,5 0 9
Фарнак, син на Митридат VI Евпатор - Флавиј Вописк, историчар - 28
2 86,322,324' Флавиј, Гнај, курулен аедил 304г. пр.н. е.
Фарсал, град во Грција. Битката кај Ф. - -5 3 ,1 2 1 ,1 2 7 ,1 3 6
3 2 1 ,3 2 2 ,3 3 1 ,3 3 2 ,3 3 7 Флавиј Јосиф. Внди Јосиф Флавиј.
Фасир, водач на агонисгиците - 597 Флавиј Лукиј, вароден трибун 60 г. пр.
Фасис (денес П оти), 1р ад во Заткавказје н. е. - 301
-2 8 4 Флавиј Фимбрија, Гај - 253
Фаун, италско божесггво - 96 Фламиниј, Гај, народен три бун232 г. ор.
Фаусга, ж ена на царот Консгантин В е- н. е., консул 223 и 217 г. пр. н. е. - 11,
л и к н -5 7 0 1 4 6 ,1 4 7 ,1 4 9 ,1 5 0 ,1 5 1 ,1 7 9 ,1 9 7
Феникнја - 78,284 Фламинин. Види Квинктиј Фламинин,
Ферентински извор - 83 Тит.
Ф ереро - 5 3 ,6 1 ,3 3 4 ,3 3 5 ,4 0 4 ,5 9 9 Флор, Лукиј А ваеј, историчар - 23,31
Фидена, град во Етрурија - 92,112 Fortuna muliebris. Храм -111
Филип А рап, цар - 541 Фортуна. Х р ам н а Ф. - 414,570
Фнлшш, град во Македонија. Битката Фотиј, дариградскн патријарх - 31
кај Ф. - 3 4 4,346,409 Фраат Ш, партски крал - 312
Фраат IV, партски крал - 350,399 Фулвии, р о д -1 2 9

Франк, Т. Види Тени. Фулвиј Флак,Марк, консул 125 г. пр. н. е.
Франки - 5 42,544,546,563,571 -2 1 9 ,2 2 1 ,2 2 6 ,2 3 0 ,2 4 2
Францнја - 305 Фулвија, ‘енанаМ арк А н гони ј-345,346,
Фрегела, град во Латиј - 221 354,400
Ф ререт - 75 Фуриј Камил, М арк -1 1 2 ,1 1 3
Фригија, област во М ала Азија - 503 Фурнна, корија во околината на Рим,
Фригијци - 428 блиску Тибар - 226
Ф ронтон - 23,522 Фучинско Е зер о - 425
X
Х ад (А д) - 79 Х ереа. Види Касиј Х ереа.
Хадријан, цар - 22, 24, 28, 461-467, 472, Херкул. В идиХ еракле.
474, 475, 493, 494, 498, 499, 505, 506, Херкуланеум, град во Италија - 34, 35,
537,547 - 453
Хадријанов бедемвоБританија -463,531 Херкулови сголбови (Гибралтар) - 281
Хадријанопол, град во Тракија - 478. Х ерм ес - 99,196
Битката кај X . - 588. Херники - 83,115
Хадрументум, град во Африка -173,485 Х ерод А г р ш а - 426,446
Хаедви - 2 3 1 ,3 0 7 ,3 8 8 ,4 2 1 ,4 2 6 Х ерод Велики - 399,426
Хајнце - 404 Херодијан, историчар - 27
Хајронеја, град во Бојотвја. Битка кај Х ер од от од Халикарнас, историчар - 53,
X , - 23,252 74,75
.Хамшпсар Барка - 143,144,147 Х ероф и л (Лажниот Мариј) - 339
Х амовд - 404 Х ерсонес, град на Крим - 2 4 7 ,2 8 6 , 433,
Ханибал, картагински војсководец - 19, 487
25,147-152,154-156,158,164,165,169, Х еруски - 397
171,191 ,2 0 2 ,2 7 6 ,5 0 9 Х есгаја, грчко бож ество на дом. огни-
Х ааибалова војна. Види Пунска војна. ш ге -1 9 6
Хартман - 598 Х е т и -7 5
Хасдру бал Б арка, брат на Ханибал -154 Х еф ајсг -1 9 6
Хасдрубал, зе т на Хамилкар - 147 Хиемпсал, внук на Масиниса - 231
Хасдрубал, картагински војсководец за Х иерон II, сиракушки твран - 141,142
време на Т ретата пунска војна - 172, Х иероннм, сиракушки владетел - 152
173 Х иеровим, христијански писател - 361
Х а т и -4 5 5 ,5 3 3 Х имера, град на Сикнлија - 80
Хвостов, М. М. - 56 Химериј - 584,586
Хејтланд - 599 Х и ос, осгров во Егејсжо М оре - 214
Хеланик од Л езбос, логограф - 74 Хипатија - 585
Хепбик - 75 Хипон-Региј, град во Аф рика - 3 0 ,4 8 5 ,
Х елвети - 307,308 586
Хелеспонт, м ореуз -1 6 0 ,1 6 4 ,2 8 3 Хиркан II, јудејски владетел - 285
Хелиополити - 9 ,220 Хирканија, обласг во А зија - 466
Х ена, град на Сикилија - 212,213 Хириини, племе - 82
Х е р а -1 9 6 Х и р т и ј,А ул ,к он сул 43г.п р .н .е.-14,341, •
Х ер ак л е.К ул тн аХ ер ак л е-121,196,459, 360
470,562 Холандија - 305
Хераклеја, храд во Италија. Бвтка кај Х о м е р -4 0 8
X .- 1 1 0 Хонориј, цар - 583,589-591
в^в
Хоратии, род - 86, 87 Хостилиј Мантин, консул 137 г. пр. н. е. -

Хоратиј, Квинт Флак, п оет - 5 5 ,6 4 ,3 4 7 , 171,215
365,406,409-412,415,491 Хрисогон - 268
Хоратиј К оклит, Публиј, легендарен Христијанство - 3 9 ,4 8 ,5 2 ,4 3 1 , 507,512-
римски херој -1 1 0 526, 551, 566, 568, 570, 572, 580, 581,
Хортенсиј, Квинт, диктатор -122 ,1 2 3 583,585,562
Хортенсиј, Хортал, Квинт, консул 69 г. Христос, И сус - 513-517, 519, 520, 523,
пр. н. е. - 280,358 5 2 4,567,587
Хосрој, партски крал - 458 Хуни - 5 8 8,591,593
Хостилии, род - 87
ц
Цариград (Константинопол) - 39, 570, Ц р в е н о М о р е -4 8 3
573,581,589-592 Ц рно М оре - 1 5 9 ,1 6 0 ,2 4 7 ,2 8 2 ,2 8 6 ,3 2 8 ,
Ц е л е р -9 2 3 9 9 ,4 1 3 ,4 3 3 ,4 8 7
ш
Шапур I, персиски цар - 543 230,231,233,235,266,270,271,274,275,
Шалур II, персиски цар - 571 278,279,283,292,300,301,310,320,321,
Швајцарија - 305,307 322,326,330,381,391,392,395,435,441,
Ш веглер - 4 2 ,4 3 ,7 5 442,467,485,486,495,498,500,502,528,
Ш лосер - 25 5 4 4 ,5 7 7 ,5 9 0 ,5 9 3 ,5 9 6
Шпанија - 14, 72, 139, 140, 147-149, 153, Шпанија Тараконска - 434
154,156,169-172,181,186,187,193,219,
INDEX RERUM
РЕГИСТАР HA ПРЕДМЕТИ
A
Ab epistulis - 426 323,363-365,409
Август (титула) - 5 5 6,564,565,571 A libellis-4 2 6
Agentes in rebus - 574 Алнментарен ф он д - 4 5 9,460,479
Ager Gallicus -1 4 6 Amici (populi Romani) - 387,401
Ager privatus vectigalisque - 328 Annales - 8 ,5 8
Ager publicus - 9 3 ,1 0 8 ,1 1 9 ,1 3 0 ,1 4 4 ,1 7 3 , Annales Maximi - 8
176 ,1 8 2 ,1 9 1 ,2 1 6 ,2 9 2 Annona-4 9 0 ,5 6 0
Ager stipendiarius - 228 Алелација (Appeiatio). Внди Ius provoca
Агнати (agnati) - 8 9 ,1 0 8 ,1 3 6 ,5 9 3 tionis.
Агонистици (circumcaeliones). Движењ е Ara P acis-4 1 6 ,4 1 7 ,5 0 5
на A . - 5 8 2,596,597 A rationibus-4 2 6
Adoratio - 556 Argentarii -1 8 7
А едили (плебејски и курулни)-12 3 ,1 2 5 , А рендатори - 253,476
181,331,478 Аријанство - 5 6 7 ,5 6 8 ,5 7 1 ,5 8 6 ,5 9 0
Aequitas - 3 6 8,466,537 Arcus .triumphalis - 206
Aerarium (државна благајна) - 2 8 1 ,2 8 6 , Assidui -1 0 8
3 0 0 ,3 3 1 ,3 8 1 ,4 5 0 ,5 2 9 А телани (латински книжевен род, наре-
Aerarium militare - 394 чени според градот А т ел а) -1 9 9 ,2 0 0
Aerarium sacrum - 574 А т и к ш а м -3 5 8
Aes rude -1 0 8 ,1 2 9 Atrium (просторија в о римските куќи) -
Азијанизам - 358 1 7 9,205,207
А етиолош ки м и тови - 9,42,5 3 ,'8 7 . Аугури -1 0 1 ,1 2 1 ,1 2 2 ,2 6 6
Академија, П латонова - 252,593 Aurea mediocritas - 411
А л а (род во римската коњ вца) -1 3 3 Aurum'glaebale - 560
Album (сгшсок ва сенаторите) -1 2 6 ,4 7 8 Ауспикии -1 2 4 ,3 5 4
Александризам, александриска ш кола - Auctoritas - 9 1 ,1 2 2 ,2 8 4 ,3 8 0 ,4 0 4 ,5 5 5
Б
Б а гаја,гр ад -597 Benignitas - 288
Базилики ( Basilicae) - 2 0 6 ,4 7 9 ,4 9 0 ,5 0 5 Bona fides - 368,3 7 1 ,5 3 7
Bellum-instum -1 2 8 Бонитарна сопственосг - 370
Bellum servile - 384 Букеларии (buccelarii) - 577,596
в
Vectigalia -176 Vetus possessio - 228
Velites (лесно вооружена римска пеша- Via Appia-121,317
дија) -133 Внкарви на Двецеза - 569
Veniae. Внди робовн. Виланова култура. Време на В. К. - 73-
Ver sacrum -82, 197 76,78,82,83
Ветераш (Veterani) - 154,239,241,250, Villa -183,186,213,557,577
254,256,257,263,267,269,295,298,301, Villa Livia (Pompeiana) - 417
303,329,338,340,342,344,345,394,429, Villicus-185,262
478,529 Virtus militum - 559
Г
Gallia Comata-305,315 ' Gentiles -108
Gallia Togata -305 Гностицнзам,гносгичари-519,520,582
Гарда, праеторијанска - 383, 390, 423, Граѓансгво. Римско -114,129,132,245,
470,527,569 452,478,490,532,533.Латинско-114,
Genius Familiae (domus)-96 129-132,245,452,478,490
д
Dediticii-491,532 330,331. Дикгатура по италските гра-
Deificatio (деификација) - 450, 465, 501, дови-112,122,438.Укинувањенаднк-
506 татурата споредАнтониевитезакони
Decemviri (de Legibus scribundis) -106 - 340,341. Dictator in perpetuum - 331.
Decemprimi - 480,530 Dictator Legibus scribundis et rei publicae
-Деккмација - 274 constituendae - 255. Воена диктатура -
Декуриони (decuriones) - 132, 439, 479- 236,269,386,427,558,594
481,491,530,557 DisciplinaEtrusca - 79,99
Delatores - 454,456 Должничко право, должничко праша-
Defensor (civitatis) - 579 њ е-108,249,294,323,537
Двархнја • 403 Domestici - 569
Divide et impera -118,176 Доминат - 35,551,555,558
Divisores-288 Dominium - 370
Dies nefasti -101 Dominium ex iure Quiritium -107,134,136,
Dies fasti -101 228,370,371
Диецези - 558,568,569,575,588 Dominus et deus 454,546
Двјаспора - 511,512,579 Domus Aurea-432 1 ‘
Диктатор, диктатура (Dictator, dictatura). Друвди, друидизам - 307,314,426,432
Вонреднамагисгратура -122,126,133, Duoviri quinquennales - 478
255,259. Диктатура за време ва Пун- Duumviri -132,478
ските војни-150,151,154,156,180,196, Dux et signifer calamitosorum - 295
197,378. Диктатура на Сула -253,255- Dux Orientis - 543
259,266. Дикгатура на Каесар - 327,
E ”'
Егејска култура - 72 Елевсински празници -145
Едикт на Каракала. Види Constitutio Ап- Елогај (elogium) - 8,199
toniniana. Emptio-Veriditio-371
Едикт праеторски - 369,539 Енеолит во Италија - 73,82
Edictum Arcadii et Honorii de colonis - 578 Епиграми (книжевен род) - 365,421
Edictum Augusti - 391 Epistola (епистоларен сгал) - 358,411
Edictum Valerianum - 551 Еподи (книжевенрод) - 400
Edictum de pretiis rerum venalium - 35,561, Ергастули-385
562 Етнарх - 285
Edictum perpetuum (Вечен едикг) - 462, Етрускологија (јазик, шсмо, натписи) -
537 74-80
Edictum provinciale -175 Ефори -140
Екпога (Eclogae) - 363,406,407
и
Imagines - 207 In iure - 369
Imperator - 278,331,379,380,422 Inquilini. Види Колони.
Imperium - 77, 90,122,124,134,153,175, Institutiones - 536
255,256,281,386,341,379 Instrumentum, vocale, semivocale, mutum -
Imperium maius -124,382 190,262
Imperium minus -124,382 Insulae-205
ImperiumRomanum orbis terrarum - 471 Intercessio (Интерцесија) - 256,303
Imperium summum-125 Interrex - 255
Invectiva - 290,357,359 Iovius-562
Ingenuus - 578 Iugum- 560
In indicto - 369 Iustitia-167
K
Caesar (титула) - 527, 556, 558, 563-565, Кенсорски списоци -132,303
571 Кентурии - 94,95,122,133,146,234
Capitatio plebeia - 560 Кентуријатскикомитии.ВидиКомитии.
Caput - 560 Centuriones (Кентуриош) -133,201,325,
Casatio-251,294 342,343,377,432,450,528
Кваестори - 125,126,175,181,256, 33i, Cives -130
332,478,500,557,574 Cives non optimo iure - 131
Квиритски брак -130 Cives optimo iure -131
Квиритско право -136. Civitates Liberae et immunes -175,176,478
Кенс - 94,95,122,132,191,227,234,377, Civitates sine suffragio -115,131
378,382,386 Civitates stipendiariae -175,478
Кенсори, кенсура -121,123,124,181,194, Civitates foederatae -175,478
195,220,223,279,291,304,331,377,382, Clementia -315»
451,454,480 Клиенти, клиентела (Clientes, clientella) -
89,92,179,180,253,278,287,288,302, Конгиариј- 4 5 6 ,4 6 0 ,4 9 0
328,338,490 Conductores-4 7 4 ,4 8 5 •
Когнати - 89,132,136,593 Coniuratio - 291
Cognomen - 88 Concilia plebis. Види Трибутски комитии.
Codex Iustiniani - 592,593 Concilia provinciarum - 391,480
Codex Theodosianus - 47,592 Concordia. Храм на K. - 226
Coemptio -135 Consilium principis - 3 8 1 , 462, 529
Колегии. K. наАугури-101,121,122,128, Consistorium principis - 574
266. K. на Арвалски браќа -100, Colle Constitutio Antoniniana - 3 5 ,5 3 2 ,5 3 3 ,5 3 8
gia compitalia (Квартовски колегии) - Constitutiones - 536
292, 304. K. на Луперки - 96. К, на Consul sine collega - 318
Понтифици - 8,101,121,127,136,196, Consul. Consulatus. Редовна магистра-
198. К. на занаетчии - 86,481,534,545, тураи ком петенции-120,122-126,128,
569, 579, 580. К. на сопственици на 129,132,133. К онсулари -126. К онсу-
бродови - 481, 545. К. на фетијали - ларни ф асти - 7 ,8 ,1 2 0 . Консули, во
127,161. Collegia funeraria - 481. К. на времето на I в. пр. н. е. - 2 5 6 ,287,289.
Харуспики - 79,101. Collegiatenuiorum З а време на Принкипатот - 377,378,
-288,289,299,481,522 382. Консули, III в. н. е. - 557. Консули,
Ќолони. Колонат. Пред крајот на Репу- IV в. н. е. - 570. Види исто така -1 0 5 ,
бликата -277. Во Италија во I в. н. е. - 1 0 6 ,1 0 9 ,1 2 0 ,1 8 1 ,1 8 2 ,2 2 0 ,2 3 9
443. Во II в. н. е. - 471-475,477,549. Во Consules ordinarii - 382
Африка и другите провинции - 474, Consules suffecti - 382
475,484. Теорин за потекпото на ко- Contiones - 289,356
лонатот - 277, 473, 475-477. Законо- Contractus innominati - 539
давство за колонатот - 559,569,578- Contributio - 253
580.Учество на колоните во востани- Contubernium -1 8 9 ,5 9 5
ја - 550, 556, 595, 596. Феудални еле- Confarreatio -1 3 5
менти во колонатот (IV и V в. н. е.) - Конфискацвја, за време на Сула - 254,
594,595. Категорш на колош: servus 256,2 6 4 ,2 6 8
ipsius terrae - 578; inquilini - 578; adscrip- Corona civica -1 3 4
tii - 578; originarii - 578; tributarii - 578. Corona muralis -1 3 4
Види исто така - 449, 475, 476, 508, Corpus iuris civilis - 592,593
550,569,577,594 К охорта - 234,274
Columna Rostrata -143 К охорта праеторијанска - 3 8 3 ,3 9 0 ,3 9 3 ,
Comes rerum privatarum - 574 394,4 2 1 ,5 2 8
Comes sacrarum largitionum - 574 Cohortes vigilum - 393
Comitatenses - 559,569 Cohortes urbanae - 390,393
Comites-387,401,574 Quaestiones perpetuae de rebus repetundis -
Comites rei militaris - 575 223,2 5 6 ,3 8 2
Комитш. КуридатскиК. (Comitiacuriata) Quaestor sacri palatii - 574
- 90,91,95,122,124,134. Comitia cen Cubiculum sacrum - 574
turiata - 122,123,134,146,250,287. Co Cupiditas rerum novarum - 268
mitia tributa -122,123,125,217,250. По Cura annonae -1 2 5
реформиге на C. Тулиј - 94, 95,122, Cura ludorum -1 2 5
146. Реформа на комитиите 241-222 Cura morum - 124 '
г. пр. н. е. -145,146. Гласање во коми- Cura urbis -1 2 4 ,1 2 5
тижге - 95,122, 214, 221,249. По ре- Curator rei publicae - 4 5 9 ,4 7 9 ,4 8 1 ,5 3 0
формите на Сула - 250,256. Преста- Курија. Хостш ш ева - 87,317. П омпеева -
нување на работа на комитиите - 381, 333, 337. Муникипално со б р а ш е - 478,
419. Видиисто така -131,180,194,249, 507. Родовска К . - 90. В идиисто така - 86,
381 89,4 2 2
Куријали - 560,569,579,580 Курулен аедил. Види Аедил.

Curiosi - 574 Custodia urbis -124,.382
Л
Lapis niger-34 Lemures - 97
Lapsi - 551 Либерта. Храм на Л. - 305
Lares -96,197,415 Libertas -167,175,300,497
Латенска култура - 306 Ликеј-252
Latifundia-183,229,261,263,352,444,473, Ликгорн - 90,122,124,126,238,281
477 Limes-457,469
Laudationes - 8,200 Limitanei - '559
Legates (Легати) -161,241,243,244,281, Лнхварство -105,121,129,130,147,182,
310,314,393,395 187, 241, 264,267,283,286,298, 314,
Legatuspro praetore - 382,393,429 326,332,339,389,422,491,549
Легија -132,133,142,152,170,234,253, Locatio conductio - 371,474
313,325,328,341,342,348,393,398,429 Lupus - 96
M
Magister equitum -126 Манипула -133,234
Magister militum - 569,575,589 Манкипација (Mancipatio) -107,134,135,
Magister officiorum - 574 188,370
Magisterpopuli. Ввди Диктатор. Мародерсгво - 233
Magistraturae,Magistratus(Магистрату- Matrimonium sine manu mariti -135,372
ри, Магистрат) -123. Настанување на Месија -511,512
М. -124,127,128. РедовниМ. -124,126, Метеци - 252
127. Курулни М. -123,233. Плебејски Мвлански едикт - 566,572
М. -123,250. Списоцв на М. - 8. Избо- Militia palatina - 574
рннаМ.-123,181,266,287,317,438. М. Модератор - 318
во време на Сула -256-259. М. во вре- Модиј (modium), мерка - 239
ме на Авѓуст - 382. Види исто така - Mores maiorum - 91,383
128,135,136,144,171,175,176,178,181, Multitudo ingens - 521
182,304,317,331,478 Муииквшш -131,291,295,297,309,328,
Магистри (во колегиите) - 415 353,355,373,384,387,390,393,438,451,
Manes-97 489,551,579
н
Negotiatores - 355,481 -269, 277, 288, 298-300, 302, 326-328,
Неолит во Италија - 72 332,353
Nexum -108,121,136 Novator et turbator omnium rerum - 570
Nexus -108 Nomen-88
Нобнлитет (Nobilitas) -128-130,146,147, Номи-530
170,178-182,219,223,231,256,258,264 Notarii - 574
Numina - 97
о
Obligatio - 371 Ordo equester. Види Витезн.
Овација (Ovatio) -134,278 Origo-474
Ocupatio - 371,446 Ослободеници (Libertini) -121,131,179,
Оптимати (Optimates) - 219,226,239-242 187,254,257,268,383,426,427,434,435,
249,250,254,269,283,291,294,299-305, 490-492,503,508,595,6«)
317-322,325,341 Otium-293
Ordo decurionum - 438,478 Откровеиие (Апокалипса) -513,514,520
Officium - 574
Pagi - 486 на П. во политнчката борба - 60,105,

Palatium sacrum - 574 109,119,121,122,130.IL вовреметона
Палеолит во Италија - 72 Август -389,392. Ввдн исто така - 94,
Panem et circenses - 389,490,499 179,192,233,240,259,298,299,304,319,
Пантеон - 401,416. П. на Агрипа - 505 . 325-327,329,339,421,425
Панхеленскисојузза времена царотХа- Poetae neoterici - 363,373
дријан-484 Pomerium - 85
Пасха-515 Понтифик, голем (pontifex maximus, ве-
Pater patriae - 298,331,380- лшс свештеник) - 8,101,135,298,321,
Pater familias - 89,96,108,127,188,538 370,573
Patria potestas -135,-538 Понтифици - 8,9,121,134,136,198,369.
Патршши -13,61,86,91,92,105,106,109, Популарв (Populares) -219,226,230,236,
119,131,135,179,259,330,387,493' 239,240,241,249,279,280,2Ѕ9,291,292,
Патрон, патронат (патрокиниј) - 89,92, 294,299-301,327,330,334
179,332,478,481,490,491,496,498,577, Populus Romanus - 90,93,94
579 Possessio-370
Pax-293 Potentiores-579
Pax Romana - 377,380,390,414 Potestas - 97,124,135
Пекулиј(ресиНит)-262,475,491,538,578 Praedia populi Romani -176,326,392
РеЛИит castrense - 538 Praenomen - 88
Pecunia-93 Praepositus sacri cubiculi - 574
Penates (Пенахн) - 96,97,197 Praesides - 481,569
Перегрини - 228,478,539 Praetor qui inter peregrinos ius dicit, praetor
Pietas-100,383,408. Pietate insigniset armis peregrinus -146,368
-417 Праетори - 122,124,133,146,169,175,
Picus - 82 ’ 17б;211,237,281',290,300,331,332,368-
Пирати (гусари) -188,260,264,270,271, 372,382,383,557
275,280,283,348,442,510. Bellumpira Праеторнјански кохорти. Праетори-
tarum - 281,349 јанци. Види Кохортн П.
Плебејци. Потекло на П. - 52,86,91,92, Праефект на Егшет - 383,492
94. Политичката и економската по- Праефект на град (Praefectus urbis) - 91,
ложба на плебејците -8,13,61,93,119- 382,385,575
135,146,196,222,259,298,299,337-340. Праефектна праеторнја - 383,492,497,
Селанскн IL -191,192,1219,220,223, 521,534,569,575,589
238,267,293,490,491,580,598.Учество Praefectura morum - 331
Пратеншптва (Legationes) - 161. Legatus 480-486, 494,- 555, 568. Провинциска

Augusti Legionis - 393 политика- 286
Прекариј - 577 Проконсул (Pro consule) -175,391 •
Princeps senatus -126,180,378,382,436 Прокуратори (Procuratores) - 25,39,383,
Принкепси (Principes) - 89,234,402,404 389,400,446,475,491,529
Принкипат - 18, 335,352, 365, 383, 394, Пролетери римски (proletarii, лумпен-
403-405 пролетеријат) - 94, 95,108,192,193,
Principes(галскивитези,благородници) - 267,293,329,490
307 Пропраетор (Pro praetore) -175,382,391
Principes,најситнипрвобитнителца (ато- Prorogatio imperii -175
ми), според Т. Л. Кар - 362 Проскрипции. За време на Сула - 254,
Принкшш (Principes), вооружена пеша- 257,263,266,269,278,291,294,321. За
дија -132,133 време на Вториот Триумвират - 342,
Провинции (Provinciae) - 144, 175, 264, 343,344,347,354,402,420
265,278,281,326,328,329,338,345,346, Protectores, Protectoratus -161,167,569
370,379,386,387,390,391,422,454,477, Публиканн -176,224,233,241,264,283,
284,315,329
Ratio privata. Види Res privata. 139,184,185,191,192,211-216,226,238,

Rector - 318 261-263,441-444,475,477. Робови во
Religia colonorum - 473 занаетчиството - 189, 261, 263, 264,
Religio, religare -100 440. Восганнја на робовите - 62,211-
Res mancipi -107,135,188,370,593 213,237,238,248,269,271-277,550,588,
Res nec mancipi -107,135,593 595-597,600. Улога на робовите во по-
Res privata-529 литичката борба на робовладетели-
Restitutor Galliarum - 544 те -260,268,343,344,347-349. Правна
Restitutor orbis - 545 положба на робовите -129,131,188,
Реторика -356-358,372,406,495-500,502 212, 471, 472, 475, 558, 578-580, 593.
Rex sacrorum - 88,127 Положба на Р. во време на Принки-
Робови, ропство bo Рим. Патријархален патот на Авгусг - 384-386. Ввди исто
карактер на ропствотовораното вре- така - 64,152,176,189-192,214, 254,
ме - 89,109. Робови во земјоделието - 268,271,324,345,355,357,370,471,472,
475,490,538,580
с
Саекуларни игри - 389,410,414,425 Sella curulis- 90
Sacrosanctus -125 Сенат. Сенатори. Сенаторски сталеж.
Saltus - 474 Цотекло на С. - 86,. 91,180,194,222.
Sator (сејач) - 98 Компетенции на С. во Раната Репу-
Сатрапија - 248,310,542 блика -152,218,224. С. по реформите
Satyra (Satura, сатира), литературен род - на Сула - 250,255,256,270,274. С. по
203,361,410 реформите на Август - 381,386. С. во
СаТурнски стнх -199 времето на Антонините - 460,462. С.
Светиот рид -106 во времето наДоцното Царство -529,
540,576. Видиисто така -124,142,145, 157,225,242,243,244

164-168,171,198,217,292,296,300,331, Societas publicanorum -176,182
341,493 Socii (сојузници) -131
Senatus consultum, Ѕс. ultimum (Decretum Solarium - 462
senatus) -126,226,237,294,296,536 Sol invictus (Култ на Сонцето) - 510,546
Servi casati. Види Робови. Spes in re publica - 289
Сервиев устав -121,122,146 Stipendium. Војничка плата -133,173
Сецесии на плебејците (Secessiones ple- Stipulatio (Сгипулација)-135,538
beiorum) -105,106,119,125 Судска реформа - 279
Совет на декуриони (Ordo decurionum) - Summa honoraria oblata - 551
132,478,480 Superstitio -100,198
Сојузничко прашање -131,132,153,156, Суфети -140
T
Tabulae novae. Види Касација на долгови. Tresviri rei publicae constituendae - 342
Tabulae pontificium - 8 Триарш (triarii) -132,133,234
Тавроболија -509 Tribae (Tribi) - 89,121,123,146,218,250,
Talio-108,109 251,287,292
Театар -506. ПомпеевT. -416.Маркелов Трибуни. Воени -133,393,409. Аерарш
T. -416 - 279. Народни (трибунат) - 105,124,
Tellus - 338 125,169,250,269,279,303,327
Терми -532. ДиоклетијановиТ. - 570,587 Tribunicia potestas - 331,379,401
Testamentum -136,539 Tributarii. Види Колони.
Тетрархија (Tetrarchia) - 556 Трибутскикомитии-ВидиКомитш.три-
Tigillum sororium - 87 бутски.
Toga praetexta - 77,200 Tributum -175-177,225,286,315
Traditio -135 Триумвират, прв - 300-320,361
Traditor-567 Триумвират, втор - 342,349,392,402
Tractus et regiones - 474 Триумф -134,278,279,301,315,326,341,
Tranquillitas - 293 351,354,379,386,399,408,415,428,434,
Tres vir agris iudicandis adsignandis - 217 448,451
У
Universitas - 538 Usucapio -135
Ф
Fabulaepraetextae (римскикнижевенрод) Фасти - 8,10,17,58
-200 F. Augustum - 416 •
Familia F. Rustica -188; Ф. Urbana -188 Felicitas - 466
Far-135 Фетијали -161,127
Fas-101 Fidei comissus - 539
Fasces -124 Fides-89,167,383,466
Fides militum - 559 127. F. perpetuus - 478,480. Јушггеров

Фнлшшки (говори на М. Т. Кикерон) - фламин -100,127,135,290
340,359 Foedus-131,175
Фиск - 381,427,507,529,53Г Forum Romanorum - 34, 85,123,205,218,
F. Iulium - 416 239,254,293,303,317,338,366,416,435,
Flamines (Фламини). Flamen Dialis - 127, 505
135,290. F. Martialis -127. F. Quirinalis - Fundus -183
X
Хадријанов Мавзолеј - 465 Heredium, heredes - 93,108
Халпггатска култура г'74,75 Хетски документи, споменици - 75
Харизматска хиерархија - 515,519,524, Homines novi -179,233,287,355,386,402,
582,587 451,497
Харуспики - 79,101 Honestiores - 530,575,594
Хастати -132,133,234 Honor - 479
Хексаметар, х. стих - 9,201 Hospitium -129
Хелени -145,166 Humanitas -167
Хелиос-570 Humiliores - 530,575,580,599
Ц
Circus. C. Maximus - 204; C. Flaminii - 205
СОДРЖИНА
ПРВДЕЛ
ИЗВОРИ И ИСТОРИОГРАФИЈА ЗА СТАРИОТ РИМ
ГЛАВАI. ИЗВОРИТЕ ЗА РИМСКАТА ИСТОРВДА............................7

Првобитнитеримскилетописи. - Поетвте одШвеквпостарвте анали-
ств. -Полвбвј. -Посејдоввј. - Помладитеавалисти. -КвкеровиКаесар.
- Салустиј. - ТереитвјВаронв КорвелвјНепот. - ТитЛивиј. -Нвкола
одДатсквПомпејТрог.-ГрчкитеисторичариваАвгустоввотпериод.
- Римскатаисториографија во првиотвекваЦарството. - ВелејПатер-
кул и ВалеријМадсим. - Прозвитедела од1в. н. е. - Корвелиј Такит. -
Светошј Транквил. - Историсште кошшлации и прозвите дела одП
век. - Грчкатаисториографија од1-Пв. н. е.Јосиф Флавиј. - Плутарх. -
Апијан.-ДионКасиј. - Почетокотна христијанската нсториографија.
Евсебиј. - Римската историографија одГУвек. - Аш јан Маркелш. -
ИсториографијатаH aVnVIвек. - Главните обележја на античкатаис-
ториографија. -Документите какоизвори. ПодаТоцџодархеологијата.
- Напшсихе. - Пашруси. - Монети.
ГЛАВАII. ИСТОРИОГРАФШАТА НА СТАРИОТ РИМ............ .....37

Цроучувањетоваримскатаисторијадо по четокотваХУШвек. -Исто-
рвографвјата наХУШвек. -Нибурикрвтвчквотвравец. -Почетокот
ва вроучувањетова рвмската всторвја воРусвја. - Западвоевровската
исторвографвја одсредвватаваХПСвек. - ТеодорМомзев. - Фравцус-
ката историографвја во времетова Второтоцарство. - Прашањата на
римската исторвја во делата ва Маркс в Евгелс. - Западвата всторво-
графвја одкрајотваХПСвек. -Рускатавсторвографвја одкрајотваX IX
в вочетокот ва X X век. - Завадвата исгорвографвја ва Х Х век. -
Советскатавсториографвја.
ВТОР ДЕЛ
ПРЕДРИМСКА ИТАЛИЈА И НАЈСТАРИОТ ПЕРИОД

ОД ИСТОРИЈАТА НА РИМ
ГЛАВА Ш. ПРИРОДНИТЕ УСЛОВИ HA СТАРА ИГАЛША..........69

ГЛАВАIV. НАЈСТАРОТО НАСЕЛЕНИЕ НА ИТАЛИЈА.................72
1. Првобнтната археологвја на Италија.................. ..................................... 72
Палеолитотввеолвтот. -Премввотва бровза. Културата терамара. -
КултуратаВвлавова.
2. Е тр ур ц и хе.................................................................................................................................. 74
Потеклото ва Бтрурците. - Социјалвиот поредок на Етрурците. -
Културата на Erpypiprre. - Политвчката всторија ѕа Етрурците.
3. Грчките градови во Ихалија н на Сикилија.................................................................80
4. И талскитеплем ињ а................................ ..............................................................................82
ГЛАВА V. РИМ ВО ПЕРИОДОТ НА КРАЛЕВИТЕ............................84

1. П очетокот на градот Р н м .................................... 84
2. Седумте римски кралеви....................... 85
3. Ошитествениот поредок во периодот на кралевите........ .........................................88
Родот и семејството. - Куриите и трибите. - Комитивте. - Власта ва
кралот. - Севатот. - Патрикиитев плебејците. - Ековомиката.
4. Етрурското освојупање и реформата на Сервнј Т улиј.............................................94
5. Раната римска р ел и ги ја..................................................... 95
Остатоцвтеод тотемвзмот. -Родовсквтекултовиисемејватарелвгвја.
-Авимизмот. -Римсквотпавтеов. - Римскиоткулт. -Наставувањетова
свевггеввчките оргаввзацвв.
ТРЕТДЕЛ
ПЕРИОД HA РАНАТА РЕПУБЛИКА
ГЛАВА VI. ОСНОВАЊЕТО НА РЕПУБЛИКАТА И БОРБАТА

НА СТАЛЕЖИТЕ ВО V В. ПРЕД Н. Е . .......................................105
Првата сецесијавосвовањетоватрвбуватот. - Заковвте ва дваваесет
табдвцв.-ЗаковвтеваКавулеј.
ГЛАВА VII. НАДВОРЕШНАТА ПОЛИТИКА НА РИМ ОД

ПОЧЕТОКОТ НА РЕПУБЛИКАТА ДО ШЕЕСЕТИТЕ ГОДИНИ
НАБПГВ. ПРЕД Н. Е................................................................................. 110
1. Односите иа Рим кон соеедпите племиња и наездата на Г а л к ге___________ 110
Борбата со Етрурцвте. - Рвм в латшсквте градовв. —Борбата со
А еквитеи Волсквте. - Борбата соВев. -Наездатава Галвте.
2. Покорувањ ето на Италија о д страна на Рим и борбата со П и р ____________113
Присоедивувањето ва Кампанија. - Латинската војва. - Самнитските
војвв. -Р вм в Таревт. -Војвата соПир.
ГЈ1АВА VIII. ДЕМОКРАТИЗАЦИЈАТА НА ПОЛИТИЧКИОТ

ПОРЕДОК НА РИМСКАТА РЕПУБЛИКА ВОIV И НА ПОЧЕТОКОТ
Н АШ В.П РЕДН .Е................................................................................. 119
1. Завр ш увааето иа борбнте м еѓу патрикиите и п л ебејцн те_________________ 119
Заковите ва Лвкивији Секстиј - Заковотва Поетелиј. - Кенсурата ва
, Г АшјКлавдиј.-ЗаковотваХортевсвј.
2. Државннот поредок на Рим во почетокот на Ш в ек _______________________ 122
Кошттиите. - Магистратурите. - Редоввите магистратури: -Диктато-
рот. - Севатот. —Свештеввчкитедолжвоств.
Римското општество ва почетокот на Ш в. пред н. ....................................... 128
Нобилитетот. -Ековомвката. -Римскитеграѓаниилативите. -Италија
-■по римското освојување. - Римскатавојска ва почетокотва Ш век.
4/Р азв ојот на римското право.......................................... ....................................... 134
ЧЕТВРТИ ДЕЈ1
ПРЕРАСНУВАЊЕ НА РИМ ВО НАЈСИЛНА ДРЖАВА

НА СРЕДОЗЕМНОТО МОРЕ
ГЛАВАIX. ПУНСКИТЕ ВОШ И...................................................... 139

"l. Ошптествениот поредок во Картагнна................................................................ 139
'2г Првата пунска војна________________________________________________140
Раните договори меѓу Рии и Картагина. - Римскокартагввсквге про-
тивречвости. - Мамертивците. - Почетбкот ва воеввте операдии. -
Заземањетона Агрвгевт. - БвткатакајМвл. - Експедвцијатава Регуд.
- Последвиотпериододвојната. -ВоставветовоКартжвва. - Органи-
зацијатава врвитепровинции.
>натрешната в надворешвата полнтика ва Рим во периодот меѓу првата и
втората Пунска војна (241-218 г.)_______________________________________ 143
Илирските војш. -Реформата ва комитиите. -Гај Фдашввј.
^"Втората Пунска војна_____________________________________________ 147
Хамвлкар в веговвте васледвицв во Шпаввја. - Поводот за војвата. -
Хавшбадво Итадвја. - Бвтшкај Твквв в кај Требвја. - Бвтката кај
ТрасшевскотоЕзеро. - ФабвјМаксвмввегбвата тактика. -Биткатакај
Кава. -Прватамакедонскавојва. - Освојувањетова Свквлвја рдстрава
ваРим. -БорбатавоШпаввја. -Hannibalanteportas. - БиткатакајЗама.
- Склучувањетова мвр. -Последиците одВторатапувскавојва.
ГЈ1АВА X. РИМ И ХЕЛЕНИСГИЧКИТЕ ДРЖАВИ ВОПРВАТА

ПОЛОВИНА НАПВ. ПРЕД Н. Е....................................................... 158
Рим в Истокот ва крајот од Ш н во почетокот на П в. пред н. е ._______ ... 158
Египетското кралство. - Крадствотова Селевкидите. - Македовското
кралство и Грција. - Сојузотва Фвлвв V соАвтвохШ . - Рвмската
у дипдоттвја ва почетокотодШ в. предв. е.
Втората Македопска војна (200-197 г. вред н. е .) _______________________ 161
' Автвмакедовската коалицвја. - Бвтката кајКввоскефале. - Рвмската
у попвтвкавоГрција.
3 / Сириската војна_____________________ _______________ :........................... 163
. Дшшоматските судврв ва Автвох Ш со Рдмјаввте. - Битката кај
^Магвесија в шрот со Автвох. - Последиците од Сирвската војна.
4^/ТретатаМакедонскавојна ....----------- ------------------- ----------------------------- 166
П ерсејв веговите сојузввцв..- Двпломатската лодготовка за војвата
вротввПерсеј. -БвткатакајПвдвавзаведувањеторимсквпротекторат
вадМакедоввја. - Рамскатадипломатија по Третатамакедовска војна.
ГЛАВА XL НАДВОРЕШНАТА ПОЛИТИКА НА РИМ НА ЗАПАД
ВО ПРВАТА ПОЛОВИНА НА П В. ПРЕД Н. Е. ОСВОЈУВАЊЕТО
НА МАКЕДОНИЈА И ГРЦИЈА..................................................... ......169
Конечното освојување на Севериа Италија и островите Сардивија и
Корзика. - Војввте во Шпанија. - Причини за третата Пуиска војна. -
Опсадата на Картагша. - Паѓањето на Картагина. - Покорувањето ва
Македовија иГрција. - Присоединувањето ва Пергамскотокралство. -
Римските провинции.
ГЛАВА ХП. РИМСКОТО ОШПТЕСТВО ВО СРЕДИНАТА

Н А П В .П РЕ Д Н .Е ................................................................................. 178
1. Н обилитетот и в в т ези т е .................................................................................................. 178
Полибијза римскиотлојштичшпоредок. -Римската аристократија на
почетокотнаПвек. - СкнпиовПостариотиКатов, -ЗаковотнаВилиј.
- Улогата ва витезвте. .
2. И талското земјоделсгво во средината на П в. пред н. е . ...................................... 183
РасправатанаКатон ”Заземјоделството -Ширењетоваивтевзиввите
облициваземјоделството.
3. Занаетчиството н трговијата.................................................................... :..... ............... 186
Трговските цевтрвва Исток. —Развојотна лихварството.
4. Римското робовладетелство во средината на П в. цред н. е . .........................188
Изворвваропството. -Праввиотстатусваробовите. -Карахтериствки
варобовладетелскиотвачиввапровзводство. -Проваѓањетова селав-
ството.
5. Римската држава на почетокот од втората половина на П в. пред н. е. и партнјата
на Скшшон А емилијан ш то се залагала за р еф ор м и .................................. ..... ............ 193
ГЛАВА ХШ. РИМСКАТА КУЛТУРА ВО СРЕДИНАТА

НАПВ. ПРЕДН. Е..................................................................................195
Влијаввето ва хепевизмот. - Промевата ва вачивот ва живот. -
Влвјавието ва хелевизмот врзржмската религија. - Наставувањето ва
рвмскатапоезвјаидрама. -Раввтеоблицинаримскатапроза. -Првите
ршсквпоетв. -Плаут. - Теревтиј. - СатиритеваЛукилиј. -Цвркусот
и амфитеатарот. - Архитектурата илвковвитеуметвости.
ПЕТТИ ДЕЛ
ПЕРИОД НА ГРАЃАНСКИ ВОЈНИ
ГЛАВА XIV. КЛАСНАТА БОРБА ВО РИМ ВО ТРИЕСЕТГИТЕ

И ДВАЕСЛЕТГИТЕ ГОДИНИ ОД П В. ПРЕД Н. Е...............................211
1. П рвото восгание на робовите на С ш ш лија.............................................................. 211
Воставвјата ва робовите во Италија ва почетокот од П в. предв. е. - -
Положбата ва робовите ва Сикилвја. - Почетокот ва восташето ва
робоввте одСикилвја. -Новото Сврисќокралствоивеговата оргаввза-
ција. - Звачењето ва воставието.
2. Трибунатот на Тнбериј Грах 214
ТиберијГрах и веговата кариера до 134 годива. -Изборотза трибуни
агитацијатаза аграрниотзаков. - Законскиотпроектна ТиберијГрах. -
Текотнареформата. - Триумфотиареакцијата.Погубувањетона Тибервј
Грах.
3 . П о л н т и ч к а т а б о р б а п о с м р т т а н а Т и б е р и ј Г р а х ....................................................................... 2 1 9
Оптиматитеилопуларите. - СквтовАемвпијанидввжењетова Тибервј
Грах. - Востаиието на Аристовик. -Реформвте од 131-125годива пред
• в. е. Востанието во Аскули Фрегела.
4 . Р е ф о р м н г е н а Г а ј Г р а х ....................................................................................................................................... 2 2 1
КарактеристикитенаГајГрах.-Почетокотназаконодавнатадејностна
ГајГрах. - Проширување на правата на провокација. - Житниотзакон.
- Lex de provincia A s ia . - Судскиот заков. - Градењето патишта. -
Освовањето коловш. - Заковскиот вроект за сојузввците. -Акцвјата
ва Ливиј Друс Постариот. - Задушувањето ва Граховото движење и
смртта ва ГајГрах. - Резултатвте одзаководаввата дејвоства браќата
Грасв.-АграрвотозаководаввоствосмрттаваГајГрах. ЗаковотодШ
годш апредв. е.
ГЛАВА XV. НАДВОРЕШНАТА ПОЛИТИКА НА РИМ КОН ЗАПАД

КОН КРАЈОТ НА П В. ПРЕД Н. Е........................................................230
1. Војвата на Југурта 111-105 г.....................................................................230
Војвата ва север ва Италија. - Ситуацијата во Нумидвја. - Рвмскиот
севат и вумвдсквте услови. - Војвата со Југурта. - Квивт Каеквлиј
Метел.-ГајМарвј. -ЗаврвгувањетовавојватавМариеввоттрвумф.
2. Воената реформа на Мариј..................................................................... 234
3. Војната со Кимбрите и Тевтонцвте—------------------------------ -----------235
- Битките кајАква Секстлја иВеркела.
ГЛАВА XVI. СОЦИЈАЛНАТА БОРБА ПРЕД КРАЈОТ НАПИ

НА ПОЧЕТОКОТ HAIB. ПРЕД Н. Е........ ..........................................237
1. Второто востание на робовнте на Сикнлпја..............................................237
Поводот за воставвето. - Водачи ва воставието. - Задушување ва
воставвето.
2. Акцнјата на Адулеј Сатурнин_________________________ _______239
СатурвивиГлаукија. - Заковитева Сатурввз.-Воставиетова Сатур-
нин и Глаукија. Нвввото убиство.
3. Ливиј Друс Помладиот и Сојузничката војна........................................... 241
ЗаковскитепроекгинаЛивијДрус. - Сојузвичкотолрашање. -Почетокот
ва војвата. ^Државвата оргавизација ва сојузвшџгге. Првата годива од
војвата. -ЗаковагваЈулијгзаковотваПлавтиј-Папирвј. -Завршувањето
ва Сојузвичката војва.
ГЈ1АВА XVII. БОРБАТА МЕЃУ МАРШ И СУЛА........ .....................247

1. П рвата војна со М итрвдат в превратот на С ула......................................................247
Митридат УЈЕвватор. -Лочетокотвавоевитеоверацш. —Мвтридатво
Азија в во Грцвја. - Заострувањето ва соцвјалната борба во Рим. -
Заковвтева СулпиквјРуф.Походотва СулаваРвм. -Заководавствова
Сула.
2. В ладеењ ето на М ариевците (87-82 г .) ......................................................................... 250
Акцвјата на Кива. - Враќањето ва М арвјв трвумфттва Мариевците.
3. Борбата на Сула со Мнтридат................................................................ 252
СулавоГрцвја. ЗаземањетоваАтива. -БвткитекајХајровејаиОрхомен.
- Митридатоввотпоразв Дардавскиотмир.
4. Диктатурата на Сула...............................................................................253
ВојнатавоИталија. -Проскрипцивте. -Диктатуратана Сула. - Уставот
ва Сула. - Социјалватаосноваиа Сулвватареакција. -Карактериствката
иа Сула. - Звачењето ва диктатуратава Сула.
ГЛАВА XVIII. РИМСКАТА ДРЖАВА ПО СМРТТА НА СУЛА И

СПАРТАКОВОТО ВОСТАНИЕ_________ _______ ____________ 260
1 . И талското зем јоделство во среднната на I в. пред н . е .____________________ 260
Порастот иа робовладетелството. - Развојот иа земјоделството. -
Порастотна крупввте стопавства. -Работвата свла ва вмотите.
2. Занаетчиството и тргови јата............................................................................................263
Заиаетчиството. -Италската трговија.
3 . Експлоатацијата на провннциите н улогата на л и хв ар ств ото .................... 264
4. Рнмското робовладетелско ош нтесгво в о првата половнна
на I в . иред н. е ................................................................... 265
Нобилвтетот. - Експлоатацијатаиа провивцивте. -Витезите. - Селан-
ството. -Градскиотплебс. - Ослободешците. - Улогатаиаробоввтево
полишчката борба.
Ѕ. Л епндовотовостанне. С ертори еватавојн а................................................................. 269
Опозицијата кон режимот ва Сула. - Лепидовото восташе. - Квввт
ѕ Серториј. - Борбатава Помпејпротвв Серториј.
< ј / С партаковотовостание___________________________________________________271
Гладвјаторвте. - Заговорот во Капуавската гладвјаторска школа. —
Спартаквдругвтераководителвва воставвето. - Прввте Спартахови
успеси. - Несогласувањата меѓу раководвтдпвте ва воставвето. -
Поразите ва римскитгевојски. - Наименувањетова Крас. - Спаргаква
југотиаИтапвја. - Спартаковотопогубување. - Спартакво'оцевкатава
класвцвте ва марксвзмот-левввизмот. - Историското звачење ва
Спартаковотовоставве.
ГЛАВА ХГХ. РИМСКАТА ДРЖАВА ВО ШЕЕСЕТШТЕ ГОДИНИ

ОДIВ. ПРЕД Н. Е. (ВНАТРЕПШАТА И НАДВОРЕШНАТА
СИТУАЦИЈА) _________________ _______ __________ __________ .278
1. Воспоставуван.е на уставот од времето пред Сула...............................: 278
КрасвП ош еј - Заковвте од 70годвва. - Вероввот процес.
2. Борбата ва Помпеј со гусарите------- ------------------------...____________280
Порастотва гусарството. - Габвввеввте заковв. —Борбата ва П ош еј
протввгусарвте.
3.. „Ситуацијата на Исток и Манилневиотзакон----- _______ __________ 281
МвтридатVIи ТигравВеликв. -ВторатаМитридатовавојва.-Почетокот
ва ТретатаМтридатовавојва. - Лукулва исток. -Маввлвеввотзавов.
4. Походиге на Помпеј..................................................................... ...... .....284
Поразотва Мвтридат. - Помпејво Заткавказјето. - Ссвдавав>етовови
провивции. - Мртрвдатовата смрт. - Новвот стадвум во рвмската ‘
вровввцвскаволвтвка.
5. Политичкиот живот на почетокот од шеесеттнте годннн
од I в. пред н. е. .287
Изборите ва магистрати. - Улогата на градскиот плебс. - Гај Јулиј
Каесар: - ПрввотКатвлввивзаговор. -Праектотвааграрввотзаковва
СервилијРул.
6. З а г о в о р о т н а К а т и л и н а .................................................................................................................................... 2 9 3
Процесте од 64 в 63 г. - Должвичкото прашање. - Програмата ѕа
Катвлша. - Кшероновата тактика. - Замвиувањето ва Катлвва од
Рвм. - Алсењ е ва заговорввцитево Рим. - Погубувањетона приврзаш-
цитева Катвлша. - Битката кајПвсторија в смрттава Катвжвва.
ГЛАВА XX. ПРВИОТ ТРИУМВИРАТ И ПОКОРУВАЊЕТО

НАГАЛИЈА............................................................................................. 300
L Враќањето на Помпеј.... 300
Партвјата ва оптиматвте по заговорот ва Катилвва. - Помпеевата
положба по веговото враќање во Италија.
2. Првноттрнумвнрат.................................................................................. 301
Каесаровото враќање од Шпаввја. - Тајвата спогодба меѓу Пош еј,
КаесариКрас. - Партијатана оптиматитеитриумвирите.-Каесароввот
ковсулат. - Клодвеввот трвбуват. - Кикерововото лроговство.
3. Каесаровпте војш во Галнја во 58-56 годнна.............................................305
Келтските племиња. - Ековомскиот живот. - Социјалввте одвосв. -
Одвосите меѓу келтските влемвња. - Каесаровите борбв протвв
Хелветвтев Свебвте. -Покорувањетова северните галски влемиња.
4. Спогодбата во Лука _____ .....______...______ .......____ _________ ___309
Ситуацијата во Рвм. - Составокво Лука.
Ѕ. Партија н Рнм во средината на I в. пред н. е.______________________ 310
Политвчкиотпоредокво Партија. -РимиПартвја вопрвата половива
ва Iвек. - Красовата експедицвја. ,
6. Каесаровата борба во Галвгјаво пернодот од 55 до 50 г. пред н. е .__ ____ 313
КаесаровиогпоходвоБригавија. - Автирвмскотодвижење воГалвја. -
Веркингеторвксовото воставие. - Галвја водрвмска власт.
ГЛАВАХХ1. БОРБАТА МЕЃУ КАЕСАР И ПОМПЕЈ. КАЕСАРОВАТА

ДИКТАТУРА.......................................................................................... 317
L Појштичкиотживот во Рим кон крајот на педесеттите години
од I в. пред н. е...._........................................................................................ 317
Убвствотова Кподвј. - Вовредввте овластувања ва Помпеј.
2. Граѓанската војна меѓу Помпеј и Каесар................................................. 319
КрајвитеоптиматипротввКаесар.-ПремивотнаКаесарпревуРубвковг
- Битката кајИлерда. -БиткатакајФарсаливејзивотозначење.
3. Александрнската војаа и Каесаровата победа над Фарнак.......................322
4. Соцвјалното двихење во Рнм од 48-47 година предл. е ._____________ 324
Должничкотопрашање:49-48година предв. е.-АкцвјатаваКелијРуф.
- Движењето ва Долабела. - Каесаровите соцвјалвирефорш.
5. Последната етапа од Каесаровата борба со Помпеевците......_________ 325
Бвтката кај Тапс. - БиткатакајМувда.
6. Борбата за воената диктатура................................................................. 326
Каесар в вобвлвтетот. - Каесаровото заководавство. - Каесаровата
власт. - Мартовскше иди, 44 г. лредв. е.
7. Карактерисгпките на Каесар..........................................—......—...—333
8. Погледите врз Каесароватадејност во новата исгорнографвја ..............334
ГЛАВА ХХП. ГРАЃАНСКИТЕ ВОЈНИ ПО СМРТТА
НАКАЕСАР............................................................................. 337
1. Рим во лрвите денови по убиството на Каесар........ ............... ................ 337
А н т о н и ји Л епид. - П ом ирувањ е м еѓук а еса р о вц и т еи за го во р н ш џ гге. -
/ Л аж виот М ариј.
Почетокот ва политичката дејпост на Октавијан..................................... 339
Н аследникот в а К аесар. - А вт оввевот о заководавст во. - Севат от в
О кт аввјан прот ив А вт о ввј.
3. Мутннската војна.................................................................................... 341
Битката ка јМ ут вва . - С енат от и О кт авијав п о М ут ивскат а бит ка.
4. Вториот триумвират и проскрипциите............................... 342
Tresviri rei publicae constituendae. - П роскрвпцивт е.
5 . Битката кај Фшшпи н Перусинската војва...............................................344
П оразот и а р еп уб лвка вц и т е. Смртта и а К а с и ј и Брут . П одедбат а и а
ит алскат азем ја. -Н ем ирит евоИ т али/а. -А ж гоиијна И ст ок. - Спогодбат а
в о Б р у вд и с и ј. - С погодбат а в о П ут еоли.
6. Борбата на Октавијан со Секст Помпеј................................................... 348
П олит икат а н а С екст П ом пеј. - С погодбат а в о Таревт . - П обедат а иа
О кт авијаннад С екст П ом пеј.
1 / Последната етапа од граѓанската војна................................................... 349
Б орбат ам еѓуО кт авијаниА ит ониј. -И ст очнат аполит иканаА ит ош ј. -
Бит ката к а ј А кт иј. - О својувањ ет о в а Е гипет . - П ослед ицит е о д
граѓавскит е в о јв и .
ГЛАВА ХХШ. РИМСКАТА КУЛТУРА ВО ПЕРИОДОТ

НА ДОЦНАТА РЕПУБЛИКА..............................................................353
1. Животот и обичавте ва римското општество во I в. пред в. е....................353
С ем ејст вот о. - Рим скат а р е л и гв ја п р е д крајот в а Р епубликат а. —
Ш врењ ет о ва.ф влософ скит е свст ем в. -Р вм ско т о о б р а зо ва вве.
1. Реторнката............................................................................................. 356
А л и јК л а в д и јв Г а јГ р а х . - К аракт ерот в а рвм скот о беседвиш т во п р е д
крајот в а Р епубликат а. - А зи ја ви зм о т и ат иквзмот . - М а р ко Т у л и ј
К и к ер о в.
3. Римската проза и научнаха квижеввост ............................................... 359
Г а јЈ у ли јК а е с а р . - Г а ј С алуст вјК рисп. - М а р к Т ер евт вјВ а р о в.
4. Римската поезнја од I в. пред н. е..............................................................361
Тит Л укрет ијК ар. -Г а јВ а л е р в јК а т у п .
5. Архитектурата и лвковввте уметности................... 365
А рхит ект урат а в о П -1 в. п р е д н . е. - В ајарст вот о. - С ликарст вот о
6 . Развитокот на римското право............. 367
Iu s G entium . -П рает орскот оправо. -Р еф орм ат ава судскат апост апка. -
С опст вевост а в поседот . - Бовит арват а сопст вевост . - И зм евит е в о
о б ли гацвовот о п р а во . - П ром еввт е в о област а в а сем ејвот о п р а во . -
К аракт ерот ва рим скат а култ ура п р и к р а јо т ва Р епублш ат а.
ШЕСТИДЕЛ
ПЕРИОД HA РАНОТО ЦАРСТВО
ГЛАВА XXIV. АВГУСТОВИОТ ПРИНКИПАТ............................... . 377}

1. Основашето на Царството...................................................................... 377
2. Римското политичко уредување на вочетокот од Царството.................... 379
Владеењето на Август. - Сезатот. - Народвите собраввја. -
Магистратурите. - За чвувањето ва царскиот бирократскв аларат.
3. .Законодавството на Август.....................................................................383
Заковвте за семејствотовбракот. - Законскимерквшто се одвесувале
варобоввте.
4. Соцнјалната политика на Авгусг..............................................................386
Августи севаторсквот сталеж. - Сталежотва витезвте во времето ва
Август. - Рвмскиот ллебс. - Италската мувжквпалва арвстократвја. -
Августгзвата политика ковпровивциите.
5. Војската во времето на Август................................................................. 392
6. Надворешната политика на Август.......................................................... 394
ВојвтевоШ павија. - Алпскитевподувавскитеобластв. -Војвитесо
Гермаввте. -Павонското воставие. -Биткатаво Тевтобуршкатадгума.
- Августовата всточва полвтика.
7. Августовата династиска политика............................................................ 400
Семејството ва Август. - Првјателите в сопатнвците иа Август. -
Смрттава Август.
8. Исторнографвјата за Август................................................................... 403
9. Културата во времето на Авгусг----------------------------------------------- 405
КвижеввиотжввотвоАвгустовотовреме. Опаѓањетова беседвввггвото.
-Вергилвј. - Творепггвото ва Хоратиј. - Тибулв Пропертвј. - Оввдиј.
-ВерскатаполитикаваАвгуст.-Архитектуратаиликоввитеуметвости.
ГЛАВА XXV. ЦАРЕВИТЕ ОД ДИНАСТИЈАТА

НА ЈУЈШЕВЦИТЕ-КЛАЈВДИЕВЦИТЕ.—............................................418
1 . Т и б е р и ј ( 1 4 -3 7 г . н . е .) .......................................................................................................................................... 4 1 8
Својстватава Тибервј. -Полвтикатава Тибервј'ховСеватот.-Бувтот
вапавовсквтеврајвсшгелегви. - ТиберијвГермавик. -Бувтоввтево
проввнцвите. - Финавсискѕгте тешкотви. - Полвтвката ва Твберијво
провивцшгге. - Последните годввв одвладеењетова Тибериј.
2 . Г а ј К а е с а р ( К а л в о г у л а ) ( 3 7 -4 1 г .) ................................................................................................................ 4 2 3
3 . К л а в д и ј ( 4 1 -5 4 г .) ................................................................................................................................................. ....4 2 5
Почетокотва владеењето. - Политвката ков севаторскиот сталежи
плебсот. -Порастотвабирокрашјата. - Полвтикатаковпровинцжите.
- Севатоти зајашувањето ва царскатавласт.
4 . Н а д в о р е ш н а т а п о л н т н к а н а К а л и г у л а и К л а в д и ј_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 4 2 8
Полшиката ковгермадскитедлемиња. - ОсвојувањетоваБрвташја. -
Освојувањетова Мавритавија вприсоедивувањето на Тракија. -Рими
Партија.
5. В л а д е е њ е т о н а Н е р о н ( 5 4 -6 8 г .) ................................................................................................................... 4 2 9
Севатотв привкепсот во првите годивв одвладеењето. - Полвтиката
коваристократлјатапо б2годша. -Неровиширокитеслоевиваримско-
товаселевве. - Фивавсиската состојбава Царството. -Воставиетово
Брвтаввја. - Почетокот иа Јудејската војна. - Нерововата источва
политвка. - Паѓањето ва Нерон.
6. Граѓанскатавојнаод 68-69 г.________________________ _____ ____435
ВладеењетонаГалба. -БорбатамеѓуОтовиВвтелиј -Прогласувањато
ва Веспасвјамввеговата победа вадВвтелвј.
ГЛАВА XXVI. ИТАЛИЈА ВО ВРЕМЕТО

НА ЈУЛИЕВЦИТЕ-КЛАВДИЕВЦИТЕ................................................ 438
1. Градот и градскиотживот......................................................... 438
2. Трговијата и заваетнте---------------------------------------- 439 '
3. Зеијоделсгвото________________________________ 440
ЛуквјЈушјМодератКолумела.
4. Работата на робовите во Италија во I в. н. е........................ .'.................... 442
5. Настацува&ето на колонатот...................................................................443
6. Победата на крупното земјопоседништво _____________ 444
ГЛАВА XXVII. ВОСТАНИЈАТА ВО ПРОВИНЦИИТЕ

НА ЦАРСГВОТО ВО ШЕЕСЕГГИТЕ ГОДИНИ
HA НОВАТА ЕРА.................. - ..............................................................446
L Јудејскатавојиа.................................................... 446
Соцвјалвата борба воЈудеја. - Почетокот ва востанвето. - Текотва
воевите операцив. - ОпсадатаваЕрусалвм. -ПобедатаваРвмјаввте.
2. Востаинето на Кнвилис...........................................................................448
ГЛАВА XXVHI. ДИНАСТШАТА НА ФЛАВИЕВЦИ (69-96 Г.)___ 450

1. Веспаснјан Флавнј (69-79 г.)..................................................................... 450
Лозвци/атаваВесвасЈфзподоаѓањетовавласт. -Lexde imperio V&pasiani.
- Обвовувањева составотва сенатот. —Политиката конпроввшрште.
2. Наследниците иа Веспасијан....................................... 453
Владеењето ва Твт. - Домитвјав.
3. Надворецшата полнтика на Флавиевците__________ ...._________ ___454
ГЈ1АВА XXIX. РИМСКОТО ЦАРСГВО ВО П ВЕК.

ДИНАСГИЈАТА НА АНТОНИНИТЕ................................................. 456
1. Нерва (96-98 г.)........................................................ ..........,....................456
2. Трајан (98-117 г.)................................................................................ ......456
Надворепшата политика ва Трајав. Војввте со Даквја. - Источвата
политвкава Трајав.ПоходотпротввПартвте. - Теорискатазасновавост
, вамовархискатавласт. -Провивцвската политикава Трајав. -Грвжата
за Италвја. - Пјрететаввте и дистрвбуцивте. - Трајавв сенаторсшот
сталеж.
3. Хадрпјан (117-138 г.).........................................................................*...... 461
Надворешната полвтвка. Ставотконсепаторскиотсталеж. -Зајаквува-
ње ва царската власт. - Патувањата на Хадрвјав. Политвката ков
провввцввте. - Карактервствките ва Хадријав. - Воставвето ва Бар-
Кохба. - Смртга ва Хадријан.
4. Антонин Пнј (138-161 г.)......................................................................... 465
5. Марк Аврелиј (161-180 г.)........................................................................ 467
М а р к А в р е л и ј к а к о ф илософ . - В ват рет ват а полит ика. - В ојват а со
П арт вја. -В о јва т а соК вадит е, М арком аиит еиС арм ат ит е. -В о ст ви ја т а
в о п р овш цикт е.
б.. Комод н крајот на династкјата Антоннни________________________ 470
ГЛАВА XXX. СОЦИЈАЛНИОТ ПОРЕДОК НА РИМСЖОТО

ЦАРСТВО ВО1-П ВЕК HA НОВАТА ЕРА........................................ 471
1. Ропството и колоиатот___— _____ ..._____ ______ _____ __________ 471
Vernae. -Законодавствотозаробовите. -ИталијавовреметоВаАвтови-
иите. - Развитокотва коловатсквте одвоси.
2. ГрадовитевоПвек_________________________________________477
П р о взлезо т ва гр а д о ввт е. -Г радскит еивст ит уцвина З а п а д . -Г р а д с т ге
ф ш а в с вв . - У редувањ ет о в а градовит е. - Ф увкцнит е в а градскит е
курат орв. - Л р о вввц вск вт е со б вр и . - С оцв/алват а ст руќт ура н а за п а д -
ви т егр а д о вв. -К о леги и т е
3. Економскнот жнвот на провинцинте_________________________ __ 481
И ст очвит е о б ла ст ви а Ц арст вот о. М ала А зи ја и С ирија. - Б гвпет . -
И ст очнвт е гр а д о в и в а Р вм скот о царст во. - Е ко н о м скво т р а зви т о кн а
западвит е област и. - С еверноаф рш анскит е п р о ви вц и и . - Ш павија. -
Б р и т а ввја и га лск и т ео б ла ст . - О бласт ит еп о кр а ЈР а јва вп р ва лвсквт е
област в. - П одунавскит е област и. - С евервиот б р е гн а Ц р н о М о р е. -
Производствотоиразмевата во I-JIвек.
4. Политичката и економската позвција на градот Рнм________________ 489
5. Римскнот плебс........................................................................................490
6. Ослободеннцнте_________ 49Q
Побудите за пуштање ва робоввте ва слобода. - Социјалвите и
економскитеусловипа ослободеницвте.
7. Витезите___!_____________________________________________ 492
8. Сенаторскиотсгалеж.............................................................................. 493
Сост авот на сенат орскиот ст алеж . -П олит ичкот оисоцијалнот озиа чењ е
в а севат орсквот сталеж .
ГЈ1АВА XXXI. РИМСКАТА КУЛТУРА В 0 1 И П В . Н . Е .495

1 . О п ш тн от кар актер н а културЅи от ж и вот на Р и м ското Ц ар сгв о — •"
в о 1 - П в . в . е . ....................................................... .............................................................................. ....................................... 4 9 5
2 . Р а з в н т о к о т н а р и м с к а т а к н и ж е в н о с т и ф и л о с о ф н ја т а . О п п г г н о д л и к и
н а к н и ж е в н о с т а ................................................... ............................................................................................................. 4 9 6
"Фарсалија "одЛуќав. - "Сатириков". -Мартијал. -Јувенал. -А лулеј. .
- Севека.
3 . Л а т и и с к а т а н а у ч н а п р о з а в о Ш в . н . е .____________________________________________________ 5 0 1
4 . Г р ч к а т а к п и ж е в н о с т н ф и л о с о ф и ја ........................................................................................................5 0 2
5 . Р и м с к а т а у м е т н о с т в о 1 -П в ._ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _______ 5 0 4
РимскатаархитектураприФлавиевцитеиАвтошните. - Скулпторсгвато
всжикарството.
6. Ш и р е њ е т о н а и с т о ч н и т е к у л т о в и в о I - П в . н а н . е .....................................................................5 0 7
Малоазискитеи сирискитекултови. -Егшетскитекултови. -Култотва
Мвтра. -Јудејскиотмесијавизам. - ФилонАлексаидриски. -Наставува-
њето ва христвјавството. - Лровзлезот ва вовозаветввот кавов. -
Равохриствјавските општвви. - Наставувањето ва хиерархи/ата. -
С оцвјалвиот сост ав в а равохрист вјавсквт е опш т ш ш . - С оцијалвит е
освовинаранохристијанскотоучење. -Настанувањетонахриствјанскиот
култ. -Произлезотва ешскопатот. -Гностицизмот. -Христијавството
иРммскотоЦарство. Прогонувањето на хрвстијавите. - Противниците
на христијавството. - Христијавските апологети. - Зачетокотва хрис-
тијавскатауметѕост. - Шврењето ва христвјавството.
СЕДМИ ДЕЛ
КРИЗАТА ВО Ш ВЕК
ГЛАВА XXXII. ДИНАСТИЈАТА НА СЕВЕРИТЕ (193-235 Г.)Ј......(SzTjj

1 . Г р а ѓ а н с к а т а в о јн а о д 1 9 2 -1 9 3 г о д н п а ..................................................................................................... 5 2 7
2. С е п т и м и ј С е в е р ( 1 9 3 -2 1 1 г .) ................. .............................................................................................................5 2 8
Одвосотковвојскатаивоеватареформава СептимијСевер. - Одвосот
ковсеватотиреформитевадржавватаулрава. -Honestiores Bhumiliores.
- Ековомската воложба ва Царството. - Надворешвата политика ва
Септвшј Север.
3. Наследниците на Септимнј Север............................................................531
ВладеењетоиаКаракала. -Constitutio Antoniniana. -Надворепшатаполи-
тша ва Каракала. - Макрив и Елагабал. - Владеењето ва Алексавдар
Север. Вватрепшата политша.
ГЈ1АВА ХХХП1. КЛАСИЧНИОТ ПЕРИОД ВО ИСТОРИЈАТА

НА РИМСКОТО ПРАВО.......................................................;...............536
Правнитеизвориво епохатана Царството. - Најистакватвправвициво
епохатаваравотоЦарство. - Систематизацијатава повмите. -Ius civile
gentium. - Учењата ва праввиците за лраввата свособвоства одделви
лица. - Освовмите промениво вормвте ва граѓанското право.
а
ГЛАВА XXXIV. ВЛАДЕЕЊЕТО НА ВОЈНИЧКИТЕ ЦАРЕВИ......540

Владеењето ва Максимш. - Воставвето ва Гордијав. - ГордијанШ и
ФвлшАралот. - Д екији Валеријав. - Двиаствјата ва Сасаввдите во
Персвја. -РЈШскотоЦарствовривладеењетоваГалвев. -Почетокотва
обвовата ва Царството. Клавдијв Аврелијав. - Марк АврелијП роб и
МаркАврелијКар.
ГЛАВА XXXV. ВНАТРЕШНИОТ ЖИВОТ НА ЦАРСТВОТО

ВО ВТОРАТА ПОЛОВИНА НА Ш ВЕ К ............................................ 547
Улогатававојската. -Продлабочувањева социјално-ековомскатакриза.
-Децевтрализација ва трговијатаизаваетчиството. -. Обезвредвување
идевалвација ва парвте. - Улогата ва крупвата земјилша сопствевост.
Ширењетоваколоватот. - Социјалвитедвиже&авоШвек. -Позвцијата
ваградовите. -Ширењетовахристијавството.
ОСМИ ДЕЛ
ДОЦНО РИМСКО ЦАРСГВО
ГЛАВА XXXVI. ВЈ1АДЕЕЊЕТО НА ДИОКЛЕТИЈАН

(284-305 Г .)................................................. 555
1 . О сновањ ето на дом инатите...............................................................................................555
Диоклетвјавовата кариера. - Домвватот како волвтвчкв систем. -
“Тетрархијата "(владеењетова четворвцатацаревв). - Улогатава сева-
тот. - Задушувањето ва движењето ва Багаудвте.
2 . Д иоклетијановите реф ор м н ................. 558
Новата адмвввстративва воделба ва Царството. - Воеватареформа. -
Давочватареформа. - Финавсискатареформа. -Бдвктотза цеввте.
3 . В ерската политика на Д и оклети јаи..........................................................................:. 562
Ставот ков традицвовалвата рвмска религвја. - Проговувањата ва
хрвстијаввтѕ.
4 . Н адвореш ната политнка на Д и оклети јан................................................................... 563
5. Зпачењ ето на Д иоклетијановите реф орм и.................................................................564
ГЛАВА XXXVII. ВЛАДЕЕЊЕТО НА КОНСТАНТИН ВЕЛИЕИ .. .565

1. Б орбата за царската власг по Д и окдети јаи_____________ ____ _____ _________565
БорбатамеѓуКовставтивиМаксевтвј.-БиткатакајМулвискиотмост.
- ТакаваречевиотМвлавскиедикт. -КовставтиввЛвкиввј.
2. В ерската полвтвка на К онстантпн................................................................................ 566
Наставувањето ва доватвзмот. -АрвјавствотовНвкејсквогг собор.
3 . Р еф орм ите на К онстантин................................................................................................568
ОдвоЈувањето ва цвввлвата од воевата впаст. - Врзувањето ва
куријалиитезаземјата.-Врзувањетоваколоввтезаземјатаизаваетчвте
заколегвите. - Основањето ва вова престолшша.
4 . Н адвореш вата политика на К онстантин..................................................................... 571
5 . Н аследниците на К онстантин_________________________ 571
Владеењетова Ковставтиј. -ЈушјавАлостативеговатаверскаволити-
ка. -Јоввјав. - Валевтивијави Валеит.
ГЛАВА XXXVIII. ВНАТРЕШНИОТ ЖИВОТ

НА РИМСКОТО ЦАРСТВО ВОIV И V ВЕК HA Н. Е.......................574
1. Држ авните установи. Бирократскиот ап ар ат.............................. 574
2. С оцнјалннот си сгем ............................................................................................................. 575
Улогата ва ватуралвото стовавство. - Лорастотва круввата земјишна
совствевост. -Патроватотилвватрокиввјот. -Позицијатаваколоввте.
- Доцворвмскиот град:куријалвте взаваетчввте. - Робоввте.
3 . Х ристијанската црква и нејзивата улога во социјалнног х н в о т
на Ц а р ств о т о ................................................................................................. 580
Последвата борбавахриствјавствотовротвввагавството. - Улогатава
епвскопвте. - Борбата во самата црква и мовапттвото.
4. К ултураха на доцпото Римско Ц арство........................................................................583
Поезвјата иквижеввоста. - Грчката кввжеввост (доцвата софвсшка).
- Христјавската кввжеввост. - Архвтектурата вуметвоста.
ГЈ1АВА XXXIX. РЕВОЛУЦШАТА НА РОБОВИТЕ И ПАЃАЊЕТО
НА РИМСКОТО ЦАРСТВО..................................................................588
1. Последните деценни и крахот ва Западното Рнмско Ц а р ство ...................... 588
Визвготвте ва исток од Царството. - Бвтката кај 'Хадријавопол. -
Борбата за властипобедата на Теодосиј. - Поделбата иа Царството на
ИсточвоиЗападво. -НападитеваЗаладнотоЦарство. -Аларвховото
освојување ва Рвм. - Нападите ва Хуввте. - Паѓањето ва Западвото
Рвмско Царство.
2. И сгочното Римско Царство во V -V I в е к ........................................................591
Кодифвкацвјата варимскотоправо. Надворешво-политвчката свтуаци-
ја. -Кодификацијата на "Corpus iuris civilis". - ОсвојувањатанаЈустиаијав.
3. Феудализацијата на Рнмското Ц а р ств о ...................................... 594
Социјалвата освова ва доцвото Царство. - ЈТорастотва феудалввте
елемевт.
4. Револуцијата на робовите н колоните............................................................... 595
ДвижењетоваБагаудите. - Дввжењето ва Агониствцвте.
5. Проблемот ва паѓањето на антнчкото општесгво во исгориската литература
на Х М П -Х Х в е к ...........................................................................................................598
Nomina..........................................................................................................602
Регистар ва права........................................................................................................604
Регистар на заковн......................................... 605
Регисгар ва им ињ а...................................................................................................... 606
Регастар ва предмети.................................... 630
ЗАВОД ЗА УНАПРЕДУВАЊЕ НА СГОПАНСТВОТО
НА РЕПУБЈШКА МАКЕДОНИЈА
ул. Венјамин Мачуковски бр. 6 Скопје
Тел. +389 91 425-175,164-033

Факс +389 91425-176,429-196
Генерален директор
Милан Христовски
Директор на ЗУМПРЕС
Винка Саздова
Сгручна редакција и индекс

Весш Калпачки
Лектура и коректура
РужаДимишковска
Компјутерска подготовка
Горд
Печат
ГоцеДелчев
1995 ■

Maškin N. A. - Istorija Na Stariot Rim (1995)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Maškin N. A. - Istorija Na Stariot Rim (1995)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

c/yb.

М АШ КИН, Н иколаи Александрович

Превод на делото: Историл древнего Рима. -

Фусноти кон текстот. - Регисгри.

а) Рим, Стар - Исгорија

ИЗВОРИТЕ ЗА РИМС1АТА ИСТОРША

Книжевните споменици од римскиот период, кои, во поголем дел,

ПРВОБИТНЖЕ РИМСКИ ЛЕТОПИСИ

имале консулските фасти. Слоред имињата на консулите - во Рим се

ПОБТИТЕ ОД Ш ВЕК И ПОСТАШЕ АНАЈШСТИ

вани. На Рим, речиси од самиот негов почеток, му е припишувано она

Polybius, Historiae. 1,3,4.

дека успесите на Римјаните се неизбежни и наедно благотворни за

--------------- С ЕМ И Н А Р З А КЛ АСИЧНИ СТУД И И

еден ум може да иостигне иовеќе отколку мноштво раце".4 На исто-

'Ibidem, VIII, 3,3.

н. е.). Нему му припаѓаат “Белешките за Галската војна" и "Белешки-

5 Sallustius, De coniuratione Catilinae, IV, 2.

уиравување на вистинските кралеви. Во ист тон зборувал и за афри-

ТЕРБНТИЈ ВАРОН И КОРНЕЛИЈ НЕПОТ

антички народ ги ночитувале сиромаштијата и умереноста; алчноста

Августовиот цосинок Друс (9 г. пред н. е.). Подоцна е прифатено це-

НЖОЛА ОД ДАМАСК И ПОМПБЈ ТРОГ

ГРЧКИТЕ ИСТОРИЧАРИ НА АВГУСТОВИОТ ПЕРИОД

Во 7 г. пред н. е. се иојавила "Римската археологија" од Дионисиј

РИМСКАТА ИСТОРИОГРАФИЈА В0 ПРВИОТ ВЕК НА ЦАРСТВ0Т0

ВЕЛБЈ ПАТБРКУЛ И ВАЛЕРИЈ МАКСИМ

ПРОЗНИТЕ ДЕЛА ОДIВ. Н. Е.

Најрано книжевно дело на Такит што е познато, е неговиот "Раз-

кое толку би се манифестирала авторовата дристрасност. Дидактиз-

акти, дневните извештаи што излегувале во Рим, мемоарите на исто-

многу од неговите кажувања се засновани врз веродостојни подато-

ИСТОРИСКИТЕ КОМПИЛАЦИИ И ПРОЗНИТЕ ДЕЛА ОДIIВЕК

ГРЧКАТА ИСТОРИОГРАФИЈА ОДI-IIВ. Н. Е. ЈОСИФ ФЛАВИЈ

римското општество и дури добил титула консулар. Во времето на

избирал она сосшштение што и соодветствувало на неговата тенден-

13 Marx-Engels: Briefwechsel, 1МЕЦ Moskau 1937, Bd. Ш, S.19.

Аиијан за своите трудови искористил голем материјал. Во исто-

грчката политичка публицистика од II в. н. е. Тој го величал времето

П0ЧЕТ0К0Т НА ХРИеТИЈАНСМА ИСТОРИОГРАФИЈА.

15Настаните од смртта на Марк Аврелиј до 238 г. ги изложил Гркот од Сирија - Херодијан.

РИМСКАТА ИСТОРИОГРАФИЈА ОДIV ВЕК

најирвин живеел во своето ро^но место Антиохија, а потоа во Рим,

Ammianus Marcellinus. Res gestae, XXIX, 1,15.

Влијанието на Такит се манифестирало во тоа што Амијан и иос-

ГЛАВНИТЕ ОБЕЛЕЖЈА НА АНТИЧКАТА ИСТОРИОГРАФИЈА

Модерната историска наука е наследничка на античката историја.

за републиканското минато пишувале до шаблоните што ги создала

ДОКУМЕНТИТЕ КАКО ИЗВОРИ,

ги го изложуваат неговиот животен пат, а понекогаш претставуваат

или онаа област со римските центри. Претставите на парите се не-

ИСТОРИОГРАФИЈАТА НА СТАРИОТ РИМ

ПРОУЧУВАЊЕТО НА РИМСКАТА ИСТОРИЈА

чењето на неговите дела се состои во систематската работа над из-

ИСТОРИОГРАФШАТА НА ХУШ ВЕК

21Perizonius, Animadversiones historicae, 1685.

На делиот период.на Царството, Монтескје гледа како на време

на буржоаската историографија; и покрај авторовите конзервативни

НИБУР И КРИТИЧЕИОТ ПРАВБЦ

во Министерството за финансии и наедно почнал да држи предавања

“ Niebuhr, В. G. ROmische Geschichte, I, D, Ш, повеќе изданија по 1811 г.

Родот, според мислењето на Нибур, е вештачка организација (група

*Дитмаршен - мочуришен крај во Холштајн.