Derivimi numerik

1. Rasti i vazhdueshem

Derivat i funksionit y = f(x) ne piken e çfaredoshme x  [a, b] quhet numri

f  x  h  f  x
f '  x   lim
h 0 h

Nga kjo rrjedh se

f  x  h  f  x
f ' x  (1)
h

dhe teorikisht perafrimi (1) eshte aq me i mire sa me i vogel te jete hapi h .

Per funksionin f ( x)  e x ne piken x  1 do te llogaritim derivatin e tij sipas

formules me hap h  0.1 , h  0.01 , h  0.001

Per h  0.1
e1h  e1 e(10.1)  e1 3.004166024  2.718281828
f '(1)     2.858841960
h 0.1 0.1

Per h  0.01
e1h  e1 e(10.01)  e1 2.745601015  2.718281828
f '(1)     2.731918700
h 0.01 0.01

Per h  0.001
e1h  e1 e(10.001)  e1 2.721001470  2.718281828
f '(1)     2.719642000
h 0.001 0.001

Duke krahasuar vlerat e llogaritura per derivatin me vleren teorike te derivatit

f ’1  2.718281828 , veme re se hapi h  0.001 jep perafrimin me te mire per
derivatin: 2.7183. Perafrimi jo i kenaqshem qe jep vlera fillestare h  0.1
permiresohet hap pas hapi me zvogelimin e h (çka edhe pritej)

Nje nga menyrat per gjetjen e derivatit f '  x  eshte interpolimi polinomial i te
dhenave dhe pastaj derivimi drejtperdrejt i polinomit interpolues te gjetur. N.q.s.
te dhenat (1) jane te shumta ne numer dhe burojne nga matje eksperimentale (pra
kane gabime), sigurisht qe procesi i interpolimit me siper duhet te zevendesohet me
ate te perafrimit polinomial. Per shkak te kompleksitetit llogarites te kesaj menyre,
ketu me poshte do te perdorim teknika me te thjeshta per nxjerrjen e disa prej
formulave baze te derivimit.

Supozojme se nyjet e sistemit xi jane te barazlarguara, pra xi1  xi  h , per i =

0, 2, … , n-1. Duke u nisur nga perafrimi (1) mund te shkruajme menjehere keto
barazime te peraferta:

Formula e diferencave nga para

f  xi 1   f  xi 
f '  xi   , i = 0, 2, 3, … , n-1 (2)
h

Formula e diferencave nga pas

f  xi   f  xi 1 
f '  xi   i = 1,2, 3, 4, … , n (3)
h

Formula e diferencave qendrore

f  xi 1   f  xi 1 
f '  xi   , i = 1,2, 3, 4, … , n-1 (4)
2h

Formulat e mesiperme mund te nxirren e argumentohen sebashku me gabimet

mbetese te tyre duke perdorur zberthimin e Tajlorit

Duke perdorur te dhenat e tabeles te llogariten f '(1.3)  ?, f '(1.2)  ?, f '(1)  ?

xi 1 1.1 1.2 1.3

fi 0.8472 0.8802 0.9103 0.9340

f  xi   f  xi 1  f (1.3)  f (1.2) 0.9340  0.9103

f '  xi   , f '(1.3)    0.237
h 0.1 0.1

f  xi 1   f  xi 1  f (1.3)  f (1.1) 0.9340  0.8802

f '  xi   f '(1.2)    0.269
2h 2  0.1 0.2
 f  xi 1   f  xi  f (1.1)  f (1) 0.8802  0.8472
f '  xi   , f '(1)    0.33
h 0.1 0.1

Integrimi Numerik

Metodat e tipit Njuton-Kotes

N.q.s. funksionin f ( x) ne segmentin [a, b] e perafrojme me polinomin interpolues
b
te tij ne nje sistem te barazlarguar nyjesh, atehere integrali  f ( x)dx do te
a

perafrohet me integralin perkates te ketij polinomi. Ideja e mesiperme eshte burimi

i metodave te tipit Njuton – Kotes. Fillojme me rastet me te thjeshta te ketyre
metodave.

Formula e trapezit

f1
f2
o x1 = a x2 = b x
Duke perdorur pikat  x1 , f1   x2 , f 2  ndertojme polinomin e Lagranzhit

x  x2 x  x1
p1 ( x)  L1 ( x) f1  L2 ( x) f 2 , p1 ( x)  f1  f1
x1  x2 x2  x1

ba
b b b
h
 f ( x)dx   p1 ( x)dx   f1  f 2  , pra  f ( x)dx  2  f 1  f 2  ku h  b  a
a a
2 a

N.q.s. segmentin [a, b] e ndajme p.sh. ne 3 pjese te barabarta dhe shenojme

ba
h , atehere integralin
3
b

 f ( x)dx
a
mund t’a perafrojme me syprinen e figures se shkallezuar te perbere prej tre
trapezave te formuar nga bashkimi i pikave  x1 , f1   x2 , f 2   x3 , f3  dhe  x4 , f 4  .

y f1

f2 f3

f4

0 a = x1 h x2 h x3 h b = x4 x

N.q.s cdo pjese te figures se mesiperme e shohim si nje raast te vecant te figures
(1)

f1
f2
o x1 = a x2 = b x
Atehere per cdo pjese te zones kemi
b
h h h
 f ( x)dx   f1  f 2    f 2  f3    f3  f 4 
a
2 2 2

Duke rregulluar termat

b
h
 f ( x)dx  2  f
a
1  2( f 2  f3 )  f 4 
 ba
N.q.s. segmentin [a, b] e ndajme ne n pjese te barabarta dhe shenojme h  , atehere
n
b
integralin  f ( x)dx mund t’a perafrojme me syprinen e figures se shkallezuar te perbere prej tre
a

trapezave te formuar nga bashkimi i pikave  x1, f1  ,  x2 , f2  ,  x3 , f3  dhe

 x4 , f4  ,...,  xn1, fn1  .

b
h
 f ( x)dx   f1  2( f 2  f3  ...  f n )  f n1 
a
2

1
Te llogaritet integrali  e  x dx me formulen e plote te trapezave n = 6
2

1 0 1
Ne kemi a  0, b  1, n  6 , percaktojme hapin e integrimit h  ,h 
6 6

Organizojme llogaritjet ne nje tabel.

xi 0 1 1 1 2 5 1
6 3 2 3 6
 0  1
2 2 2 2 2 2 2
fi e 1
 
1
 
1
 
2
 
5
  e
6 3 2 3 6
e e e e e

1
h
 e dx 
x
 f1  2( f 2  f3  f 4  f5  f6 )  f7 
2

0
2

1   0  2 2 
2 2 2 2 2
1 1 1 1  2  5
         
1
e  )e 
x
dx   2(e e e e e
2
 6  3  2  3 6
e
12  
0  

1 1  1.9452089542327  1.78967863362874  1.55760156614281  ... 

1

 e dx 
x
  0.745119412436179
2


0
12  1.28236077685991  0.998703577198552  0.367879441171442 
 4
1
Te llogaritet integrali 
3 x2
dx me formulen e plote te trapezave n = 4

43 1
Ne kemi a  3, b  4, n  4 , percaktojme hapin e integrimit h  ,h 
4 4
Organizojme llogaritjet ne nje tabel.

xi 3 13 7 15 4
4 2 4
fi 1 2 5 6 2 7 2
5 3 7 2

4
1 h
 dx   f1  2( f 2  f3  f 4 )  f5 
3 x2 2

1 2
4
1 2 5 6 2 7

3 x2
dx  1  2(
8 5

3

7
) 
2 

4
1 1

3 x2
dx  (1  1.78885438199983  1.63299316185545  ....
8
1.51185789203691  0.707106781186548)  0.830101527134843