1.

Qabiyyee Saamichaafi Gidiraa Mul’isu

Saamichiifi gidiraan kan dhalli namaa karaa sirrii hintaaneen yookaan karaa jallinaan nama biro
irratti raawwatuudha. Kun immoo uumaa birattis ta’ee namoota yaada qajeelaa qaban kamiyyuu
biratti fudhatama kan hinqabneedha. Gochoonni kunis kanneen akka, lafa namaa saamuu, dhugaa
namaa dhoksuu, sobaan nama yakkuu, miidhama qaamaa namarraan geessisuu, namoota hangafa
ta’aniifi kabajamuu qaban kabaja dhowwachuufi kan kana fakkaataniidha. Sirba Alii Birraa
‘Maal je’anii’ Maal himanii’ jedhu yakka sirni nafxanyaa yeroo sana biyya bulchaa ture
raawwachaa ture mul’isuuf kan sirbame akka armaan gadiitti qaacceffamee jira.

Hamma har’aa tooftaa sobaa uumtee

Uummata saamuudhaan lafa walit qabattee

Qotee bulaa roorroodhaan dhamaafte

Kan lafa dhabe, horiis saamame,

Kan jiruun dhabe jalallee fira

Kan facaafate kadhat mudate

Kan irraa hongawe waanni abdate

Walaloo sirbaa armaan olii keessatti saamichaafi gidiraa uummata Oromoofi kan biro irratti sirni
nafxanyaa raawwachaa turatu mul’ata. Keessumattuu kan qonnaan bultoota irratti raawwatamaa
ture kan agarsiisuudha.

Mootota Itiyoophiyaa bulchaa turan keessaa bara dargiitiin dura mootummaa Hayile Sillaasee
(kan Waaqatu na muude) ofiin jedhutu ture. Sirni kun saamichaafi gidiraa inni geggeessaa ture
keessaa tokko saamicha lafaafi horiiti. ‘Kan lafa dhabe, horiis saamame’ ka jedhu yoo ilaalle,
lafti kan lubbu qabeeyyiifi dhabeeyyiin irra jiraatan, uumama kamiifuu barbaachisaa kan
ta’eedha. Lubbu qabeeyyiin hunduu waan lafti jiruuf jiraatu. Kun immoo gochaa Waaqaati.
Umaatu dhala namaa badhaase. Kennaa uumaa kan ta’e kana Hayile Sillaaseen akka waan
kansaa yookaan ofii uumeetti ilaaluudhaan, lafti kan saba tokkoo yookaan kan nafxanyootaafi
deggrtoota isaa qofa akka ta’u godhee ture. Lafti kan qonnaan bultootaa osoo hin taane kan
abbaa lafaa, akkasumas, horii qonnaan bultootaa kan dhiiga qabdufi ija namaatti toltu akka irraa
fudhataa turan walleen kun kan agarsiisuudha.

‘Kan jiruun dhabe jaalalleefi fira’ kan jedhu immoo miidhaa adda addaa kanneen akka ajjeechaa
sirnichi irratti raawwachaa tureen firoonniifi jaalalleewwan kan waldhaban ta’uu mul’isa.
Nafxanyaan yakka sabni Oromoo hin goone gooteetta jechuun, kan hin jenne jetteetta jechuun,
sobaan raga irratti ba’uun haadhaafi abbaa dhala malee hnbisanii jiru. Akkasumas, daa’imman
maatii irraa ajjeesuun qofatti hanbisaaniiru.Walaloon sirbaa kunis kanuma ibsa.

‘Kan facaafate kadhaatu mudate’, ‘kan irraa hongaawe waanni abdate’ Dhalli namaa jiruufi
jireenyan isa geggeeffachuuf dalagachuutu irraa eegama. “Ol kaa’an malee ol ka’aniif hin
fuudhatan” akkumaa jedhamu bor ittiin jiraachuuf dalagata. Kan sanyii facaafataniifis kanumaaf.
Kun immoo salphaadhumatti ta’a osoo hin taane itti yaadanii, humna, horiifi yeroo itti baasaniiti.
Akkasumas, qoraafi aduudhaan gubataniiti. Sabni Oromoo bara mootii Hayile Sillaasee keessaa
haaluma kanaan dagatanii jiruufi jireenya isaanii geggeeffachuuf turan Haata’u malee
nafxanyoonni garaa jabeeffatanii kan sabni Oromoo oomishatan akka waan ofii dalagatanii irraa
guurratanii fudhatan. Kan sabni kun gara fuulduraatti ittiin jiraatu, sabichaaf abdii kan ta’etu
coollige. Saba kadhaa hin beekne kadhaaf saaxilan. Haaluma kanaan wallee Alii Birraa bara
dargii sirbame kana keessatti, ‘Kan facaafate kadhaatu mudate’, ‘kan irraa hongaawe waanni
abdate’ jecuudhaan saamichiifi gidiraan uummatarra gahaa akka turan mul’isa.

2.Qabiyyee qabsoo mul’isu

Sirna gita bittaa nafxanyaa hunda keessatti Oromoota jiruufi jireenya isaaniirraa buqqisaniiru.
Qe’eefi qabeenya isaanii irraa hari’anii biyya ambaatti (alagaatti) galchaniiru. Hedduun
Oromootaa bara hedduuf hidhamaniiru. Kana qofa osoo hintaane reebamuu, harkaafi lukni
laamsha’uu, madaahuu, qaamni isaanii dirmammaahuu, sammuun hadoodaa turan. Maallaqaafi
lafti isaanii saamame. Dhiigni isaanii dhangala’uun wareegamaniiru. Kana hundumaa ofirratti
ilaaluurraa ofirraa qolachuun fedha osoo hintaane dirqama waan ta’eef, sabni Oromoo gara
qabsoottii seene. Kana Aliin sirba isaa keessatti haala itti aanuun ibsee jira.

Kan roorroo jibbee gaaratti gamee

Kan roorroon alagaa mukatti galchite

Qabsoon dhalli namaa kan argachuu qabu yemmuu dhabu, mirgi isaa yemmuu sarbamu, namni
osoo dhugaa qabuu dhugaan isaa kan jalaa jallatu yoo ta’e cunqursaafi hacuuccaa irra jiru
jibbuun akkasumas, jalaa bahuuf qaama cuqursu balaaleffachuun qabsoon ni adeemsifama. ‘Kan
roorroo jibbe gaaratti game’ kan jedhu kana yoo ilaalle, roorroo jechuun qaamni olaantummaa
qabu tokko isa biroo kan hacuucu yookaan kan gadi qabu yoo ta’eedha. Nafxanyaanis kanuma
saba Oromoo irraan gahaa ture. Saba tokko ol kaasee kanneen biroo immoo yeroo itti hacuucaa
tureedha. Sirna gita bittaa nafxanyaa keessatti namni mirgi isaa sarbame ifatti mirga isaa kan
falmatu yoo ta’e akkasumas gaaffii mirgaa kan gaafatu yoo ta’e miidhaatu irra gaha. Kanaafuu
sirba kana keessatti sabni Oromoo yeroo sana cunqursaa irra gahe sana ofirraa qolachuuf gara
bosonaafi bakka dhokatee diina isaa ofirraa loluu danda’u kan deeme ta’uu qabiyyeen kun
nimul’isa.

3.Qabiyyee akka abdii kutatan mul’isu

Hooda kaleessa darbe dafqa malee jiraachuun

Tooftaan tee dulloomte, humni tee kufte

Taa’anii nyaachuun, nyaachuun raawwatee obbaate

As irratti raawwatti faraqaan keessanii

Maal siif wayya sit bariitee

Filmaata biraa hinqabduu ka’i hojiidhatti

Abdii kutachuu jechuun wanti gara fuulduraatti namaaf ta’uuf ture yemmuu akka namaaf ta’uu
hindandeenye hubatan miira keessoo namaatti dhaga’amuudha. ‘Hooda kaleessa darbe dafqa
malee jiraachuun’ kan jedhu yoo ilaalle, Hayile Sillaaseen akka ofii isaa qofaaf ta’uun biyya kan
bulchaa ture, bara dargii keessa immoo haalli bulchiinsa isaa akka lammata deebi’ee itti fufuu
hindandeenye akka sirnichi abdii kutatu sirbi kun kan agarsiisu ta’uu isaati.

‘Tooftaan tee dulloomte, humni tee kufte’ kan jedhu kunis sirnichi abdii akka kutatu kan
ibsuudha. Kana jechuun tarsiimoo inni baafatee ittiin uummata dararaa ture yeroo ammaa itti
fufuu kan hindandeenye ta’uu isaa mul’isa. Aangoo qabutti fayyadamee waan fedha isaa
raawwaachaa kan ture, ammaan booda immoo akka duraaniitti itti fufuu kan hindandeenye
aangoon kan harkaa fuudhamee jiru ta’uu isaa qabiyyeen sirbaa kun nihubachiisa.
‘Taa’anii nyaachuun, nyaachuun raawwatee obbaate’ Kanarraa wanti hubatamu sirnoota darban
keessatti kan hojjetu tokko yoo ta’u kan itti fayyadamu immoo kan biraa akka ta’eedha.
Gochoonni akkasii kun immoo lamaffaa kan itti hindeebine ta’uu kan mul’istu jecha ‘obbaate’
jedhu fayyadamuu isaati. Kanaaf haala kanaan nyaachuuf abdii akka kutataniifi nyaachuun kan
danda’amu dalaguu yookaan hojjechuu qofaan akka hubachiisa.

‘As irratti raawwatti faraqaan keessanii’ jechuun sirnoota duraan darban kan abdii kutachiisu
ibsi, ‘faraqaan’ keessan jettu sirni yookiin bulchiinsi haaraan kan dhufeefi kan duraan ture
immoo xumuramuu agarsiisa. ‘Maal siif wayya sit bariitee’ kan jedhu immoo aangoon waan
harkaa fudhatameef warri duraan dabaafi hammeenya garaagaraa nama irratti raawwachaa turan
haala duraan jiraachaa turaniin jiraachuu kan hin dandeenye ta’uu isaanii ‘Maal siif wayya sit
bariitee’ jechuun ifa ta’ee jira. Akkasumas haala duraan osoo hinhojjetin nyaachuun kan
hindanda’amne ta’uufi kallattiin jiru yoo nan nyaadhe jedhe hojjechuun dirqama akka ta’e
‘filmaata biraa hinqabduu ka’i hojiidhatti’ jechuun ergaa isaa dabarsa.

4.Qabiyyee tokkummaa dhabuu mul’isu.

Waa malli nu dhibe jennee bitaa mirgaa

Karaa sirrii dhiifnee maaliif deemna moggaa?

Haati keenya tokkoo maaltu addaan nu baase?

Maaliif wal jibbinaa akka ilmoo bineensaa

Harki harka hinnyaatu diina ofii malee

Nutu of xinneessee eenyutu nu caalee?

Hojii aartii keessatti waa’een tokkummaa bal’inaan kan ka’uudha. Tokkummaa qabaachuun saba
kamiyyuu biratti meeshaa diina ofii ittiin kuffisan akka ta’e beekamaadha. Sabni tokko
tokkummaa hinqabu yoo ta’e, yookaan walii galee kan hinjiraanne yoo ta’e, diinni salphaatti
gidduu galee diiga. Sirbi olii kun kan ibsu, sabni Oromoo tokkummaa dhabuu isaa irraan kan
ka’e waan argachuu qabu kan dhabeefi kabaja argachuu qabu dhabee argamuu isaa kan
mul’isuudha. Wallee kana keessatti wal jibbuurra waljaallachuu, waltuffachuurra walkabajuu,
walmiidhuurra walfayyaduu, karaa jal’aa walitti agarsiisuurra karaa sirrii walitti agarsiisuun
barbaachisaa akka ta’e, kana hinta’u taanaan sabni Oromoo tokkummaa dhabuu akka danda’u
‘Waa malli nu dhibe jennee bitaa mirgaa’ ‘Karaa sirrii dhiifnee maaliif deemna moggaa?’
jechuudhaan weellisaan yaada isaa ibsee jira.

Akksumas, ‘Haati teenna tokkoo maaltu addaan nubaase?’ jechuun sabni Oromoo hundeedhaan
tokko ta’ee osoo jiruu gosa, qomoo, amantiifi ilaalcha siyaasaatiin walqoodee akka jiru kan
hubachiisuudha. Kun immoo tokkummaa Oromootiif dhibee guddaadha. Sabni tokkummaa qabu
diina isaa salphaatti ofirraa ittisa. Akkasumas, diinagdeedhaan guddata. Haaluma kanaan sirbi
kun tokkummaa dhabuun miidhaa akka qabu hubachiisuun, akka addaan hinbaaneefi
tokkummaan akka jiraatan kan gorsuudha.

Sabni Oromoo walirratti ka’aa kan ture, inni tokko isa tokko galaafachuufi walajjessuufi
ajjeessisuun tokkummaan sabaa diigamee walcabsanii sabni guddaan of xiqqeessee akka jiraatu
ibsuuf, ‘Harki harka hinnyaatu diina ofii malee’, ‘Nutu of xinneessee eenyutu nu caalee?
Jechuudhaan qabiyyee sirbaa kana keessatti tokkummaa dhabuun miidhhaaf nama saaxiluu
yookaan harka alagaatti nama galchuu akka danda’u hubachiisa.

5.Qabiyyee jaalala mul’isu

Tolee, tole yaa migira daarii abbayyaa

Sin jibbine yaa shaggee bultii koo wayyaa

Yaa shagge maal goota baala loomii jalaa

Walfudhannee banna torban roobii kanaa

Garaan kee nibeeka hangan si jaalladhu

Adaraa jaalalaa atis na yaadadhu