ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΙΤΗ

Εικόνα 5.18 Στιγμές από τις εκδηλώσεις «Με την οικογένεια μου στο Μουσείο» στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Εικόνα 5.19 Το παραμύθι της Κυριακής «Μάνα γη, μάνα θεά» στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Θα πρέπει να αναφερθεί, ακόμη, το ενδιαφέρον των μουσείων για την ανάπτυξη διαπολιτισμικών προγραμ-
μάτων για οικογένειες και παιδικό κοινό.5 Για παράδειγμα, το πρόγραμμα «Πέσαχ και Πάσχα» του Εβραϊκού
Μουσείου Αθήνας, σε συνεργασία με το Ελληνικό Παιδικό Μουσείο, του οποίου στόχος είναι η ευαισθητοποί-
ηση των οικογενειών για την εβραϊκή θρησκεία, αλλά και ως προς τη σχέση της με την χριστιανική.6 Σποραδικά
έχουν διοργανωθεί αντίστοιχα διαπολιτισμικά εκπαιδευτικά προγράμματα, όπως για παράδειγμα, στο Μουσείο
Κυκλαδικής Τέχνης, στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, στο Εθνολογικό Μουσείο Θράκης και το Βυ-
ζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο.

5.3 Τα παιδιά στα μουσεία: Πέρα απο τη σχολική επίσκεψη

Τα προγράμματα ελεύθερου χρόνου στα μουσεία για παιδιά και εφήβους, χωρίς τη συμμετοχή των γονέων,
είναι αρκετά δημοφιλή τα τελευταία χρόνια. Η μελέτη τους μπορεί να ενταχθεί στο ευρύτερο πλαίσιο της παι-
δαγωγικής του ελεύθερου χρόνου, ενός σχετικά νέου επιστημονικού πεδίου, που διερευνά πώς οργανώνεται και
διατίθεται ο ελεύθερος χρόνος των παιδιών και των εφήβων σε σχέση με το σχολικό τους πρόγραμμα. Ο τρόπος
με τον οποίο τα παιδιά και οι έφηβοι περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους είναι σημαντικός, καθώς θα καθορίσει
αργότερα τις προτιμήσεις τους ως ενήλικες (Χανιωτάκης & Θωίδης 2002: 251). Η παιδαγωγική του ελεύθερου
χρόνου δεν μελετά μόνο πώς λειτουργούν και ποιές επιλογές κάνουν τα παιδιά και οι έφηβοι στον ελεύθερο
χρόνο τους, αλλά επιδιώκει να επηρεάσει τις μελλοντικές στάσεις και επιλογές τους ως ενήλικες (Χανιωτάκης
& Θωίδης 2002: 251). Αυτό μπορεί να συσχετισθεί, ως παρατήρηση, με τα όσα προαναφέρθηκαν στην αρχή της
ενότητας 2 του παρόντος κεφαλαίου, σχετικά με τη σημασία που έχει η ανάπτυξη της μουσειακής κουλτούρας
στις μικρές ηλικίες: δηλαδή αν κάποιος εξοικειωθεί με την επίσκεψη στα μουσεία από μικρή ηλικία, θα γίνει
ενδεχομένως ένας μελλοντικός συστηματικός επισκέπτης τους.
Οι δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου έχουν απώτερο στόχο την προσωπική αυτοπραγμάτωση των
ατόμων και συνδυάζουν μάθηση, διασκέδαση, ψυχαγωγία, ξεκούραση κλπ. Ο σχεδιασμός των προγραμμάτων
θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες τις οποίες έχουν τα παιδιά και οι έφηβοι για την αξιοποίηση του ελεύ-
θερου χρόνου τους και το γνωστικό επίπεδο της κάθε ηλικιακής ομάδας. Οι στόχοι τους είναι γνωστικοί, κοινω-
νικοί και συναισθηματικοί, όπως είναι, για να αναφέρουμε μερικά παραδείγματα, η εξοικείωση των παιδιών με
το περιβάλλον του μουσείου, η δημιουργική κάλυψη του χρόνου τους εκτός σχολείου, η επαφή με άλλα παιδιά
στο πλαίσιο ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων, η ανάπτυξη διερευνητικών ικανοτήτων και δημιουργικότητας, η
κοινωνικοποίηση και η επικοινωνία. Στα προγράμματα αυτά αξιοποιείται ο διαθεματικός χαρακτήρας ως προς
το περιεχόμενο και οι ενεργητικές-βιωματικές μέθοδοι στην προσέγγιση της μάθησης.
Η εφαρμογή των προγραμμάτων ελεύθερου χρόνου γίνεται εντός όσο και εκτός του εκθεσιακού χώρου,
σε εξωτερικά περιβάλλοντα και σε ειδικά διαμορφωμένους εργαστηριακούς χώρους εντός του μουσείου από
ξεναγούς και μουσειοπαιδαγωγούς, όπως στην περίπτωση του Μουσείου Μπενάκη, το οποίο σε συνεργασία
με τον Οργανισμό Πολιτισμού, Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων διοργανώνει εκπαιδευτικά
προγράμματα πενθήμερης διάρκειας, στα οποία τα παιδιά απασχολούνται δημιουργικά στον Εθνικό Κήπο, στο
εργαστήρι του Μουσείου και σε συνεργαζόμενες με τον Δήμο πινακοθήκες (Εικόνα 5.20).

Εικόνα 5.20 Οι πενθήμερες δράσεις του Μουσείου Μπενάκη για παιδιά 6-10 ετών.

Σε κάποιες περιπτώσεις, ένα πρόγραμμα αποτελεί καρπό συνεργασίας με ομάδες εξωτερικών επιστημόνων και
καλλιτεχνών, προκειμένου να υλοποιηθούν προγράμματα σε μια ειδική θεματική, όπως για παράδειγμα στη
ρητορική ή τη φωτογραφία. Όσον αφορά τη διάρκειά τους, στην πλειονότητά τους διαρκούν περίπου δύο ώρες.
Ωστόσο, όπως αναφέρεται σε μερικά από τα παραδείγματα που ακολουθούν, τα προγράμματα αυτά μπορεί να
διαρκέσουν μία εβδομάδα, ή, εάν πρόκειται για κύκλο συναντήσεων, να διαρκέσουν μερικούς μήνες. Παρακά-
τω επιχειρείται μια γενική κατηγοριοποίηση αυτού του τύπου των προγραμμάτων:
•  Εικαστικά εργαστήρια στο πλαίσιο μόνιμων και προσωρινών εκθέσεων: όπως για παράδειγμα τα εργα-
στήρια που οργανώνονται για μεμονωμένα παιδιά τα Σαββατοκύριακα και σε περιόδους σχολικών δι-
ακοπών από το τμήμα εκπαιδευτικών προγραμμάτων του Μουσείου Μπενάκη με στόχο την ανάπτυξη

120
 Κεφάλαιο 5: ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΕΛΕΥΘΕΡΟΥ ΧΡΟΝΟΥ: ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ, ΠΑΙΔΙΑ, ΕΝΗΛΙΚΕΣ

της δημιουργικότητας των παιδιών μέσα από δραστηριότητες εμπνευσμένες από τις συλλογές του μου-
σείου. Στο Μουσείο Βορρέ, το «Εργαστήρι της Κυριακής» υλοποιεί κύκλο προγραμμάτων για παιδιά
με θέμα την ανακυκλώσιμη τέχνη (Εικόνα 5.21). Τα προγράμματα αυτά αξιοποιούν τους κήπους και το
φυτώριο του μουσείου, ώστε να ευαισθητοποιηθούν τα παιδιά σε σχέση με το περιβάλλον.
•  Εργαστήρια εξειδικευμένα που εστιάζουν σε μια εικαστική περιοχή (design, φωτογραφία, ψηφιακά
μέσα): όπως για παράδειγμα τα εργαστήρια του Μουσείου Ελληνικής Παιδικής Τέχνης (Εικόνα 5.22),
στα οποία τα παιδιά συμμετέχουν για ένα διάστημα μερικών μηνών με σκοπό να εξοικειωθούν με τις
τεχνικές της ζωγραφικής, να δημιουργήσουν τα δικά τους έργα, να πειραματιστούν με τα υλικά της
ζωγραφικής και να αναπτύξουν, όπως αναφέρεται από το μουσείο, τη δική τους εικαστική γλώσσα.
Επίσης, στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης διοργανώνονται συναντήσεις γύρω από μια ενι-
αία θεματική, που ανανεώνεται κάθε έτος, μέσα στο οποίο δραστηριοποιείται κάθε ομάδα παιδιών.
Για παράδειγμα, το πρόγραμμα «Παίζω, μαθαίνω, δημιουργώ…στο μουσείο» έχει σχεδιαστεί για να
εφαρμοστεί σε δέκα συναντήσεις. Αξιοποιεί θεματικές από τον χώρο της γλυπτικής, του κολλάζ, της
video art και της performance, με στόχο τα παιδιά να δημιουργήσουν τα δικά τους ομαδικά και ατομικά
έργα (Εικόνα 5.23).
•  Εργαστήρια κατασκευών: όπως για παράδειγμα τα προγράμματα του Βιοτεχνικού-Βιομηχανικού Εκ-
παιδευτικού Μουσείου, το οποίο στεγάζεται στο Τεχνολογικό και Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου της
πρώην Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου. Σε αυτά τα προγράμματα οι ερμηνευτές συνεργά-
ζονται με πρώην εργαζομένους της Εταιρείας Μεταλλείων για να καθοδηγήσουν τα παιδιά να δοκιμά-
σουν κατασκευές με υλικά όπως το ξύλο, το μέταλλο και το χαρτί (Εικόνα 5.24).
•  Θεατρικά εργαστήρια: όπως για παράδειγμα τα εργαστήρια θεατρικού παιχνιδιού, τα οποία υλοποιού-
νται στο Μουσείο Παιδικής Ηλικίας «Σταθμός» του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος στο
Ναύπλιο (Εικόνα 5.25).

Εικόνα 5.21 Το Εργαστήρι της Κυριακής στο Μουσείο Βορρέ.

Εικόνα 5.22 Στιγμή από τα οκτάμηνα εικαστικά εργαστήρια στο Μουσείο Ελληνικής Παιδικής Τέχνης.

Εικόνα 5.23 Στιγμές από τα εργαστήρια τέχνης στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Θεσσαλονίκη.

Εικόνα 5.24 Στιγμές από το εργαστήριο «Πέτρωμα, Ορυκτό, Μετάλλευμα» στο Βιοτεχνικό-Βιομηχανικό Εκπαιδευτικό Μου-
σείο στο Λαύριo.

Εικόνα 5.25 Το εργαστήριο θεατρικού παιχνιδιού στο Μουσείο Παιδικής Ηλικίας «Σταθμός» στο Ναύπλιο.

Τα προγράμματα ελεύθερου χρόνου, όπως αφήνει ο σχετικός όρος να κατανοηθεί, είναι πιο συχνά κυρίως κατά
τις καλοκαιρινές περιόδους, κατά τις περιόδους των εορτών, καθώς επίσης και σε άλλες επικαιρικές περιπτώ-
σεις, όπως για παράδειγμα είναι η Διεθνής Ημέρα Μουσείων,7 η Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος, η Παγκό-
σμια Ημέρα Μουσικής και οι Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς:8
•  Καλοκαιρινές θεματικές εβδομάδες:9 για παράδειγμα στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης το πρό-
γραμμα με τίτλο «Το κλίμα αλλάζει… Ζώα και φυτά εκπέμπουν σήμα κινδύνου!» απευθύνεται σε
παιδιά της πρωτοβάθμιας και τα καλεί να εξερευνήσουν το ζήτημα της βιοποικιλότητας μέσα από παι-
χνίδια που συμπεριλαμβάνουν τη διερεύνηση των συλλογών του μουσείου. Το Μουσείο Ηρακλειδών
διοργανώνει τη σειρά ολοήμερων εργαστηρίων «MathemARTics Camp» με θέμα το τρίπτυχο επιστή-
μης, τέχνης και μαθηματικών και με στόχο να διαχειριστούν τα παιδιά τις βασικές μαθηματικές έννοιες
για να οικοδομήσουν τη λογικομαθηματική τους σκέψη (Εικόνα 5.26).
•  Εργαστήρια στο πλαίσιο εορτών ή επετείων: για παράδειγμα το εργαστήριο ανακύκλωσης στο Μουσείο
Μετάξης στο Σουφλί (Εικόνα 5.27), στο πλαίσιο του εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας Περιβάλ-
λοντος (5 Ιουνίου) και αντιστοίχως στο Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας (Εικόνα 5.28) στο
πλαίσιο του εορτασμού της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων (18 Μαΐου) και το εργαστήρι μουσικοκινητι-
κής αγωγής στο Μουσείο Μαρμαροτεχνίας στην Τήνο (Εικόνα 5.29), στο πλαίσιο του εορτασμού της
Παγκόσμιας Ημέρας Μουσικής (21/6).

121
ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΙΤΗ

Εικόνα 5.26 Στιγμές από τα θερινά ολοήμερα εργαστήρια στο Μουσείο Ηρακλειδών.

Εικόνα 5.27 Εργαστήριο ανακύκλωσης στο Μουσείο Μετάξης στο Σουφλί.

Εικόνα 5.28 Εκπαιδευτικά εργαστήρια στο Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας για την Διεθνή Ημέρα Μουσείων 2015.

Εικόνα 5.29 Εργαστήρι μουσικοκινητικής αγωγής στο Μουσείο Μαρμαροτεχνίας για την Παγκόσμια Ημέρα Μουσικής.

5.4. Το ενήλικο κοινό στα μουσεία: Δια βίου μάθηση

Οι όροι «ελεύθερος χρόνος» και «δια βίου μάθηση» εμπλέκονται αναπόφευκτα στη συζήτηση για τα προγράμ-
ματα ενηλίκων στα μουσεία, τα οποία με τον χαρακτήρα τους ως ιδρυμάτων και με εκπαιδευτικό χαρακτήρα,
δύνανται να προσφέρουν μάθηση καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής ενός ανθρώπου, με αναφορά σε όλες τις
πτυχές της ζωής του. Σύμφωνα με τη Διακήρυξη της Unesco, η εκπαίδευση ενηλίκων υποδηλώνει το σύνολο
των διαρκών μαθησιακών διαδικασιών, τυπικών και άλλων, μέσω των οποίων οι άνθρωποι που θεωρούνται
ενήλικες από την κοινωνία στην οποία ανήκουν, αναπτύσσουν ικανότητες, εμπλουτίζουν τις γνώσεις τους και
βελτιώνουν τα τεχνικά και επαγγελματικά τους προσόντα ή τα επαναπροσαρμόζουν προς νέες κατευθύνσεις,
ούτως ώστε να ανταποκριθούν στις προσωπικές τους ανάγκες ή στις ανάγκες της κοινωνίας (UNESCO-Institute
of Education 1997: 1).10 Το ενήλικο κοινό μπορεί να διακριθεί, για παράδειγμα, σε ομάδες νέων ενηλίκων (έως
35 ετών), σε ομάδες ηλικιωμένων/τρίτης ηλικίας, σε οικογένειες με μεγάλα παιδιά και σε ακόμα πιο ειδικές
υποδιαιρέσεις.
Το μουσείο είναι ένα ίδρυμα που λειτουργεί παιδευτικά για τους επισκέπτες καθ’ όλη τη διάρκεια της
ζωής τους. Η δια βίου μάθηση στοχεύει στο να αναπτύξει στους ενήλικες περαιτέρω ικανότητες, αντιλήψεις και
αξίες, δηλαδή δεν σημαίνει μόνον την απόκτηση νέων γνώσεων, αλλά και κατ’ επέκταση αποβλέπει στο να τους
τονώσει την αυτοπεποίθηση. Ο Black (2010) υποστηρίζει ότι η μάθηση των ενηλίκων είναι διαφορετική από
των παιδιών, καθώς είναι αποτέλεσμα των εμπειριών ζωής, κινητοποιείται από εσωτερικά, κυρίως, κίνητρα και
επηρεάζεται από τους κοινωνικούς ρόλους που αναλαμβάνει ο ενήλικος κατά τα διάφορα στάδια της ζωής του.
Επίσης, σε αντίθεση με τα παιδιά, οι ενήλικες είναι αυτόνομοι και περισσότερο ευέλικτοι, λόγω της μεγαλύτε-
ρης εμπειρίας τους. Oι Falk και Dierking (2000), ως προς αυτό, διευκρινίζουν πόσο σημαντική είναι η επιρροή
του κοινωνικοπολιτισμικού πλαισίου κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης στο μουσείο: Παράγοντες, όπως το
φύλο, η ταυτότητα, η εθνότητα, η ηλικία είναι σημαντικοί ως προς την ερμηνεία που θα επιχειρήσει ο κάθε επι-
σκέπτης σε μια έκθεση. H Lynda Kelly παρατηρεί ότι οι μαθησιακές εμπειρίες των ενηλίκων απαιτούν, μεταξύ
άλλων, αναγνώριση της πρότερης εμπειρίας και της βιωμένης γνώσης, επιλεκτικότητα ως προς τις πληροφορίες
και τον τρόπο ερμηνείας τους, διαδραστικότητα όσον αφορά στα εκθεσιακά αντικείμενα, ευκαιρίες για μάθη-
ση, διαμεσολάβηση από ειδικούς και πρόκληση συζήτησης, σύνδεση με τις εμπειρίες της καθημερινής ζωής,
δυνατότητες για κριτική σκέψη και πρόκληση ερωτημάτων, καθώς επίσης και ευκαιρίες για ικανοποίηση των
εσωτερικών κινήτρων (Kelly et al. 2002).11 Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει να αναφερθεί ότι, συγκριτικά με τις
μελέτες που εστιάζονται στο πώς μαθαίνουν οι οικογένειες και τα παιδιά στο μουσείο, λίγες έρευνες έχουν ως
επίκεντρο του ενδιαφέροντος ανθρώπους της τρίτης ηλικίας (βλ. για παράδειγμα, Halpin-Healy 2015). Ωστό-
σο, έχει αρχίσει να αυξάνεται το ενδιαφέρον των μουσείων για την ομάδα αυτή και ειδικότερα για τα άτομα
με προβλήματα μνήμης. Ένα παράδειγμα αυτής της κατηγορίας προγραμμάτων είναι το «Meet me at MoMA»
του Μητροπολιτικού Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης (Εικόνα 5.30). Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι στην Ελ-
λάδα υφίστανται εδώ και μερικά χρόνια ειδικά προγράμματα για ομάδες ενηλίκων, όπως τα προγράμματα για
άτομα με ειδικές ανάγκες του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη12 και αντιστοίχως
τα προγράμματα του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στην Αθήνα σε συνεργασία με το Φωτογραφικό
Εργαστήρι της Μονάδας Απεξάρτησης «18 Άνω».13

Εικόνα 5.30 Το πρόγραμμα «Meet me at MoMA» του Μητροπολιτικού Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης.

Τα προγράμματα που προσφέρονται στους ενήλικες επισκέπτες έχουν συνήθως τη μορφή ομαδικής ξενάγησης,
σειράς διαλέξεων, προβολών ταινιών, ειδικών θεματικών ξεναγήσεων σε εκθέσεις, καθώς επίσης και επιμορ-
φωτικών προγραμμάτων για προσφορά εθελοντικής εργασίας. Επίσης, εξειδικευμένα προγράμματα επιμόρφω-
σης εκπαιδευτικών αποτελούν μέρος αυτής της κατηγορίας. Ωστόσο, με κάποιες εξαιρέσεις βεβαίως, αυτά τα
είδη προγραμμάτων θέτουν τον επισκέπτη στη θέση του παθητικού ακροατή, χωρίς να του δίνουν ευκαιρίες
122