BÀI THI GIẢI NHẤT HSG VĂN QUỐC GIA THPT NĂM 2014

Câu 1. Nghị luận xã hội ( 8.0 điểm )

Phải chăng sống là tỏa sáng
Câu 2. Nghị luận văn học ( 12.0 điểm )
Văn học chân chính ngay cả khi nói về cái xấu, cái ác cũng chỉ nhằm
nói lên khát vọng về cái thiện, cái đẹp.
Suy nghĩ của anh/ chị về ý kiến trên.
Câu 1:
Tôi là ai? Sự sống của tôi có ý nghĩa gì? Ba trăm năm nữa liệu có ai
còn biết đến sự tồn tại của tôi trên cõi đời này? Tên tuổi tôi, cuộc đời
tôi có lẽ nào sẽ chìm khuất vào quên lãng? Có người hỏi tôi rằng: Phải
chăng, sống là toả sáng? Chao ôi! Chắc chắn sống là toả sáng.
Chúng ta nên hiểu “sống” ở đây theo nghĩa rộng. “Sống” không chỉ
mang nghĩa sinh học, không chỉ là sự tồn tại. Hơn nữa, nói một cách
chính xác, chúng ta đang nói đến “sống” là tổng hoà tất cả những hoạt
động của con người với tư cách xã hội, là con người xã hội. Sự sống
ấy gắn liền với những giá trị người vì chỉ con người mới có kết cấu xã
hội. Con người không chỉ tồn tại mà còn “sống”, không chỉ có phần
“con” mà còn mang tư cách “Người”.
Sự sống của muôn loài chỉ nhằm mục đích duy trì và phát triển nòi
giống, sự tiến hoá, sự sống của con người còn là vì chính mình, vì
những lí tưởng cao cả. Chúng ta có ý thức về bản thân, về lẽ sống, về
giá trị cuộc đời của riêng mình. Nhưng nhất là chính ta hiểu rằng mình
là một cá thể độc đáo duy nhất trong vũ trụ. Toàn nhân loại không có
một con người thứ hai giống hệt ta. Vậy nếu như sự duy nhất ấy bị hoà
tan đi thì ta còn ý nghĩa gì nữa?
Bất kể ai có ý thức sống đều muốn vươn lên những cái đẹp, cái thiện
cao hơn, vươn lên trở thành Con Người viết hoa. Mỗi người có một lối
sống khác nhau, tuỳ theo mơ ước, khát vọng của riêng mình. Cá nhân
tôi cho rằng, sống đẹp là chưa đủ, con người cần phải sống “toả sáng”.
Cố nhiên sống đẹp thì mới có thể “toả sáng” nhưng “toả sáng” còn là
sự khẳng định mình, làm cho mình không bị quên lãng trong kí ức của
mọi người. Trái ngược với sáng là tối. Cuộc đời như đêm tối thì không
ai thấy, do vậy mà không ai nhớ. Con người không chỉ cần “đẹp” mà
còn là “đẹp theo một cách riêng”.
Nói “toả sáng” là một cách diễn đạt rất giàu hình ảnh. Sự sống của ta
có thể “toả sáng” được chắc chắn phải có những phẩm chất. Đó là
những nét đẹp được cả cộng đồng thừa nhận và khuyến khích. Nói
một cách cụ thể, trước khi muốn “toả sáng” thì phải “sống cho ra
người”. Không thể là một nhân cách lệch lạc, một đạo đức khuyết,
một trí tuệ không đầy đủ. Con người trước khi vươn tới cái đẹp, thì
cần phải sống – như GS. Hoàng Ngọc Hiến nói – cho “hẳn hoi”. “Hẳn
hoi” là một từ rất Việt, khó có thể tìm một từ nào trong ngôn ngữ khác
có ý nghĩa thật gần với nó. Nhưng “hẳn hoi” không hề khó hiểu. Sống
cho “hẳn hoi” chính là nền tảng cho sống “toả sáng”. Bản thân sống
hẳn hoi cũng có ánh sáng của nó, đó là ánh sáng của cốt cách vững
vàng, của một con người tuy không nổi trội nhưng “đẹp, đẹp hài hoà,
đẹp cân xứng”. Có rất nhiều người không hiểu do vô tình hay cố ý mà
không sống “hẳn hoi” được: kẻ thì quá đề cao vật chất, sống không
biết đến sự di dưỡng tinh thần, người thì sống ảo tưởng, lấy điểm tựa
siêu hình để bào chữa, cho rằng “nghèo” mới giữ đạo đức thanh cao
được.
Nhưng “toả sáng” không phải chỉ là “hẳn hoi”. Muốn “toả sáng” được
nhất định phải có một thế mạnh của riêng mình. Sở trường không thể
làm nên toàn bộ giá trị của một người nhưng chính là yếu tố khẳng
định giá trị của con người. Muốn “toả sáng” trước hết phải có tài
năng. Tài năng có thể do bẩm sinh nhưng phần nhiều do rèn luyện mà
có. Tài năng là khả năng làm những công việc đạt được hiệu quả cao,
vượt lên trên mức trung bình, thậm chí vượt lên trên người khác. Mỗi
người có một tài năng riêng, do vậy, tài năng chính là yếu tố khẳng
định của mỗi người. Những chiếc huy chương ở các kì thế vận hội
chính là sự khẳng định của tài năng, đó là “toả sáng”. Những thành
tích, thành tựu cao không thể không có sự đóng góp của tài năng. Có
người nói, trong điểm mười tuyệt đối thì tám điểm là của sự cố gắng,
nỗ lực, chỉ có hai điểm thuộc về năng khiếu. Tôi không phủ nhận điều
đó. Nhưng xin bổ sung thêm, hai điểm của “năng khiếu” chính là điểm
chín và điểm mười. Nếu không có tài năng thì dù có nỗ lực đến đâu
cũng chỉ là tối đa điểm tám. Muốn có chín, có mười nhất thiết phải
giỏi hơn người bằng cái tài. Trong một bài kiểm tra hay trong cuộc
sống, người được điểm mười là người “toả sáng”, được nhớ đến!
Tuy thế, sống là toả sáng không chỉ là vượt trội, là “vĩ đại” trong
khoảnh khắc. Muốn sự sống của mình thực sự toả sáng thì phải kiếm
được điểm chín, điểm mười cho bài thi tốt nghiệp của cuộc đời. Nghĩa
là điểm mười được “chấm” cho cả đời người. Khẳng định được tài
năng của mình là toả sáng. Nhưng không phải chỉ mình ta mới có tài
năng. Mà lịch sử lại thường chỉ ghi danh những người tài giỏi bậc
nhất. Do đó, muốn thực sự “toả sáng”, cần phải đẩy tài năng của mình
lên đỉnh cao nhất, luôn luôn phấn đấu vượt qua những người giỏi nhất.
Để không chìm vào quên lãng, không thể không biến mình thành số
một hoặc ít nhất là nỗ lực để biến mình thành số một.
Điều đánh dấu sự trưởng thành cũng như khẳng định chính xác nhất
một tài năng chính là những thành tựu. Xét cho cùng thì lịch sử cũng
chỉ đánh giá một tên tuổi dựa trên thành tựu. Những điều ta làm được
sẽ quyết định rằng ta có “toả sáng” hay không. Cuộc sống thường
khắc nghiệt nhất ở điều ấy. Cho dù ta nói rằng bản thân đã cố gắng hết
mình, nhưng nếu kết quả là thất bại, anh vẫn là kẻ thất bại. Nếu chỉ ôm
ấp tài năng của mình, ngồi tự hào về nó trong buồn ngủ thì vĩnh viễn
không thể “toả sáng”. Để có được thành tựu lớn nhất của mình, con
người cần phải hành động quyết liệt.
Sự “toả sáng” của một người suy cho cùng cũng là để nhân loại không
lãng quên mình. Do đó, muốn thực sự “toả sáng” được, cần phải có
những đóng góp vào cuộc đời chung. Sự sống về vật chất của ta sau
sinh, lão, bệnh ắt sẽ đến tử. Cát bụi lại trở về với cát bụi. Con người
chỉ có thể bất tử khi cuộc đời, sự nghiệp của mình ghim vào kí ức
cộng đồng. Hơn thế nữa, khi con người chỉ đặt mục tiêu sống vì mình,
chúng ta sẽ không bao giờ tạo ra được một thành quả to lớn. Muốn có
thành tựu vĩ đại, phải hướng đến những lí tưởng phục vụ cho cuộc
sống chung. Bên cạnh chất “cao cả” của lí tưởng, một mục tiêu lớn
mới có khả năng thúc đẩy con người phát huy hết năng lực của mình,
đạt được những thành tựu kì vĩ. Chủ tịch Hồ Chí Minh khi ra đi từ bến
Nhà Rồng không có mục đích nào khác ngoài lí tưởng giải phóng cho
dân tộc. Tôi cho rằng, Bác đã thành công một nửa khi dám nghĩ, dám
làm, dám đặt ra mục đích của một đời như vậy.
Có lẽ sẽ có nhiều người cho rằng, cuộc sống vốn đã đẹp, được sống,
được tận hưởng thế giới đã là một điều may mắn và mãn nguyện.
Nhưng trong chúng ta, bao nhiều người còn nhớ về cụ nội của mình?
Và bao nhiêu người sẽ được chắt mình nhớ tới? Chỉ trong vài thế hệ,
cả một cuộc đời đã chìm vào quên lãng. Cuộc đời tôi không thể như
vậy!
Câu 2.
Người ta thường nói, văn học, nghệ thuật là địa hạt của cái đẹp. Biê-
lin-xki cho rằng: “Cái đẹp là điều kiện không thể thiếu được của nghệ
thuật. Nếu thiếu cái đẹp thì không có, không thể có nghệ thuật”. Vậy
nhưng, trong lịch sử, ta thấy vẫn có những tác phẩm văn chương viết
về cái xấu, cái ác mà vượt qua thời gian và mọi sự sàng lọc để trường
tồn. Sức sống của chúng minh chứng rằng văn chương bao giờ cũng là
địa hạt của cái đẹp, đẹp ngay cả khi đề cập đến cái tàn ác, xấu xa.
Đúng như ý kiến: “Văn học chân chính ngay cả khi nói về cái xấu, cái
ác cũng chỉ nhằm thể hiện khát vọng về cái đẹp, cái thiện”.
Văn chương là nghệ thuật sử dụng chất liệu ngôn từ để xây dựng hình
tượng nghệ thuật. Và “văn học chân chính” phải là những tác phẩm
nghệ thuật thể hiện đời sống con người cũng như cái nhìn sâu sắc, mới
lạ của nhà văn về thực tại ấy. “Văn học chân chính” là chuyện đời,
chuyện người, chính xác hơn, là tình đời, tình người. “Cái ác, cái
xấu”,… là những phương diện tiêu cực, có tác hại xấu đến đời sống.
“Cái đẹp, cái thiện” là những giá trị, những hiện tượng có tính thẩm
mĩ cao nhất, làm đẹp, làm “tốt” hơn cho con người cũng như xã hội.
Nhận xét trên đã khẳng định một quy luật của văn học nói riêng và
nghệ thuật nói chung: Luôn luôn hướng tới cái đẹp. Ngay cả khi viết
về cái xấu, cái ác cũng phải là tạo “cớ” để thể hiện khát vọng vươn tới
cái cao cả và đẹp đẽ, để bồi dưỡng năng lực thẩm mĩ của con người.
Phải thừa nhận rằng, trong lịch sử văn chương có những tác phẩm viết
về cái đen tối, cái tiêu cực nhưng vẫn có sức sống cao.
Trước hết, văn học phản ánh cuộc sống của con người. Các Mác quan
niệm: “sự tồn tại của mọi người chính là quá trình sống thực tế của
họ”. Trong quá trình sống thực tế của xã hội có tồn tại cái ác, cái xấu.
Văn học, với tư cách là một hình thái ý thức, không bỏ qua sự “phản
chiếu”, ghi lại cuộc sống ở cả mặt bóng tối.
Mặt khác, theo nhà văn Nga M. Go-rơ-ki thì “văn học là nhân học”.
Trong bản chất “nhân học” ấy, văn chương chú ý tới thể nghiệm,
khám phá con người tự nhiên, con người với những mong muốn, khát
vọng nhân bản cũng như những đặc trưng tâm lí bản năng. Không phải
ngẫu nhiên mà các sáng tác bị cho là “dâm” và “tục” của Hồ Xuân
Hương có sức sống lâu bền đến vậy. Trong con người ở góc độ “tự
nhiên”, trong tính cách thiên nhiên của nhân loại cũng ẩn tàng mầm
mống của cái ác, cái xấu, của lòng đố kị, tính ích kỉ.
Vậy cái xấu, cái ác tồn tại trong văn chương là điều không thể phủ
nhận. Nhưng không phải không có một “chuẩn” nào cho những tác
phẩm có giá trị thực sự.
Khi phản ánh những “góc khuất”, những phương diện tiêu cực của đời
sống con người, để có được những sản phẩm nghệ thuật chân chính,
nhà văn phải đứng ở đỉnh cao của lí tưởng thẩm mĩ để soi chiếu. Nhà
văn lấy tâm hồn cao đẹp của mình để nhìn vào bóng tối, vạch trần nó,
phán xét nó. Bằng cái nhìn của lí tưởng thẩm mĩ, người cầm bút mới
có được khả năng khai thác sâu sắc cái xấu, cái ác. Hơn thế nữa, càng
là những nhân cách cao cả, những tâm hồn cao đẹp, con người ta càng
nhạy cảm với cái đen tối, cái xấu xa. Vũ Trọng Phụng được giáo dục
trong một môi trường gia giáo mà người mẹ của ông đặt ra, bằng
những tư tưởng Nho gia chặt chẽ. Do đó, không ai phát hiện, nhìn thấu
cái dâm, cái đểu, cái bịp bằng ông (cố nhiên cũng là cái “tạng” riêng
của nhà văn). Nhiều người khi đọc Nguyễn Huy Thiệp chế văn ông
“ghê ghê” nhưng nhà văn này lại có điểm tựa thẩm mĩ của mình, đó là
thiên tính nữ (các nhân vật nữ của Thiệp hầu hết đều vô cùng đẹp), là
mối quan hoài, nỗi lòng xót xa trước cuộc đời.
Ở một góc độ khác, cần phải nhớ rằng, một trong bốn biểu hiện quen
thuộc nhất của chủ nghĩa nhân đạo (humanisme) là lên án, tố cáo
những thế lực đen tối chà đạp lên quyền sống, lên thân phận con
người. Một trong những nội dung của chủ nghĩa này là phê phán cái
xấu, cái ác. Những tác phẩm văn chương chân chính thường không thể
thiếu được sự kết tinh của chủ nghĩa nhân đạo. Do vậy, nếu viết về cái
xấu, cái ác cũng là để công kích nó. Quan trọng hơn, là thể hiện khát
vọng vệ cái thiện, cái đẹp.
Trong đời sống nói chung, cái đẹp và cái xấu, “ánh sáng” và “bóng
tối” không phải bao giờ cũng phân biệt rạch ròi. Chẳng những thế, con
người có một đặc tính mà như Lép Tôn-xtôi gọi là tính “lưu luyến”
(fluidité). Khi thông minh, khi lại ngu dốt, khi mạnh mẽ, khi lại yếu
đuối, khi ác, khi thiện… Chính con người cần đến văn chương để bồi
đắp lí tưởng thẩm mĩ, dùng cái nhìn của văn học để nhận thức, phân
biệt thiện – ác, tốt – xấu. Quan trọng hơn, văn nghệ, văn học giúp
người ta ghét cái ác, yêu cái thiện, ghê cái xấu, mến cái tốt. Hoặc bằng
thái độ phê phán hoặc châm biếm, có khi cả hai, văn chương giúp con
người ta tránh xa cái xấu, vươn tới cái đẹp, cái thiện.
Có thể nói, văn chương chân chính từ xưa đến nay, ngay cả khi nói về
cái xấu, cái ác cũng chỉ nhằm thể hiện khát vọng về cái đẹp, cái thiện.
Trong văn học Việt Nam, từ truyện cổ tích, từ ca dao đến thơ ca ngày
nay đều mang đặc tính ấy. Truyện Tấm Cám xây dựng hai tuyến nhân
vật đối lập thuộc hai thái cực hoàn toàn trái ngược nhau. Mẹ con Cám
là các nhân vật phản diện, là hiện thân của cái ác. Ở đây, tác giả dân
gian khai thác, thể hiện sự tăng tiến của cái ác. Từ việc đối xử không
công bằng với Tấm đến những âm mưu và hành động hãm hại Tấm,
thậm chí lấy mạng cô Tấm. Chính sự gia tăng tội ác này mới là đáng
sợ. Qua quá trình gia tăng ấy, tác giả dân gian muốn hình thành ở
người đọc sự căm ghét và phản đối ngày một quyết liệt hơn. Quan
trọng hơn, khát vọng về cái đẹp, cái thiện được đề cao. Cụ thể qua hai
tình tiết. Thứ nhất, mặc dù mẹ con Cám hết lần này đến lần khác hãm
hại Tấm, thậm chí ngày một tàn độc hơn, cô Tấm vẫn bền bỉ, vẫn tiếp
tục hoá thân để chuẩn bị cho sự trở lại. Nhân dân thể hiện niềm tin vào
cái đẹp, cái thiện, công lí. Rằng chúng là bất diệt, cái ác không bao giờ
chiến thắng được hoàn toàn cái thiện. Thứ hai, với sự “lên ngôi” của
cô Tấm và việc mẹ con Cám bị trừng phạt, tác giả dân gian thể hiện
khát vọng về chiến thắng cuối cùng của cái đẹp, cái thiện cũng như sự
diệt vong của cái ác, cái xấu! Mặc dù trong phần lớn câu chuyện, cái
ác, cái xấu liên tục thắng thế, chèn ép cái thiện, cái đẹp. Nhưng khi
truyện kết thúc, độc giả vẫn hài lòng với sự bất diệt tất yếu của cái
đẹp.
Trong Truyện Kiều của Nguyễn Du cũng có hai tuyến nhân vật. Một
bên là Thuý Kiều, Kim Trọng, Từ Hải, bên kia là Mã Giám Sinh, Tú
Bà, Sở Khanh, Ung, Khuyển,… Cuộc đời Kiều long đong, lận đận, tủi
nhục, đau khổ vô cùng cũng là do sự vô nhân tính, độc ác của một loạt
những kẻ xấu. Mối tình với Kim Trọng tan vỡ, Từ Hải bị hại, Kiều
phải hứng chịu “biết bao gió dập sóng dồi”. Bằng bản Đoạn trường tân
thanh, Nguyễn Du lên án xã hội phong kiến và những thối nát, xấu xa
của nó, bày tỏ lòng đồng cảm, xót thương với con người tài hoa, bạc
mệnh. Bất cứ ai cũng không khỏi day dứt trước sự thiếu công bằng mà
xã hội phong kiến dành cho người phụ nữ mà nhất là người phụ nữ tài
hoa. Khát vọng về cái thiện, cái đẹp đã góp phần giúp cho đại thi hào
Nguyễn Du có được một cái nhìn vô cùng nhân văn. Cái nhìn ấy thể
hiện qua câu nói của Kim Trọng:
Hoa tàn mà lại thêm tươi
Trăng tàn mà lại hơn mười rằm xưa.
Nguyễn Du khẳng định, sau bao nhiêu tủi cực, khổ nhục, Kiều vẫn
đẹp, đẹp viên mãn. Thậm chí, Kiều còn đẹp hơn xưa, cái đẹp của Kiều
“hơn mười rằm xưa”.
Truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa của nhà văn Nguyễn Minh Châu
ra đời năm 1983, trong thời kì văn học Việt Nam đang bắt đầu chuyển
mình. Từ quỹ đạo chiến tranh, đời sống trở về nhịp độ hoà bình.
Truyện viết về đời sống của những người lao động nghèo thời kì đất
nước mới ra khỏi lửa đạn. Trong giai đoạn ấy, bóng đen thực dân, đế
quốc đã không còn, nhưng lại có những bóng đen khác đang đè nén
con người.
Nhà nhiếp ảnh Phùng tận mắt chứng kiến cảnh một người chồng đánh
vợ mình bằng chiếc thắt lưng một cách tàn bạo. Lão chồng quật liên
tiếp vào lưng vợ, vừa đánh vừa nghiến răng ken két, vừa đánh vừa
nguyền rủa: “Mày chết đi cho ông nhờ! Chúng mày chết hết đi cho
ông nhờ!”. Nhưng không phải chỉ một lần, người đàn bà còn bị đánh
“ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng”.
Điểm sâu sắc của Nguyễn Minh Châu là cắt nghĩa, lí giải cái ác này.
Cụ thể, tác phẩm, nhà văn đưa ra ba lí do. Thứ nhất là cái khổ. Có
những “vụ bắc”, cả gia đình “toàn ăn cây xương rồng luộc chấm
muối”. Chính người vợ nói rằng cứ khi nào cảm thấy khổ quá là lão
lôi chị ra đánh. Thứ hai là sự bế tắc. Vì không biết giải quyết cái khổ
thế nào nên lão đàn ông phải tìm cách giải toả. Đánh vợ như một sự
giải toả đối với anh ta. Như những người khác thì uống rượu. Nhưng
uống rượu cũng chỉ là sự bế tắc. Quan trọng nhất là lí do thứ ba này:
sự u mê về ý thức làm người. Trong hoàn cảnh gian khổ khó khăn,
đáng ra cả gia đình phải biết yêu thương, đùm bọc – lẫn nhau. Đằng
này họ lại hành hạ nhau. Bởi gã đàn ông đó cả đời lênh đênh trên biển,
xa cách khỏi xã hội, hắn không hiểu thế nào là sống cho ra người. Từ
sự cắt nghĩa, lí giải đó, Nguyễn Minh Châu đề nghị một cái nhìn thẳng
thắn vào tình trạng xã hội. Qua đó, thể hiện mong muốn cải tạo đời
sống con người, trước hết là làm cho no ấm đời sống vật chất. Sau đó
là hướng đời sống tinh thần đến cái thiện, cái đẹp.
Có thể nói văn học viết về cái xấu, cái ác còn là trên góc độ những nạn
nhân của chúng. Tức là khai thác mâu thuẫn giữa cái đen tối và cái tốt
đẹp cũng như với thân phận con người. Từ việc chỉ ra cái xấu, cái ác
và sự xâm hại của nó đến cái đẹp, đến những giá trị cao cả, văn học
đem đến cho con người cảm nhận về cái bị (tragic). Cái bị cũng hướng
tâm hồn con người đến cái đẹp, cái thiện. Và cũng như Arít-xtốt nói,
có khả năng “thanh lọc” (catharsis) tâm hồn con người. Ông viết trong
Thi học: “…với những tình tiết làm thức tỉnh tình thương và sự sợ hãi,
và qua đó, thực hiện sự thanh lọc đối với những cảm xúc ấy”.
Từ góc độ mĩ học, có thể nhìn nhận cái xấu, cái ác như những phạm
trù thẩm mĩ cục bộ – với cái đẹp – mang ý nghĩa khái quát, là hạt nhân
của mĩ học, cái mà để chính xác nên gọi là cái thẩm mĩ (aesthetic). Có
thể nói, cái xấu, cái ác cũng là một phần tạo nên cái thẩm mĩ, là một
biện chứng của cái đẹp (cục bộ). Do đó hoàn toàn có thể xuất hiện
trong nghệ thuật.
Cố nhiên, nói về cái xấu, cái ác cũng chỉ nhằm thể hiện khát vọng về
cái đẹp, cái thiện, Nếu viết về cái tiêu cực mà không có điểm tựa lí
tưởng thẩm mĩ và nhất là định hướng thẩm mĩ, tác phẩm sẽ rơi vào
chủ nghĩa tự nhiên hoặc chủ nghĩa dung tục. Chức năng thẩm mĩ là
chức năng quan trọng nhất của văn chương, nó làm cho nghệ thuật trở
thành hoạt động tinh thần không thể thay thế được.