Professional Documents
Culture Documents
ფუნქციური ბიოქიმია მეოთხე სასემინარო
ფუნქციური ბიოქიმია მეოთხე სასემინარო
II.3.3. fosfodiesTerazebi
44
suraTi II.20. cikliuri mononukleotidebis
hidrolizi fosfodiesTerazebis izoformebiT
cxrili II. 2.
zogierTi monomeruli G-cila da maTi
monawileobiT warmoebuli ujreduli efeqti
45
am ojaxSi Semavali yvela cila erTjaWviani polipeptidebia (189 aminomJava) da
dakavSirebulia plazmur membranasTan lipiduri (postranslaciuri) С-ubnebiT. am
cilebisaTvis damaxasiaTebelia is, rom ikavSireben guaninur nukleotidebs (GTP da
GDP) da axasiaTebT GTP-azuri aqtivoba. iseve rogorc heterotrimeruli G-cilebis
SemTxvevaSi, monomeruli G-cilebis gaaqtivebac xdeba GTP-Tan maTi urTierTqmede-
biT. cilebis am jgufidan yvelaze kargad Seswavlilia ras-genis mier sinTezirebuli
Ras-cilebi, romlebic heterotrimeruli G-cilebis ά-suberTeulis msgavsia. es cilebi
monawileobs ujredis gayofisa da diferencirebis procesSi. adamianis simsivneebis
30% Seicavs ujredebs, sadac gaZlierebulia mutant Ras-onkogenebis eqspresia.
Ras-cilebi, amave jgufis Rho-cilebTan erTad, monawileoben signalis gadatana-
Si Tirozinkinazuli da zrdis faqtoris receptorebidan ujredSida efeqtorebze.
Ras-cilebis mier warmoebuli procesebi gulisxmobs polipeptiduri jaWvis elon-
gacias, ujredebis proliferacias da diferencirebas, maT simsivnur gardaqmnas,
citoConCxis aqtivobis kontrolsa da urTierTobas ujredgare matriqsTan, veziku-
lur transportsa da sekrecias. aqtiur mdgomareobaSi Ras-cila dakavSirebulia
GTP-Tan, xolo araaqtiurSi — GDP-Tan (sur. II.21).
46
suraTi II.22. monomeruli GTP-damakavSirebel
cilebis moqmedebis meqanizmi
A — adaptoruli cila Grb2-is gaaqtiureba da HS-domeniT
misi urTierTqmedeba GEF-Tan; B – Ras-is gaaqtivebaSi CarTuli cilebi;
C – GDP/GTP-is cvlis meqanizmi
47
gaaqtiurebuli Ras-cila zrdis GTP-is GDP-ad gardaqmnis intensivobas, rac, Tavis
mxriv, aZlierebs e.w. mitogenebiT gaaqtivebuli proteinkinazebis, anu MAP-kinazuri
kaskadis muSaobas. MAP-kinazuri kaskadi monawileobs sxvadasxva samizne cilebis fos-
forilirebaSi. am cilebs Sorisaa citozoluri transkrifciuli faqtorebi, romle-
bic ujredis gayofisa da diferencirebis procesSi aris CarTuli.
48
citoplazmur samizneebTan urTierTobis meqanizmiT Tirozinkinazuli recep-
torebi or jgufad iyofa. I jgufSi gaerTianebulia receptorebi, romelTa katali-
zuri ubani citoplazmur mxarezea ganTavsebuli da aqtivirdeba receptoris urTi-
erTqmedebiT ligandTan. am jgufis receptorebs miekuTvneba e.w. proteinTirozin-
kinazebis (receptoruli Tirozinkinazebi — ROR)sakmaod didi ojaxi, romlebsac
aqvs autofosforilirebis, anu sakuTari Tavis fosforilirebis SesaZlebloba.
fosforilirdeba receptoris molekulis Tirozinuli naSTebi, rasac mosdevs Se-
sabamisi samizne cilebis Tirozinis naSTebis fosforilirebac. amave jgufis recep-
torebia proteinTirozinfosfatazuri aqtivobis mqone receptorebic, romlebic
axdens fosforilirebuli samizne cilebis defosforilirebas. receptoruli pro-
teinTirozinkinazebi da proteinTirozinfosfatazebi CarTulia iseTi procesebSi,
rogoricaa ujredis gayofa, diferencireba, imunuri pasuxis Camoyalibeba da sxv.
iseTi agonisti, rogoricaa, magaliTad, nervis zrdis faqtori (NGF), astimuli-
rebs Sesabamisi receptoris Tirozinproteinkinazul aqtivobas, rasac mosdevs Se-
sabamisi specifikuri cila-efeqtorebis Tirozinuli naSTebis fosforilirebac.
zrdis faqtorebis receptorebis umravlesoba NGF-is dakavSirebis Sedegad, ganic-
dis dimerizacias, rac ganapirobebs receptoris Tirozinkinazuri aqtivobis gamov-
lenas. xSir SemTxvevaSi gaaqtivebuli receptorebi axdens autofosforilirebas.
amave tipisaa insulinis receptoric, romelic ujredSi gvxvdeba disulfid-da-
kavSirebuli dimeris saxiT. insulinis urTierTqmedebiT iwyeba receptoris orive
monomeris konformaciuli cvlilebebi, rac zrdis ligandis receptorTan dakavSi-
rebis process, aaqtiurebs receptoris Tirozinkinazur aqtivobas da autofosfo-
rilirebas (sur. II.25).
hormonis an zrdis faqtoris dakavSirebiT Sesabamis receptorTan iwyeba mrav-
laferovani ujreduli pasuxebi, maT Soris citoplazmaSi Са2+-ionis Sesvla, Na+/H+-
cvla, ujredSi aminomJavebis transportis intensivobis mateba, fosfolipaza С-s
stimulireba da fosfatidilinozitolis hidrolizi. amave tipis receptorebia se-
rin-treoninkinazuri receptorebic, romlebic awarmoebs cilis serinisa da treo-
ninis naSTebis fosforilirebas.
49
visufal mdgomareobaSi araaqtiuria, xolo receptorTan dakavSirebis Sedegad aq-
tivirdeba da axdens receptoris fosforilirebas (sur.II.26). fosfaturi naSTebis
mierTeba receptorze qmnis pirobebs sxva samizne cilebis dasakavSireblad, romle-
bic aseve ganicdis fosforilirebas da am gziT gadascems signals sasignalo kaska-
dis qveda safuxurze mdgom samizneebs. II jgufis receptorebs miekuTvneba is recep-
torebi, romlebic monawileobs imunuri pasuxis ganviTarebaSi, kerZod, sxvadasxva
antigenebis, citokinebisa da interleikinebis receptorebi.
am tipis receptorebis moqmedebis meqanizmi SesaZlebelia ganvixiloT citokine-
bis receptorebis magaliTze, romelic uSualod ar warmoadgens proteinkinazebs.
aqtivaciis Semdgom receptorebi ujredSi arsebul TirozinkinazebTan warmoqmnis
sasignalo kompleqsebs da am formiT monawileobs ujredSida efeqtebis warmoqmna-
Si. amrigad gamodis, rom isini ar warmoadgens Tirozinkinazuli aqtivobis mqone
WeSmarit receptorebs da maT funqcias warmoadgens Tirozinkinazebis gaaqtiveba.
araareceptorul Tirozinkinazebs, romelTa aqtivoba vlindeba mxolod Sesabamis
receptorTan urTierTqmedebis Sedegad receptor-damokidebuli (arareceptoru-
li) Tirozinkinazebi ewodeba.
50
suraTi II.27. receptor-damokidebuli
TirozinkinazebiT warmoqmnili sasignalo kaskadi
51
suraTi II. 28. ujredis membranaSi CaSenebuli
ionuri arxebi da maTi zogadi struqtura –
(Horn R.-is mixedviT. Peering into the spark of life, Nature, 2011)
52
ionuri arxebisaTvis damaxasiaTebelia struqturuli mravalferovneba da gar-
kveuli specifikuroba im ionis mimarT, romelsac is atarebs. magaliTad, plazmuri
membranis Na+-is arxebSi Na-is ioni 10-jer ufro swrafad gadaitaneba, vidre K-is io-
ni. arxebi SesaZloa arsebobdes Ria an daxurul mdgomareobaSi. yoveli maTgani war-
modgenilia α-spiralisagan agebuli transmembranuli segmentisagan. arxis damxurav
an gamReb cilas aqvs specifikuri sensoruli domeni. zogierTi arxis gaReba xdeba
hidrofoburi bunebis sarqvelis gadanacvlebiT ionebis gamtari gzidan. sarqvlis
segmentebis moZraobas ganapirobebs α-spiraluri segementebis moZraobis SesaZleb-
loba. maTi moZraoba sxvadasxva saxis meqanizmiTaa SesaZlebeli, maT Soris fizikuri
faqtorebiTac (meqanikuri an siTburi).
arxebis umetesoba xasiaTdeba SerCeviTobiT, anu seleqtiurobiT, rac gulis-
xmobs, rom garkveuli arxi atarebs mxolod romelime erT ions. am principis safuZ-
velze gamoyofen K+-, Na+-, H+-, Ca2+-, da Cl--is arxebs. arxis seleqtiurobas ganapiro-
bebs misi zoma, aseve gatarebuli ionis forma da zoma da ionis da arxis Sida zedapi-
ris muxti. Tumca cocxal sistemaSi gvxvdeba araseleqtiuri arxebic, romlebsac Se-
uZlia ramdenime ionis erTdrouli gatarebac. magaliTad, K+-isa da Na+-is, an K+-isa
da Cl--is ionebis. amis garda arsebobs arxebi, romlebic atarebs yvela ions da aseve
ufro msxvil molekulebsac.
ionuri arxisTvis damaxasiaTebelia ori ZiriTadi mdgomareoba — gaRebuli da
daketili. erTi mdgomareobidan meoreSi gadasvla praqtikulad myisierad mimdina-
reobs. arxis muSaobis Taviseburebas ganapirobebs is, rom igi ixsneba mxolod gan-
sazRvruli droiT. Cveulebriv, ionuri arxi gaxsnilia 1 milisekundis ganmavlobaSi.
am process ganapirobebs ionur arxSi arsebuli e.w. WiSkari — specialuri ubani, ro-
melsac SeuZlia konformaciuli cvlilebebis ganxorcieleba da arxSi arsebuli
foris gadaketva.
ionuri arxis aqtivacia. aRmoCnda, rom zogierTi arxi sakmaod xSiradaa gaRebu-
li. isini ixsneba ujredis mosvenebul mdgomareobaSic. amrigad, Ria mdgomareobaSi
yofnis albaToba am arxebisaTvis maRalia. zogierTi arxi piriqiT, am periodSi dake-
tilia. aseTi tipis arxebis aqtivacia Sesabamisi gamRizianebliT zrdis maTi gaRebis
albaTobas. aqtivaciis meqanizmis mixedviT, amJamad cnobili ionuri arxebi iyofa
oTx ZiriTad jgufad.
I jgufs miekuTvneba zogierTi arxi, romelic specifikurad pasuxobs ujredis
membranis fizikur cvlilebas. am tipis arxebia e.w. potencialmgrZnobiare arxebi,
romlis magaliTia neironis membranis K+-, Na+-, Ca2+-arxebi. isini pasuxismgebelia
moqmedebis potencialis Seqmnaze da ixsneba membranaze gansazRvruli potencialis
Seqmnis SemTxvevaSi (sur. II.30).
arxebs, romlebic aqtivdeba fizikuri cvlilebebis dros miekuTvneba meqano-
mgrZnobiare arxebi. isini ixsneba ujredze meqanikuri zemoqmedebis SemTxvevaSi (uj-
redis membranis gawelva an deformacia).
sxva jgufis arxebi ixsneba im SemTxvevaSi, roca garkveuli qimiuri nivTiereba
aaqtivebs arxis molekulaze arsebul specialur damakavSirebel receptorul cen-
trebs. maT ligand-damakavSirebeli arxebi ewodeba. arxebis es jgufi or qvejgufad
iyofa imis mixedviT, Tu sad mdebareobs es centri — ujredis SigniT, Tu ujredis ga-
reT. ujredgare signalebiT gaRebad ligand-aqtivirebad arxebs ionotropul re-
ceptorebi ewodebaT. am qvejgufSi gaerTianebulia arxebi, romlebic mgrZnobelo-
bas amJRavnebs neiromediatorebis mimarT da uSualod monawileobs sinafsur
struqturebSi mimdinare informaciis gadacemaSi.
53
suraTi II.30. ionuri arxebis aqtivaciis sxvadasxva meqanizmi
I — potencial—mgrZnobiare arxi; II — ligand-mgrZnobiare arxi
(ujredgare ligandi); III — ligand-mgrZnobiare arxi (ujredSida ligandi);
IV — meqano-mgrZnobiare arxi
54
vobis stimulirebas an inhibirebas. ionotropuli receptorebisagan gansxvavebiT,
metabotropul receptors Seswevs unari kontaqti daamyaros aTeulobiT G-cilas-
Tan, romlebic, Tavis mxriv, aaqtivebs sxvadasxva ferments, rac iwvevs ujreduli pa-
suxis mkveTr cvlilebebs. yovelive amas mosdevs uamravi ionuri arxis aqtivacia da
xangrZlivi fiziologiuri efeqti. sayuradReboa, rom aqtivacia da deaqtivacia niS-
navs arxis gaxsnis albaTobis zrdas an daqveiTebas, da ara arxis Ria mdgomareobaSi
yofnis drois gazrdas an Semcirebas.
55
suraTi II. 38. cila kalmadulini da misi moqmedebis meqanizmi
62
bis transkrifciis gaZliereba, amitom maT ligand-damokidebul transkrifciis
faqtorebsac uwodeben. am tipis receptorebi erTi polipeptiduri jaWviTaa war-
modgenili, sadac sami funqciuri domeni aRiniSneba. esenia receptoris N-bolo ubani,
romelic regulatoruli funqciis matarebelia da Sesabamisi ligandis ararsebobi-
sas dakavSirebulia specifikur cilebTan, romelTac siTburi Sokis cilebi — hsp 90
ewodeba (ing. 90 kDa heat-shock protein); receptoris domeni, romelic dnm-s ukavSirde-
ba, ganTavsebulia cilis Sua nawilSi da Seicavs ubans, romelic yvela dnm-damakavSi-
rebeli cilebisaTvis saerToa da mas "zinc finger" ewodeba; liganddamakavSirebeli
domeni, romelic receptoris bolozea ganTavsebuli. ligandis dakavSirebis Sede-
gad hsp 90-cila Tavisufldeba receptoridan, rac xsnis receptoris dnm-damakavSi-
rebel da transkrifciis gamaaqtivebel domenebs (sur.II.39).
63
lipofiluri hormonebis yvela receptorisaTvis damaxasiaTebelia erTi ZiriTa-
di Tavisebureba — hormonTan urTierTqmedebamde isini araaqtiur, cila hsp90-Tanaa
dakavSirebul mdgomareobaSia. hormonTan dakavSireba aTavisuflebs receptors
hsp90-sgan da aaqtivebs. receptoris gaaqtiveba gulisxmobs maT dimerizacias. am for-
miT gaaaqtivebuli citoplazmuri da birTvuli receptorebi gadaadgildeba dnm-sa-
ken, sadac urTierTqmedebs dnm-is hormon-mgrZnobiare elementTan (hormone response
elements, HREs) da qmnis masTan kompleqss. am formiT, hormon-receptoruli kompleqsi
iZens SesaZleblobas, areguliros genebis transkrifciis procesi (sur. II. 40).
amrigad, movlenebi, romelTa mizezia steroiduli an Tiroiduli hormonebis
zemoqmedeba samizne ujredebze, mimdinareobs Semdegi TanamimdevrobiT:
• difuziiT hormonis Sesvla ujredSi;
• hormon-receptoris kompleqsis formireba;
• disociacia siTburi Sokis cilebidan da receptoris dimerizacia;
• dimeris dnm-saken gadaadgileba;
• hormon-mgrZnobiare elementTan dakavSireba;
• trankrifciuli kompleqsebis warmoqmna;
• specifikuri i-rnm-is sinTezi;
• i-rnm-iT kodirebuli cilebis sinTezi.
64