Wybrane

wzory i stałe fizykochemiczne

na egzamin maturalny z biologii,
chemii i fizyki
Zespół redakcyjny:
dr Łukasz Banasiak (CKE)
Jadwiga Filipska (CKE)
Aleksandra Grabowska (CKE)
dr Takao Ishikawa (CKE)
Mariusz Mroczek (CKE)

Recenzenci:
dr Waldemar Berej (UMCS)
dr hab. inż. Maciej Dranka, prof. PW
 Spis treści

Potencjał wody w komórce roślinnej / Równanie Hardy’ego–Weinberga ........................ 4

Zasady azotowe / Wybrane kwasy organiczne / Hydroliza ATP....................................... 4
Podstawowe wzory ze statystyki .................................................................................... 5
Kod genetyczny .............................................................................................................. 5
Wybrane aminokwasy białkowe ...................................................................................... 6
Wybrane aminokwasy białkowe – cd. ............................................................................. 7
Wpływ kierujący podstawników w pierścieniu aromatycznym ......................................... 7
Stałe dysocjacji dla grup funkcyjnych aminokwasów w temperaturze 25 oC ................... 8
Wartości stałej dysocjacji wybranych kwasów i zasad w temperaturze 25 C ................. 9
Średnie długości wiązań w cząsteczkach w fazie gazowej ............................................. 9
Wartości iloczynu rozpuszczalności wybranych substancji w temperaturze 25 C .......... 10
Tabela wartości logarytmów dziesiętnych ....................................................................... 10
Wybrane wskaźniki kwasowo-zasadowe ........................................................................ 11
Potencjał standardowy redukcji ...................................................................................... 12
Wartości standardowej molowej entalpii tworzenia ......................................................... 13
Wartości standardowej molowej entalpii spalania ........................................................... 13
Rozpuszczalność soli i wodorotlenków w wodzie w temperaturze 25 C ......................... 14
Układ okresowy pierwiastków ......................................................................................... 15
Kinematyka / Dynamika / Siły tarcia i sprężystości ......................................................... 16
Grawitacja i elementy astronomii .................................................................................... 16
Drgania, fale mechaniczne i świetlne / Optyka geometryczna ........................................ 17
Hydrostatyka, aerostatyka / Termodynamika .................................................................. 17
Elektrostatyka / Prąd elektryczny / Magnetyzm .............................................................. 18
Elementy mechaniki relatywistycznej / Elementy fizyki atomowej i jądrowej ................... 19
Wybrane zależności / Podstawowe jednostki układu SI / Przedrostki jednostek miar ..... 19
Wartości wybranych stałych fizycznych / Wybrane stałe i parametry astrofizyczne ........ 20
Wybrane wartości jednostek spoza układu SI ................................................................. 20
 POTENCJAŁ WODY W KOMÓRCE ROŚLINNEJ WYBRANE KWASY ORGANICZNE

𝛹𝑊 = 𝛹𝑆 + 𝛹𝑃 CH3 CH COOH CH3 C COOH

ΨW – potencjał wody
OH O
ΨS – potencjał osmotyczny
ΨP – potencjał ciśnienia kwas mlekowy kwas pirogronowy
CH2 COOH
HO CH COOH
RÓWNANIE HARDY’EGO–WEINBERGA HO C COOH
CH2 COOH
𝑝 + 𝑞 = 1 CH2 COOH
(𝑝 + 𝑞)2 = 𝑝2 + 2𝑝𝑞 + 𝑞 2 = 1 kwas jabłkowy kwas cytrynowy

gdzie:
HYDROLIZA ATP
𝑝 – częstość allelu dominującego w populacji,
NH2
𝑞 – częstość allelu recesywnego w populacji.
ATP N C
C N
ZASADY AZOTOWE O O O HC
- C CH
O P O P O P O CH2 N N
NH2 O O O
- - -
H3C O O O HC CH
N NH NH CH CH
H2O OH OH
NH O NH O NH O

Cytozyna (C) Tymina (T) Uracyl (U) NH2

+
H N C
NH2 O C N
O O O HC
N N C CH
N NH - - N
O P OH + O P O P O CH2 N
O
- - -
NH NH O O O HC CH
N N NH2
fosforan Pi CH CH
Adenina (A) Guanina (G)
ADP
OH OH

Strona 4 z 20
 PODSTAWOWE WZORY ZE STATYSTYKI Błąd standardowy (odchylenie standardowe średniej)

Średnia arytmetyczna
𝜎
𝜎𝑥̅ =
√𝑛
𝑛
1 𝑥1 + 𝑥2 + ⋯ + 𝑥𝑛 𝑛 – liczebność próby
𝑥̅ = ∑ 𝑥𝑖 =
𝑛 𝑛 𝜎 – odchylenie standardowe
𝑖=1

𝑛 – liczebność próby
𝑥1 , 𝑥2 , … , 𝑥𝑛 – kolejne obserwacje Przybliżony wzór na przedział ufności dla średniej (dla 𝒏 > 𝟑𝟎)

Średnia ważona 𝑠 𝑠
𝑃 (𝑥̅ − 2 ≤ 𝜇 ≤ 𝑥̅ + 2 ) ≈ 95,45%
√𝑛 √𝑛
∑𝑛𝑖=1 𝑤𝑖 𝑥𝑖 𝑤1 𝑥1 + 𝑤2 𝑥2 + ⋯ + 𝑤𝑛 𝑥𝑛 𝑛 – liczebność próby
𝑥̅ = = 𝑥̅ – średnia arytmetyczna wyliczona z próby
∑𝑛𝑖=1 𝑤𝑖 𝑤1 + 𝑤2 + ⋯ + 𝑤𝑛
𝜇 – średnia w populacji, z której była pobierana próba
𝑛 – liczebność próby 𝑠 – asymptotycznie nieobciążony estymator odchylenia standardowego
𝑥1 , 𝑥2 , … , 𝑥𝑛 – kolejne obserwacje
𝑤1 , 𝑤2 , … , 𝑤𝑛 – wagi przyporządkowane kolejnym obserwacjom KOD GENETYCZNY
Asymptotycznie nieobciążony estymator odchylenia Druga pozycja
standardowego Pierwsza Trzecia
pozycja pozycja
U C A G

∑𝑛 (𝑥𝑖 − 𝑥̅ )2 UUU fenyloalanina UCU seryna UAU tyrozyna UGU cysteina U

𝑠 = √ 𝑖=1 UUC fenyloalanina UCC seryna UAC tyrozyna UGC cysteina C
𝑛−1 U
UUA leucyna UCA seryna UAA STOP UGA STOP A
𝑥𝑖 – 𝑖-ta obserwacja UUG leucyna UCG seryna UAG STOP UGG tryptofan G
𝑥̅ – średnia arytmetyczna CUU leucyna CCU prolina CAU histydyna CGU arginina U
𝑛 – liczebność próby CUC leucyna CCC prolina CAC histydyna CGC arginina C
C
CUA leucyna CCA prolina CAA glutamina CGA arginina A
CUG leucyna CCG prolina CAG glutamina CGG arginina G
Całka rozkładu normalnego – „reguła trzech sigm”
AUU izoleucyna ACU treonina AAU asparagina AGU seryna U
AUC izoleucyna ACC treonina AAC asparagina AGC seryna C
𝑃(𝜇 − 1𝜎 ≤ 𝑋 ≤ 𝜇 + 1𝜎) ≈ 68,27% A
AUA izoleucyna ACA treonina AAA lizyna AGA arginina A
𝑃(𝜇 − 2𝜎 ≤ 𝑋 ≤ 𝜇 + 2𝜎) ≈ 95,45% AUG metionina, START ACG treonina AAG lizyna AGG arginina G
𝑃(𝜇 − 3𝜎 ≤ 𝑋 ≤ 𝜇 + 3𝜎) ≈ 99,73%
GUU walina GCU alanina GAU kw. asparaginowy GGU glicyna U
𝑋 – zmienna losowa z rozkładu normalnego o średniej 𝜇 G
GUC walina GCC alanina GAC kw. asparaginowy GGC glicyna C
i odchyleniu standardowym 𝜎 , tzn. 𝑋~𝑁(𝜇, 𝜎 2 ) GUA walina GCA alanina GAA kw. glutaminowy GGA glicyna A
GUG walina GCG alanina GAG kw. glutaminowy GGG glicyna G

Strona 5 z 20
 WYBRANE AMINOKWASY BIAŁKOWE Nazwa
Wzór Kod pI
aminokwasu
Nazwa
Wzór Kod pI
aminokwasu H2N CH COOH
H2N CH COOH CH2
Alanina Ala 6,00 Glutamina Gln 5,65
CH3 CH2

H2N CH COOH CONH 2

CH2 H2N CH COOH

Arginina CH2 Arg 10,76 CH2

Kwas glutaminowy Glu 3,22
CH2 NH CH2

NH C NH2 COOH

H2N CH COOH H2N CH COOH

Asparagina CH2 Asn 5,41

CH2
Histydyna His 7,59
CONH2
NH N
H2N CH COOH
Kwas
CH2 Asp 2,77 H2N CH COOH
asparaginowy
COOH Izoleucyna CH CH3 Ile 6,02

H2N CH COOH CH2 CH3

Cysteina CH2 Cys 5,07

H2N CH COOH
SH
CH2
Leucyna Leu 5,98
CH
Glicyna H2N CH2 COOH Gly 5,97
CH3 CH3

Strona 6 z 20
 Nazwa
WYBRANE AMINOKWASY BIAŁKOWE – CD. aminokwasu
Wzór Kod pI

Nazwa H2N CH COOH

Wzór Kod pI
aminokwasu
H2N CH COOH Treonina CH OH Thr 5,60

CH2 CH3

CH2 H2N CH COOH

Lizyna Lys 9,74 CH2
CH2
Tryptofan Trp 5,89
CH2

NH2 NH
H2N CH COOH H2N CH COOH

CH2 CH2
Metionina Met 5,74
CH2 Tyrozyna Tyr 5,66

S CH3
H2N CH COOH
OH
CH2
H2N CH COOH
Fenyloalanina Phe 5,48
Walina CH Val 5,96
CH3 CH3

WPŁYW KIERUJĄCY PODSTAWNIKÓW W PIERŚCIENIU AROMATYCZNYM

HN COOH
Podstawniki X kierujące Podstawniki X kierujące
Prolina Pro 6,30 w położenie 2- lub 4- w położenie 3-
X
–
–OH albo –O albo –OR –CHO, –COR
2 –NH2 albo –NHR albo –NR2 –COOH albo –COOR
–NHCOR –CN
H2N CH COOH 3 –R, –C6H5 –NO2
–Cl, –Br, –I –NH+3 albo –NR+3
4
Seryna CH2 Ser 5,68 –SO3H

OH R – grupa alkilowa

Strona 7 z 20
 STAŁE DYSOCJACJI DLA GRUP FUNKCYJNYCH AMINOKWASÓW W TEMPERATURZE 25 OC
dla grupy karboksylowej dla sprotonowanej grupy aminowej
dla innych grup
Nazwa
Skrót przy atomie Cα dodatkowej przy atomie Cα dodatkowej
aminokwasu
𝑲𝐚 𝐩𝑲𝐚 𝑲𝐚 𝐩𝑲𝐚 𝑲𝐚 𝐩𝑲𝐚 𝑲𝐚 𝐩𝑲𝐚 𝑲𝐚 𝐩𝑲𝐚

Ala alanina 4,68 · 10–3 2,33 – – 1,95 · 10–10 9,71 – – – –

Arg arginina 9,33 · 10–3 2,03 – – 1,00 · 10–9 9,00 7,94 · 10–13 12,10 – –

Asn asparagina 6,92 · 10–3 2,16 – – 1,86 · 10–9 8,73 – – – –

Asp kwas asparaginowy 1,12 · 10–2 1,95 1,95 · 10–4 3,71 2,19 · 10–10 9,66 – – – –

Cys cysteina 1,23 · 10–2 1,91 – – 5,25 · 10–11 10,28 – – 7,24 · 10–9 8,14 (–SH)

Gln glutamina 6,61 · 10–3 2,18 – – 1,00 · 10–9 9,00 – – – –

Glu kwas glutaminowy 6,92 · 10–3 2,16 7,08 · 10–5 4,15 2,63 · 10–10 9,58 – – – –

Gly glicyna 4,57 · 10–3 2,34 – – 2,63 · 10–10 9,58 – – – –

His histydyna 2,00 · 10–2 1,70 – – 8,13 · 10–10 9,09 9,12 · 10–7 6,04 – –

Ile izoleucyna 5,50 · 10–3 2,26 – – 2,51 · 10–10 9,60 – – – –

Leu leucyna 4,79 · 10–3 2,32 – – 2,63∙10–10 9,58 – – – –

Lys lizyna 7,08 · 10–3 2,15 – – 6,92 · 10–10 9,16 2,14 · 10–11 10,67 – –

Met metionina 6,92 · 10–3 2,16 – – 8,32 · 10–10 9,08 – – – –

Phe fenyloalanina 6,61 · 10–3 2,18 – – 8,13 · 10–10 9,09 – – – –

Pro prolina 1,12 · 10–2 1,95 – – 3,39 · 10–11 10,47 – – – –

Ser seryna 7,41 · 10–3 2,13 – – 8,91 · 10–10 9,05 – – – –

Thr treonina 6,31 · 10–3 2,20 – – 1,10 · 10–9 8,96 – – – –

Trp tryptofan 4,17 · 10–3 2,38 – – 4,57 · 10–10 9,34 – – – –

Tyr tyrozyna 5,75 · 10–3 2,24 – – 9,12 · 10–10 9,04 – – 7,94 · 10–11 10,10 (–OH)

Val walina 5,37 · 10–3 2,27 – – 3,02 · 10–10 9,52 – – – –

Strona 8 z 20
 WARTOŚCI STAŁEJ DYSOCJACJI WYBRANYCH KWASÓW I ZASAD Kwasy organiczne – cd.
W TEMPERATURZE 25 C
Wzór kwasu Nazwa 𝑲𝐚 𝐩𝑲𝐚
Kwasy nieorganiczne
HCOOH kwas mrówkowy 1,78 · 10–4 3,75
Wzór kwasu Nazwa Etap 𝑲𝐚 𝐩𝑲𝐚
CH3COOH kwas octowy 1,75 · 10–5 4,756
HF kwas fluorowodorowy 6,31 · 10–4 3,20 CH3CH2COOH kwas propanowy 1,35 · 10–5 4,87
HCl kwas chlorowodorowy 107 –7,0 C6H5COOH kwas benzoesowy 6,25 · 10–5 4,20
HBr kwas bromowodorowy 109 –9,0 C6H5OH fenol 1,02 · 10–10 9,99
HI kwas jodowodorowy 1010 –10,0
Zasady
1 8,91 · 10–8 7,05
H2S kwas siarkowodorowy
2 10–19 19,0 Wzór zasady Nazwa 𝑲𝐛 𝐩𝑲𝐛
1 1,29 · 10–4 3,89
H2Se kwas selenowodorowy NH3 amoniak 1,78 · 10–5 4,75
2 10–11 11,0
1 1,51 · 10–3 2,6 CH3NH2 metanoamina 4,57 · 10–4 3,34
H2Te kwas tellurowodorowy
2 10–11 11,0 CH3CH2NH2 etanoamina 4,47 · 10–4 3,35
HClO kwas chlorowy(I) 3,98 · 10–8 7,40 CH3CH2CH2NH2 propano-1-amina 3,47· 10–4 3,46
HClO2 kwas chlorowy(III) 1,15 · 10–2 1,94 (CH3)2NH N-metylometanoamina 5,37· 10–4 3,27
HNO2 kwas azotowy(III) 5,62 · 10–4 3,25 (CH3)3N N,N-dimetylometanoamina 6,31 · 10–5 4,20
1 1,41 · 10–2 1,85 C6H5NH2 anilina 7,41 · 10–10 9,13
H2SO3 kwas siarkowy(IV)
2 6,31 · 10–8 7,20
H2SO4 kwas siarkowy(VI) 2 1,02 · 10–2 1,99 ŚREDNIE DŁUGOŚCI WIĄZAŃ W CZĄSTECZKACH W FAZIE GAZOWEJ
1 5,37 · 10–10 9,27
H3BO3 kwas borowy Wiązania pojedyncze Wiązania wielokrotne
2 10–14 14,0
1 5,50 · 10–3 2,26 Wiązanie Długość, pm Wiązanie Długość, pm
H3AsO4 kwas ortoarsenowy(V) 2 1,74 · 10–7 6,76
Br‒Br 228 C=C 134
3 5,13 · 10–12 11,29
C‒C 153 C=O 121
1 6,92 · 10–3 2,16
H3PO4 kwas ortofosforowy(V) 2 6,17 · 10–8 7,21 Cl‒Cl 199 N=O 118
3 4,79 · 10–13 12,32 H‒H 74 O=O 121
1 1,26 · 10–10 9,9 I‒I 267 S=O 148
2 1,58 · 10–12 11,8
H4SiO4 kwas ortokrzemowy
3 10–12 12,0 O‒H 96 N≡N 113
4 10–12 12,0 H‒F 92 C≡C 120
1 4,47 · 10–7 6,35 H‒Cl 128 C≡N 116
H2CO3 kwas węglowy
2 4,68 · 10–11 10,33 H‒Br 141
Kwasy organiczne H‒I 161
1 5,62 · 10–2 1,25 C‒O 142
H2C2O4 kwas szczawiowy
2 1,55 · 10–4 3,81 N‒O 143

Strona 9 z 20
 WARTOŚCI ILOCZYNU ROZPUSZCZALNOŚCI WYBRANYCH SUBSTANCJI
TABELA WARTOŚCI LOGARYTMÓW DZIESIĘTNYCH
W TEMPERATURZE 25 C
Wzór Nazwa 𝑲𝐬 𝐩𝑲𝐬 𝒙 log𝑥 𝒙 log𝑥 𝒙 log𝑥 𝒙 log𝑥
AgBr bromek srebra(I) 5,35 · 10–13 12,27 0,01 ‒2,000 0,26 ‒0,585 0,51 ‒0,292 0,76 ‒0,119
AgCl chlorek srebra(I) 1,77 · 10–10 9,75
0,02 ‒1,699 0,27 ‒0,569 0,52 ‒0,284 0,77 ‒0,114
AgI jodek srebra(I) 8,52 · 10–17 16,07
0,03 ‒1,523 0,28 ‒0,553 0,53 ‒0,276 0,78 ‒0,108
Ag3PO4 fosforan(V) srebra(I) 8,89 · 10–17 16,05
Ag2SO4 siarczan(VI) srebra(I) 1,20 · 10–5 4,92 0,04 ‒1,398 0,29 ‒0,538 0,54 ‒0,268 0,79 ‒0,102
AlPO4 fosforan(V) glinu 9,84 · 10–21 20,0 0,05 ‒1,301 0,30 ‒0,523 0,55 ‒0,260 0,80 ‒0,097
BaCO3 węglan baru 2,58 · 10–9 8,59
0,06 ‒1,222 0,31 ‒0,509 0,56 ‒0,252 0,81 ‒0,092
BaCrO4 chromian(VI) baru 1,17 · 10–10 9,93
BaF2 fluorek baru 1,84 · 10–7 6,74 0,07 ‒1,155 0,32 ‒0,495 0,57 ‒0,244 0,82 ‒0,086
Ba(OH)2 wodorotlenek baru 2,55 · 10–4 3,59 0,08 ‒1,097 0,33 ‒0,481 0,58 ‒0,237 0,83 ‒0,081
BaSO4 siarczan(VI) baru 1,08 · 10–10 9,97 0,09 ‒1,046 0,34 ‒0,469 0,59 ‒0,229 0,84 ‒0,076
CaCO3 węglan wapnia 3,36 · 10–9 8,47
0,10 ‒1,000 0,35 ‒0,456 0,60 ‒0,222 0,85 ‒0,071
CaF2 fluorek wapnia 3,45 · 10–11 10,46
Ca(OH)2 wodorotlenek wapnia 5,02 · 10–6 5,30 0,11 ‒0,959 0,36 ‒0,444 0,61 ‒0,215 0,86 ‒0,066
Ca3(PO4)2 fosforan(V) wapnia 2,07 · 10–33 32,68 0,12 ‒0,921 0,37 ‒0,432 0,62 ‒0,208 0,87 ‒0,060
CaSO4 siarczan(VI) wapnia 4,93 · 10–5 4,31 0,13 ‒0,886 0,38 ‒0,420 0,63 ‒0,201 0,88 ‒0,056
CuBr bromek miedzi(I) 6,27 · 10–9 8,20
0,14 ‒0,854 0,39 ‒0,409 0,64 ‒0,194 0,89 ‒0,051
Cu3(PO4)2 fosforan(V) miedzi(II) 1,40 · 10–37 36,85
FeCO3 węglan żelaza(II) 3,13 · 10–11 10,50 0,15 ‒0,824 0,40 ‒0,398 0,65 ‒0,187 0,90 ‒0,046
Fe(OH)2 wodorotlenek żelaza(II) 4,87 · 10–17 16,31 0,16 ‒0,796 0,41 ‒0,387 0,66 ‒0,180 0,91 ‒0,041
Fe(OH)3 wodorotlenek żelaza(III) 2,79 · 10–39 38,55
0,17 ‒0,770 0,42 ‒0,377 0,67 ‒0,174 0,92 ‒0,036
FePO4 fosforan żelaza(III) 9,91 · 10–16 15,00
KClO4 chloran(VII) potasu 1,05 · 10–2 1,98
0,18 ‒0,745 0,43 ‒0,367 0,68 ‒0,167 0,93 ‒0,032

MgCO3 węglan magnezu 6,82 · 10–6 5,17 0,19 ‒0,721 0,44 ‒0,357 0,69 ‒0,161 0,94 ‒0,027
MgF2 fluorek magnezu 5,16 · 10–11 10,29 0,20 ‒0,699 0,45 ‒0,347 0,70 ‒0,155 0,95 ‒0,022
Mg(OH)2 wodorotlenek magnezu 5,61 · 10–12 11,25
0,21 ‒0,678 0,46 ‒0,337 0,71 ‒0,149 0,96 ‒0,018
Mg3(PO4)2 fosforan(V) magnezu 1,04 · 10–24 23,98
PbCl2 chlorek ołowiu(II) 1,70 · 10–5 4,77 0,22 ‒0,658 0,47 ‒0,328 0,72 ‒0,143 0,97 ‒0,013
PbI2 jodek ołowiu(II) 9,8 · 10–9 8,01 0,23 ‒0,638 0,48 ‒0,319 0,73 ‒0,137 0,98 ‒0,009
PbSO4 siarczan(VI) ołowiu(II) 2,53 · 10–8 7,60 0,24 ‒0,620 0,49 ‒0,310 0,74 ‒0,131 0,99 ‒0,004
Zn(OH)2 wodorotlenek cynku 3,00 · 10–17 16,52
0,25 ‒0,602 0,50 ‒0,301 0,75 ‒0,125 1,00 0,000
ZnCO3 węglan cynku 1,46 · 10–10 9,84

Strona 10 z 20
 WYBRANE WSKAŹNIKI KWASOWO-ZASADOWE
Zakres pH Barwa w roztworze wodnym
Wskaźnik zmiany 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
forma kwasowa forma zasadowa
barwy

oranż metylowy 3,1 – 4,4 czerwona żółta

czerwień Kongo 3,0 – 5,0 niebieskofioletowa czerwona

zieleń
4,0 – 5,6 żółta niebieska
bromokrezolowa

błękit
6,0 – 7,6 żółta niebieska
bromotymolowy

czerwień
6,4 – 8,0 żółta czerwona
metylowa

czerwień
6,8 – 8,0 czerwona żółta
obojętna

czerwień
7,2 – 8,8 żółta czerwona
krezolowa

fenoloftaleina 8,0 – 10,0 bezbarwna różowoczerwona

tymoloftaleina 9,4 – 10,6 bezbarwna niebieska

błękit Nilu 10,1 – 11,1 niebieska czerwona

Strona 11 z 20
 POTENCJAŁ STANDARDOWY REDUKCJI POTENCJAŁ STANDARDOWY REDUKCJI – CD.
Równanie reakcji 𝑬°, V Równanie reakcji 𝑬°, V
Ag+ + e ⇌ Ag 0,800 2H+ + 2e ⇌ H2 0,000
– –
AgBr + e ⇌ Ag + Br 0,071 2H2O + 2e ⇌ H2 + 2OH ‒0,828
–
AgCl + e ⇌ Ag + Cl 0,222 Hg2+ + 2e ⇌ Hg 0,851
3+ –
Au + 3e ⇌ Au 1,498 I2 + 2e ⇌ 2I 0,536
− –
Al3+ + 3e ⇌ Al ‒1,676 IO3 + 6 H+ + 6e ⇌ I + 3H2O 1,085
− –
Al(OH)4 + 3e ⇌ Al + 4OH ‒2,300 +
K +e⇌K ‒2,931
Ba2+ + 2e ⇌ Ba ‒2,912 Li+ + e ⇌ Li ‒3,040
Be2+ + 2e ⇌ Be ‒1,847 Mg2+ + 2e ⇌ Mg ‒2,372
Bi3+ + 3e ⇌ Bi 0,308 Mn2+ + 2e ⇌ Mn ‒1,185
–
Br2(c) + 2e ⇌ 2 Br 1,066 MnO2 + 4H+ + 2e ⇌ Mn2+ + 2H2O 1,224
– − 2−
−
BrO3 + 6H+ + 6e ⇌ Br + 3H2O 1,423 MnO4 + e ⇌ MnO4 0,558
−
− –
BrO3 + 3H2O + 6e ⇌ Br + 6OH
–
0,610 MnO4 + 8H+ + 5e ⇌ Mn2+ + 4H2O 1,507
− –
+
CO2 + 2H + 2e ⇌ HCOOH ‒0,199 MnO4 + 2H2O + 3e ⇌ MnO2 + 4OH 0,595
2− –
Ca2+ + 2e ⇌ Ca ‒3,800 MnO4 + 2H2O + 2e ⇌ MnO2 + 4OH 0,600
−
Cd2+ + 2e ⇌ Cd ‒0,403 NO3 + 4 H + 3e ⇌ NO + 2H2O
+
0,957
−
2−
Cd(OH)4 + 2e ⇌ Cd + 4OH
–
‒0,658 2NO3 + 4H+ + 2e ⇌ N2O4 + 2H2O 0,803
+
– Na + e ⇌ Na ‒2,710
Cl2(g) + 2e ⇌ 2Cl 1,358
− – Ni2+ + 2e ⇌ Ni ‒0,257
ClO3 + 6H+ + 6e ⇌ Cl + 3H2O 1,451
− – – O2 + 2H+ + 2e ⇌ H2O2 0,695
ClO3 + 3H2O + 6e ⇌ Cl + 6OH 0,620 O2 + 4H+ + 4e ⇌ 2H2O 1,229
Co2+ + 2e ⇌ Co ‒0,280 –
O2 + 2H2O + 4e ⇌ 4OH 0,401
Co3+ + e ⇌ Co2+ 1,920
Pb2+ + 2e ⇌ Pb ‒0,126
Cr2+ + 2e ⇌ Cr ‒0,913
PbO2 + 4 H+ + 2e ⇌ Pb2+ + 2 H2O 1,455
Cr3+ + e ⇌ Cr2+ ‒0,407 2−
Cr3+ + 3e ⇌ Cr PbO2 + SO4 + 4H+ + 2e ⇌ PbSO4 + 2H2O 1,691
‒0,744 2−
2− 3+ PbSO4 + 2e ⇌ Pb + SO4 ‒0,359
Cr2 O7 + 14H+ + 6e ⇌ 2Cr + 7H2O 1,360 2+
2− –
Pt + 2e ⇌ Pt 1,180
CrO4 + 4H2O + 3e ⇌ Cr(OH)3 + 5OH ‒0,130 Rb+ + e ⇌ Rb ‒2,980
Cs+ + e ⇌ Cs ‒3,026 2–
S + 2e ⇌ S ‒0,476
Cu2+ + 2e ⇌ Cu 0,342 2− 2− –
– SO4 + H2O + 2e ⇌ SO3 + 2OH ‒0,930
Cu2O + H2O + 2e ⇌ 2Cu + 2OH ‒0,360 2+
– Sn + 2e ⇌ Sn ‒0,138
2Cu(OH)2 + 2e ⇌ Cu2O + 2OH + H2O ‒0,080 Sn4+ + 2e ⇀ Sn2+
– 0,151
F2 + 2e ⇌ 2F 2,866 2+
2+ Sr + 2e ⇌ Sr ‒2,899
Fe + 2e ⇌ Fe ‒0,447 2+
Fe3+ + 3e ⇌ Fe Zn + 2e ⇌ Zn ‒0,762
‒0,037 2− –
Fe3+ + e ⇌ Fe2+ Zn(OH)4 + 2e ⇌ Zn + 4OH ‒1,199
0,771

Strona 12 z 20
 WARTOŚCI STANDARDOWEJ MOLOWEJ ENTALPII TWORZENIA WARTOŚCI STANDARDOWEJ MOLOWEJ ENTALPII SPALANIA

Wzór związku ∆𝑯𝟎𝒕 , kJ · mol–1 Nazwa związku ∆𝑯𝟎𝒔 , kJ · mol–1

Al2O3(s) ‒1675,7 benzen(c) ‒3268,4

CO(g) ‒110,5 butan(g) ‒2877,6
CO2(g) ‒393,5 etan(g) ‒1560,5
CaC2(s) ‒62,8 etanol(c) ‒1357,2
CaO(s) ‒634,9 eten(g) ‒1411,1
Ca(OH)2(s) ‒985,9 etyn(g) ‒1300,3
Cr2O3(s) ‒1140,6 glicerol(c) ‒1655,4
FeO(s) ‒266,5 glukoza(s) ‒2802,7
Fe2O3(s) ‒822,1 heksan(c) ‒4163,2
FeS(s) ‒95,1 kwas benzoesowy(s) ‒3226,9
HBr(g) ‒36,3 kwas etanowy(c) ‒868,8
HCl(g) ‒92,3 kwas stearynowy(s) ‒11280,0
HF(g) ‒273,3 metan(g) ‒890,6
HI(g) 26,5 metanol(c) ‒726,3
H2O(c) ‒285,8 pentan(c) ‒3509,0
H2O(g) ‒241,8 propan(g) ‒2219,2
H2S(g) ‒20,6 sacharoza(s) ‒5640,2
MgO(s) ‒601,6 toluen(c) ‒3910,3
MnO2(s) ‒521,9
NH3(g) ‒45,9 Logarytmem log 𝑎 𝑐 dodatniej liczby 𝑐 przy podstawie 𝑎 (𝑎 > 0 i 𝑎 ≠ 1) nazywamy
wykładnik 𝑏 potęgi, do której należy podnieść podstawę 𝑎, aby otrzymać liczbę 𝑐 :
NO(g) 91,3
NO2(g) 34,2 log 𝑎 𝑐 = 𝑏 wtedy i tylko wtedy, gdy 𝑎𝑏 = 𝑐
NaCl(s) ‒ 411,3 log 𝑥 oraz lg𝑥 oznaczają log10 𝑥
SiO2(s) ‒ 910,7 Dla 𝑥 > 0, 𝑦 > 0 i 𝑎 > 0 oraz 𝑎 ≠ 0 prawdziwa jest równość:
log 𝑎 (𝑥 ⋅ 𝑦) = log 𝑎 𝑥 + log 𝑎 𝑦
Objętość 1 mola gazu doskonałego
w warunkach normalnych –1 Równanie kwadratowe 𝑎𝑥 2 + 𝑏𝑐 + 𝑐 = 0, gdzie 𝑎 ≠ 0, ma rozwiązania rzeczywiste
𝑉 = 22,41 dm3 ∙ mol
wtedy i tylko wtedy, gdy Δ = 𝑏 2 − 4𝑎𝑐 ≥ 0. Rozwiązania te wyrażają się wzorami:
t = 0 C oraz p = 1013,25 hPa
−𝑏 − √Δ −𝑏 + √Δ
Stała Faradaya F = 𝑁𝐴 ∙ 𝑒 F ≈ 9,6485 ∙ 104 C ∙ mol–1 𝑥1 =
2𝑎
, 𝑥2 =
2𝑎

Strona 13 z 20
 ROZPUSZCZALNOŚĆ SOLI I WODOROTLENKÓW W WODZIE W TEMPERATURZE 25 C (G/100G H2O)
− − −
Jon Cl Br− I− NO3 CH3COO– S
2−
SO3
2−
SO4
2−
CO3
2−
CrO4
2−
PO4
3−
OH

Ag+ T T T R (235) S (1,0)20 °C T T S (0,8) T T T T→d

Al3+ R (45,1) R→d R→d R (68,9) d d — R (38,5) — T T T

Ba2+ R (37,0) R (100) R (221) R (10,3) R (79,2) R→d T T T T T R (4,9)

Ca2+ R (81,3) R (156) R (216) R (144) R (34,7) T→d T S (0,2) T S (2,0) T S (0,2)

Cr3+ R R R R (81,2) R T→d — R (64) — T T T

Cu2+ R (75,8) R (126) — R (145) R (6,8) T T R (22) T→d T T T

Fe2+ R (65,0) R (120) R R (87,2) R T T R (29,5) T — T T

Fe3+ R (91,2) R (455) d R (87,5) — d — R (440) — T T T

K+ R (35,5) R (67,8) R (148) R (38,3) R (269) R→d R (106) R (12,0) R (111) R (65,0) R (106) R (121)

Mg2+ R (56,0) R (102) R (146) R (71,2) R (65,6) d S (0,5) R (35,7) T R (54,8) T T

Mn2+ R (77,3) R (151) R→d R (161) R (49) T T R (63,7) T T T T

NH4+ R (39,6) R (78,3) R (178) R (213) R (148) d R (64,2) R (76,4) R→d R (37,4) R (18,3) R (44,9)

Na+ R (35,9) R (94,6) R (184) R (91,2) R (50,5) R (20,6) R (30,7) R (28,1) R (30,7) R (87,6) R (14,4) R (100)

Pb2+ S (1,1) S (1,0) S (0,1) R (59,7) R (44,3) T T T T T T T

Sn2+ R (178)10 °C R (85)0 °C S (0,98) R→d — T — R (18,8) — — T T

Zn2+ R (408) R (488) R (438) R (120) R (30,0) T S (0,2) R (57,7) T R (3,1) T T

R – substancja dobrze rozpuszczalna (>2 g/100 g H2O); S – substancja średnio rozpuszczalna (0,1 g–2 g/100 g H2O);
T – substancja trudno rozpuszczalna (<0,1 g/100 g H2O); d – związek ulega rozkładowi w wodzie, (—) związek jest nietrwały, nie został otrzymany lub brak jest
danych
Na podstawie: CRC Handbook of Chemistry and Physics 97th Edition, CRC Press 2017.

Strona 14 z 20
 UKŁAD OKRESOWY PIERWIASTKÓW
1 18
1H 2He
Wodór Hel
1,008 4,00
2,2 2 13 14 15 16 17
3Li 4Be Liczba atomowa 20Ca Symbol pierwiastka
5B 6C 7N 8O 9F 10Ne
Lit Beryl (liczba porządkowa) Bor Węgiel Azot Tlen Fluor Neon
6,94 9,01 Wapń Nazwa 10,81 12,01 14,01 16,00 19,00 20,18
1,0 1,6 2,0 2,6 3,0 3,4 4,0
Elektroujemność 40,08 Masa atomowa, u
11Na 12Mg w skali Paulinga 13Al 14Si 15P 16S 17Cl 18Ar
Sód Magnez 1,0 Glin Krzem Fosfor Siarka Chlor Argon
23,00 24,31 26,98 28,09 30,97 32,06 35,45 39,95
0,9 1,3 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1,6 1,9 2,2 2,6 3,2

19K 20Ca 21Sc 22Ti 23V 24Cr 25Mn 26Fe 27Co 28Ni 29Cu 30Zn 31Ga 32Ge 33As 34Se 35Br 36Kr
Potas Wapń Skand Tytan Wanad Chrom Mangan Żelazo Kobalt Nikiel Miedź Cynk Gal German Arsen Selen Brom Krypton
39,10 40,08 44,96 47,87 50,94 52,00 54,94 55,85 58,93 58,69 63,55 65,38 69,72 72,63 74,92 78,96 79,90 83,80
0,8 1,0 1,4 1,5 1,6 1,7 1,6 1,8 1,9 1,9 1,9 1,7 1,8 2,0 2,0 2,6 3,0

37Rb 38Sr 39Y 40Zr 41Nb 42Mo 43Tc 44Ru 45Rh 46Pd 47Ag 48Cd 49In 50Sn 51Sb 52Te 53I 54Xe
Rubid Stront Itr Cyrkon Niob Molibden Technet Ruten Rod Pallad Srebro Kadm Ind Cyna Antymon Tellur Jod Ksenon
85,47 87,62 88,91 91,22 92,91 95,95 [97,91] 101,07 102,91 106,42 107,87 112,41 114,82 118,71 121,76 127,60 126,90 131,29
0,8 1,0 1,2 1,3 1,6 2,2 2,1 2,2 2,3 2,2 1,9 1,7 1,8 2,0 2,1 2,1 2,7

55Cs 56Ba 57La* 72Hf 73Ta 74W 75Re 76Os 77Ir 78Pt 79Au 80Hg 81Tl 82Pb 83Bi 84Po 85At 86Rn
Cez Bar Lantan Hafn Tantal Wolfram Ren Osm Iryd Platyna Złoto Rtęć Tal Ołów Bizmut Polon Astat Radon
132,91 137,33 138,91 178,49 180,95 183,84 186,21 190,23 192,22 195,08 196,97 200,59 204,38 207,2 208,98 [208,98] [209,99] [222,02]
0,8 0,9 1,1 1,3 1,5 1,7 1,9 2,2 2,2 2,2 2,4 1,9 1,8 1,8 1,9 2,0 2,2

87Fr 88Ra 89Ac** 104Rf 105Db 106Sg 107Bh 108Hs 109Mt 110Ds 111Rg 112Cn 113Nh 114Fl 115Mc 116Lv 117Ts 118Og
Frans Rad Aktyn Rutherford Dubn Seaborg Bohr Has Meitner Darmsztadt Roentgen Kopernik Nihon Flerow Moskow Liwermor Tenes Oganeson
[223,02] [226,03] [227,03] [267,12] [268,13] [271,13] [272,14] [270,13] [276,15] [281,17] [280,17] [285,18] [284,18] [289,19] [288,19] [293,20] [292,21] [294,21]
0,7 0,9

58Ce 59Pr 60Nd 61Pm 62Sm 63Eu 64Gd 65Tb 66Dy 67Ho 68Er 69Tm 70Yb 71Lu
METALE * Cer
140,12
Prazeodym
140,91
Neodym
144,24
Promet
[144,91]
Samar
150,36
Europ
151,96
Gadolin
157,25
Terb
158,93
Dysproz
162,50
Holm
164,93
Erb
167,26
Tul
168,93
Iterb
173,04
Lutet
174,97

PÓŁMETALE 90Th 91Pa 92U 93Np 94Pu 95Am 96Cm 97Bk 98Cf 99Es 100Fm 101Md 102No 103Lr
Tor Protaktyn Uran Neptun Pluton Ameryk Kiur Berkel Kaliforn Einstein Ferm Mendelew Nobel Lorens
NIEMETALE ** 232,04 231,04 238,03 [237,05] [244,06] [243,06] [247,07] [247,07] [251,08] [252,08] [257,10] [258,10] [259,10] [262,11]

GAZY Dla pierwiastków promieniotwórczych, które nie mają stabilnych izotopów, podano masę atomową najtrwalszego izotopu.
SZLACHETNE
Na podstawie: CRC Handbook of Chemistry and Physics 97th Edition, CRC Press 2017
oraz https://www.nist.gov/pml/atomic-weights-and-isotopic-compositions-relative-atomic-masses
Strona 15 z 20
 W poniższym zestawie przedstawiono wybrane wzory oraz stałe fizyczne. Przy każdym wzorze zapisano nazwę wielkości lub prawa albo zjawiska,
którego wzór dotyczy. Symboli wszystkich wielkości występujących we wzorach nie opisano, przyjęto oznaczenia powszechnie używane w literaturze
przedmiotu. Podobnie nie opisano warunków i zakresów stosowalności przedstawionych wzorów. Wartości wielkości wektorowych zapisano bez
symbolu wektora.

KINEMATYKA DYNAMIKA GRAWITACJA I ELEMENTY ASTRONOMII

∆𝑟 𝐺𝑚1 𝑚2
prędkość v⃗ = pęd 𝑝 = 𝑚v
⃗ prawo powszechnego ciążenia 𝐹𝑔 =
∆𝑡 𝑟2
∆v⃗ natężenie pola grawitacyjnego, 𝐹𝑔
przyśpieszenie 𝑎=
∆𝑡 II zasada dynamiki ∆𝑝 przyśpieszenie grawitacyjne 𝛾= ; 𝑎𝑔 = 𝛾
𝑚𝑎 = 𝐹 ; =𝐹 𝑚
∆𝛼 (w układzie inercjalnym) ∆𝑡
prędkość kątowa 𝜔= 𝐺𝑚1 𝑚2
energia potencjalna grawitacji 𝐸𝑝 = −
∆𝑡 𝑟
wartość momentu pędu 𝐿 = 𝑟𝑝 sin ∢(𝑟 , 𝑝)
związek między wartościami punktu materialnego zmiana energii potencjalnej przy
prędkości kątowej i liniowej
v = 𝜔𝑟 ∆𝐸𝑝 = 𝑚𝑔∆ℎ
powierzchni Ziemi
związki w ruchu jednostajnym 2𝜋 1
𝜔= ; 𝑇= wartość momentu siły 𝑀 = 𝑟𝐹 sin ∢(𝑟, 𝐹 ) prędkość na orbicie kołowej prędkość ucieczki
po okręgu 𝑇 𝑓
v2 𝑛 𝐺𝑀 2𝐺𝑀
przyśpieszenie dośrodkowe 𝑎𝑑𝑜 = = v𝜔 = 𝜔2 𝑟 𝑣𝑜𝑟 = √ 𝑣𝑢 = √
𝑟 moment bezwładności 𝐼= ∑ 𝑚𝑖 𝑟𝑖2 𝑟 𝑟
∆𝜔 𝑖=1
przyśpieszenie kątowe 𝜖=
∆𝑡 związek między wartościami orbita eliptyczna
prędkości kątowej i momentu 𝐿 = 𝐼𝜔 𝑎 – półoś wielka
przyśpieszenie styczne 𝑎𝑠𝑡 = 𝜖𝑟 pędu bryły sztywnej P 𝑟𝑃 𝑟𝐴 A
𝑟𝑃 – najmniejsza
prędkość w ruchu jednostajnie II zasada dynamiki ruchu odległość do centrum
v⃗ = v⃗ 0 + 𝑎 𝑡 obrotowego (zapis skalarny)
𝐼𝜖 = 𝑀 𝑟𝐴 – największa odległość
zmiennym prostoliniowym
do centrum
droga w ruchu jednostajnie 1 2a
zmiennym prostoliniowym 𝑠 = v0 𝑡 + 𝑎𝑡 2 praca siły, 𝑊𝐹 = 𝐹∆𝑟 cos ∢(𝐹 , ∆𝑟 )
2 praca momentu siły II prawo Keplera i zachowanie
𝑊𝑀 = 𝑀∆𝛼
⃗ na orbicie
momentu pędu 𝐿 ∆𝑆
SIŁY TARCIA I SIŁA SPRĘŻYSTOŚCI 𝑊 = const ; 𝐿⃗ = ⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗⃗
const
moc (Δ𝑆 – pole zakreślone przez ∆𝑡
𝑃=
siła tarcia kinetycznego 𝑇𝑘 = 𝜇𝑘 𝐹𝑁 ∆𝑡 promień wodzący planety)

siła tarcia statycznego 𝑇𝑠 ≤ 𝜇𝑠 𝐹𝑁 energia kinetyczna ruchu 1 III prawo Keplera (𝑎 jest
𝐸𝑘𝑖𝑛 = 𝑚v2 𝑇12 𝑇22
postępowego 2 promieniem orbity kołowej lub = = const
siła sprężystości 𝐹𝑠 = −𝑘𝑥 półosią wielką elipsy) 𝑎13 𝑎23
1 2 energia kinetyczna ruchu 1 2
energia potencjalna sprężystości 𝐸𝑝𝑜𝑡 = 𝑘𝑥 obrotowego 𝐸𝑘𝑖𝑛 = 𝐼𝜔 prawo Hubble’a v = 𝐻𝑑
2 2

Strona 16 z 20
 DRGANIA, FALE MECHANICZNE I ŚWIETLNE DRGANIA, FALE MECHANICZNE I ŚWIETLNE – CD. TERMODYNAMIKA
równania ruchu 𝑥(𝑡) = 𝐴 sin(𝜔𝑡 + 𝜑0 ) v𝑑 ∓ v𝑜𝑏
𝑓𝑜𝑏 = 𝑓ź𝑟 I zasada termodynamiki ∆𝑈 = 𝑄 + 𝑊
harmonicznego v(𝑡) = 𝐴 ω cos(𝜔𝑡 + 𝜑0 ) wzory ścisłe na efekt Dopplera v𝑑 ± vź𝑟
𝑎(𝑡) = −𝐴𝜔2 sin(𝜔𝑡 + 𝜑0 ) dla fali dźwiękowej i świetlnej
w kierunku prędkości źródła 𝑐 ∓ vź𝑟 praca siły parcia,
𝑥𝑚𝑎𝑥 = 𝐴 v𝑚𝑎𝑥 = 𝐴𝜔 𝑎𝑚𝑎𝑥 = 𝐴𝜔2 𝑓𝑜𝑏 = 𝑓ź𝑟 √ |𝑊| = 𝑝|∆𝑉|
𝑐 ± vź𝑟 gdy 𝑝 = const
siła harmoniczna 𝐹ℎ = −𝑚𝜔2 𝑥
siatka dyfrakcyjna 𝑑 sin 𝛼𝑛 = 𝑛𝜆 związek pracy siły parcia z polem 𝑝 B
częstość kołowa małych pod wykresem zależności 𝑝(𝑉) –
𝑘 𝑔 światło po przejściu przez polaryzator o osi polaryzacji P A
drgań masy na sprężynie ciśnienia od objętości
𝜔=√ ; 𝜔=√ |𝑊𝐴𝐵 |
i wahadła matematycznego 𝑚 𝑙 amplitudy pola elektrycznego: 𝐸⃗0 P |𝑊𝐴𝐵 | = Pole pod AB (0,0) 𝑉
całkowita energia 1 𝐸⃗0 – padającego na polaryzator
mechaniczna oscylatora 𝐸 = 𝐸𝑘 + 𝐸𝑝 = 𝑚𝐴2 𝜔2 𝐸⃗𝑃 – po przejściu przez polaryzator 𝑄
2 𝐸⃗𝑃 ciepło właściwe 𝑐𝑤 =
związki między parametrami 𝜆 1 𝑚∆𝑇
ruchu fali
v = = 𝜆𝑓 ; 𝑇 = OPTYKA GEOMETRYCZNA
𝑇 𝑓
𝑄
2𝜋 2𝜋 kąt graniczny dla przejścia 𝑛1 ciepło molowe 𝐶=
faza fali w punkcie 𝑥 i chwili 𝑡 𝜑(𝑡) = 𝑡− 𝑥 + 𝜑0 sin 𝛼2 gr = 𝑛∆𝑇
𝑇 𝜆 światła z ośrodka 2 do 1 𝑛2
warunki maksymalnego 𝜑2 − 𝜑1 = 2𝜋𝑛 warunek polaryzacji 𝑄
𝛼pad1 + 𝛼zał2 = 90° ciepło przemiany fazowej 𝐿=
wzmocnienia i osłabienia fali 1 światła przy odbiciu 𝑚
w punkcie 𝜑2 − 𝜑1 = 2𝜋 (𝑛 + )
2 równanie soczewki 1 1 1 średnia energia ruchu cząsteczki 𝑠
natężenie fali, jego związek 𝐸𝑆 + = ; 𝑥>0 𝐸ś𝑟 = 𝑘𝑇
i zwierciadła: 𝑥 𝑦 𝑓 gazu doskonałego 2
z energią 𝐸 i amplitudą 𝐴 fali 𝐼= ; 𝐼~𝐴2
𝑆∆𝑡 𝑦 > 0 , 𝑦 < 0 – położenie obrazu rzeczywistego, pozornego 𝑠 – liczba współrzędnych opisujących położenie cząsteczki
zależność natężenia fali 1 w przestrzeni
𝐼~ 2 𝑓 > 0 – ogniskowa soczewki/zwierciadła skupiającego
kulistej od odległości 𝑟 𝑓 < 0 – ogniskowa soczewki/zwierciadła rozpraszającego równanie stanu gazu
sin 𝛼1 v1 𝑛2 doskonałego (Clapeyrona)
𝑝𝑉 = 𝑛𝑅𝑇
załamanie fali na granicy 1 𝑛𝑠𝑜𝑐𝑧 1 1
= = wzór na ogniskową
ośrodków 1 i 2 sin 𝛼2 v2 𝑛1 =( − 1) (± ± )
soczewki 𝑓 𝑛𝑜𝑡𝑜𝑐𝑧 𝑅1 𝑅2 związek między ciepłami
wzory przybliżone na efekt Dopplera dla fali dźwiękowej 𝐶𝑝 = 𝐶𝑉 + 𝑅
(+)/(–) – przy promieniu powierzchni wypukłej / wklęsłej molowymi gazu doskonałego
i świetlnej w kierunku prędkości źródła:
praca i ciepło w cyklu
źródło oddala się źródło zbliża się HYDROSTATYKA, AEROSTATYKA 0 = 𝑄𝑐𝑎𝑙𝑘 + 𝑊𝑐𝑎𝑙𝑘
silnika i pompy cieplnej
vź𝑟 ≪ v𝑑 vź𝑟 ≪ v𝑑
|vź𝑟 − v𝑜𝑏 | |vź𝑟 − v𝑜𝑏 | siła parcia i ciśnienie 𝐹 = 𝑝∆𝑆, 𝐹 ⏊∆𝑆 𝑄𝑐𝑎𝑙𝑘 – całkowite ciepło wymienione w cyklu z otoczeniem
𝑓𝑜𝑏 ≈ 𝑓ź𝑟 (1 − ) 𝑓𝑜𝑏 ≈ 𝑓ź𝑟 (1 + ) 𝑊𝑐𝑎𝑙𝑘 – całkowita praca mechaniczna wykonana w cyklu
v𝑑 v𝑑 zmiana ciśnienia
hydro- i aerostatycznego
∆𝑝 = 𝜌𝑔∆ℎ (nad i przez otoczenie)
vź𝑟 ≪ 𝑐 vź𝑟 ≪ 𝑐
vź𝑟 vź𝑟 siła wyporu 𝐹𝑤𝑦𝑝 = 𝜌𝑉𝑧𝑎𝑛 𝑔
𝑓𝑜𝑏 ≈ 𝑓ź𝑟 (1 − ) 𝑓𝑜𝑏 ≈ 𝑓ź𝑟 (1 + ) sprawność silnika |𝑊𝑐𝑎𝑙𝑘 | |𝑄𝑝𝑜𝑏 | − |𝑄𝑜𝑑𝑑 |
𝑐 𝑐 𝑉𝑧𝑎𝑛 – objętość zanurzonej części ciała 𝜂= =
cieplnego |𝑄𝑝𝑜𝑏 | |𝑄𝑝𝑜𝑏 |
𝜌 – gęstość cieczy (lub gazu)

Strona 17 z 20
 ELEKTROSTATYKA PRĄD ELEKTRYCZNY MAGNETYZM
𝑞1 𝑞2 1 ∆𝑄 siła Lorentza, wektor indukcji 𝐹 = 𝑞v𝐵 sin 𝛼
prawo Coulomba 𝐹12 = 𝑘 ; 𝑘= natężenie prądu 𝐼=
𝑟 2 4𝜋𝜀0 magnetycznej
∆𝑡
𝛼 = ∢(v ⃗)
⃗,𝐵 𝐹
wektor natężenia pola 𝐹𝑝 𝑞 – ładunek definicja oporu 𝑈
elektrycznego w punkcie p 𝐸⃗𝑝 = w punkcie p elektrycznego przewodnika 𝑅= ⃗
𝐵
𝑞 𝐼 𝐹⏊ v
⃗
wartość natężenia na prawo Ohma (dla stałej 𝑈 ⃗
𝐹⏊ 𝐵 𝑞 𝛼 𝑣
𝑘𝑄 +
zewnątrz sferycznego 𝐸= 2 temperatury przewodnika) = const
𝑟 𝐼
rozkładu ładunku
związek oporu 𝑅 przewodnika 𝑙 siła elektrodynamiczna ⃗)
𝐹 = 𝐼∆𝑙𝐵 sin ∢(∆𝑙 , 𝐵
napięcie pomiędzy punktami 𝑊𝐴𝐵 𝑊𝐴𝐵 – praca 𝑅=𝜌
𝑈𝐴𝐵 = przeciw sile z drutu z oporem właściwym 𝜌 𝑆
A i B pola elektrycznego 𝑞
elektrycznej
moc prądu stałego 𝑈2 pole w próżni dookoła długiego, 𝜇0 𝐼
𝑃 = 𝑈𝐼 = 𝐼 2 𝑅 = 𝐵=
związek napięcia wydzielona na oporniku prostoliniowego przewodnika 2𝜋𝑟
𝑈𝐴𝐵 = 𝑉𝐵 − 𝑉𝐴 𝑅
z potencjałami elektrycznymi
pole w próżni wewnątrz długiej, 𝑁𝐼
zależność oporu metali od 𝑅(𝑇) = 𝑅(𝑇0 )(1 + 𝛼∆𝑇) ; 𝐵 = 𝜇0
energia potencjalna 𝑞1 𝑞2 gęsto nawiniętej zwojnicy 𝐿
ℰ12 =𝑘 temperatury (w pewnym
elektryczna układu ładunków 𝑟 zakresie temperatur) ∆𝑇 = 𝑇 − 𝑇0
wartość momentu siły działającego
⃗)
𝑀 = 𝐼𝑆𝐵 sin ∢(𝑆, 𝐵
związek napięcia z natężeniem na pętlę z prądem w polu mag.
w polu jednorodnym
𝑈 = 𝐸𝑑 dodawanie napięć pomiędzy 𝑈𝐴𝐶 = 𝑈𝐴𝐵 + 𝑈𝐵𝐶
punktami przewodnika strumień pola magnetycznego
⃗)
𝛷𝐵 = 𝐵𝑆 cos ∢(𝑆, 𝐵
natężenie między płytami 𝜎 𝑄 przez powierzchnię
𝐸= ; 𝜎= = const
naładowanymi różnoimiennie 𝜀0 ∆𝑆 𝑘 𝑛
II prawo Kirchhoffa dla ∆𝛷𝐵
∑(±ℰ𝑖 ) − ∑(±𝑈𝑗 ) = 0 siła elektromotoryczna indukcji ℰ=−
obwodu (lub oczka)
natężenie pola elektrycznego 𝐸⃗0 𝐸⃗0 – natężenie 𝑖=1 𝑗=1 ∆𝑡
wewnątrz dielektryka 𝐸⃗𝑟 = zewnętrzne
𝜀𝑟 ⃗)
związek siły ℰ = 𝑁𝐵𝑆𝜔 sin ∢(𝑆, 𝐵
siła elektromotoryczna prądnicy
𝑄 elektromotorycznej ℰ = 𝑈 + 𝐼𝑅𝑤 ⃗ ) = 𝜔𝑡 + 𝜑0
pojemność kondensatora 𝐶= ∢(𝑆, 𝐵
𝑈 z napięciem na baterii
praca prądu sinusoidalnego 1
pojemność kondensatora 𝑆 𝑛 𝑊 = 𝑈0 𝐼0 𝑇
𝐶 = 𝜀𝑟 𝜀0 opór zastępczy oporników w czasie okresu 2
płaskiego z dielektrykiem 𝑑 𝑅𝑧 = ∑ 𝑅𝑖
połączonych szeregowo
𝑖=1
napięcie i natężenie skuteczne 𝐼0 𝑈0
energia elektryczna 𝑄2 1 1 𝐼𝑠𝑘 = 𝑈𝑠𝑘 =
kondensatora 𝑊= = 𝑄𝑈 = 𝑈 2 𝐶 przebiegu sinusoidalnego √2 √2
2𝐶 2 2 𝑛
opór zastępczy oporników 1 1
własności pola wewnątrz i na =∑ uproszczony model 𝑈1 𝑁1
𝐸⃗𝑤𝑒𝑤 = 0 ; 𝐸⃗𝑝𝑜𝑤 ⏊ ∆𝑆 połączonych równolegle 𝑅𝑍 𝑅𝑖 𝐼1 𝑈1 = 𝐼2 𝑈2 ; =
powierzchni bryły przewodnika 𝑖=1 transformatora 𝑈2 𝑁2

Strona 18 z 20
 ELEMENTY MECHANIKI RELATYWISTYCZNEJ ELEMENTY FIZYKI ATOMOWEJ I JĄDROWEJ WYBRANE ZALEŻNOŚCI

energia całkowita ciała

prawo Wiena środek masy układu n punktów ∑𝑛𝑖=1 𝑚𝑖 𝑟𝑖
𝑚𝑐 2 ∆𝑥 𝜆𝑚𝑎𝑥 𝑇 = 𝑏 𝑟𝑆𝑀 =
poruszającego się w układzie 𝐸= ; v= (b – stała Wiena) materialnych ∑𝑛𝑖=1 𝑚𝑖
2 ∆𝑡
inercjalnym (𝑡 , 𝑥 ) √1 − v2 prawo Stefana–Boltzmanna
𝑐 związek drogi z polem pod
W v B
(moc wypromieniowana 𝐼 = 𝜎𝑇 4 ; [I] = wykresem zależności v(𝑡) –
m2
z jednostki powierzchni ciała) prędkości od czasu A
równoważność masy i energii
𝐸0 = 𝑚𝑐 2 ℎ𝑐 ℎ 𝑠𝐴𝐵
spoczynkowej energia i pęd fotonu 𝐸𝑓 = ℎ𝑓 = ; 𝑝𝑓 = 𝑠𝐴𝐵 = Pole pod AB
(0,0) 𝑡
𝜆 𝜆
Zjawisko fotoelektryczne 𝐸𝑓 = 𝑊𝑒𝑙 + 𝐸𝑘𝑖𝑛 𝑒𝑙 𝑚𝑎𝑥 związek pracy z polem pod 𝐹 B
związek między zmianą masy wykresem zależności 𝐹(𝑠) –
emisja lub absorpcja fotonu A
układu a energią pochłoniętą / ∆𝐸 = ∆𝑚𝑐 2 𝐸𝑚 − 𝐸𝑛 = ℎ𝑓𝑚𝑛 + 𝐸odrzutu siły od drogi |𝑊𝐴𝐵 |
emitowaną przez układ przez atom (𝐸𝑚 , 𝐸𝑛 –
energie elektronu w atomie) 𝑚>𝑛 |𝑊𝐴𝐵 | = Pole pod AB (0,0) 𝑠

𝑚v ∆𝑥 poziomy energetyczne 13,606 eV

𝑝= ; v= atomu wodoru 𝐸𝑛 = − związek pracy z polem pod 𝑃 B
pęd 2 ∆𝑡 𝑛2
√1 − v2 wykresem zależności 𝑃(𝑡) – A
𝑐 długość fali de Broglie’a ℎ mocy od czasu
|𝑊𝐴𝐵 |
cząstki swobodnej
𝜆=
𝑝
|𝑊𝐴𝐵 | = Pole pod AB (0,0) 𝑡
niezmiennik relatywistyczny  zachowanie ładunku układu
(dynamiczny)
𝐸02 = 𝐸 2 − (𝑐𝑝)2 zasady zachowania (niektóre)  zachowanie energii układu
dodawanie wektorów odejmowanie wektorów
w procesach na poziomie  zachowanie pędu układu
fundamentalnym ⃗2
𝑉
 zachowanie liczby ⃗2 − 𝑉
𝑉 ⃗1
⃗2
𝑉
nukleonów w układzie ⃗1 + 𝑉
𝑉 ⃗2
energia kinetyczna
poruszającego się ciała
𝐸𝑘𝑖𝑛 = 𝐸 − 𝐸0 statystyczne prawo rozpadu
𝑡
1 𝑇 ⃗1
promieniotwórczego 𝑁(𝑡) = 𝑁0 ( ) 𝑉
2 𝑉⃗1
przeniesienie równoległe rozkład na składowe
PODSTAWOWE JEDNOSTKI UKŁADU SI 𝑘
⃗ (𝐴)
𝑉 ⃗ (𝐵)
𝑉
nazwa metr kilogram sekunda amper kelwin mol kandela 𝐵 ⃗𝑘
𝑉 ⃗
𝑉
symbol m kg s A K mol cd 𝐴 ⃗ ∥𝐵 (𝐴)
𝑉
natężenie liczność ⃗𝑙
𝑉 𝑙
wielkość długość masa czas temperatura światłość
prądu materii

PRZEDROSTKI JEDNOSTEK MIAR

mnożnik 1024 1021 1018 1015 1012 109 106 103 102 101 100 10–1 10–2 10–3 10–6 10–9 10–12 10–15 10–18 10–21 10–24
nazwa jotta zetta eksa peta tera giga mega kilo hekto deka decy centy mili mikro nano piko femto atto zepto jokto
oznaczenie Y Z E P T G M k ha da d c m μ n p f a z y

Strona 19 z 20
Niektóre wartości stałych fizycznych oraz parametrów astronomicznych podano zaokrąglone
z możliwie największą dokładnością – taką, aby ostatnia cyfra zaokrąglenia nie zmieniała się
WARTOŚCI WYBRANYCH STAŁYCH FIZYCZNYCH – CD.
przy uwzględnieniu niepewności pomiaru. 𝑔 = 9,806 65 m/s2
Na podstawie: M. Tanabashi et al. (Particle Data Group), Physical Review D 98, 030001 (2018) and 2019 update. przyśpieszenie ziemskie
(wartość dokładna odpowiadająca przyśpieszeniu na
(standardowe)
szerokości geograficznej ok. 45,5° na poziomie morza)
WARTOŚCI WYBRANYCH STAŁYCH FIZYCZNYCH
Stała Wiena 𝑏 = 2,897 771 955… ⋅10–3 m·K (wartość dokładna)
prędkość światła w próżni 𝑐 = 299 792 458 m/s (wartość dokładna)
Stała Stefana-Boltzmanna 𝜎 = 5,670 374 419…⋅10–8 W/(m2·K4) (wartość dokładna)
stała Plancka ℎ = 6,626 070 15⋅10–34 J⋅s (wartość dokładna)

ładunek elementarny 𝑒 = 1,602 176 634⋅10–19 C (wartość dokładna) WYBRANE STAŁE I PARAMETRY ASTROFIZYCZNE
Stała Boltzmanna 𝑘𝐵 = 1,380 649⋅10–23 J/K (wartość dokładna) jednostka astronomiczna 1 au = 1,49 597 870 7⋅1011 m (wartość dokładna)

Stała Avogadro 𝑁𝐴 = 6,022 140 76⋅1023 mol–1 (wartość dokładna) parsek 1 pc = 3,085 677 581 49⋅1016 m (wartość dokładna)

uniwersalna stała gazowa 𝑅 = 8,314 462 618 2 J/(K⋅mol) (wartość dokładna) rok świetlny 1 ly = 0,946 073…⋅1016 m = 0,306 601… pc

stała grawitacji 𝐺 = 6,674·10–11 N⋅m2/kg2 masa Słońca 𝑀𝑆 = 1,988⋅1030 kg

odległość Słońca od centrum

przenikalność magnetyczna próżni 𝜇0 = 4π⋅10–7 N/A2 𝑅0 = 27 kly
galaktyki
–12 2 2
przenikalność elektryczna próżni, 𝜀0 = 8,854 187 81·10 C /(N⋅m )
1 2
masa Ziemi 𝑀𝑍 = 5,972⋅1024 kg
stała elektryczna 𝑘= = 8,987 551 8 ⋅ 109 N ⋅ m2 /C
4π𝜀0
nominalny promień równikowy
1 𝑅𝑍 = 6,3781⋅106 m (wartość dokładna)
Ziemi
związek między 𝑐 , 𝜇0 , 𝜀0 𝑐2 =
𝜀0 𝜇0
stała Hubble’a 𝐻0 ≈ 70 (km/s)/Mpc
–31
masa elektronu 𝑚𝑒 = 9,109 383 7⋅10 kg
temperatura promieniowania tła 𝑇0 = 2,7 K
–27
masa protonu 𝑚𝑝 = 1,672 621 92 ⋅10 kg
WARTOŚCI WYBRANYCH JEDNOSTEK SPOZA UKŁADU SI
masa neutronu 𝑚𝑛 = 1,674 927 49 ⋅10–27 kg
1 eV = 1,602 176 634⋅10–19 J (wartość dokładna) 0 °C ≡ 273,15 K
–27
jednostka masy atomowej 1 u = 1,660 539 066 6⋅10 kg
1 atmosfera ≡ 101 325 Pa 1 G ≡ 10–4 T 1 Å = 0,1 nm

π = 3,141 592 653 589 793… (liczba pi) e = 2,718 281 828 459 045… (liczba Eulera)

Strona 20 z 20
Centralna Komisja Egzaminacyjna
ul. Józefa Lewartowskiego 6, 00-190 Warszawa
tel. 22 536 65 00
sekretariat@cke.gov.pl

Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Gdańsku

ul. Na Stoku 49, 80-874 Gdańsk
tel. 58 320 55 90
komisja@oke.gda.pl

Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Jaworznie

ul. Adama Mickiewicza 4, 43-600 Jaworzno
tel. 32 616 33 99
oke@oke.jaworzno.pl

Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Krakowie

os. Szkolne 37, 31-978 Kraków
tel. 12 683 21 99
oke@oke.krakow.pl

Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Łomży

al. Legionów 9, 18-400 Łomża
tel. 86 473 71 20
sekretariat@oke.lomza.pl

Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Łodzi

ul. Ksawerego Praussa 4, 94-203 Łódź
tel. 42 634 91 33
sekretariat@lodz.oke.gov.pl

Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Poznaniu

ul. Gronowa 22, 61-655 Poznań
tel. 61 854 01 60
sekretariat@oke.poznan.pl

Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Warszawie

pl. Europejski 3, 00-844 Warszawa
tel. 22 457 03 35
info@oke.waw.pl

Okręgowa Komisja Egzaminacyjna we Wrocławiu

ul. Tadeusza Zielińskiego 57, 53-533 Wrocław
tel. 71 785 18 94
sekretariat@oke.wroc.pl