ადამიანის ყოფა კულტურასა და ცხოვრებაში.

ნაციონალური აზროვნების მატარებელი

ადამიანი და ენა

ენისა და პიროვნების ურთიერთმიმართება ღრმა ფსიქოლოგიურ საფუძველს ემყარება.

ენას ადამიანური წარმოშობა აქვს და ადამიანის გარეშე არ არსებობს, არ მოიაზრება. არ
არსებობს არაფერი ენაში, რომ ადამიანის მიერ არ იყოს თქმული, მის მიერ არ იყოს
წარმოქმნილი (უზნაძე 1947: 166). მაშასადამე, ადამიანი უნდა შევისწავლოთ ენასთან
მჭიდრო კავშირში და პირიქით – ლინგვისტურ მოვლენათა ანალიზი უნდა
ემყარებოდეს ენის მიმართებას ადამიანის ფენომენთან (მასლოვა 2001: 6).
ლინგვისტურმა აზროვნებამ განვლო უაღრესად რთული გზა იმანენტიზმიდან
ექსტრალინგვისტური სინამდვილის სიღრმისეული ანალიზის აუცილებლობის
შეგნებამდე. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ლინგვისტური აზროვნების ყოველი შემდგომი
ეტაპი არ არის წინა პარადიგმის უშუალო უარყოფა. იგი, ჩვეულებრივ, გულისხმობს მას,
როგორც თავის წინამძღვარს. თანამედროვე ლინგვისტური აზროვნების ჭეშმარიტ სახეს
წარმოადგენს კომუნიკაციური ლინგვისტიკის, კოგნიტური ლინგვისტიკისა და
ლინგვოკულტუროლოგიის პარადიგმათა შინაგანი კავშირი ლინგვისტური აზროვნების
წინა პარადიგმებთან. ისინი ინარჩუნებენ ყველა წინა პარადიგმის მონაპოვარს და,
ამასთან, იძლევიან მის ახლებურ ინტერპრეტაციას, გარდაქმნიან და ავითარებენ მას
ახალი მეცნიერული ინტერესებისა და მოთხოვნების შესაბამისად.
ლინგვისტური აზროვნების განვითარების პირველი ეტაპი იმანენტიზმის პრინციპებს
ეფუძნებოდა. თუმცა ეტაპობრივად, ამ აზროვნების ევოლუციის, უზარმაზარი
ლინგვისტური ცოდნისა და გამოცდილების დაგროვების კვალდაკვალ, ბუნებრივად და
ლოგიკურად იჩენდა თავს იმანენტიზმის გადალახვის ტენდენცია. ენათმეცნიერება
უფრო და უფრო უკავშირებდა თავის საგანს ობიექტურ გარემომცველ სინამდვილეს –
ენის არსებობისა და ფუნქციონირების წიაღს.
იმანენტიზმის გადალახვის უაღრესად რთული პროცესი ორი მიმართულებით
წარიმართა: ენა ობიექტურ სინამდვილეს დაუკავშირდა ორი ფუნდამენტური
ფუნქციით. პირველი ფუნქცია გულისხმობს ენის, როგორც ნიშანთა სისტემის,
საშუალებით სინამდვილის ასახვის ფაქტს. ხოლო მეორე, საკომუნიკაციო ფუნქციით,
ენა უკავშირდება სინამდვილის სპეციფიკურ, კომპლექსურ ასპექტს – საკომუნიკაციო
აქტს. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ კომუნიკაციის განახლებული კონცეფციის თანახმად,
კომუნიკაცია აღარ განიხილება, როგორც ენობრივი სისტემის, კოდისა, თუ ინდივიდის
ენობრივი უნარის მხოლოდ აქტუალიზაცია. ტრადიციულად მიიჩნევდნენ, რომ
კომუნიკაციის აქტამდე სიტყვა, წინადადება არსებობდა მზა სახით და კომუნიკაციის
პროცესში ხდებოდა მათი აქტუალიზაცია. დღეს კომუნიკაციურ–ლინგვისტური
თვალსაზრისი გულისხმობს, რომ კომუნიკაციის პროცესში ხდება ყოველი ენობრივი
ერთეულის ფორმირება, ან ხელახლა ფორმირება, ახლად დაბადება (ლებანიძე 1998: 52).
ენის, როგორც სემიოტიკური ფენომენის ხედვის სათავეებთან დგას ფ. დე სოსიური,
რომელმაც ლინგვისტურ აზროვნებაში შემოიტანა ენობრივი ნიშნის პირველი,
ორპლანიანი მოდელი. მის ერთ ასპექტს წარმოადგენს აკუსტიკური ხატი (აღმნიშვნელი),
მეორეს კი – ასოციაციური ხატი (აღსანიშნი).

ტრიადა – ენა, აზროვნება, კულტურა – გზას უხსნის კვლევის მრავალფეროვან

მიმართულებებს. თუ ტრადიციულად ენის, აზროვნებისა და კულტურის
ურთიერთკავშირი, უპირატესად, განიხილებოდა, როგორც მნიშვნელოვანი, მაგრამ რიგითი
ფაქტი, ამჟამად ეს მიმართება საგანგებო შესწავლის საგანს წარმოადგენს. ჯერ კიდევ
სოსიური მიუთითებდა ენათმეცნიერების მჭიდრო კავშირზე სხვა მეცნიერებებთან,
რომლებიც ზოგჯერ მას დაესესხებიან, ზოგჯერ კი პირიქით, მიაწვდიან მასალას (სოსიური
2002: 18). ხოლო ა. ჩიქობავა გასული საუკუნის 60–იანი წლების ბოლოს აღნიშნავდა, რომ
ლინგვისტთა ძირითად ამოცანად რჩება ენის შესწავლა სათანადო ისტორიულ
სინამდვილესთან, კერძოდ, კულტურის ისტორიასთან კავშირში, ერთის მხრივ, და აზრის
კატეგორიასთან და აზროვნების ისტორიასთან მიმართებაში, მეორე მხრივ (ჩიქობავა 1967:
6). ფაქტობრივად, აღნიშნული მოსაზრება ასახავს თანამედროვე ანთროპოცენტრისტული
ლინგვისტიკის პრინციპულ ამოცანებს – შეისწავლოს კულტურისა და ენის დიალექტიკური
ურთიერთკავშირი სინქრონიასა და დიაქრონიაში, გაიაზროს კულტურა, როგორც ენის
არსებობის უმაღლესი ფორმა, აზროვნების სტრუქტურათა წარმომქმნელი ფენომენი,
რომელიც, ერთდროულად, ენის შემოქმედიც არის და პროდუქტიც.

ენა ყოველთვის აღიქმებოდა, როგორც ამა თუ იმ ეთნოსის სპეციფიკის ყველაზე

მკაფიოდ განმსაზღვრელი ფაქტორი. პრიმორდიალისტებს (ი.გ. ფრიხტე, ი.გ. ჰერდერი)
შეუძლებლად მიაჩნიათ ეთნიკური თვითმყოფადობის შენარჩუნება ეთნოსთან
ტრადიციულად დაკავშირებული ენის გარეშე. მაგალითისათვის ასახელებენ
ერთდროულად გამქრალ ენებსა და ეთნოსებს (რომაელები, შუმერები და ა.შ.) (ფიშმანი
2005: 116–119). ენისა და ეთნიკურობის ურთიერთკავშირი ერთგვარ ხელშეუხებელ
materia sancta–დ მიიჩნევა: ისინი, ვინც ერთ ენაზე ლაპარაკობენ, თვით ბუნების
უხილავი და უამრავი ძაფით იყვნენ ერთმანეთთან დაკავშირებული ჯერ კიდევ მანამდე,
სანამ შეიქმნებოდა ადამიანური ხელოვნება. მათ ერთმანეთის ესმით და შესწევთ უნარი,
შემდგომშიც განავითარონ ეს ურთიერთგაგება; ისინი თავიანთი არსით ქმნიან ერთიანსა
და განუყოფელ მთელს... შინაგანი საზღვრით (ენით), რომელსაც თვით ადამიანის
სულიერი ბუნება ავლებს, ხდება საცხოვრებელ ადგილზე ეთნიკური საზღვრის
მონიშვნა და ცალკეული ინდივიდები ქმნიან ხალხს არა იმის გამო, რომ ისინი
გარკვეულ მთებსა და მდინარეებს შორის ცხოვრობენ, არამედ, პირიქით, იმიტომ, რომ
ისინი ცხოვრობენ ერთად. ბუნების ბევრად უფრო მაღალი კანონის თანახმად, ისინი
უკვე წარმოადგენენ ხალხს (ჯოზეფი 2005: 19).

მრავალი განმარტებიდან ყველაზე გავრცელებულია ენტონი დაგლას სმიტის მიერ

შემოთავაზებული დეფინიცია, რომელშიც ერი განიმარტება, როგორც გარკვეულ
ტერიტორიის მქონე ხალხთა თანაცხოვრება საერთო ეთნონიმით, მითებით,
ისტორიით, საზოგადოებრივი კულტურით, უფლება–მოვალეობებითა და
ეკონომიკით. მნიშვნელოვანია ერთმანეთისგან განვასხვავოთ „ერი“ და „ეთნოსი“.
სმიტის განმარტებით, ეთნოსი წარმოადგენს საკუთარი ეთნონიმის მქონე
ადამიანთა ერთობას, რომლისთვისაც დამახასიათებელია: მითები საერთო
წარმომავლობაზე, საერთო ისტორიული მეხსიერება, ერთიანი კულტურული
ელემენტები, გარკვეულ ისტორიულ ტერიტორიასთან კავშირი, სოლიდარობის
ერთგვარი გრძნობა. განსხვავება ერისა და ეთნოსისათვის დამახასიათებელ
ძირითად ნიშნებს შორის არის ისეთი მნიშვნელოვანი მახასიათებლები,
როგორებიცაა: ეთნოსისთვის კულტურული თვითმყოფადობა, გარკვეულ
ტერიტორიასთან კავშირი, ელიტის სოლიდარობა, ხოლო ერისთვის – საერთო
საზოგადოებრივი კულტურა, გარკვეული ტერიტორიის ფლობა, საერთო
უფლებები და მოვალეობები და საერთო ეკონომიკა.

პრიმორდიალისტები, პერენიალისტები და მოდერნისტები ერის

ჩამოყალიბებას სხვადასხვა ეპოქას მიაწერდნენ. პირველთ მიაჩნდათ, რომ ერი
სათავეს უხსოვარი დროიდან იღებს, რასაც თავის მხრივ ეთანხმებოდნენ
პერენიალისტებიც, ხოლო მოდერნისტები მიიჩნევდნენ, რომ ერები თანამედროვე
ეპოქის პირმშონი არიან. 
ენის, აზროვნებისა და კულტურის, ენისა და ადამიანის ურთიერთმიმართების
პრობლემათა აქცენტირება XIX საუკუნიდან იღებს სათავეს. აღნიშნული საკითხები
დამუშავებულია ვ. ფონ ჰუმბოლდტის, ე. ბენვენისტის, გ. შტეინტალის, ა.ა. პოტებნიასა
და სხვა ენათმეცნიერთა შრომებში. თუმცა XX საუკუნის პირველ ნახევარში
ენათმეცნიერებაში დომინირებს იმანენტიზმის პრინციპი და, როგორც უ.კ. ვოლოშინი
მიუთითებს, ლინგვისტიკა იკვლევს ,,მდუმარე ადამიანს” (ენობრივი სისტემისაგან
იზოლირებულს) (ვოლოშინი 2000: 20). გ. ოსტჰოფი და კ. ბრუგმანიც აღნიშნავდნენ, რომ
ენათმეცნიერები დიდი გატაცებითა და მონდომებით იკვლევდნენ ენებს, მაგრამ
ნაკლებად – მოლაპარაკე ადამიანს (ოსტჰოფი, ბრუგმანი 1960: 153). ენისა და ადამიანის
კომპლექსური ანალიზის, ე.ი. ,,მეტყველი ადამიანის“ შესწავლის აუცილებლობის
გაცნობიერების შედეგად კი კვლავ წინა პლანზე გადმოინაცვლებს ამ უაღრესად რთული
პრობლემის ყველა ასპექტი. ანთროპოცენტრისტული პარადიგმის დამკვიდრებასთან
ერთად იცვლება ლინგვისტიკის კვლევის ობიექტის ბუნება: ყურადღების ცენტრშია არა
იზოლირებული კონსტრუქტი, არამედ მრავალმხრივი ენობრივი პიროვნება და მისი
კომუნიკაციური ქმედება.
ენობრივი ანთროპოცენტრიზმის კონცეფცია თანამედროვე ლინგვისტიკის წამყვანი
პრინციპია. მოცემული პარადიგმის ფარგლებში ადამიანი სამყაროს შეიმეცნებს
საკუთარი პიროვნებისა და თეორიულ–პრაქტიკული მოღვაწეობის საფუძვლიანი გააზრების
ფონზე, რაც შესაძლებლობას აძლევს თავის ცნობიერებაში დამოუკიდებლად შექმნას
გარემომცველი რეალობის შემადგენელი საგნებისა და მოვლენების ანთროპოცენტრისტული
ჰარმონია. ეს უკანასკნელი განსაზღვრავს ადამიანის სულიერ არსს, ქმედების მოტივებსა და
ღირებულებათა იერარქიას (მასლოვა 2001: 6–7).

„საზოგადოება- ეს არის კონკრეტულ სივრცეში არსებულ ყოველგვარ ურთიერთობათა

სოციალური ჯამი. საზოგადოებას უწოდებენ სხვადასხვა დონის სოციალურ ერთობებს.
ყველაზე ხშირად ეს ტერმინი გამოიყენება ეროვნულ სახელმწიფოსთან მიმართებაში,
რამდენადაც მიიჩნევა, რომ სწორედ სახელმწიფოს საზღვრებში ყალიბდება
გამოცალკევებული და თვითმყოფადი საზოგადოება. სხვათა შორის, აზრიანია ისიც,
რომ საზოგადოება ეწოდოს მთელ კაცობრიობას, როგორც პიროვნებათაშორისო
ურთიერთობებს, მთლიანად“.

ამგვარად, საზოგადოების ცნება უშუალო კავშირშია კულტურისა და ეროვნულობის

ცნებებთან. ინდივიდის თვისებები, გარკვეული აზრით, სოციალურ ინსტიტუტთა
კულტურის შედეგიცაა. ინდივიდი საზოგადოებაში ფიქსირებული მოდელის
შესატყვისად ვითარდება; მაგრამ არ არსებობს საზოგადოება მისი შემქმნელი
ინდივიდების გარეშე, სწორედ მათი წყალობით არსებობს, ცოცხლობს და ინახავს
საზოგადოება თავის კულტურას. მეტიც, ბიოლოგიურიც კი საზოგადოებაში
სპეციფიურად ვლინდება და გაიგება; ეთნოლოგებმა დიდი ხანია თქვეს, რომ
სხვადასხვა ხალხი ბიოლოგიურ აქტებსაც სხვადასხვაგვარად განახორციელებს,
მაგალითად, ჟესტები, თავის დაჭერის მანერა, მოძრაობის სტილი, სქესობრივი აქტი,
ავადმყოფობა, სიკვდილი და ა.შ. ყველა საზოგადოებაში თავისებურია.

ცნობილი ამერიკელი სოციოლოგის - ენტონი გიდენსის აღნიშვნით, კულტურის ცნება

ისევე, როგორც საზოგადოების ცნება, ყველაზე ხშირად გამოყენებადია სოციოლოგიაში.
კულტურა მოიცავს ღირებულებებს, ნორმებს და ამ კულტურის მატარებელთა მიერ
წარმოებულ მატერიალურ სიკეთეებს. და მიეწერება საზოგადოების წევრთა მთელი
ცხოვრების წესს. იგი მოიცავს ჩაცმის მანერას, საქორწინო რიტუალებსა და ოჯახურ
ცხოვრებას, შრომით საქმიანობას, რელიგიურ ცერემონიებსა და თავისუფალი დროის
გატარების თავისებურებებს, აგრეთვე ადამიანის ხელით შექმნილ და მათთვის
ღირებულების მქონე საგნებს.
გიდენსი იმასაც მიუთითებს, რომ კულტურის ცნება შეიძლება გაიმიჯნოს
საზოგადოების ცნებისგან, მაგრამ ამ ორ კონცეფციას შორის უმჭიდროესი კავშირია.
„საზოგადოება“ გულისხმობს ურთიერთქმედების სისტემას, რომელიც აკავშირებს
საერთო კულტურის მქონე ინდივიდებს ვერც ერთი კულტურა ვერ იარსებებს
საზოგადოების გარეშე, მაგრამ ვერც ერთი საზოგადოება ასევე ვერ იარსებებს
კულტურის გარეშე (Гиденс Э. 1999; 43-44)

უკანასკნელ პერიოდში განსაკუთრებით აღნიშნავენ კრიზისს სოციოლოგიაში, რასაც

უკავშირებენ „საზოგადოების“ ცნების კრიზისსაც. ამ თვალსაზრისით ნიშანდობლივია
ცნობილი თანამედროვე ფრანგი სოციოლოგის - ალენ ტურენის თვალსაზრისი.

იგი აღნიშნავს, რომ სოციოლოგია გაჩნდა, როგორც საზოგადოებრივი ცხოვრების

ანალიზის განსაკუთრებული ფორმა. კლასიკურმა სოციოლოგიამ საზოგადოებრივი
სისტემა წარმოადგინა, როგორც მოძრაობა ტრადიციიდან თანამედროვეობისაკენ,
რწმენებიდან - გონებისკენ, აღდგენიდან - წარმოებისკენ, ადამიანთა ერთობლიობებიდან
- საზოგადოებისკენ.

შედეგად საზოგადოება აშკარად გაიგივებული აღმოჩნდა თანამედროვეობასთან, ხოლო

ისტორიის მოქმედ პირებს განიხილავდნენ ან პროგრესის აგენტებად, ან მის
მოწინააღმდეგეებად. ტურენის თვალსაზრისით, კლასიკური სოციოლოგიის
ხსენებისთანავე ირიბულად ვგულისხმობთ მასთან დისტანცირებულობას; ცნებებს -
„საზოგადოება“ და „სოციალური სისტემა“ იგი „ძალზე ბუნდოვან სიტყვებს“ უწოდებს
(Турен А. 1998გვ. 6).

კრიზისი ვლინდება სისტემის ანალიზსა და მის მოქმედ პირებს შორის

შეუსატყვისობაშიც და ინსტიტუტისა და სოციალიზაციის ცნებების
ურთიერთშემავსებლად გამოყენებაშიც. მისი აზრით, კლასიკური სოციოლოგიის
კრიზისი ვლინდება მოქმედი სუბიექტის პროტესტში იმის წინააღმდეგ, რომ მას
განიხილავენ საზოგადოებრივი სისტემის ნაწილად და მონაწილედ; ამიტომ მოქმედმა
სუბიექტმა „საკუთარი თავის განხილვა დაიწყო თავის საკუთარ ისტორიასა და
განსაკუთრებულ კულტურასთან, და არა თანამედროვეობასთან კავშირში“, ასე კი
საზოგადოების მოქმედი პირი და თვით საზოგადოება აღმოჩნდა ერთმანეთთან
დაპირისპირებული იმის ნაცვლად, რომ ურთიერთშესატყვისი ყოფილიყვნენ. ტურენი
მიუთითებს, რომ 80-იანი წლებიდან საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე გაბატონებული
წარმოდგენა უკვე აღარ არსებობს. ამიტომ ჩნდება საზოგადოებრივი ცხოვრების შესახებ
კლასიკური წარმოდგენის ახლით შეცვლის აუცილებლობა, რაც, პირველ რიგში, თავისი
ისტორიისა და კულტურის მქონე აქტიური სუბიექტის გათვალისწინებით უნდა
მოხდეს; ამისთვის კი აუცილებლად უნდა მივმართოთ ისტორიულობის ცნებას, რაც მას
ესმის, როგორც საზოგადოების მიერ თავისი თავის კონსტრუირების უნარი
კულტურულ მოდელებზე დაყრდნობით. ტურენი აღნიშნავს, რომ „ტრადიციულ
საზოგადოებებში“, სადაც დომინირებს სოციალური და კულტურული კვლავწარმოების
მექანიზმები, ისტორიულობისკენ მოწოდებას საომარი ხასიათი აქვს და ინდივიდს
რთავს „პროგრესისტულ“ და განმათავისუფლებელ მოძრაობებში; თავის თავზე
ზემოქმედების უნარის მქონე და მმართველი აპარატების შთანმთქმელი ძალაუფლების
მორჩილ „თანამედროვე“ საზოგადოებაში კი ისტორიულობისადმი მოწოდება, პირიქით,
აღარ ნიშნავს საზოგადოებრივ სისტემაში მონაწილეობას, არამედ - მისგან
გათავისუფლებას და დისტანცირებულობას; უნდა „დაბრუნდეს სუბიექტი“, რადგან
სწორედ სუბიექტია მოქმედი პირის სახელი, თუ იგი განიხილება ისტორიულობაში და
საზოგადოებრივი ცხოვრების დიდი ნორმატული მიმართულების შექმნის ასპექტში
(Турен А. 1998 5-11).

დღევანდელ ეტაპზე სოციალურ სფეროში ამ მიზეზების გამო ძალზე ხშირად ცნებები -

„საზოგადოება“ და „კულტურა“ იგივეობრივად გამოიყენება.

ძნელი წარმოსადგენია ისეთი გავრცელებული და ხშირად გამოყენებადი ტერმინი,

როგორიცაა „კულტურა“. სოციოლოგების გამოთვლით, მეცნიერების სხვადასხვა
სფეროში კულტურის 250-მდე განსაზღვრება არსებობს.

თავის დროზე ეროვნული კულტურების ფსიქოლოგიური ასპექტების

სისტემატიზებური შესწავლა დაიწყო მარგარეტ მიდმა თავის თანამშრომლებთან
ერთად. ანალიზისთვის იყენებდნენ თანამედროვე დოკუმენტებს, ლიტერატურას,
ფილმებს, გაზეთებს, მოგზაურთა დაკვირვებებს. ასე ცდილობდნენ ეროვნული
ხასიათის შესწავლას. ეძიებდნენ კულტურული პიროვნული ტიპის მოდელსაც; ეს
თვალსაზრისი ძირითადად მიიჩნევდა, რომ ცნებები „საზოგადოება“ და „კულტურა“
სინონიმურია და მათ აერთებს პიროვნების ფსიქოლოგიური წყობა, რომელიც
განსაზღვრავს ქცევასაც; ყოველ საზოგადოებაში არსებობს ერთი დომინირებული ტიპი,
რომლის გამოვლენაც შეიძლება ფსიქოლოგიური და ფსიქოთერაპევტიული
მეთოდიკებით, ესაა ბაზისური პიროვნების ტიპი ანუ საშუალო ტიპი ყოველი
კულტურისთვის; ასეთი კულტურული ტიპის ცნება შეიცვალა „მოდალური
პიროვნების“ სტატისტიკური ცნებით, რომელიც გულისხმობს კულტურაში ყველაზე
უფრო მეტად გავრცელებულ (მოდურ) პიროვნების ტიპს; ეს „საშუალო“ ტიპი კი არ
არის, არამედ ყველაზე ხშირად შემხვედრი თვისებები ერთი და იგივე საზოგადოების
წარმომადგენლებში. სწორედ საზოგადოების და არა კულტურის, რადგან ამ
მიმართულების წარმომადგენლებს მხოლოდ თანამედროვე ინდუსტრიული
საზოგადოებები აინტერესებდათ. ასეთ საზოგადოებებში ერთი მოდალური ტიპის
არსებობა ვერ დაადასტურეს, ამიტომ შეეცადნენ მულტიმოდალური საზოგადოებების
კონცეფციის შექმნას, რომლის მიხედვითაც ყველა ხალხი წარმოდგენილია არა ერთი
მოდალური პიროვნების სახით, არამედ რამდენიმეთი და მათ შორის, გარდამავალი
ტიპითაც. ჩვენ ვნახავთ, რომ ამგვარი მიდგომა, პიროვნების გარდამავალი
კულტურული ტიპის არსებობის თაობაზე გაიზიარა „ინდივიდუალიზმი -
კოლექტივიზმის“ თანამედროვე მკვლევართა იმ ნაწილმაც, რომლებიც უშუალოდ
პიროვნულ-კულტურული მიდგომის ფარგლებში მუშაობენ. აქ კი დავძენთ, რომ
მოდალური პიროვნების მიმართულების წარმომადგენელთა ძირითადი კვლევის
მეთოდს წარმოადგენდა ფსიქოლოგიური ტესტები და მოპოვებული მასალის
გულდასმითი სტატისტიკური ანალიზი (სწორედ ამიტომაა ეს ცნება სტატისტიკური).

ფაქტია, რომ ხალხები ერთმანეთისგან განსხვავდება, მაგრამ პრობლემას იმაში ხედავენ,

არის თუ არა ეს განსხვავებები ეროვნული პოპულაციის, როგორც მთელის
მახასიათებელი და განმასხვავებელი სხვა ხალხებისგან; რამდენად სპეციფიურია
გამოყოფილი ნიშანი კონკრეტული კულტურული ერთობისთვის.

რა მოსაზრებებით მიიჩნევენ მეცნიერები ეროვნული ხასიათის შესწავლას

უპერსპექტივო საქმედ?

ამტკიცებენ, რომ სხვადასხვა საზოგადოებაში ადამიანები კი არა, ის გარემოებები

განსხვავდება, რომელშიც ისინი ცხოვრობენ; ამიტომ საქმე უნდა გვქონდეს ან
ისტორიული ფონის, ან ახლანდელი პირობების განსხვავებებთან; ეს განსხვავებები
საკმარისია ქცევაში ყოველგვარი განსხვავების ასახსნელად ისე, რომ ინდივიდთა
ხასიათში განსხვავებებს არ მივმართოთ. ძირითადი არგუმენტი ისაა, რომ თუ
გარემოებათა განსხვავებებზე დაკვირვებაა შესაძლებელი, სწორედ ასეთ გზას უნდა
მივმართოთ და არა ხასიათში რაღაც ჰიპოთეტურ სხვაობებს, რომლებსაც ვერ
დავაკვირდებით;

ისიც კი, ვინც თანახმაა გაითვალისწინოს ხასიათი, ეჭვობს, რომ ერის შემადგენელი
ადამიანების ერთობლიობაში რამე უნიფორმის ან რეგულარულობის დაჭერა შეიძლება.

ამის მიუხედავად, ემპირიული კვლევები სხვადასხვა დროს ავლენდა განსხვავებებს

ეროვნულ ხასიათებს შორის. მაგალითად, კ. ლევინის ცნობილმა ექსპერიმენტებმა,
რომლებმაც ამერიკელებსა და გერმანელებს შორის ხელმოცარულობაზე სხვადასხვა
რეაქცია გამოავლინა, ფაქტიურად ხასიათში განსხვავებები აჩვენა - ამერიკელები
ხელმოცარულობას გამოწვევად აღიქვამდნენ ძალისხმევის გასაძლიერებლად, ხოლო
გერმანელები ხელმოცარულობას იმედგაცრუებით ხვდებოდნენ.

ჩვეულებრივ, ასეთ მონაცემთა თაობაზე აღნიშნავენ მათ ხელოვნურობას - ცდის

პირობები საკვლევი ჯგუფებისთვის ერთნაირად მნიშვნელადი არაა, რამდენადაც არ
ითვალისწინებს სხვა გარემოებებს ანუ ცხოვრების კონტექსტს.

მეოცე საუკუნის გამოჩენილი მეცნიერის, ფილოსოფოსის, ანთროპოლოგისა და

ფსიქოლოგის Bateson-ის აზრით, გარემოებაზე და არა ხასიათზე აქცენტის გადატანით
უგულებელყოფილი ხდება „დასწავლილი ხასიათის“ დამადასტურებელი რეალური
ფაქტები.

„იდენტურობის“ ცნება გამოიყენება ფილოსოფიაში, ფსიქოლოგიაში, ეთნოლოგიაში,

კულტურულ და სოციალურ ანთროპოლოგიაში.

ეს ცნება მეცნიერებაში ფროიდმა შემოიტანა, ხოლო ე. ერიქსონმა იგი განსხვავებული

შინაარსით გაამდიდრა და განსაკუთრებული ფუნქცია მიაკუთვნა. ეს ცნება აღწერს
ადამიანურობის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ასპექტს, და ცხადია, რომ იგი ძალზე
„მშრომელი და აქტიური“ ცნებაა ყველა სამეცნიერო სფეროსთვის, რომელიც
ადამიანთანაა დაკავშირებული. ყველაზე ფართო გაგებით იდენტურობის ცნება ასახავს
„ობიექტის (სუბიექტის) ობიექტზე (სუბიექტზე) მიკუთვნებულობას, როგორც ნაწილისა
და მთელისა, განსაკუთრებულისა და საყოველთაოსი. ამ ცნების ძირითადი ნიშანი და
საფუძველია იგივეობა საკუთარ თავთან“ (Этнология М. 2000, გვ. 154).

იდენტურობა მჭიდროდ უკავშირდება self-კონცეფციას.

self-ის ცნება მეცნიერებაში შემოიტანა კ.გ. იუნგმა. მისი თვალსაზრისით, ინდივიდში

არსებობს რაღაც შიდაპიროვნული ბირთვი - „თვითობა, თავისთავადობა“, რომელიც
ყველა მნიშვნელად ინფორმაციას არჩევს და ამთლიანებს (აინტეგრირებს), აგრეთვე
იცილებს უმნიშვნელოს. Self - უბრალოდ არ უტოლდება პიროვნებას - ესაა ფენომენი,
რომელიც ხასიათდება შინაგანი ერთიანობით (ამით ეს ცნება თვითცნობიერების ცნებას
უახლოვდება) და ყალიბდება ადამიანის თავის თავზე წარმოდგენის (საკუთარ თვალში,
აგრეთვე სხვების თვალში) საფუძველზე.

ძირითადად ეყრდნობიან როჯერსის მიერ დამკვიდრებულ self-ის ცნებას. მისი

თვალსაზრისით,ინდივიდი აღიქვამს გარე ობიექტებსაც და თავის შინაგან
გამოცდილებასაც და ანიჭებს მათ გარკვეულ მნიშვნელობებს. ხატებისა და
მნიშვნელობების ზოგადი სისტემა ქმნის ინდივიდის ფენომენალურ ველს, რაც
გულისხმობს ცნობიერ და არაცნობიერ აღქმას იმის ჩათვლით, რასაც იცნობიერებს და
რასაც ვერ იცნობიერებს. როჯერსის აზრით, თუმცა ფენომენოლოგიური ველი
ინდივიდის ინტიმური, პირადი სამყაროა, მკვლევარს შეუძლია აღიქვას ეს სამყარო
ისეთად, როგორადაც იგი თვით ინდივიდს წარმოუდგება. ფენომენალური ველის ის
ნაწილები, რომელსაც ადამიანი აღნიშნავს სიტყვებით - „თვითონ“ (self), „მე“-პასიური
(me) ან „მე“-აქტიური (I), ქმნიან „მე“-ს (self) ანუ მე-კონცეფციას (self -concept) - ამ ორ
ტერმინს როჯერსი სინონიმურად იყენებს. როჯერსის self - არის რეფლექსია, ადამიანის
მიერ თავისი თავის ასახვა, თვითცნობიერება. ინგლისურენოვანი ავტორები ხშირად
სინონიმურად იყენებენ ცნებებს self-ს („მე“), self - concept „მე-კონცეფციას“, self-
image („მე-ხატი“). როჯერსის მიხედვით, მე-კონცეფცია სტაბილურია დროშიც და
სხვადასხვა სიტუაციაშიც. მისი ერთ-ერთი მახასიათებელია თავის თავზე წარმოდგენის
მრავლობითობა.

უნდა აღინიშნოს, რომ ულტრათანამედროვე იდეების ზეგავლენით იდენტურობამ

მნიშვნელოვანი სოციოლოგიური კონცეფციის ხასიათი შეიძინა და გულისხმობს
თავისთავადობის შეგრძნებას, რომელიც პიროვნების იდენტიფიკაციას უკავშირებს
გარკვეულ სოციალურ კონსტრუქციებს. პოსტმოდერნიზმი იდენტურობას განიხილავს,
როგორც პიროვნების ცვალებად სიტუაციურ ასპექტს, რომლის ფარგლებშიც ადამიანს
შეიძლება ჰქონდეს რაიმე იდენტურობა (მაგალითად, სქესის) და იმავდროულად
თავისი თავის იდენტიფიცირება მოახდინოს მსგავსი ეთნიკური წარმომავლობის მქონე
სხვა ადამიანებთან, ან იმათთან, ვისი იდენტურობაც განისაზღვრება კონკრეტული
რელიგიური შეხედულებებით.

იდენტურობის ცნება მნიშვნელოვან კავშირშია ეთნიკურ პლურალიზმთან -

პოსტმოდერნისტული საზოგადოებებისთვის დამახასიათებელ სიტუაციასთან,
რომელიც რამდენიმე ეთნიკურ ჯგუფს აერთიანებს. საზოგადოების ასეთი დანაწევრება
ასოცირდება სახელმწიფოებს შორის საზღვრების თანდათან წაშლასთან და ბევრ
საზოგადოებაში ეთნიკური უმცირესობების წარმოქმნასთან.

გამოყოფენ იდენტურობის რამდენიმე დონეს:

1. პიროვნულ-ფსიქოლოგიური - „ვინ ვარ მე“; გარკვეულად უკავშირდება „თავისი“
სოციალურ ჯგუფის წევრობას და იმ ემოციას, რომელიც ამ მიკუთვნებულობის
შეფასებით უჩნდება; ეს ინდივიდუალური „ყოფნის“ განცდაა;

2. სოციალურ-ფსიქოლოგიური - ეს დონე უკავშირდება ადამიანის მიერ თავისი

ჯგუფური კუთვნილებით „მე“-ს განცდას - ინდივიდი თავისი ჯგუფური კუთვნილების
დადასტურებას ეძებს, რაც შესაძლებელია მხოლოდ სხვა ჯგუფებთან
ურთიერთქმედებით; თავის ჯგუფს იგი სხვა ჯგუფებს ადარებს და ცდილობს, თავისი
ქცევით საკუთარი ჯგუფი „ლამაზად“ წარმოაჩინოს;

3. ეთნოსოციოლოგიური იდენტურობა - ინდივიდის მიერ რაიმე ეთნოსისადმი

მიკუთვნებულობის ცნობიერება. იგი პიროვნებას, ერთის მხრივ, თავისთავადობის, სხვა
ადამიანებისგან დამოუკიდებლობის, განცალკევების მოთხოვნილებას უკმაყოფილებს,
მეორეს მხრივ - ჯგუფისადმი კუთვნილებისა და დაცულობის (უსაფრთხოების)
მოთხოვნილებას.

ეთნიკური იდენტიფიკაცია ხდება 3 ვარიანტით:

1. მიბაძვით - ცნობიერად თუ არაცნობიერად ბაძავს თავისი ეთნიკური ერთობისთვის

დამახასიათებელ ქცევით სტერეოტიპებს;

2. ძალდატანებით - ასეთი იარაღებია ტრადიციები და ღირებულებები;

3. თავისუფალი, ცნობიერი არჩევანით - ადამიანი თვითვე ირჩევს თავის ეროვნულ

მიკუთვნებულობას (Этнология М. 2000, გვ. 155-157).

„ინდივიდუალიზმი/კოლექტივიზმი“ და სოციალური იდენტურობის თეორია

პარადიგმა „ინდივიდუალიზმი/კოლექტივიზმი“ კულტურათა შესწავლისას

განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობს სოციალურ ჯგუფსა და ჯგუფური
იდენტურობის პრობლემებს.
კლასიკური მოძღვრებებიდან მისი ერთ-ერთი თეორიულ/კონცეპტუალური საყრდენია
ბრიტანელი სოციალური ფსიქოლოგის - Tajfel-ის თეორია, რომელიც ცნობილია
ცრურწმენების (prejiduc), დისკრიმინაციისა და ჯგუფთაშორისო კონფლიქტების
სოციალური ასპექტების ორიგინალური ფორმულირებით. იგი სწავლობდა სოციუმზე
ეროვნების, აღმსარებლობის, მცირე ჯგუფებზე მიკუთვნებულობის ზემოქმედებას,
შეისწავლა მცირე ჯგუფების თავისებურებები საზოგადოებაში.

Tajfel-ი მიიჩნევდა, რომ ადამიანის შესახებ კვლევები უმჭიდროეს კავშირშია

კულტურულ, ისტორიულ და ეკონომიურ საფანელთან.

მისი თეორიის მთავარი პისტულატია „სოციალური ცვლილებისა და არჩევანის

ურთიერთქმედება“, რაც პირველ რიგში გამოიხატება მიმართებაში
„ადამიანი/სოციალური გარემოს ცვლილება“.

Tajfel-ის აზრით, ადამიანის გარემოსთან ურთიერთქმედება კოლექტიური პროცესია,

მეტიც, ინდივიდუალური გადაწყვეტილებებიც კი გაშუალებულია სოციალური
ურთიერთქმედების სისტემით. ამ ურთიერთქმედების გარდაქმნა შეთანხმებულ
მოქმედებად შესაძლებელი ხდება იმ შეფასებათა კოორდინაციის წყალობით, რომელსაც
ინდივიდები ცალცალკე აძლევენ რაიმე სიტუაციას. სწორედ ამ კოორდინაციის შედეგია
კოლექტიურად გაზიარებული და წახალისებული წარმოდგენებისა და შეფასებების
სისტემა. ახალი პრობლემა უცილობლადაა გადაჯაჭვული ძველი და ახალი შეფასებების
კონფლიქტთან; ახალი გადაწყვეტილების საფუძვლად მყოფი შეფასებებათა
ურთიერთქმედება არის სოციალური სისტემის ყველა დონეზე ცვლილების შედეგი
ფსიქოლოგიურ ასპექტში, რომელიც საჭიროა ახალი, კოლექტიურად გაზიარებადი
შეფასებების ჩამოსაყალიბებლად. ეს პრობლემა არ არის ინდივიდის პრობლემა; ესაა
საზოგადოების პრობლემა, რომელიც ჯგუფთა ურთიერთქმედების საფუძველზე
იცვლება.

მთელი ცხოვრების მანძილზე უამრავ განსხვავებულ სიტუაციაში მოხვედრილი

ინდივიდი თავის თავს განიცდის და მოქმედებს იმ ჯგუფის სოციალური
მახასიათებლების შესაბამისად, რომელსაც ეკუთვნის, ხოლო ეს დახასიათებები, თავის
მხრივ, გამაგრებული და მხარდაჭერილი ხდება სხვა ჯგუფის წარმომადგენლებთან
ურთიერთქმედებაში. ამიტომ, „სოციალური ქცევა მნიშვნელოვნადაა განსაზღვრული
ჯგუფებს შორის დამოკიდებულებებით, ხოლო ამ დამოკიდებულებათა ხასიათი, თავის
მხრივ, განსაზღვრულია ძირითადად ჯგუფთაშორისი ქცევების მიღებული წესებით“
(ციტირებულია Шихирев П.-ის მიხედვით. გვ. 205)

Tajfel-ის მიხედვით, სოციალური პროცესი - ეს არის ადამიანთა ერთობლივი

ძალისხმევით საზოგადოების ცვლილება. ამიტომ სოციალურის არსია სამყაროს აღქმა
და მასზე ზემოქმედება სხვებთან ერთად, თანამონაწილეობით; ეს უკანასკნელი კი
ნიშნავს, რომ ამ კოლექტიურ პროცესში ჩართული, ადამიანი დეცენტრირებულად
აზროვნებს ანუ აზროვნებს იმ ერთობის ნორმებისა და ღირებულებების პოზიციიდან,
რომელშიცაა ჩართული და რომელსაც მიეკუთვნება. თანამონაწილეობის პროცესს იგი
განსაზღვრავს მოლოდინებისა და შეფასებების ცნებებით. ისინია სწორედ ნორმებისა და
ღირებულებების ინდივიდუალური გამოვლინება; მათ გარეშე სოციალური
ურთიერთქმედება შეუძლებელია. ამიტომ ღირებულებათა სისტემის გარეშე ვერც
ადამიანის მიზნებს გავიგებთ, ხოლო ნორმატული სისტემის ანალიზის გარეშე
საშუალებებიც გაუგებარი დარჩება. ნორმებსა და ღირებულებებს ეს ავტორი
განსაზღვრავს სოციალური განწყობის ცნებით.

სოციალური განწყობა ტრადიციულ და კულტუროლოგიურ მიდგომებში უცვლელი და

არსებითი შესასწავლი ობიექტია, ხოლო ნორმები და ღირებულებები - ასევე ბევრი
სხვადასხვა დისციპლინის (სოციოლოგია, ეთიკა, ანთროპოლოგია და ა.შ.) მიერ
შეისწავლება. კულტურით დაინტერესებული სფეროები განსაკუთრებით
მნიშვნელოვნად მიიჩნევენ Tajfel-ის მიერ ჩამოყალიბებულ თეორიას სოციალური
იდენტურობის შესახებ. ამ თეორიის მიხედვით, ჩვენი მე-კონცეფცია ანუ იმის
ცნობიერება, რას წარმოვადგენთ, მოიცავს არა მხოლოდ საკუთარი პირადი თვისებების
თუ განწყობების (დისპოზიციების) ცნობიერებას, არამედ სოციალური იდენტურობის
ცოდნასაც.
სოციალური იდენტურობის თეორია ამბობს შემდეგს:

1. ჩვენ ადამიანებს ვანაწილებთ კატეგორიებად, მათ შორის, საკუთარ თავსაც და რაიმე

იარლიყს მივაწებებთ; იარლიყის მიწებება ადამიანის და სხვა რამეების გასაგებად
უმოკლესი გზაა;

2. ჩვენ ვადგენთ ჩვენს იგივეობას (იდენტურობას) - საკუთარ თავს ვაკავშირებთ

რომელიმე ჯგუფთან და მას ვუწოდებთ „ჩემს ჯგუფს”;

3. ჩვენს თავს ვადარებთ სხვებს; ჩემს ჯგუფსაც ვუპირისპირებ სხვა ჯგუფებს და

შესაბამისად, სხვა ჯგუფის წარმომადგენლებს, ამიტომ რომელიმე ჯგუფის წევრობით
ჩემს თავსაც ვაფასებ. იმის შეგრძნება, რომ „ერთად ვართ“, აძლიერებს ჩემს „მე-
კონცეფციას“ და ეს თვითპატივისცემასა და სიამაყეს ზრდის - ის, რომ ჩემი ჯგუფი
ყველაზე უკეთესია, მეხმარება, თავი ვიგრძნო კომფორტულად.

დადებითი იდენტურობის უკმარობისას ადამიანები ხშირად აფასებენ თავიანთ თავს

ჯგუფთან გაიგივებით; იმავდროულად, ბოლო გამოკვლევებით, ადამიანის
დახასიათებაც შეიძლება იმის მიხედვით, რომელ ჯგუფს ეკუთვნის (Майерс Д.
1998; 301-302).

შესაბამისად, ჩამოყალიბდა „ჩემი/სხვისი ჯგუფის“ ეფექტი; ხშირად არ თარგმნიან და

იყენებენ ტერმინებს - ingroup და outgroup Effects. ეს ეფექტი აღწერს ადამიანთა
კატეგორიზების ერთ-ერთ გავრცელებულ ხერხს - სამყაროს დანაწილებას „ჩვენ/ისინი“
კატეგორიებად.

ადამიანი ცდილობს მოვლენათა დაჯგუფებას და ეს სურვილი გვეძლევა

მემკვიდრეობით, რადგან გვესმის, რომ ჯგუფში დაცული ვართ. Tajfel-ის სოციალური
იდენტურობის თეორია გულისხმობს, რომ ჩვენი სოციალური იდენტურობის ნაწილი იმ
ჯგუფის წიაღში იშვება, რომელსაც მივეკუთვნებით.
ადამიანი ერთდროულად ბევრი სხვადასხვა ჯგუფის წევრი შეიძლება იყოს; მისთვის ამ
ჯგუფებს სხვადასხვა ღირებულება აქვს დროის სხვადასხვა მონაკვეთში. მაგრამ
ადამიანს ყველა ვითარებაში ესმის, რომელ ჯგუფს ეკუთვნის და სად არის, რაც
მნიშვნელოვნად განსაზღვრავს მის ქცევას. სიტუაციის ბუნდოვანება, „ნიადაგის“
გაურკვევლობა, როგორც წესი, ქცევაშიც გაურკვევლობას იწვევს (Левин К. 2000; გვ. 292-
310).

კულტურათა კვლევის თანამედროვე ეტაპზე განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა

კულტურულ ფონს - კონტექსტს. თანამედროვე მეცნიერები აღნიშნავენ, რომ
პიროვნულობის პროცესის დადგინებასთან, რეგულირება-განვითარებასა და
სტრუქტურასთან დაკავშირებული ჰიპოთეზები, აღმოჩენები და ინტერპრეტაციები
რეალურად ახასიათებს მათ შემქმნელ კულტურულ კონტექსტს, რადგან სწორედ იგი
განსაზღვრავს საკვლევ თემასაც, თეორიულ კონცეფციასაც და მეთოდის გამოყენებასაც
(Berry J.W., Poortinga Y. et all; 1992). მდგომარეობების, კონტექსტისა და პიროვნების
ისტორიული, სოციოკულტურული სივრცის გაგება აუცილებელია მიღებულ მონაცემთა
განსაზოგადებლად და კვლევის მეთოდთა ვალიდურობისთვის - აღნიშნავს მექსიკელი
მკვლევარი დიას-ლოვინგი.

განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს კონტექსტური ნიმუშების შესწავლა, რომელიც

ხდება ქცევებისა და მიზნობრივ პიროვნებათა ინტერაქციული ეფექტებისა და
შედეგების კვლევით. კონტექსტი განსხვავებულ აზრს იძენს და გაპირობებული ხდება
იმ პიროვნებით, ვისთანაც ეს ქცევა ხორციელდება, და შესაბამისად, კონკრეტულ
კონტექსტში განხორციელებული ქცევის მოდელი კულტურის სპეციფიკურ ხელწერას
ქმნის (Krunenberg, I. Kashima, 1999). მაგალითად, მისალმების აქტს ინგლისში და
იაპონიაში სრულიად განსხვავებული დატვირთვა აქვს: ინგლისში მისალმების
რიტუალი მხოლოდ სამეფო კარზეა მიღებული, იაპონიაში კი იგი ბევრგვარ
სიტუაციაშია ჩართული - სტუმრად, მეზობლებთან, ქუჩაში ნაცნობის შეხვედრისას და
სხვ.
კონტექსტის ცნება მოიაზრებს იმ კულტურული ფონის ცოდნას, რომელიც აუცილებელი
პირობაა კონკრეტული კულტურის ნებისმიერი მოვლენის გასაგებად. შესაბამისად,
კულტურები ერთმანეთისგან განსხვავდება კონტექსტის სპეციფიკით. ეს სპეციფიკა
დაკავშირებულია იმ ფონური ცოდნის მნიშვნელადობასთან, რომელიც გავლენას ახდენს
ურთიერთობაზე.

კულტურული კონტექსტის მნიშვნელობა მეცნიერებაში აღწერილია ტერმინებით -

დაბალკონტექსტური და მაღალკონტექსტური.

დაბალ კონტექსტურობის შემთხვევაში საქმე გვაქვს მოვლენასთან, რომელიც

ინფორმაციის გაცვლისას ხასიათდება ორიენტაციით კოგნიტურ სტილზე. ასეთ
კონტექსტში წამყვანია მეტყველების სისწრაფე, ცნებათა სიზუსტე და მოლაპარაკის
ლოგიკურობა. ამ ტიპის კონტექსტი დასავლურ კულტურებს ახასიათებთ. ბუნებრივია,
რომ წარმატებები ინდივიდუალისტურ კულტურებში დიდადაა დამოკიდებული
ადამიანის სამეტყველო უნარებზე (მაგალითად, სისწრაფე მეტყველებაში აღიქმება
კომუნიკატორის სანდოობის მაჩვენებლად. ცნობილია, რომ კენედი წუთში ზოგჯერ 300
სიტყვას ამბობდა Майерс Д. 1998; გვ. 318). ამ კულტურებში პარალინგვისტურ
ინფორმაციაზე ყურადღების გამახვილება და ვერბალური ინფორმაციის
უგულებელყოფა არაადექვატურ გაგებას იწვევს. დაბალკონტექსტურ კულტურებში არ
ენდობიან იმას, რაც ვერბალურად მკაფიოდ ფორმულირებული არ არის. Triandis
აღნიშნავს, რომ ამერიკელები, მაგალითად, ცდილობენ დისკუსიაში ნათლად და
გამოკვეთილად ჩამოაყალიბონ თავიანთი აზრი, ამასთან, პირველ რიგში, წინ წამოსწევენ
ძირითად არგუმენტს იმისთვის, რომ ოპონენტმა მოსმენა ისურვოს (Triandis H.C. 1994;
გვ. 184-186).

კულტურები განსხვავდება ემოციების გამოხატავის თავისებურებებითაც. ემოციების

ღიაობასა და მათი გამოვლენის სპონტანურობაზე ორიენტაცია მიჩნეულია კონტექსტის
ერთ-ერთ მნიშვნელოვან მახასიათებლად.
ამერიკელი კულტურანთროპოლოგი H. Triandis აღნიშნავს კომუნიკაციის უმჭიდროეს
კავშირს კულტურულ კონტექსტთან. რაც უფრო მეტადაა კონტექსტი ჩართული
კომუნიკაციაში, მით მეტი მნიშვნელობით იტვირთება არავერბალური ენაც და ქცევაც.
სწორედ ამიტომ განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენს ინფორმაციის გადაცემის ფორმა,
ემოციის გამოხატვა, დისტანცია ადამიანებს შორის, ხმის ტემბრი, სხეულებრივი პოზა,
მხედველობითი კონტაქტი (Triandis H.C. 1994; გვ.184-186).

არავერბალური ქცევის სისტემა, რომელშიც შედის მიმიკა, ჟესტი, პოზა, თვალებით

კონტაქტი, შეხება, ურთიერთობათა სივრცით-დროითი ორგანიზაცია, სიარული და ა.შ.,
უაღრესად კონტექსტურია. დარვინი, მიდი, სხვა კულტურანთროპოლოგები
ადასტურებენ, რომ მათ კულტურით მნიშვნელოვანი გაპირობებულობა ახასიათებს და
უნივერსალურია თავისი მოქმედების თვალსაზრისით ყველა კულტურაში. ცხადია,
ადამიანი არავერბალურ ქცევასაც სოციალიზაციის პროცესში სწავლობს და მისი
მასწავლებლები კულტურა და მისი აგენტები არიან.

არავერბალური ქცევის სპეციფიკასთანაა დაკავშირებული მაღალკონტექსტური

კულტურის ცნების მეორე მნიშვნელობაც: მაღალკონტექსტურ კულტურებად
მიჩნეულია ისინი, სადაც არავერბალური ქცევა უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე
ვერბალური. არავერბალური ქცევა უმეტესწილად ჟესტების გამოყენებით
ხორციელდება.

მეცნიერებაში გამოყოფენ ჟესტების რამდენიმე ტიპს (მოცემულია Ekman, Friesen, 1969,

სტეფანენკოს მიხედვით):

ადაპტორებს;
ილუსტრატორებს;
ჟესტ-სიმბოლოებს;
მიმანიშნებელ ჟესტებს;
შემთანხმებლურ (მომლაპარაკებელ) ჟესტებს.
ადაპტორები (ცხვირის მოფხანა, ტუჩის მოკვნეტა) სხეულს ეხმარება გარემოსთან
ადაპტაციაში, მაგრამ დროთა განმავლობაში შეიძლება ეს ფუნქცია დაკარგოს.
კულტურული კონტექსტი განსაზღვრავს, რომლის გამოყენებაა მისაღები-მიუღებელი
ამა თუ იმ სიტუაციაში, თუმცა ისინი ნაკლებად გამოიყენება ინტერპერსონალურ
ურთიერთობებში.

ილუსტრატორები უშუალო კავშირშია მეტყველების შინაარსთან, ისინი ვიზუალურად

ახდენენ იმის ილუსტრირებას, რასაც ყვებიან. კულტურული კონტექსტი განსაზღვრავს
მათი გამოყენების წესებსაც და სიხშირესაც. ერთის მხრივ, ზოგიერთი კულტურული
კონტექსტი წაახალისებს ვერბალური ქცევის ჟესტიკულაციას (მაგალითად, ებრაული,
იტალიური, ქართული), მაგრამ კულტურის მიხედვით განსხვავდება ჟესტიკულაციის
მანერა; მეორეს მხრივ, პირიქით, ზღუდავს ჟესტიკულაციას; მაგალითად, იაპონიაში
ბავშვებს თავიდანვე აჩვევენ ჟესტიკულაციაში თავშეკავებას.

ჟესტ-სიმბოლოები ყველა კულტურაშია. გარდა აღწერილისა, ჟესტებს დამოუკიდებელი

კოგნიტური მნიშვნელობაც გააჩნიათ. ეს ნიშნავს იმას, რომ მათ დამოუკიდებლადაც
შეუძლიათ ინფორმაციის გადაცემა, თუმცა კი ძალზე ხშირად თან ახლავს მეტყველებას.
არსებობს უნივერსალური ჟესტ-სიმბოლოები ანუ ისინი, რომელთაც ერთნაირი ფორმა
აქვთ სხვადასხვა კულტურაში, მაგრამ მათი მნიშვნელობები განსხვავებულია
კულტურული კონტექსტის მიხედვით. მაგალითად, საჩვენებელი და დიდი თითებით
შეკრულ წრეს სრულიად განსხვავებული სემანტიკა აქვთ სხვადასხვა კონტექსტში: აშშ-
ში იმის სიმბოლოა, რომ ყველაფერი კარგადაა, სამხრეთ საფრანგეთში იმის, რომ „ცუდი“
და „ნოლია“, იაპონიაში ნიშნავს „ცოტა ფული მომეცი“, ევროპის ზოგიერთ რეგიონში კი,
ისევე, როგორც ბრაზილიაში, უშვერი ჟესტია.

მიმანიშნებელი ჟესტებიც ყველა კულტურაში არსებობს, მაგრამ განსხვავებულია

ფორმით და შინაარსით. მაგალითად, ჟესტი ხელით - „მოდი ჩემთან“ რუსეთში
სრულდება ხელისგულით ზევით და მტევნის ქნევით წინ და უკან, იაპონელები კი ხელს
წინ იშვერენ ხელისგულით ქვემოთ და მოხრილი თითებით აკეთებენ მოძრაობას
თავისკენ.
Berry J.W.,-სა და მისი თანამშრომლების მიერ 1992 წელს ჩატარებული გამოკვლევის
მონაცემებით, ჰოლანდიელმა სტუდენტებმა სწორად ამოიცნეს იმ „მიმანიშნებელი“
ჟესტების დიდი უმრავლესობა, რომლებსაც ჩილელები და ქურთები იყენებენ; მათ
აღნიშნეს, რომ ბევრი მათგანი მათ კულტურაშიც არსებობს, მაგრამ შემთანხმებლური
ჟესტების უმრავლესობის სწორად ინტერპრეტაცია, (მაგალითად, მუჭიდან ამოშვერილი
ცერა თითი, როგორც „კარგი“) ვერც ერთმა სწორად ვერ მოახერხა.

წყაროები:

1. ლალი სურმანიძე. ინდივიდუალისტური და კოლექტივისტური საზოგადოებები.

http://old.ucss.ge/publication/013%20Individualisturi%20da%20Koleqtivisturi
%20Sazogadoebebi.pdf
2. თავიდაშვილი ნ. კვაზირეალიები როგორც უნივერსალური ენობრივ–კულტურული.
ფენომენი და მათი ვერბალიზაცია სხვადასხვა სისტემის ენებში.
https://www.atsu.edu.ge/en/images/pdf/disertaciebi/disertacia_tavidashvili.pdf

Language as the human condition

The central question of any anthropological inquiry has always been: what makes us human?
The answers to this question have been as varied as the many brands of anthropology
proposed since the beginning of the discipline, which is usually traced back to Edward B.
Taylor’s Primitive culture (1871). One way of answering this question has been to look at the
evolution of the human species; this is what biological anthropologists and
paleoanthropologists do. Another way has been to look at the different ways in which
humans change the environment, organize their lives, and represent them symbolically. This
is what archaeologists and socio-cultural anthropologists do. A third way has been to examine
what it means to be a species that has developed such a sophisticated system of
communication, usually referred to as “language.” This is what linguistic anthropologists do.

To have a culture means to have communication and to have communication means to have
access to a language. But what does it mean “to have a language”? Perhaps we can start
answering this question by thinking about some of the contradictions involved in the
arguments over whether some individuals have a language.
The commonly held standards of what is acceptable or unacceptable, important unimportant,
right or wrong, workable or unworkable, etc., in a community or society is termed cultural
values.

Cultural Values
A culture's values are its ideas about what is good, right, fair, and just. Sociologists disagree,
however, on how to conceptualize values. Conflict theory focuses on how values differ
between groups within a culture, while functionalism focuses on the shared values within a
culture. For example, American sociologist Robert K. Merton suggested that the most
important values in American society are wealth, success, power, and prestige, but that
everyone does not have an equal opportunity to attain these values. Functional sociologist
Talcott Parsons noted that Americans share the common value of the “American work ethic,”
which encourages hard work. Other sociologists have proposed a common core of American
values, including accomplishment, material success, problem‐solving, reliance on science and
technology, democracy, patriotism, charity, freedom, equality and justice, individualism,
responsibility, and accountability. A culture, though, may harbor conflicting values. For
instance, the value of material success may conflict with the value of charity. Or the value of
equality may conflict with the value of individualism. Such contradictions may exist due to
an inconsistency between people's actions and their professed values, which explains why
sociologists must carefully distinguish between what people do and what they say. Real
culture refers to the values and norms that a society actually follows, while ideal culture
refers to the values and norms that a society professes to believe.

Lingua-Cultural Peculiarities of Humor

There is no modern society without evaluating good humor. We have a favorable attitude to
the people who have a good sense of humor and can positively alter the listener's mood. Good
humor awakes pleasant emotions; it is a successful means of communication, the best way to
avoid misunderstandings and tensions; it is a manifestation of human intellectual abilities, it
jokingly expresses human relations, traditionally including "dirty" and offensive jokes, but
representing part of the national culture and being therefore democratic by the nature. The
concept of "funny" is necessary to view the text humorously. It is well expressed in the
nation's psychology, in its attitude to the moral values. If humor is based on a common
national peculiarity, is motivated and funny, it is easily guessed.

The ability to respond tothe comic, expresses person’s sense of humor. Sense of humor is a
qualityof mind (mentalproperty), which has a complex structure; it is a character traitthat
helps to identifythe type of a person. S.Leacockdefineshumor as agood-naturedattitude
towardlifediscrepancies, as an expressionof this relationby means of art, or a feeling that
allows us to express this ratio.

The word "humor" itself is of relatively recent origin. According to the Oxford English
Dictionary, it arose during the 17th century out of psycho-physiological scientific speculation
on the effects of various humors that might affect a person's temperament. Attempting to
offer a general theory of laughter and humor, John Morreall (1987) makes a finer distinction:
laughter results from a pleasant psychological shift, whereas, humor arises from a pleasant
cognitive shift. Laughter enhances respiration and circulation, oxygenates the blood,
suppresses stress related hormones in the brain and activates the immune system. Every time
you laugh, you burn 3.5 calories. The purpose of humor is to point out common ground and
to make people feel better about the bad things in their life. It is a coping skill, a way for
people to get through difficult times.

Humor has different definitions in dictionaries, but features "funny", "humorous",

"entertaining", "comical", "bitter", "absurd", etc. are always highlighted; e.g. Humour or
humor is the tendency of particular cognitive experiences to provoke laughter and provide
amusement. The term derives from the humoral medicine of the ancient Greeks, which
taught that the balance of fluids in the human body, known as humours (Latin: humor, "body
fluid"), controlled human health and emotion.

People laughwhen they see or hear somethingunusual, strange, illogical, absurd, controversial
relations between positive and negative, sometimes simplified, ignoring the normal course of
events. In this case, ridiculousviolation of rules seems an accepted norm ofsociety. Ridiculous
is everything that gives rise to laughter. It covers rather a motley circle of the phenomena:
casual coincidence, ridiculous external provisions, a clownish trick, an amusing trick of the
absent-minded person, etc. – everything that can excite the corresponding humorous
reaction. This is the wayof politeness, the strategyto minimize the threat, the way to
reducesocial distance.However, not any ridiculous is comical. Ridiculous is comical only
when it is estimated from the certain esthetic idea through an external form of the sense and
the internal nature of the phenomenon. Thepleasureofhumorisseeninthefactthat there is a
mutual understanding between the interlocutors when we share the vision and values of the
message in a humorous discourse.The value of humor and its social importance is shown in
the great popularity of collections of jokes.
Several typesof humor are distinguished in psychology and linguistics. I would liketo
highlighttwo of them: provoking positiveemotionsandaggressivehumor.Eachof
themincludesdifferent types ofjokes, for example, the former may combinestereotypical and
gender anecdotes, linguistic, Limericks, ethnic humor triggering positiveemotions.
Aggressivehumoris characterized by the dark humor, sarcasm, insult, ridicule, satire,
criticism. For the representatives ofdifferentnations aggressive humor is particularlydifficultto
understand, ifthey do not know the nation'scultural peculiarities.
Rod Martin (2007) in his book “Psychology of Humor” focuses on four main components of
humor: 1 a social context, 2. A cognitive-perceptual process, 3. An emotional response 4. The
vocal-behavioral expression of laughter. P. Pluta (2013) added to this list 5. Cultural
phenomenon, due to an increasing importance of humor as a cultural phenomenon 6.
Individual style or preference.
Humor as a cultural phenomenon assesses social values and principles of life. Through humor,
people try to show how to adapt to unexpected changes in their lives, how to avoid the
psychological stress. It isnot only the intellectual and psychological phenomenon,but it is
emotional as well; while laughing and smiling people try to relax and rest. Appropriate
pronunciation, intonation, stress, sound imitation is vitally important for making humorous
effect that may be expressednot only verbally, but also non-verbally, by facial expression,
gestures, mimicry.
The role of humor as a way of preventing and weakening the interpersonal conflict is
essential. Any person, contacting with others, as a rule, seeks to keep the image, to support a
prestige. The positive assessment of the joker is a necessary stimulator of a short, but a very
positive activity, it brings to the storyteller incomparable satisfaction and stimulates his
further behavior. The laughter in response to humor is an indicator that interlocutors share
some views and values, and it is a good basis for joint activity.The storyteller has a real
opportunity to discharge intensity in the interpersonal relations. At the psychological level of
the conflict, the statement about the usefulness of humor and laughter is confirmed by life
experience of many generations. As Bernard Shaw noticed sometimes, it is necessary to make
people laugh, to distract them from desire to hang you up.
We will be considering the humor from the point of lingua-cultural approach, as the carrier
of cultural values of the nation. This approach means studying humor in various linguistic
communities, it gives us the chance to allocate the people belonging to a certain culture and
sharing ethno-cultural system of values and norms, in a certain society. The humor itself is
one of such values connected with the cultural behaviorof the people.
Humor is an important part of modern discourse. The colloquial humor is highly appreciated
in the society. In the western civilization, the humor is an integral part of everyday
communication. The American tradition is to begin presentations and business meetings with
jokes to establish the friendly atmosphere and to get people think your way that is essential to
you. Telling the jokes is a very conventional and socially dependent speech behavior. Ability
to joke creates a positive image between the participants of communication and promotes its
success, the absence of a sense of humor, on the contrary, alienates, complicates entry of the
person into the group.
Understanding jokes are woven intothe context ofculture. Romanova E.V. (2007) remarks
that we cannot ignore stereotypical "ethnic jokes" as they show the historical experience
ofthe national community. Therefore, having been the members of the Soviet Union people
understood the jokes of thosewith whom theyhad todeal the course of history: the Georgians,
theRussians, theEstonians, the Armenians, the Chukchi,etc. In Germanyjokesabout the
Chinese, the Turks, the Dutch, Austrians, and Scots are particularly popular. In the UK
stereotypical anecdotes about the French, the Chinese, the Jews, the Scots, the Irish, the
Russians, the Black-English are numerous. Thus, thecommonthemesof jokesin Georgia are
inhabitants of different parts of Georgia, Svans, Kakhetians, Guriens, Ruchvelians, etc. For
the Russianethnicspace, Jokes are about the"new Russians", the Jews, the Ukrainians, the
Caucasians, theChukchas, former and current political leaders, as well as the heroesof cinema
andliterature, etc.

Formembers of other similar lingua-cultures, humor is oftennot clear, since called heroes
they do not know and or they have the particular associations. Common objects of German
jokes are blonde-haired people, popular personalities, political leaders, popand sports
celebrities, scandalous characters, and representatives of prestigious professions. It should be
notedthat thestereotypical viewsthat are attributed toother culturesare not alwayspositive or
have neutral connotations. For example, among other good qualities, the Scots have been
distinguished for humor, not for venomous wit, but for kindly, genial humor. However, the
Scots and the Irish are sometimes described as overly greedy, mean and naïve, they show
their ticklish attitude to the English. Example:

One day anEnglishman, a Scotsman, and an Irishmanwalked into a pubtogether. They each
bought apint ofGuinness. Just as they were about to enjoy theircreamy beverage, three flies
landedineach of theirpints, andwere stuck inthe thick head. The Englishmanpushed his beer
away indisgust. The Scotsman fished the fly outofhis beer, and continued drinkingit, as if
nothinghad happened.The Irishman, too, picked the fly out of his drink, held it out over the
beer, and started yelling, "SPIT ITOUT, SPIT IT OUT YOU BAS**RD!!!!"

To characterize English humor, it is necessary to solve the following problems: 1) to establish

the characteristics of English language picture of the world, 2) to characterize English humor
as a cultural concept, 3) to define ways of verbalization of English humor.The language
picture of the world objectively reflects perception of the world and its interpretation that is
reflected in national culture, but human reflection is not mechanical, it is creative though
subjective. There are similarities and distinctions between various cultures. The differences
are caused by the historical, geographical and emotional factors at a given stage of
development of the nation. The British of Shakespearean time were very aggressive: fights on
the street happened continually, men went armed, it was dangerous for a young woman to
leave the house, favorite entertainments were dog and cockfights. Nowadays it sounds
strange, as we know the English being friendly and law-abiding citizens for whom the word
gentle became the important characteristic of behavior. They like sport and humor.

Talking about the moral andpersonal qualities ofthe British, sincerity, honesty,attractiveness,
cleanliness, sociability, etc. we should not forget their human sins-greed, gluttony, lust, envy,
anger, sloth, pride. According to Geoffrey Gorer (1995)the most common sinof the
Britishisanger,and he did notfindgluttony or envy in these people. The very small amount of
the Englishconsiders themselves guilty oflust and avarice. Sociological surveysshow that
thisquality is moreactivelyrecognized andexperiencedby the rural residents, and in England,
the vast majority of people are citizens. Pride is associatedwith the knowledge, under the
rubric of"laziness" (sloth - laziness or indolence; reluctance to make an effort) the
Britishcombinedifferent qualities: procrastination (leavingfor later) andsluggishness or
lethargy.

G.Gorercomesto the conclusionthat the basis ofthe English national character are qualities
such as: the rejection ofexternal control, love of freedom,resistance,little interest inthe sphere
ofintimate relationships, the high assessment ofeducationas a means ofbuilding character,
courtesy andsensitivity to thefeelings of others, recognition of the importanceof marriage and
family(Gorer,1955, p.287).The aggressiveness ofthe Britishdid not disappear, it justis strictly
controlled.The subject ofridiculeis thephysicalshortcomings and weaknessesof people -
age,overweight,baldpresence, speech, etc. The situationis seen ashumorousand
thereforeharmless. An important feature of the British is the self-irony, self-deprecation.The
essential moment for this opposition is ethno-cultural stereotypes: opinion about others
(hetero-stereotypes) and a belief of oneself (auto-stereotypes).Hetero-stereotypes are
characterized by the criticism of the behavior of other nations, ethnic prejudices, or ethnic
jokes. Examples:

“Heaven is where the cooks are French, the police are British, the mechanics are German, the
lovers are Italian and everything is organized by the Swiss.”

“Hell is where the cooks are British, the police are German, the mechanics are French, the
lovers are Swiss, and everything is organized by the Italians.”

Humor andironyare an integral partanda characteristic feature ofthe modern Britishspeech.

Incontemporary Britishspeech, they have the same function, namely socialization,identifying,
creative, expressive, impacting and aesthetic. Thesefunctions closelyinteractwith each other.

In English the mostcommon ways tocreate acomic effectare-a play on the words(puns based
onpolysemy, contamination,and different soundcoincidences), understatement, exaggeration,
parody. Imagery has been vital not just to understand basic language about action and
movement, but also seems essential to linguistic humor as well.

Smith-Engelin (2010) discusses three types of linguistic humor:

1. Phonological Humor--The joke is on the phoneme,stress juncture--emphasis on the wrong

syllable: E.g.

1. “What’s a horse’s favorite game? --Stable Tennis”

2. “What do you call a dead chicken that likes to scare people? --A Pultrygeist”

3. What kind of ears doesan engine have? Engineers

2. Morphological/lexical Humor-- The joke is on the word, irregular morphology, spelling

difference, exploitation of bound morphemes, homonyms. Puns based onpolysemy. E.g.

1. What is the longest word inthe Englishlanguage? "Smiles". Because there is a mile between
itsfirstand last letters!

2. What is the definitionofa pessimist? A pessimistis a well-informedoptimist.

3.How do you count a herd of cattle? With acowculator.

3. Syntactic/structural Humor--The joke is on the sentence structure:

1. AnEnglish teacher wrote these wordsonthe whiteboard: "womanwithout her man is

nothing". The teacher then askedthe students to punctuate the words correctly. The
menwrote:"Woman, without her man, isnothing." The womenwrote:"Woman! Without her,
manis nothing.

2. Q: Where was the Declaration of Independence signed?

A: At the bottom of the page

Failureof intercultural communicationis connected withthe fact that thetext/humor

encodesthe background knowledgeinherited inthe national culture, and the
recipientdecodestext usingbackground knowledgeinherent inits culture.

Humorgives an impetusto the associative memory; it is usedas a rule,notfor the sake of the
text, but for the sakeof relatedassociations.