NGON NCU. so9 2016 TU GAN TRONG TIENG VIET KHONG PHAI LA TU GOC HAN # (JIN/ CAN) TRAN TRi DOI” Abstract: In the course of its history, the Vietnamese language borrowed a great number of words from Sinitic (Chinese). Several etymological studies posited that the word gdn in Vietnamese was of Sinitic origin, deriving from the Sino- Vietnamese word “cn 3” through a process of Vietnamization. However, our research on phonetic changes from proto Viet-Muong ( proto Vietic) to present-day Vietnamese shows a different. The Vietnamese word gan does not originate in the Sino-Vietnamese word “can 3” through Vietnamization: it is in fact a word of Austroasiatic origin. Key words: Etymology, loanwords, Vietnamese, Sino-Viernamese, gan, cdn, fi 1. Tom tit lich sir phat trién cia tiéng Viét 1.1. Tiéng Viét 14 mt ngén ngit cé ngudn gdc Nam A Nam 1838, khi bién soan Dictionnaire Annamitico - Latinum (Tit dién Annam - Latinh) J. L Taberd da néu ra van dé nguén géc tiéng Viét. Dua vao tinh trang tir gc Han va mt s6 hién tugng ngit 4m, ngir phap khdc, hoc gid nay da cho ring ting Viét 14 m6t bd phan bi "thodi hoa" cua tiéng Hén [32]. Dieu dé cé nghia 1a, déi vi Sng, tiéng Viét la mét ng6n ngit thudc ngit hé Han - Tang (Sino-Tibetan). Quan niém nay, vé sau van tiép tuc 1a quan niém cua mét s6 nha nghién ciru khac [24]. Nhung ngay nam 1884, hoc gid Ditc K.Himly lai coi tiéng Viét 1 mot ngén ngit thugc ho Thai. Va trong cng trinh cng bé nim 1912, H. Maspero da dua ra nhimg lap luan chimg minh tiéng Vigt 14 mét ng6n ngir c6 nguén g6c Thai (Tai). Ong viét rang: "Tiéng tién Viét da sinh ra tir m6t su hon hoa ” Bai viét nay duge viét lai trén co sé nhimg bdo céo khoa hgc da duge trinh bay tai Dai hoc Ngoai ngit - Ngoai throng Quang Déng, Trung Quéc (thang 12 nam 2014); Dai hoc Viéh, Ao (thang 8 nim 2015); Dai hoc Bac Kinh, Trung Quéc (thang 11 nam 2015) va Vign Ng6n ngit hoc (thang 6 nam 2016). Toi ciing xin chan thanh cdm on Alexis Michaud (Ph.D. CNRS researcher; LACITO, Centre André-Georges Haudricourt, FRANCE) va Mark J. Alves (Ph.D. Professor at Montgomery College, USA) da doc ban théo va gép cho nhiéu y kién trao d6i hitu fch ** Truong Dai hoc KHXH&NV, DHQG Ha NGi.4 Ng6n ngir sé 9 nam 2016 cua mét phuong ngit Mén - Khmer, m6t phuong ngir Thai va c6 thé cia ca mét ngén ngit thir ba con chua biét, rdi sau dé tiéng Viét da vay mugn mot sé Iugng 1én nhéing tir Han. Nhung cdi ngOn ngit c6 anh hung quyét dinh dé tao ra cho tiéng Viét trang thai hién dai ctia né la chic chin, theo ¥ téi, mét ng6n ngit Thai, va vi thé t6i nghi ring tiéng Viét phai duge xép vao ho Thai"! Tuy nhién, tir nam 1953, A.G Haudricourt da cho ring tiéng Viét la mot ngén ngit Mén - Khmer ctia ho Nam A (Austroasiatic). Thyc ra truée 46, J. R. Logan (1856), S. Forbes (1881), E. Kun (1889), W. Schmidt (1906), C.O. Blagden (1913), E. Souvignet (1923), J. Przyluxki (1924) ciing da ting néu ra y kién nay, Nhung chi dén khi c6 nhiig bai bao ciia hoc gia ngudi Php, van dé duéng nhu méi duge lam sang t6 [16]; [17]; [18]. Tiép sau dé, R. Shafer (1956), N. D. Andreev (1958), S. Wilson (1966), S. E Yakhontov (1973) va gan day 1a M. Ferlus (1974, 1979, 1995...), G. Diffloth (1975, 1991...) cing nhiéu nha ng6n ngit hoc Viét Nam (trong sd d6 c6 ca chting tdi) da dong y v6i lap ludn cia A. G Haudricourt vé nguén géc tiéng Viét [6, 60-67]. Li do thir nhat dé ngudi ta xdc dinh tiéng Viét thugc ngit hé Nam Ala, trude hét, can ctr vao lop tte vung co ban cé ngudn géc ng6n ngit Nam A cua tiéng Viét. Con, vé ngit phap, A.G. Haudricourt da ching minh ring c4u tao tir tieng Viét van luu gitt r5 nét nhimg dac trung Mén - Khmer cé6 xua, hay mang dau vét nguén goc Mon - Khmer néi tri hon. Nhung, chuyén déi ngit dm qua viéc hinh thanh hé théng thanh diéu | trong, tiéng Vigt méi 1a co sd chinh 6 site thuyét phuc dé hoc gia nay khang dinh nguén géc Mén - Khmer thudc ho Nam A cta tiéng Viét. Ngoai ra, nim 1971, Binh Nguyén Léc ciing da c6 mét y kién cho ring gitta tiéng Viét va tiéng Ma Lai c6 quan hé ve cdi nguon [22] va Hé Lé cing da timg thé hién sw dong y v6i hoe gia nay [23, 65-111]. Nhu vay, theo hai Ong, tiéng Viét co thé 14 mét ng6n ngit thuge ho Nam Dao (Austronesian). Nhung lap ludn ctia hai éng khi dua ra y kién nay chi don thuan dya vao “so s4nh tir vung” va nhiing don vj tir vung ma cdc 6ng dem ra dé so sénh con chua dam bao 1a nhimg don vj tir vng “co ban” nén chua du strc thuyét phuc gidi nghién ciru. 1.2. Nhimg quy luat ngit 4m chimg minh lich sir phat trién cua tiéng Viét La mét ngén ngit Nam A, su bién déi lich str cia tiéng Viét da trai qua nhiéu giai doan phat trién khéc nhau. Va theo thoi gian, mot sé nha ngit 4m hge lich str da xac dinh nhig guy Iudt ngit dm (sound law) lim bing chimg ' Nguyén van tiéng Phap trong céng trinh cia H. Maspero: “Le preannamite est né de la fusion d’un dialecte mon-khmer, d’un dialecte thai et peut-étre meme dune troisiéme langue encore inconnue, et postérieurement, I’annamite a emprenté une masse énorme de mots chinois. Mais la langue don’t influence dominante a donné a l’annamite sa forme modern était certainement, 4 mon avis, une langue thai, et c’est, je pense, a la famille thai que la langue annamite doit étre rattachée”. Xin xem: (26, 118].Tir gan trong tiéng Viét... 5 khoa hoc chtmg minh cho sy phat trién lich str cia ng6n ngir Nam A nay. Ching t6i, da vao nhing quy luat bién it 4m da duoc nhiéu ngudi xdc lap, da trinh bay mét qué trinh phat trién gdm nhing giai doan lich sir ciia tiéng Viét nhu sau”: a) Giai doan Mén - Khmer (Mon - Khmer, MKM). La giai doan tiéng Viét van cing véi cdc ngén ngit khac (nhu céc tiéng Khmer, Mé6n, Bana, Khmi, thim chi ca Palaung - Wa, v.v...) lam thanh nhanh Mén - Khmer & ving Déng Nam A van héa. GS Nguyén Tai Can usc tinh giai doan nay két thc mu6n nhat la vao khoang cach ngay nay + 3000 - 4000 nam va no cé sy khdc biét gitta bo phan Déng Mén - Khmer va phan con lai thudc phia Dong Bac va Bac cia ving Dong Nam A [2, 234-238]. Dac diém cua giai doan nay 14 ngén ngit van luu gitt nhimg tir c6 tir thoi tién Nam A hoae tién Mén - Khmer; van luu gitr phuong thite phu t6 trong cau tao tir. Trong tir song tiét Mén - Khmer, 4m tiét thir hai luén duge nhdn manh va la phan chinh 6n dinh nhat cua tir ngit 4m; va trong tir ngit 4m 6 giai doan nay hoan toan chva cé thanh diéu (tone) cé gid tri khu biét y nghia & 4m tiét cudi [26]; [17]; [2]; v.v.. b) Giai doan fib Viét - Mung (Proto Viét - Murong/ Proto Vietic, PVM) Day la thoi ki sién ngn ngit (proto language) cia ca nhém Viét - Muong (group Viét - Mudng/ Vietic); ude tinh kéo dai + 1000 nam trude Céng nguyén (CN) cho dén nhimg thé ki dau sau CN voi cu dan 1a chi thé nén van hoa Déng Son cia “nha nude” Van Lang va Au Lac & Viét Nam. Trong thoi ki nay, tuy tie vung trén dai thé 1a ca nhdnh Mén - Khmer nhung cling da cé nhiing tiép xlic va vay mugn véi cdc ngén ngit Nam Dao [18, 33]; ve cau tao tir, ngon ngir da tir bé viéc ding phuong thire 4 phy t6 cua cdc ng6n ngit Mén - Khmer nén cé sy hign dign cua tir ngit am song tiét kigu CVCVC va cé tinh trang song ligt hoa nhiing tir don Mén - Khmer truse day (2, 235-240]. Vé ngiz dm, ngon ngit van chua xuat hign hé thong thanh diéu, né c6 to hop phy 4m gdm hai yéu t6 trong mét Am tiét [2, 242]; ngén ngir van duy tri su déi lap déu dan gitta phu am dau vo thanh va hitu thanh 6 ca trudng hop day 4m tac lan day dm xait trong dm tiét va van duy tri thé déi Idp dai ngdn déu din cia cde nguyén am lam 4m chinh trong cac 4m tiét chinh, tire am tiét thir hai trong tir ngit 4m (17); [14]; [2]; (6, 136-137]. c) Giai doan Vigt - Murong cé (Archaic/ Old Viét - Muong, VMA) Khi bé phan ma hién nay gdm cdc ng6n ngit nhu Arem, Ruc, Ma Liéng; Tha Vung, v.v... duge tach ra khdi tiéng PVM, thi bd phan con lai chuyén thanh ? Trong viée xéc lap céc giai doan lich sir tiéng Vigt, c6 thé néi cé ba két qua phan dinh khac nhau. Trong dé cé cach phan dinh giai doan cla H. Maspero [26]; c6 cdch phan dinh ciia Nguyén Tai Cén [2],{3] va nhang ngudi theo Ong (nhu Vu Dire Nghigu [28], Neuyén Thign Gidp [11]); va c6 céch phan dinh do chiing t6i dé nghi, xin xem: [4]; [5]; (6, tr 98-174].6 Ngén ngir sé 9 nim 2016 tiéng VMA; va uc chimg giai doan nay 1a khoang tir thé ki + I cho dén thé ki VIII - IX sau CN. Trong théi gian lich sir d6, tiéng Viét la tiéng me dé cia ngudi Viét trong dan gian, con tiéng Han 1a ng6n ngét cia hanh chinh va ng6n ngit giao duc & nha trudng. Do do, tiéng Viét bit dau cé sy tiép xtc v6i nhimg ng6n ngtt Thai - Kadai (Tai - Kadai) va da c6 nhimg vay mugn lan nhau vi eng Han’.Vé cdu tao tir, VMA da bat dau “tro thinh nhimg ng6n ngit don tiét, c6 Am tiét tinh cao d6” theo CCVC > CvCVC > CVC do da gan nhu khéng luu git vig dung phy 6 cau tao tir nhu cdc ngén ngit Mén - Khmer ci nguon (2, 246]. vé ngit dm, tiéng VMA da cé xu huéng don tiét héa va xudt hign ba thanh do cach xit li céc ém tic [?] va cdc am xat [s, h] lam 4m cudi cia am tiét chinh [17]. d) Giai doan Vigs - Murong chung (Viet - Muong common, VMC) La giai doan quéc gia Dai Viét ddc lp, kéo dai tir thé ky thir X cho dén thé ki thir + XIV. O giai doan lich sir nay, thanh ‘phan tie vung cua tiéng Viét vira c6 lép tir Nam A va Mon - Khmer céi nguén, vira cé Igp tir vay mugn do tiép xtic vi cdc ngén ngit Nam Dao, Thai - Kadai va goc Han (Sinitic). Vé ngit dm, tiéng VMC 1a ng6n ngit cé dang thire tir ngir 4m don tiét (CVC) thye sy chiém uu thé nén loat am dau xdt (spirantes) da bat dau xuat [13, 22] va qua trinh bién déi dé c6 hé thong 6 thanh diéu cing da hoan tat; va tuong img v6i hign tugng d6 1a sy hoan tat quy luat v6 thanh hod (devoiced) am dau [17]; [6, 175- 185]; ngon ngit cling da co hién tugng xa thé déi lap dai ngn nguyén 4m PVM biing cach tao ra thé déi lap ngdn va d6i hod nguyén Am dai truée day [14, 3]; [6, 146-154]. 4) Giai doan tiéng Viét cé (Old Vietnamese, OIV) La thdi ki tiéng VMC phan hod thanh hai cé thé déc lap 1a tiéng Viér (TV) va tiéng Mong (TM), wéc tinh bat dau tir cudi thé ki XIII dén cudi thé ki thir XIV. Nhu vay, ng6n ngit cé ho hang gan nhat véi tiéng Viét chinh 1a tiéng Mung hién nay. Su khdc biét gitta tiéng Viét cé va tiéng Mung, cé lé 1a & mtte d6 khac biét vé vay muon tir gdc Han. Vé ngit dm, cdc am dau tién miii hay thanh hau hod (glottalization) déu tro thinh dm miti do quy luat miti héa [6, 186-197]; déng thoi do hai 4m dau trong day 4m tic v6 thanh VMC truéc day chuyén thanh am /uit vao (implosive) hay ngay nay chung duge goi 1 am hitu thanh (chit Quéc ngit ghi la 5, d); am xat dau ludi rang*s do hign tugng tac hod (stopization) chuyén déi thanh 4m duge ghi bing ¢ chit Quéc ngir [9]; trong m6t so trudng hop cdc am tiét mo voi phan van 1a hai nguyén an * Khi quéc gia Au Lac bi sap nhép vao hé théng phong kién phuong Bac (tic & giai doan TVM), kha nang vay mugn lan nhau gitta tiéng Viet va tiéng Han khong thay duge ndi dén. 6 vao théi ki nay, gitta hai ng6n ngit cé lé con chua cé sy tiép xc truc tip, nhu Haw Han ‘he 48 ghi: “Giao Chi tuy la dat s6 thuge quan huyén nhumg ng6n ngtt khdc bigt, phai qua nhiéu Kin dich méi cé thé thong hiéu durgc (phién am Han Vigt: pham Giao Chi sé théng, ‘uy thuge quan huyén, nhi ngén ngit cdc di, tring dich nai thong)”. Xin xem: (31, 1-18).Tir gan trong tiéng Viét... 7 c6 dG mé hep [*i] va [*w/*o] déu co sy chuyén déi thanh m6t nguyén 4m ngan, hang gitta, mé hon ( *i > dy, ay; *u> du, awao) | keém theo mét ban nguyén am [j] hay [w] lim 4m cuéi [10, 85-90]. Lic nay, tiéng Viét da xuat hién chit viét do ngudi Viét sang tao ra la chit Nom. e) Giai doan tiéng Viét trung dai (Middle Vietnamese, MiV) Tiéng MiV duge ude tinh kéo dai tir cudi thé ki XV cho dén nhimg thp nién dau thé ky XIX. Vé co ban, day la thdi ki hinh thanh nén cdc ving phuong ngit nhu hién nay theo huéng mé réng vé phia nam. Giai doan nay da bat dau 6 su tiép xite véi cdc ngén ngit chdu Au nhu tiéng Bé Bao Nha, tiéng Phdp,v.v... ma cuén Tit dién Annam - Lusitan - Latinh cita A. de Rhodes dugc xudt ban & Rome 1a mét minh chimg cua su tiép xuc ay. Thoi ki nay, ng6n ngit van hoc cua tiéng Viét da co mét dién mao mdi. “Nhiéu truyén Ném. khuyét danh, van chuong binh dan, thé tho dan téc ra doi”. Ng6n ngit bién d6i don tiét hod triét dé; 4m dau thoi ki VMC [*w] da nhap vao voi am xat (chit Quéc ngit hién nay ghi la v); hai 4m bat hoi VMC [*p"] va [*k"] ciing da chuyén thanh hai 4m xat [f, x] duge ghi bang chit Quéc ngit la ph va kh [2]; [3, 10-11]. g) Giai doan tiéng Viét hién dai (Modern Vietnamese, MoV) Tir gitta thé ki XIX, tiéng Vigt 14 ngén ngir hign dai nhung phat trién khong dong deu nhau 6 cdc b6 phan cau thanh. Do da cé mét sy “tiép xtic sau dam v6i ngén ngit, van hoc va vin hod Phap” [3, 11] nén tiéng Viet da biét “sao phong ngit phap” chau Au dé hoan thién nhimg co ché ngit phap theo hudng “cp dé hoa” [6, 211-216] va cé thém rat nhiéu tir moi nhu mit tinh, pho mat, kem, xiéc, v.v... Tir nam 1945, khi Viét Nam déc lap, tiéng Viét tro thanh ng6n ngt chinh thirc cua quéc gia, duge sir dung trong moi hoat d6ng cua xa hdi. 3. Nhimng vay mugn tir tiéng Han trong tiéng Viét 3.1. Nhimng I6p tir g6c Han trong tiéng Viét Trong qué trinh phat trién tir tién Vigt - Mudng dén giai doan hién dai, tiéng Viét da cé nhimg vay muon tir tiéng, Han. Phan tich sy vay mugn ay, nim 1948, Vuong Luc chia thanh ba lép géc Han la Hein Vigt ngit, Han Viét ngit co, Han Ngit Viét héa [25]. Cach phén chia nay cia Vuong Luc duge nhiéu hoc gi trong va ngoai Viét Nam tan dong, tuy mét vai ngudi da cé thay di vé thuat ngir sir dung. ” Hién nay, tir cach phan loai cla Vugng Lue, tir dc Han trong tiéng Viét duge phan thanh lop Han - Viét cé (Old Sino-Vietnamese, OSV), 1a l6p tir vay mugn 6 giai thoi ki VMA nhu daw (5) , budng (8), muén (#8), mia (%), miti (OR), v.v... va hién nay ching duge ding trong tiéng Viét nhu nhing tir thudn Viét. Lép thir hai la nhimg vay muon Han - Viét (Sino-Vietnamese, SV)8 Ngén ngit s6 9 nim 2016 vao giai doan VMC khi tiéng Han duge day cé hé théng 6 “nha truéng” nhu Am doc cae yéu t6 phing (58), van (#5) vu (BS), vi (BE), m6 GE) v.v... ri durge tua gitt lai cho dén ngay nay. Mat khac, do tac dng cua su bién déi ngir 4m tir sau giai doan VMC tré di, c6 nhiing tir Han - Viét bi bién déi theo ngit am thuan Viét da tao ra nhom tir thir ba la nhiing tir He hoa (Vietnamized Sino - Vietnamese, VSV) nhu cach doc gan, 8p, gc Vv.. xuat phat tir can (FFF), cap (43), cdc (FJ) Han - Viét. Sau 6, khi tieng Vigt mo 10) vé phia nam vao thdi ky MiV, n6 cé thém sw tiép xtic giita tiéng Viét éng Han lam nén I6p thir tu kiéu nhu mi chinh (SV la vi tinh BRFB), luc tao xd (ERBY), hd cdo (HF), sui cdo (7K), v.v... duge goi 1a nhig tir gc Han phuong ngit (21, 210-256); [6, 225-226]. 1.2. Yéu t6 géc Han luu gitr trong tigng Muong Tiéng Muéng, nhu da duge phan tich 6 trén, chi sau giai doan VMC méi tach roi tiéng Viét cd (OLV) dé tr thanh mét ca thé déc lap trong khoang thoi gian tir cudi thé ki XIII tro vé sau. Nhu vay, voi tu cach 14 mot ca thé déc lap, ng6n ngir nay | hau nhu it cé diéu kién tiép xtic truc tiép voi tiéng Han so véi trudng hop tiéng Viét. Cho nén, su tuong img Han - Muong thye chat ban dau 1a sy tuong img gitta tiéng Han voi tigng Mung khi no dang 1a mét b6 phan (hay phuong ngir) ctia cdc giai dogn lich str PVM, VMA hay VMC; sau nhimg giai doan lich str dy, cae yéu té géc Han trade dé da bién déi theo cach xt i cta ngit 4m lich str ting Mudng. Vi thé, trong tiéng Muong nhing yéu 16 géc Han & dang OSV va SV, duong nhién, sé trong img giéng nhu tiéng Viét. Sy Khéc biét chi cé thé lao trudng hop tiéng Viét da xtr li theo cach VSV, con & tiéng Mudng xir li theo bién déi cia ngir Am lich sir tiéng Muong. Dé chimg minh viée xtr li nhimg yéu t6 géc Han nhu vita dién giai 6 trén trong tiéng Mudng, ching tdi xin din ra m6t vai vi dy dé minh hoa. Thir nhat la trudng hop tir kine [k"wik*] “site (force)” trong tiéng Mudng’. G trong tiéng Viét, ta c6 dang SV 1a luc [luk] (79) va dang VSV Ia siéc [swk*] tuong img. Vi le, am dau Mudng [k"] (Wil, Khiing, King mai, khunh, Kuediwv.v...) twong img voi am dau Viét [s] (sdi, suong, song mii, stin, sgi, v.v...) mo cach cé quy luat nén né da xdc nhan viéc tiéng Mudng luu gitt am dau tir g6c Han Khitc [k"wk?] trong ng6n ngif la ghi nhan dang thite duge vay mugn tir giai doan VMC giéng nhu trudng hop tiéng Viét chir kh6ng phai 1a sy vay muon truc tiép vé sau khi hai ng6n ngit da tach ra thanh nhimng ca thé ng6n ngit. Truong hop thir hai la nhimg tir g6c Han thude nhém tir OSV trong tigng 6 tiéng Mung, nhimg tir nay, 6 dang ngit 4m 1 mia [mua’], mia [mua’), mii [muj’], tia [tua°], pudn [puon’}, v.v... Dang thire 46 tuong img véi ating tir OSV trong tiéng Viét mula ($8), mia (#5), mii (8K), dita “#), buén (Hii), v.v.. “ Nhiing vi du tiéng Mudng 6 day, do Ia tir g6c Han, nén dan theo [20].Tir gan trong tiéng Viét... 9 R6 rang, tong tmg ngit 4m giita nhiig tir tiéng Mung néi trén va nhimg tir tiéng Viét géc Han da cho thay, vé co ban, dé la sy tuong img & mute 46 nrong ne (similar). Diéu 46 cé nghia la nhimg vay muon tir tiéng Han trong tiéng Mung da cé tir thoi VMA dén VMC va khi tigng Muong tach ra thanh cé thé ngén ngit déc lap, dang thite ngir Am cae tir ge Han dy duémg nhu khong c6 nhimg khdc biét gi dang ké gitta tiéng Viét va ting Mudng. Nhu vay, phan tich su tuong tmg am dau mét sé trudng hop tir gde Han gitra tiéng Viét va tiéng Mung, ching ta s€ nhan thy sau khi tach khéi tigng VMC tré thanh mét cd thé ng6n ngi, kha ning vay mugn truc tiép tir g5c Han trong tiéng Mudng la hét strc han ché. 3. Ngudn gc tir gdn trong von tir tiéng Viet 3.1.Nhimg quan niém da cé vé nguén géc tir gan Nam 1948 khi nhin dign nhimg tir gc Hén trong tiéng Viét, Vuong Lye da cho ring tir gan trong ngén ngit nay [a tir thudc nhomVSY, tite 1a cé nguén gdc tir yéu t6 Han - Viét “cdn iE” 06 trude [24, 71]. Tir d6 cho dén ngay nay, hau nhu khi nghién ctru vé lich sir tir vung hay tir nguyén tiéng Viét, ngudi ta déu tan déng voi cach xdc lap nay cla Vuong Luc. Chang han, & Trung Quéc la nhing hoe gid [34]; [35]; [27] nhu Dam Tri Tir, Phan Ngo Van, ky Quang Muu, v.v...; con 6 Viét Nam la Nguyén Van Tu, Nguyén Tai Can, Nguyén Van Khang, Vii Dire Nghigu va ngay ca chinh ching t6i, v.v... [33]; [1, 15]; [21, 84-90]; [28, 132-192]; [6, 226]. C6 thé nhan thay & Viét Nam, nhimg y kién tan déng voi cach xéc lap cla Vuong Luc khéng chi cé & nhitng ngudi nghién ctru ve tir vung hoc hay lich sir tiéng Viet ndi chung ma 6 ca nhig ngudi chuyén nghién ciru ve Han - Viet, vé tir vay mugn tiéng Han trong tiéng Viét hay chuyén vé nghién ctru lich sir tir vung tiéng ‘Viét. Nhu vay, quan niém cho rang tir gan tiéng Viet co nguén géc tir yéu t6 Han - Vigt i (can) do Vuong Lye dé xuat cho dén hién nay déu duge moi ngudi chap thudn. Co diéu, ching ta cé thé thay & Viét Nam hau nhu nhing y kién tan dong véi Vuong Luc déu cé mot cach xit li chung 1a “chap nhan” ma dung nhu chua hé c6 sur phan tich day dit vé céch thite dé hoc gia nay di dén két Iudn. Tite 1a, cdc hoe gia 6 Viét Nam hinh nhu coi két luan cia Vuong Luc nhu 1a mét két luan “khong cdn phai thao luan lai”. Ngay ca d6i voi cong trinh duge goi 1a chuyén nghién ctru ve lich sit tie vung tiéng Viét cla Vi Duc Nghigu cing khong ngoai Ié véi céch img xi nhu thé. 3.2. Trao déi vé nguén géc tir gn trong lich sir tiéng Viét 3.2.1. Tir gan trong tiéng Viét la tirco ban (basic) cba ngén ngit Dé nhan dién tinh chat co ban cia tir gan trong tiéng Viét, ching toi ding cach phan tich ma A.G.Haudricourt da timg dé nghi khi 6ng phan tich tir vung co ban cla mét ngén ngit [16] trong xac lap ngudn géc ciia nd. Theo dé,10 Ng6n ngir sé 9 nam 2016 dé nhan biét mét tir 1a co ban hay khéng co ban, ngudi ta phai c&n ctr vao dic diém cua tir trong m6t hé théng ngir nghia cy thé. Do ché tir gdn trong tiéng Viét cing véi nhig tir khac tao thanh nhimg cap déu dan trong mét truong “ngit nghia chi khong gian” nén no c6 du diéu kign la mét tir co ban trong ng6n ngit. Chung ta cé thé nhan thay 16 digu a khi xdc lp cdc cp tir thuée trudng nghia chi khéng gian trong tiéng Viet? nhu gdn/ ngdi (hay xa), d6n (hay cao)! thdp, trén/ duéi hote dudi, ngdn/ dai, v.v... Trong ngén ngtt, nhimg tir thugc trudng nghia chi khéng gian thudc Idp tir “cain ban (primitive)” nhu thé ro rang kho c6 thé khéng hién dién trong ng6n ngit ma phai vay mugn tir mét ng6n ngir khdc sau mét qua trinh phat trién hang nghin nam lich st: nhu 6 trudng hop tir gan cua tiéng Viet. Nhimg cp tir thudc trudng “ngir nghia chi kh6ng gian” ndi trén khong chi cé riéng 6 tiéng Viét ma con thay tuong tmg déu dan trong nhom ngén ngit Viét - Mudng. Diéu dé, theo ching téi, du cho chung ta thay rang trong nhom ng6n ngit nhimg cp tir thudc trudng “ngit nghia chi khng gian” nhu thé khéng phai la don nhat trong tiéng Viét. Ro rang, né phan anh tinh chat co ban cia nhom tir thudc trudng “ngit nghia chi khong gian” bao gdm trong dé cé tir gan. Nhimg vi du so sanh dui day trong nhom ngé6n ngit sé x4c nh4n tinh chat co ban do. T. Viet | T.Mudng | T.Ngudn | T.Arem | T.Ruc T. Sach gin | Ren'/kton' | yan! kin ckip/ckip | takin. ngai(xa) | sa” sa! na:j? cdnj tandj dén (cao) |_ kaw? kaw! "tial? Zo! jol thap dip® tap’ nan? pan pan trén tléng? én! la:y alin lin dudi/ dui din’ thon? diac karim rim ngan ban’ pan’/ban? | nan? pan pan dai zaj! zaj’ oxy tial fol Digu nay Iai céng thay 13 khi so sinh nhimg ep tir thudc tru’mg nghia chi khéng gian gira tiéng Viet, v6i nhimg cap tir tuong img vé nghia trong tiéng Han: cap gan/ ngdi (hay xa‘ °) voi cap iE (cdin)/3& (vién); cap dén (hay cao)/ * Trong tiéng Vigt hign nay, gita tir toan dn va phyong gi ¢6 nhting khde bigt nhét dinh nhang cap tir thugc trumg nghia chi khéng gian nhu gan! ngdi, dén/ thdp, trén/ dedi hay desi, ngdn/ dai, v.v... thi nga, dén, deci Ya nhig tir thude phuong ngit Bac Trung B6 eta tiéng Viet; bén canh d6 xa hay cao la nhimg tr & phuong ngit Bac B6 va vé sau ding chung cho toan dan, Xin néi thém la vi trong tiéng Viet tir dia phuong ngdi véi nghia la “xa nén rat 6 thé mot tir ddng 4m ghi bing chi Quéc ngtr xa hign nay la mot tir vay mugn. Trong tiéng Han 6 ba chit c6 nghia la “xa, xa x67": chit "3 (vién - xa x6i)” tuong lién véi chi “iE (céin -gdin)”, chr “f (ha - xa xdi)” tuong lign voi char “HE (nhi - gan)”; nhung chit “Be (xa - xa x6i)” khong c6 tir tuong lién tong img.Tir gan trong tiéng Viét... 11 thap v6i cap FH (cao) 1E (dé); cap trén/ dudi (hoae dedi) voi cap £ (thuongy F (ha); c&p ngdin/ dai v6i cap $8 (dodn)/ & (trudng)), v.v... O day ching ta nhan thay sy tuong mg ngit 4m gitta nhimg cap tir tuong lién tiéng Viet va tiéng Han 1a gan nhu hoan toan khac biét nhau vé ngir 4m. C6 thé déi voi trudng hgp xa va cao 1a tuong tmg; nhung nhing tir phuong ngit trong tiéng Viet 6 nhimg cap tuong lién néi trén khong c6 b6 phan cdu thanh nao gan véi yéu t6 ngit 4m géc Hn. Trong m6t tinh hinh tuong tmg nhu vay, kha nang gdn la tir thude nhém VSV duge dan xuat tir yéu t8 SV if (can) & vao thoi ki tiéng Viét da tach khdi tigng VMC nhu la mét ca thé ngén ngit déc lap, r6 rang, 1a rat kho giai thich vé mat ngir nghia va do dé rit khé gidi thich vé mat nguén géc. 3.2.2. Trong ngit Am lich sir tiéng Viet, tir gdn c6 tir giai doan PVM Phan tich vé mat ngir nghia cho ta két qua nhu vay. Con khi phan tich dya trén quy luat ngit am lich sir thi tir gan da co trong tiéng Viét cham nhat tir giai doan PVM va dang thtre PVM cua né bién déi mot cach cé quy ludt dén dang thite ngit am gdn [yvn’] 6 giai doan OV va hién nay. Cé thé thay r6 diéu dé qua sy so sanh v6i mot sé ngén ngit trong nhém Viét - Mudng nhu sau: T. Vigt_ | T. Mung | T.Nguon [T.Arem | T.Ruc | T. Séch | T. Tha Vung] san [y¥n°] | k*en'/k'on! xan" kin _| ckipickép | takip i Trong tuong tmg ndi trén, bién déi am dau Viét [y 8 ( (chit Quéc ngit) < *k PVM 1a mot bién ddi c6 quy luat. Diéu do thé hién 6 chd, nhimg ngon ngit don tiét (oh. tiéng Mudng, tieng Ngudn), dang thre tuong duong véi [y] tiéng Viét la am dau m tiét [k]/ [k"] hoac [x]; con 6 nhiing ng6n ngit song tiét (nh tiéng Arem, tiéng Ruc, vv...) dang thite tuong duong véi né 1a dm gitta [k cua tir ngi am (tire 1a dm dau cia 4m tigt thir hai) nhu tu ligu 6 bang sau day. Nhu vay, am dau Viét [y] (chi g Quéc ngit hién nay) dan xuat tir 4m dau *k PVM duge luu gitt trong ca cic ng6n ngit don tiét (monosylabic) lin nhimg ng6n ngtt song 1iét hay cdn song tiét (disyllable/ sesquisyllable) cia nhém Viét - Mudng’ hay Vietic. y T.Vigt_ [T.Muéng [| T.Nguén_| T. Arem | T. Ruc T. Sach_| T.ThiVumg | | gan fyvh?) | k’ép'’kYon' | yan! kin | ckip/ckin | takip : gaofyaw‘] |_ ka? kaw? o:” _| ako také_| ako? gaifyaj’) | kaj’ kaj’ ke:’_| paki paki__| kaa! gailyai’) | kaj! : ak@:h | kakat : akayh! | gdufyyiw') | ku? kut ciku:’ | cdky caky ckuu* g6i[yoj’ ker’ kon’ : : takal | akuul! géc[yoc’) | - ko:k” =: _| tkok tukuk _| tkok! ” Xuat xir nguén tu ligu trong bai viét: tiéng Mudmg ly tir [15], tiéng Ngudn lay tir [30], tiéng Rue lay tir (29], ting Arem ldy tir [8], tiéng Tha Vung ldy tir [12]; nhang ngén ngit con lai la tu ligu dién da cia téc gid.12 Ngén ngir s6 9 nam 2016 Ciing tir tu ligu & nhimg ngén ngit thuge nhém nay, chung ta thay tuong tng gitta van tiéng Vigt [¥n/ an] (chit Quée ngit hign nay la Gn/ dn) voi dang thite van [*ép/ in] PVM la su phan anh mét bién déi ngit am cé. quy luat. Riéng cach xir li 4m cudi trong tigng Mudng va tiéng Nguén cho thay chuyén déi am euéi [*p] VMC > [*n] OLV la chi xay ra 6 ngon ngtr nay. Do dé, cing véi cach xir li xat héa am dau ({*k] VMC > [¥] OLV) trong tiéng Viét, chuyén d6i 4m cudi ndi trén xde nhan dang thire ngir 4m cuia tk gan nhu hién nay dai hién dién trong tiéng Viét tir giai doan OIV cia lich str ngén ngit. Nhimg vi du sau day da chimg minh r6 diéu dé: T.Vigt_ | T.Mudng | T. Nguon | T.Arem | T.Ryc | T. Sach | T. Tha Vung] | gan [yvh’] | Rép'Ron! | yan! kin ckipvckin | takin | - ran[ran’] | sap? tap? utip? | pasip pasin | - chanfevn') | cop? ov cip cip cin iin! ban[ban*]_| ban? pan? pin? pin pin pin’ ran[rvn‘) | - rept "rip? brip barip_| hahin! Ngoai ra, trong mot sé ng6n ngir thuéc nhanh Mén Khmer’, ching ta cing thay hién dién nhimg don vj tir vung nay. Va ciing c6 thé thy dang ngir ngir thugc nhom Viét - Mudng. Dieu dé chimg to, trong lich str é thé nhing tir néi trén d& duge ghi nhan ngay & giai doan lich str Mén - Khmer. Tire 1a nhimg tir co ban néi trén, trong dé cé tit gan, cé ngudn géc Nam A 1a mot thu té kh chéi cai. Nhém Viet - Muong Ngon ngir T.Vigt__| T. Muong [ T.Ngudn | T.Arem | _T.Ruc Mn - Khmer | gin (yvn?) | Kep'/k"on! | an! kip ckip/ckin | dhonh [hap] | T. Mnéng| ranfran’) | san? tap? utp? | pasin han' [han] | T. Mang | chan{cvn'] | cop? 0D cip cin jong [jan] __| T. Ko Ho ban[ban’} | ban? pan’ pin’ pin panh [pan] _| T. Ko Ho ran[rvn') rept “rip? | brip 2ang?[?an?}_| T. Mang | Nhu vay, nhimg vi du cé trong cdc ngén ngit Vigt - Mudng/ Vietic cing nhu 6 nhanh Mén - Khmer cia ho Nam A, 5 rang, da xac nhan tir gan cla tiéng Viét hién nay 1a mot tir c6 thé dién tir giai doan rat cé xua trong lich sir ng6n ngit. Boi 18, ngudi ta cd thé tai lap lai dang thtre ban dau cia tr nay trong tiéng tién Vit - Mudng/ Vietic 1a mot song tiét hay cén song tiét voi dang thir ban dau 1a [*ckiy/ ckip]. Dang thitc tién ngén ngér nay hién dang duge luu gitr trong tiéng Ruc. Va dang thirc tién Viét - Mudng/ Vietic ndi trén da bién déi theo nhing quy luat sau day: * Ngudn tu ligu mot s6 ng6n ngir thuge nhanh Mén - Khmer: tiéng Ko Ho (Ta Van Thong, Nei 4m tiéng Ko Ho, Nxb KHXH, 2004), tiéng Mnéng (Binh Lé Thu, Tit didn Vigt - Mndng Lam, Nxb DHQG, Tp HCM, 2007), tiéng Mang (Nguyén Van Loi, Tiéng Mang, Nxb KHXH, 2009).Tir gan trong tiéng Viét... 13 - Don tiét héa 6 giai doan VMA, vi thé 4m dau don tiét xudt hién va chiu tac dong cia quy luat bién déi xd héa (sprisantation). Am gitta 6 vi tri géc ludi [*k] 6 thoi ki PVM bién déi sang giai doan VMC 1a am [y]. Tuc 1a, am dau 4m tiét & tiéng Viet cé 1a mét 4m xat gdc ludi [*y] > [y] hién nay; trong khi 6 tiéng Mudng hay tiéng Nguén, am gitta géc luoi [*k] PVM nay dugc xtrli thanh am dau [k"] hoac [z] nhu né dang cé. - Déi voi phan van tiéng Viet [1] (chit Quéc ngit hién nay 1a dn), Nguyén Tai Can da xc nhan bién déi nguyén 4m dé cé [2}] va bién déi dm cudi dé c6 {n] 6 tir giai doan PVM (ma GS goi li proto Viét - Chit) [2, 178-179, 199]. Diéu do c6 nghia dang thie van [*#p/ in] PVM > [xh] tiéng Viet hién nay la mét bién doi ngir 4m cé quy luat da duge chimg minh. 4. Két luan Voi nhig gi da trinh bay nhu 6 trén, c6 thé thay vé nghia, gan la mét tir thudc Iép tir co’ ban (basic) trong tiéng Viét, do d6 da phai xuat hién 6 giai doan PVM. Déng thoi, ca am dau va phan van déu c6 nhimg bién déi ngir am c6 quy luat tir PVM dén tiéng Viét hién nay. Trong m6t tinh trang nhu thé, kh6ng con nghi ngo gi nita, tir tiéng Viét [yvh?] (chit Quéc ngit cua tiéng Viét hign nay viét la gan) phai dugc tai lap la [*4kip/ ckip] 6 giai doan PVM. Do 46 gan la tir tiéng Viét thuan géc Nam A. Vi vay, trong danh sach nhiing tir géc Han duge xép vao lop Han - Viét Viét héa (VSV) ma Vuong Luc xéc lap, rat €6 thé con cé nhimg truong hop thuan gdc Nam A gidng nhu truéng hgp tir gan. Cho nén, danh sach tir gdc Han duge goi la VSV can phai duge xem xét lai trong sy phan tich nhimg quy luat bién déi ngit 4m thuan Viét ma gidi Viet ngit hoc da nghién cir va xde dinh trong nhing nam gan day. Diéu dé ciing cé nghia, hién nay ching ta da c6 dui diéu kién dé phan tich lai nhimg tir g6c Han duge Vuong Luc phan loai trong hai lép OSV va VSV qua viéc phan tich déng thoi gitta ngit Am lich sir tiéng Han (4m van hoc) trong sy so sénh v6i ngir 4m lich str thuan Viét. TAI LIEU THAM KHAO 1, Nguyén Tai Can, Ngudn gdc va qué trinh hinh thanh cach doc Hén Viét, Nxb DH&THCN, H., 1979; Tai ban Nxb DHQG, H., 2000, 354 tr. 2. Nguyén Tai Can, Gido trinh lich sir ngit dm tiéng Viét (So thao), Nxb GD, H., 1995, 348 tr. 3. Nguyén Tai Can, Tint phan ky) lich ste 12 thé ky ctia tiéng Viet, Tie Ng6n ngit, Sé 6, 1998. 4, Tran Tri Doi, Dec diém xa hdi ctia Lich sie tiéng Viét, T/e Van hod Nghé thuat, S6 9, 2000.14 Ngén ngir s6 9 nim 2016 5. Tran Tri Doi, Gido arinh Lich ste tiéng Viét (so thio), Nxb DHQG HN, 2005, 268 tr, tai ban 2007, 272 tr. 6. Trin Tri Dai, Gido trinh lich ste tiéng Viét, Nxb GDVN, H., 2011. 7. Tran Tri Doi, M6t vai van dé nghién ctru so sénh lich sie nhém ngén ngit Viét - Muéng, Nxb DHQG HN, 201 1a, 375 tr. 8. Tran Tri Dai - M. Ferlus, Arem - French/ English - Vietnamese A preliminary Lexicon, Fifth ICAL, The ANU at Canberra, Septembre 4-5/ 2013, 49 pp. 9. Tran Tri Doi (2015), Hién negng tac héa (stopization) dm déu trong lich sie tiéng Viét, Tic Ng6n ngit, Sé 5, 2016. 10. Tran Tri Doi (2015a), Gop thém ¥ kién vé swe twong img gitta van *[U], *[O] voi [AW/AW] va [AW] trong ngit dm lich sie tiéng Viét, Tle KHXHE&NV (Vietnam Social Sciences and Humanities), Sé 1, 2015. . Nguyén Thién Gidp, M6r gidi thovét vé tit thudn Viét, The Ngon ngit, $6 12, 2015. 12. M. Ferlus, Lexique Thavung - Francais, Cahiers de Linguistique - Asie orientale 'N°S, Mars 1979. 13. M. Ferlus, Sve bién hod ctia cde dm tdc giita (obstruentes médiales) trong tiéng Viét, Tle Ng6n ngit, $6 2, 1981. 14, M. Ferlus, Quelques particularités du Cudi Chéim, une langue Viet - Micong du Nghé An (Viétnam), Neuviémes journées de linguistique de l'Asie Orientale, CRLAO (CNRS - EHESS), 5-6 mai 1994, Paris, 4p. 15, AN.SSSR, Jazwk micong, Nxb Khoa hoc, Maxcova, 1987 (tiéng Nga). 16. A.G. Haudricourt (1953), Vi tri ctia tiéng Viét trong cdc ngén ngit Nam A, Tie Ngén ngir, S6 1, 1991. 17. A. G. Haudricourt (1954), Vé nguén géc céic thanh cia tiéng Viét, Tle Ng6n ngit, S61, 1991. 18. A. G. Haudricourt (1966), Gidi han va ndi két ciia ngén ngit Nam A 6 Dong Bac, Tie Ngon ngir, S61, 1991. : 19. A. G. Haudricourt, Problémes de phonologie diachronique, CNRS Paris, 392p, 1972. 20. Nguyén Van Khang (chit bién), Tir dién Muong - Viét, Nxb Van hod dan.sdc, 555 tr, 2002. 21. Nguyén Van Khang, Tir ngoai lai trong tiéng Viet, Nxb GD, 2007. 2 8 . Binh Nguyén Léc, Ngudn géc Ma Lai ciia dén téc Vigt Nam, Bach Béc xuat ban, Sai Gon, 1971, 896 tr.Tir gan trong tiéng Viét... 15 23. H6 Lé, Tit Nam A trong tiéng Viét, trong Tiéng Viét va cdc ngon ngit dan t6c 6 phia Nam, Nxb KHXH, H., 1992, tr 65 - 110. 24. Vuong Lyc, Hin Vigt ngit nghién citu (5% fet 18 Bt FE), Hoc bao Linh Nam, 1948 (tiéng Trung). 25. Vuong Lue, Long tring tinh dliéu trai van tdp, Trang Hoa thur cuc, 1982 (tiéng Trung). 26. H. Maspéro, Etude sur la phonétique historique de la langue annamite: Le s initiales, BEFEO, XII, n°1, pp 1-127, 1912. 2 a Ky Quang Muu, Cain cit dé nguedi Viet tao ra tie ghép Han Viet méi, Tie Ng6n ngit, S6é 7, 2007, tr 24-30. 28. Vi Dire Nghigu, Luge khdo lich sit tir vung tiéng Viét, Nxb GDVN, H., 2011. 2 83 8 Neuyén Phi: Phong - Trin Tri Doi - M. Ferlus, Lexique Viemamien - Ruc - Francais, Universite de Paris VII, 1988, 93p. 30. Nguyén Phit Phong, Le parler Nguén, Université Paris 7 xuat ban, 1997. 31. Pham Hong Quy, Lich ste phién dich giita Trung Quoc va Viét Nam, trong Thue dung Han Viét hé dich k¥thudt, Dong Nam A nghién ciru tring thu, Dan t6c xudt ban xa, Nam Ninh, 2005, tr 1-18 (tiéng Trung). 32. J. L. Taberd, Dictionarium Annamitico-Latinum, Serampore, 1838. 33. Nguyén Van Tu, Tir va vin tir tiéng Viét hién dai, Nxb DH&THCN, H., 1976. 34. Dam Tri Tir, Ban vé anh huing cia ngit dm tiéng Han déi voi ngit dm tiéng Viét, Hoc bao vién Ngoai ngit quan giai phong, S6 2, quyén 21, 1998 (tiéng Trung). 35. Phan Ng6 Van, Lich ste dm van hoc tiéng Han, Nxb Gido duc Thuong Hai, 2000- (tiéng Trung),