Erazm z Rotterdamu Pochwala głupoty

I Dane biograficzne Erazma z Rotterdamu (prawdziwe imię i nazwisko Erasmus

Rogerii): urodził się w 1469 r. (źródła podają też inne daty) w Rotterdamie (Holandia),
zmarł w 1536 r w Bazylei (Szwajcaria). Był czołowym humanistą epoki XVI-
wiecznego Odrodzenia/renesansu, utalentowanym pisarzem, uczonym, pedagogiem i
wielkim moralistą

1. Tło kulturowo-historyczne dla życia i twórczości myśliciela

a) charakterystyka Odrodzenia: opozycja względem średniowiecza, uwydatnianie

elementów świeckich, racjonalistycznych, poszanowanie godności człowieka
(humanizm – istotny element kultury renesansowej), odejście od metafizyki i
symboliki średniowiecznej, subiektywny stosunek do sfery życia religijnego
(koncepcja Jakuba Burcghardta). Propozycja nowego widzenia epoki na przełomie
XIX i XX wieku: wg historyków kultury i historyków sztuki renesans wyrósł z
mistycyzmu średniowiecznego (potrzeba oczyszczenia duszy i odrodzenia moralnego).
Przeobrażenia społeczne: rozwój przemysłu i handlu, pojawienie się klasy
mieszczańskiej, zaczątki nauki o człowieku i przyrodzie, opartej na doświadczeniu.

2. Pobyt w klasztorze (1488-1493) jako ważny etap dojrzewana duchowego i

artystycznego (pisał wiersze łacińskie (tzw. bukoliki), traktaty programowe, z wielkim
zainteresowaniem studiował pisma łacińskie, doskonaląc swój język (pisał po łacinie)

a) propozycje reformatorskie, dotyczące kościoła i życia społecznego

b) E. z R. – zwolennik przekładu Biblii na języki narodowe. Był autorem przekładu

Nowego Testamentu

c) ambiwalentny stosunek do Marcina Lutra (1483-1546): Erazm z Rotterdamu, z

jednej strony popierał ewangeliczną postawę niemieckiego reformatora religijnego, z
drugiej zaś, kwestionował poglądy Lutra, m.in. na temat ludzkiej niewolnej woli (por.
dzieło Lutra O niewolnej woli, 1525)

d) Istota konfliktu z Kościołem: postulat oczyszczenia Kościoła i serca w kontekście

ruchu religijnego – „nowoczesna pobożność”. Obok religijnej pobożności ruch ten
propagował kult pracy, oszczędność oraz dyscyplinę wewnętrzną.

3. Podróże i ich znaczenie

a) pobyt w Paryżu – ważne ogniwo w dalszym rozwoju duchowym pisarza. Paryż był
wówczas ważnym ośrodkiem kulturalnym
b) podróż do Anglii – Erazm zetknął się z wybitnymi intelektualistami: Johnem
Coletem, Tomaszem Morusem, Johnem Fisherem i in., uczestniczył w polowaniach,
uprawiał jazdę konną. Najsilniej był związany z Tomaszem Morusem (More)

c) etap włoski: doktorat z teologii w Turynie (1505 r.), mieszkał najpierw w Bolonii,
potem w Wenecji, gdzie spotykał się z wybitnymi znawcami języka greckiego
(studiował grekę oraz język hebrajski), pisanie łączy ze sztuką drukarską, która
sprawiała mu wielką frajdę. Odwiedzał Padwę Rzym i Neapol

4. Twórczość Erazma z Rotterdamu

a) krytyczne wydania dzieł Arystotelesa, Cycerona, Seneki oraz ojców Kościoła, m.in.
Augustyna i Orygenesa (E. z R. jawi się jako doskonały filolog i egzegeta/interpretator
różnych tekstów

b) prace pedagogiczne (O sposobie studiów/Praktyczny przewodnik studiów, 1512;

Cyceronianin, czyli najlepszy sposób mówienia, 1528; O sposobie pisania
listów/Traktat o sporządzaniu listów, 1530 ) i in.

c) Twórczość satyryczna: krytyka stosunków politycznych, społecznych i kościelnych

(ostrość i karykaturalność spojrzenia)

5. Pochwala głupoty (1509-1511)

a) geneza utworu: był wynikiem obserwacji istniejących stosunków społecznych i

efektem doświadczenia, zdobywanego podczas licznych podróży. Powstanie koncepcji
utworu (podczas podróży z Włoch do Anglii i po nowym wydaniu Księgi przysłów,
inspirującej autora do spożytkowania wiedzy i mądrości w niej zawartej). Nazwisko
przyjaciela wybitnego intelektualisty – Tomasza Morusa (po grecku moria znaczy
głupota), z którym miał się wkrótce spotkać, nasunęło myśl o tym, by Głupota stała się
główną figurą/bohaterką/narratorem/ką przyszłego utworu.

b) satyryczno-groteskowy charakter utworu: dowcip, smak dzieła polegał na

odwróceniu wartości, na zamianie głupoty na mądrość oraz pozornej mądrości na
głupotę. Jest to satyra na głupotę ludzką

c) inspiracje starożytnością (popularny w epoce renesansowej pisarz grecki – Lukian z

Samosat). Wspólnota poglądów i pokrewieństwo typów umysłowości. W ślad za
Lukianem Erazm z Rotterdamu walczył z przerostem klerykalizmu, przesądami i
fanatyzmem religijnym (satyra na instytucje kościelne/zakony/papiestwo).
Piętnowanie przywar społecznych (krzywoprzysięstwo, pijaństwo rozpusta, kłótliwość
i wiele innych). Orientacja na kunszt pisarski Lukiana, lekkość i przejrzystość stylu
wypowiedzi, pomysłowość, dowcip, ironia i paradoks. Łączenie fantastyki z
rzeczywistością.
d) bogactwo postaci – przedstawicieli różnych stanów społecznych (władcy świeccy i
kościelni, filozofowie, studenci, biedni i bogaci, uczeni i ludzie prości
niewykształceni, starzy, młodzi etc.), ludzi i narodów

cyt.: Któż nie przyzna, że król, to ktoś, kto ma i bogactwa, i władzę. A przecież jeśli
nie ma żadnych dobrych przymiotów ducha i skoro niczego mu nie dość, to oczywista, że jest
okrutnym nędzarzem. Skoro się zatem oddał licznym występkom, to już jest szpetnym
niewolnikiem. Na taki oto sposób można by filozoficznie rzecz wywodzić i co do wszystkich
innych spraw. Ale niech to wystarczy jako przykład
(…)
Widzę ja także, że jak poszczególnym ludziom taki poszczególnym narodom a bodajże i
poszczególnym miastom przydała natura pewną – niejako zbiorową –
Filautię. Stąd to tedy pochodzi, że Anglicy przypisują sobie – prócz rzeczy innych – piękność,
talent muzyczny i doskonałe jedzenie. Szkoci chwalą się szlachectwem, królewskimi
parentelami i subtelnością dialektyczną. Francuzi za pierwszych się uważają, gdy o ogładę
idzie towarzyską. Paryżanie uważają, że zwłaszcza w chwale wiedzy teologicznej nikt na
świecie im nie dorównuje. Włosi podnoszą swą wspaniałą literaturę i wymowę, a najbardziej
błogo to już sobie tym powszechnie schlebiają, że oni tylko jedni nie są barbarzyńcami. W tej
szczęśliwości to znowu pierwsze miejsce dzierżą Rzymianie, którzy w najmilszych
marzeniach ciągle jeszcze widzą się w tamtym, starożytnym Rzymie. Wenecjan uszczęśliwia
przekonanie o dostojności ich szlachectwa. Grecy jako wynalazcy nauk puszą się
przestarzałymi trochę tytułami swoich sławnych wielkich ludzi. Turcy i wszystkie tamte
hordy prawdziwych barbarzyńców przypisują sobie zgoła chwałę prawdziwej religii i
wyśmiewają wobec tego zabobon chrześcijański. W sposób o wiele przyjemniejszy Żydzi
ciągle jeszcze wyczekują wytrwale swojego Mesjasza, a swego Mojżesza i dziś jeszcze co sił
się trzymają. Hiszpanie w sławie wojennej nikomu nie chcą ustąpić.

e) wpływ Tomasza Morusa i jego żywiołowego komizmu. Wspólnota postaw wobec

problemów życia społecznego i moralnego.

2. Kompozycja dzieła: prosta budowa, napisane w formie monologu, prowadzonego

przez Głupotę, córkę Plutosa (w mitologii greckiej bóg bogactwa). Oddzielne
sekwencje tekstu zgrabnie łączą się w całość kompozycyjną.

Zadanie domowe:

Proszę wybrać jeden dłuższy fragment dzieła (w formie cytatu) i pisemnie go

skomentować.