Η Οργάνωση Και Χρήση Του Χώρου Στην Εποχή Του Χαλκού Στο Αιγαίο Σ. Τριανταφύλλου ΑΠΘ

ΑΠΡ 202:
Οργάνωση και χρήση του χώρου στο Αιγαίο
ΑΠΘ
Σ. Τριανταφύλλου
Μάθημα 1
2011
Οργάνωση και χρήση του χώρου
Η έννοια του χώρου διττή:
Φυσικός χώρος = στοιχεία της φύσης – Θετικές επιστήμες:

Φυσική γεωγραφία, οικολογία
Ανθρωπογενής χώρος = χαρακτηριστικά στο χώρο που
καθορίζονται από την ανθρώπινη δράση – Ανθρωπιστικές
επιστήμες: Ανθρωπολογία, Αρχαιολογία, Ιστορία
Οργάνωση και χρήση του χώρου
Ιστορική Γεωγραφία
Αναδόμηση του φυσικού περιβάλλοντος στην προϊστορία με

στόχο τη διερεύνηση των σχέσεων ανάμεσα στα
περιβαλλοντικά στοιχεία και στις ανθρώπινες εγκαταστάσεις
Μελέτη μορφής και λειτουργίας των ανθρώπινων
εγκαταστάσεων
Οικολογική και οικιστική

αρχαιολογία
Άρθρο σταθμός των Steward & Setzler (1938) –

ανθρωπολόγοι:
Στροφή από την τεχνοτροπική ανάλυση των τεχνουργημάτων στην

εξέταση των δεδομένων που σχετίζονται με αλλαγές στη
διαβίωση, την επίδραση του περιβάλλοντος, το μέγεθος του
πληθυσμού, τη διάταξη των οικισμών κλπ
Οικιστική αρχαιολογία
εισαγάγει ο G. Wiley:
Prehistoric settlement patterns in the Virú valley, Peru (1953)
Έρευνα για τη διάταξη των οικισμών

σε μια μικρή παραλιακή πεδιάδα του
Περού
Μεταφορά του ενδιαφέροντος από τη

σχέση ανθρώπινων ομάδων και φυσικού
περιβάλλοντος (οικολογική
αρχαιολογία) στη συνεξέταση
κοινωνικών, πολιτισμικών και
οικονομικών παραγόντων στη διάταξη
των οικισμών π.χ. επίπεδο τεχνολογίας
εισαγάγει ο G. Wiley:
Prehistoric settlement patterns in the Virú valley, Peru (1953)
Πέρα από τη διάταξη των οικισμών

συνεξετάστηκαν όλες οι σύγχρονες
θέσεις – νεκροταφεία, θέσεις
κατοίκησης, ανάκτορα, ναοί, οχυρά,
αρδευτικά κέντρα
Έμφαση στην κατανόηση των

μεταβολών στα αρχαιολογικά τεκμήρια
με βάση τις εσωτερικές μεταβολές και
όχι με βάση την επίδραση εξωγενών
παραγόντων – διάχυση, μετανάστευση
βασικός σκοπός: ερμηνεία κοινωνικών αλλαγών σε εκτενείς
περιοχές για μεγάλο εύρος χρόνου
Δεν ευνοούνται οι μελέτες ενός μόνο οικισμού

Εκτενείς έρευνες επιφάνειας
Μελέτη διαφορετικών επιπέδων ιεραρχίας:
9 μεμονωμένες κατασκευές = οικογενειακή οργάνωση
9 οικισμοί – κοινοτική οργάνωση
9 κατανομές στο χώρο = εμπορικά δίκτυα, διοίκηση κλπ
Απόρριψη του οικολογικού ντετερμινισμού
Νέα Αρχαιολογία και χώρος

Αρχαιολογία του χώρου (spatial archaeology)
δεκαετία ’70 από D. Clarke
Στόχος: Η διερεύνηση των σχέσεων των αντικειμένων και των
αρχαιολογικών θέσεων στο χώρο
Τα επίπεδα ιεραρχίας για τη μελέτη του χώρου ορίζονται
σύμφωνα με τα εξής στοιχεία:
9 Μικρο-επίπεδο (micro-level)
9 Μεσο-επίπεδο (semi-micro-level)
9 Μακρο-επίπεδο (macro-level)
Εργαλεία μελέτης:
9 Στατιστικές τεχνικές
9 Εθνογραφικά παράλληλα
Με αφορμή τη «Νέα Αρχαιολογία» – μέσα
στη δεκαετία του ’70
Έμφαση στη μελέτη

ευρύτερων περιοχών # μία θέση
Περιβάλλον και άνθρωπος (αρχαιολογία του περιβάλλοντος,

γεωαρχαιολογία)
Κατανομή πληθυσμών στο χώρο
Χρήση γής – εκμετάλλευση α΄υλών
Επιφανειακές έρευνες: διάταξη οικισμών σε σχέση με περιβάλλον,
φυσικές πηγές κλπ - ρόλος γεωαρχαιολογίας
Αρχαιολογία του χώρου

(spatial archaeology) εφαρμογή μοντέλου
Clarke στο Αιγαίο
από Γ. Χουρμουζιάδη
Το Νεολιθικό Διμήνι (1979) – είναι ο πρώτος που
εισαγάγει την ορολογία στην Ελληνική Αρχαιολογία
Ενδοκοινοτική χωρο-οργάνωση: η
οργάνωση και χρήση του χώρου στα όρια
του οικισμού
Διακοινοτική χωρο-οργάνωση: η
οργάνωση και χρήση του χώρου ανάμεσα
στους οικισμούς
Χωροταξική οργάνωση του χώρου στην ηπειρωτ.
Ελλάδα στην ΠΕ – Κόνσολα 1984
Μακρο-επίπεδο ή διακοινοτικό
επίπεδο: αφορά την κατανομή των
οικισμών και θέσεων στον ευρύτερο
χώρο και τις μεταξύ τους σχέσεις
Μεσο-επίπεδο ή πολεοδομικό
επίπεδο: αφορά την οργάνωση και
χρήση του χώρου μέσα στον οικισμό
Μικρο-επίπεδο: αφορά τις
αρχιτεκτονικές κατασκευές και
λειτουργίες στο επίπεδο του οίκου
Χωροταξική οργάνωση του χώρου στην ηπειρωτ.

Ελλάδα στην ΠΕ – δεκαετία ’80
Αναζητούνται χαρακτηριστικά αστικοποίησης
Δομικά χαρακτηριστικά σχετίζονται με
πολυπλοκότητα οικονομικής και κοινωνικής
οργάνωσης π.χ. συστηματοποίηση γεωργικής
παραγωγής, εξειδίκευση εργασίας, διεύρυνση
εμπορικών ανταλλαγών, μηχανισμός αναδιανομής
προϊόντων, εμφάνιση κοινωνικής εξουσίας,
κοινωνική διαστρωμάτωση
Εξωτερικά ή «παράγωγα» χαρακτηριστικά
σχετίζονται με την πολεοδομική και
αρχιτεκτονική του οικισμού – πολεοδομικός
σχεδιασμός, δημόσια έργα, οικοδομική
τεχνολογία, μνημειακή αρχιτεκτονική κλπ
Οικολογικές προσεγγίσεις στο
ΝΝ Αιγαίο – δεκαετία ’80
ΜΝ Το παράδειγμα της Θεσσαλίας
ΑΝ
Halstead 1984
Η εγκατάσταση και βιωσιμότητα ενός οικισμού εξαρτώνται

από:
Γειτνίαση με φυσικούς πόρους, οδικά δίκτυα, παροχή
νερού, προστασία π.χ. διαθεσιμότητα αρόσιμης γης,
βοσκοτόπων, εδαφών με υγρασία
Μοντέλο του πλησιέστερου γείτονα (nearest neighbor):
δυνατότητα μακροβιότητας ενός οικισμού ανάλογα με τον
τρόπο συμβίωσης ή ανταγωνιστικότητας με κοντινούς
οικισμούς σε οικονομικό αλλά και κοινωνικό επίπεδο
Halstead 1984: Strategies for Survival

Οικολογικές
προσεγγίσεις στο Αιγαίο –
δεκαετία ’80
Το παράδειγμα των Χανίων
Moody 1987
Ρόλος περιβαλλοντικών και κοινωνικών παραγόντων στην

οριοθέτηση οικισμών στο χώρο
Καθορισμός οικισμών σε σχέση με τοπογραφικά
χαρακτηριστικά π.χ. απόσταση από παραλία, κλίση εδάφους,
προσανατολισμός, εγγύτητα με πηγές νερού, υψόμετρο, γεωλογία
Μοντέλο το πλησιέστερου γείτονα (nearest neighbor): μαζί με
περιβαλλοντικούς, οικονομικοί και κοινωνικοί παράγοντες
καθορίζουν επιλογή και μακροβιότητα θέσεων
Μετα-διαδικαστική αρχαιολογία – δεκαετίες ’80-’90:
Έμφαση στο τοπίο – αρχαιολογία του τοπίου – φαινομενολογία του

τοπίου (Tilley 1994)
Οικισμός σε συνάφεια με τα στοιχεία που τον περιβάλλουν – κάποια
με συμβολική σημασία
O δομημένος χώρος δεν αντιμετωπίζεται στατικά αλλά σε σχέση με το
ενεργό άτομο τις αντιλήψεις του, τη συλλογική και ατομική ταυτότητα –
ο κάθε άνθρωπος, ανάλογα με τις μνήμες του, τις αισθητηριακές και
συναισθηματικές του εμπειρίες και γνώσεις εκλαμβάνει διαφορετικά το
χώρο και τα στοιχεία του
Πώς αντιλαμβανόμαστε την πλατεία;
Χώρος δημόσιων συναθροίσεων
(εμπορικές, θρησκευτικές, πολιτικές, οικονομικές επαφές)
Παράδειγμα από το Αιγαίο:
Τούμπα # επίπεδος οικισμός -

Νεολιθική
Τούμπα = Ορατή στο χώρο
Οικοδομικά υλικά λιγότερο φθαρτά
Πυκνή και οργανωμένη εσωτερική κατοίκηση
Κατακόρυφη ανάπτυξη της οικοδόμησης
Επιμονή χρήσης του χώρου για μεγάλη διάρκεια
Παράδειγμα από το Αιγαίο:
Νεολιθική Τούμπα # επίπεδος

οικισμός -
Επίπεδος οικισμός = δύσκολο να εντοπιστεί

Φθαρτά οικοδομικά υλικά - υπόσκαφα
Αραιή κατοίκηση αλλά κοινοτικά έργα π.χ. Τάφροι – ο οικιστικός
χώρος εναλλάσσεται με τον παραγωγικό επίσης τάφροι ως χώρος
εναπόθεσης των νεκρών στη Νεολιθική Μακεδονία
Η περίπτωση του ΜΝ Σέσκλου:

Ακρόπολη συνύπαρξη τούμπας και εκτεταμένου
Πόλη οικισμού
«Πόλη», μέγεθος οικισμού 100

στρέμματα – αρχική υπόθεση πληθυσμού
3-4,000 άτομα
Ταυτόχρονη παρουσία «ακρόπολης»
τούμπας
Αντανακλώνται πιθανόν κοινωνικές

ανισότητες ήδη από τη ΜΝ – λείπουν τα
βιο-αρχαιολογικά κατάλοιπα
ΥΕΧ Τούμπα Θεσσαλονίκης
Σχηματισμός τούμπας :
με τους αλλεπάλληλους τοίχους - λίθινα θεμέλια και πλινθόκτιστη
ανωδομή- των διαδοχικών φάσεων των σπιτιών - έμφαση στον ίδιο
χώρο κατοίκησης για πολλά χρόνια:
σύνδεση με το παρελθόν και τους προγόνους
Περιμετρικοί περίβολοι: άνδηρα, αμυντικοί (;), συμβολικοί:
κινητοποιούν μεγάλο εργατικό δυναμικό για την κατασκευή τους
Άσσηρος:
περιμετρικός περίβολος
Τούμπα: κιβωτιόσχημος περίβολος –

σχηματισμός με πλινθόκτιστα «κιβώτια» - στο
πρανές και δρόμος περ. 1500-1050π.Χ.
Το/ε-ίχος, περίβολος = οριοθέτηση χώρου

Τείχος Βερολίνου
Σινικό τείχος
Ακρωτήριο Ταίναρο (Μάνη): φράχτες
Βρετανική εξοχή: φράχτες στο τοπίο

Αρχαιολογία του τοπίου
Το παράδειγμα της Κνωσού
Γιούχτας
Το «ανάκτορο» σε σχέση με
το ιερό κορυφής του Γιούχτα
Αρχαιολογία του τοπίου

Τα ιερά κορυφής στην παλαιοανακτορική Κρήτη
Σημαντικό στοιχείο για τα ιερά

κορυφής να εποπτεύουν μεγάλη
περιοχή με οικισμούς και όχι τόσο
να βρίσκονται στο υψηλότερο
σημείο = έμφαση στην οπτική
επαφή και το πεδίο εποπτείας των
ιερών κορυφής (Peatfield 1984,
1994)
Τοπίο και μνήμη
Long barrows, Αγγλία – 3650 π.Χ

West Kennet
Long house
Σύμφωνα με Bradley 1998, από την σκόπιμη

«αποσύνθεση»-κατάρρευση του long house
προέκυψε το long barrow –μετατροπή των
σπιτιών για τους ζωντανούς σε χώρους για τους
νεκρούς
Τοπίο και μνήμη: Stonehenge – συμβολικά

στοιχεία
Σχέση του μνημείου με θέση
ήλιου
Κέντρο τελετών από πολλές
κοινότητες ή/και χώρος
τελετών μέλη μίας κοινότητας
ανακατασκευή ταφικού περιβόλου Α: μετατρέπεται σε
μνημείο προγονολατρείας στην ΥΕ ΙΙΙΒ
Κατασκευή αναλημματικού τοίχου γύρω από τον περίβολο

Κατασκευή νέου περιβόλου
Επανεγκατάσταση των ταφικών στηλών
Άμεση εποπτεία και κατεύθυνση του επισκέπτη από την
πύλη των Λεόντων
Επιφανειακές έρευνες πεδίου:
Δεκαετία ΄60: Minnesota Messenia Expedition

- McDonald και Rapp (1972) -
Εκτενής επιφανειακή έρευνα
Ανασκαφή
Ανασύσταση αρχαίου περιβάλλοντος
Μελέτη αρχαιολογικών ευρημάτων σε σχέση με α’ ύλες
Εθνογραφική έρευνα
Μελέτη αρχείων από Μυκηναϊκά έως σήμερα
Βασικά κριτήρια αναγνώρισης

θέσεων όπου ακολουθεί ολική
δειγματοληψία:
Πυκνότητα τεχνουργημάτων
Δυνατότητα διάκρισης θέσεων
με σαφή όρια (?)
Συνάφεια ανάμεσα σε θέσεις
Ορατότητα στοιχείων στο
χώρο π.χ. αρχιτεκτονικά, τάφοι
κλπ
Εντατικό περπάτημα σε «διαδρόμους»

Επιφανειακές έρευνες πεδίου:-
Δειγματοληψία θέσης
Α. Πυκνότητα τεχνουργημάτων σε
περιοχές εκτός θέσεων/100 μ2
Β. Πυκνότητα τεχνουργημάτων σε
θέσεις / 100 μ2
Επιφανειακές έρευνες πεδίου

– Στοιχεία καταγραφής
Ορατότητα
Έδαφος
Καλλιέργειες, χρήση γης
Στοιχεία στον χώρο αρχαία και
σύγχρονα
Διαμορφώσεις σε φυσικό βράχο
Υπολογισμός δημογραφικών παραμέτρων μιας περιοχής σε

συγκεκριμένες περιόδους ή σε μεγάλο χρονολογικό εύρος
Διαφοροποιήσεις στην κατανομή πληθυσμού χωρικά
Ανασύσταση της χρήσης του εδάφους, καλλιεργειών
Συνεξέταση δημογραφικών παραμέτρων και ζώνης εκμετάλλευσης –
το πληθυσμιακό φορτίο που μπορεί να επιβιώσει σε συγκεκριμένες
περιοχές σύμφωνα με καλλιέργειες, βοσκοτόπια, προμήθεια α΄ υλών
Επιφανειακές έρευνες πεδίου

έκρηξη στις δεκαετίες ’70 & ’80:
Εντατικές # εκτενείς επιφανειακές – Επιλεκτική # ολική συλλογή

τεχνουργημάτων
Συνοδεύονται με εντατική γεωαρχαιολογική έρευνα
Συνοδεύονται με εθνογραφική έρευνα, μελέτη αρχείων, περιηγητών κλπ
Χρήση Γεωγραφικού Συστήματος Πληροφοριών (GIS)
Επιφανειακές έρευνες στο Αιγαίο
(νησιά και Κρήτη) – δεκαετία ’70
Διεπιστημονικό Αρχαιολογικό Πρόγραμμα της Μήλου (Renfrew

& Wagstaff 1982)
Επιφανειακή έρευνα Αγιοφάραγγου, νότια-κεντρική Κρήτη
(Blackman & Branigan 1977): μελέτες για γεωλογία, εδαφολογία,
υδρλογία σε σχέση με στρατηγικές επιβίωσης – διάταξη οικισμών
& περιβαλλοντικοί παράγοντες
Επιφανειακή έρευνα στο οροπέδιο Λασιθίου (Watrous 1982)
Αρχαιολογικό Πρόγραμμα Χανίων, ξεκινάει 1978 (Moody 1987)
Επιφανειακές έρευνες στο Αιγαίο

(νησιά και Κρήτη) – δεκαετία ’80
κυρίως Κέα, Νάξο, Κρήτη
Επιφανειακή έρευνα Κέας: στα Βόρεια του νησιού (Cherry,

Davis, Mantzourani 1991)
Επιφανειακή έρευνα Νάξου: στα ΒΔ του νησιού (Erard-Cerceau,
Fotou, Psichyios, Treuil 1991)
Κρήτη: Βρόκαστρο, Καβούσι – ανατ. Κρήτη, Μάλια, πεδιάδα
Μεσαράς, Σφακιά
Επιφανειακές έρευνες στο Αιγαίο (νησιά και
Κρήτη)– δεκαετία ’90
Λέσβο, Άνδρο, Κύθνο, Μύκονο, Αμοργό αλλά και Δωδεκάνησα

Στην Κρήτη: Ζίρο, ενδοχώρα ανατ. Κρήτη, στα Γουρνιά, στον
ισθμό Ιεράπετρας, Καλοί Λιμένες – νότια κεντρική Κρήτη, στην
κοιλάδα Αγ. Βασιλείου - νότιο Ρέθυμνο, Σητεία – ανατ. Κρήτη
αλλά και στη Γαύδο
Kythera Island Project (KIP)

http://www.ucl.ac.uk/kip/survey.php
Κύθηρα στο σταυροδρόμι εμπορικών

δικτύων και επαφών – θέση κλειδί στη
διαδρομή Κρήτης-ηπειρ. Ελλάδας
100 χλμ2 - 36% του νησιού (1998-2001)
Εντατικό περπάτημα σε 43 χλμ2 – 15%
Πολυπληθής ομάδα ειδικών
Εφαρμογή GIS
Επιλεκτικό «σκούπισμα» συλλογή
τεχνουργημάτων για μελέτη
Παράλληλη εθνογραφική μελέτη
(σύγχρονοι αγγειοπλάστες) και μελέτη
αρχείων (Βενετσιάνικα)
Kythera Island Project (KIP)
Αύξηση θέσεων στην ΠΕ ΙΙ και Νεοανακτορική περίοδο (έκρηξη

πληθυσμού)
στη Νεοανακτορική: εκτός από Καστρί – αστικό κέντρο -
αποικίζονται καινούρια περιβάλλοντα – εμφάνιση αγροικιών
Kythera Island Project (KIP):

Άνδηρα καλλιέργειας (agricultural terraces)
9 38% της περιοχής που ερευνήθηκε

καλύπτεται από άνδηρα καλλιέργειας τα
οποία κάλυψαν. και επομένως, διατήρησαν
τα αρχαιολογικά κατάλοιπα
9 Άνδηρα καλλιέργειας με περισσότερες από μία φάσεις κατασκευής

επιδρούν στα εξής:
9 διαμόρφωση τοπίου –
9 υδρολογία νησιού – διαχείριση του νερού
9 χρήση γης – διαχείριση του εδάφους
9 ορατότητα αρχαιολογικών θέσεων
Άνδηρα καλλιέργειας (agricultural terraces)
Σημαντικές πληροφορίες για τη
χρήση γης στην επχ του Χαλκού:
Καλλιέργεια σε άνδηρα από

πρώιμη 2η χιλιετία π.Χ. (2700-
2200) – πλαγιές
Άνδηρα κατασκευασμένα
κάθετα σε κοίτες εφήμερων
χειμάρρων
Πλούσια σε οργανικές ύλες
εδάφη – ανθρωπογενώς
εμπλουτισμένα με κοπριά
Παρόμοια άνδηρα στην ΜΕΧ
και ΥΕΧ στη Ψείρα, Ανατ. Κρήτη

Σύγχρονα άνδηρα καλλιέργειας (agricultural terraces)
Κύθηρα Κρήτη
Σύγχρονα άνδηρα καλλιέργειας (agricultural terraces)
Κέα
Ν Αμερική
Χοιρόμανδρες, κάτω Ζάκρου

http://www.hydriaproject.net/en/cases/crete/zakros/water_works.html
Στη Νεοανακτορική περίοδο

(1750-1450 π.Χ.): Σύστημα
διαχείρισης βρόχινου νερού
(27 μ. μήκος) και κατασκευής
ανδήρων για καλλιέργεια
Χοιρόμανδρες, κάτω Ζάκρου
http://www.hydriaproject.net/en/cases/crete/zakros/water_works.html
Διαχείριση του νερού με

σκοπό την ύδρευση
καλλιεργήσιμης γής στα άνδηρα
Η ακρόπολη του Γλα και τα

αποστραγγιστικά έργα της
Κωπαΐδας Το μυκηναϊκό τοπίο:
τοπίο
οργάνωση των δραστηριοτήτων
για την χρήση του μη
κατοικημένου χώρου μέσω
κατασκευών
Δρόμοι: Μυκήνες-Μπερμπάτι
Γέφυρες π.χ. οδογέφυρα Καζάρμας: μεγαλιθική κατασκευή για την
διέλευση οχημάτων από ρέμα
Λιμάνια π.χ. Ρωμανός Πύλου
Αποστραγγιστικά έργα: Κωπαϊδα
Αντιπλημμυρικά φράγματα π.χ. φράγμα και κανάλι Τίρυνθας για την
μετακίνηση και παροχέτευση υδάτων ποταμού
Αμυντικά έργα π.χ. τείχος ισθμού Κορίνθου
Η ακρόπολη του Γλα και τα
αποστραγγιστικά έργα Κωπαΐδας
Αποθηκευτικά αγγεία για 2,000 τόνους

Καλλιεργήσιμη γη: 20,000 εκτάρια
Δρόμοι Αργολίδας
Δρόμοι Αργολίδας
Οδογέφυρες
Δρόμος Μυκήνες-Μπερμπάτι
Καζάρμα
Τίρυνθα:
φράγμα με σκοπό να
ανακατευθύνει την κοίτη
ποταμού για αποφυγή
πλημμύρας στην
πεδιάδα γύρω από την
ακρόπολη
Ρωμανός: το λιμάνι της Πύλου
Πύλο
ς
Ρωμανός
Δημιουργία λιμανιού και

ανακατεύθυνση ποταμού σε λίμνη
ώστε να δημιουργεί σταθερή ροή
νερού για να μην «κλείσει» η
είσοδος του λιμανιού με άμμο
Αρχαιολογία του νοικοκυριού
(household archaeology)
Οι επιμέρους κοινωνικές ενότητες

που απαρτίζουν τον οικισμό
Δεν είναι εύκολα παρατηρήσιμο μέγεθος

Δεν είναι απαραίτητο ένα νοικοκυριό ως
οικογενειακή μονάδα ή διευρυμένη οικογένεια
να ταυτίζεται με ένα οίκημα

Η κάτοψη της οικιστικής μονάδας όπου
συνεξετάζονται στοιχεία επικοινωνίας των
χώρων, πρόσβασης, κόστους κατασκευής:
Έκταση δαπέδου
Στεγασμένος # αστέγαστο χώρο
Τοίχοι ως στοιχεία που ορίζουν το χώρο και περι-ορίζουν την
κίνηση
Διαμόρφωση εισόδου: που καλωσορίζει τον επισκέπτη
Διαμόρφωση μεταβατικών χώρων που λειτουργούν στη σύνδεση
δωματίων
Ανοιχτοί/δημόσιοι χώροι # κλειστοί/ιδιωτικοί
Παράδειγμα b: δεν υπάρχουν μεταβατικοί

χώροι = χαμηλό κόστος, επικοινωνία μεταξύ των
χώρων
Παράδειγμα c: μεταβατικός χώρος στο κέντρο
= μεγαλύτερο κόστος, 3 πόρτες/δωμάτιο – όμως,
μεγαλύτερη ευελιξία στη διαμόρφωση ιδιωτικού
χώρου και στην κίνηση μεταξύ των δωματίων
Παράδειγμα e: μεταβατικός χώρος που
περιτρέχει τα δωμάτια = μεγαλύτερο κόστος,
μεγαλύτερος ιδιωτικός χώρος – 1 πόρτα/δωμάτιο
Παράδειγμα g: δεν υπάρχει μεταβατικός χώρος
= χαμηλό κόστος, δεν υπάρχει ευελιξία στη
διαμόρφωση των χώρων π.χ. πρόσβαση στο δωμ 4
προϋποθέτει διάβαση από δωμ 2 & 3 ή 2 & 5

Επίσης, στην κάτοψη της οικιστικής μονάδας
εξετάζονται:
Ο τρόπος που ο επισκέπτης προσεγγίζει την είσοδο και

κατευθύνεται τους χώρους της οικιστικής μονάδας – εξοικείωση
με τους χώρους
Ο τρόπος που ο ίδιος ο κάτοικος κινείται μέσα στην οικιστική
μονάδα
Εθνογραφικά παραδείγματα: οικία στο
Ιράν
Εσωτερικοί χώροι που όλοι έχουν

πρόσβαση σε ανοιχτή αυλή – μεταβατικό
χώρος
Εξειδικευμένοι χώροι αποθήκευσης
Συνυπάρχουν χώροι καθημερινής
χρήσης και παρασκευής τροφής

Εθνογραφικά παραδείγματα: οικία
στο Νεπάλ
Η οικία βλέπει σε δρόμο

Αυλές-ανοιχτοί χώροι μπροστά και
πίσω από την οικία
Μεταβατικός χώρος (1) που
διαχωρίζει οικία από σταύλο
Μακρύς διάδρομος που διαχωρίζει
δωμάτια – γραμμική ανάπτυξη
Δωμάτιο 3 με περιορισμένη
πρόσβαση & βωμό (4) - ιερό
Παραδείγματα από το Αιγαίο: Νεολιθική
Αρχαιότερη-Μέση Νεολιθική
Εστίες εντός & εκτός σπιτιών
Κοινές μαγειρικές δραστηριότητες &
κατανάλωση τροφής (κοινότητα)
Νεότερη Νεολιθική
Σπίτια «γειτονιές» με κοινούς
υπαίθριους χώρους - κατανάλωση τροφής
στα πλαίσια της γειτονιάς και όχι της
κοινότητας (ευρύτερο νοικοκυριό)
Τελική Νεολιθική-ΠΕΧ
Εξωτερικές εστίες σε περιφραγμένους Σχηματική αποτύπωση
ανάπτυξης του νοικοκυριού
χώρους-αυλές (νοικοκυριό)
στη Νεολιθική

Παραδείγματα από το Αιγαίο:
ΠΕΧ Αρχοντικό, Πέλλας
Έμφαση στην οικογένεια-

Στενοί δρόμοι
Νησίδες μακρόστενων σπιτιών με κοινούς τοίχους
και κατασκευές που επαναλαμβάνονται σε κάθε
σπίτι
(household archaeology):
ΜΕ Ασίνη:
διαφοροποίηση μεταξύ σπιτιών πρώιμης και
όψιμης ΜΕ
ΜΕ ΙΙΙ-ΥΕ Ι
ΜΕ Ι-ΙΙ Μεγαροειδή συγκροτήματα με
Ορθογώνιες, μακρόστενες πολύπλοκες κατόψεις
κατόψεις με απλή κάτοψη Πολλοί χώροι
Λίγοι χώροι > από 1 είσοδοι
1 είσοδος Επαναλαμβάνονται χώροι >
Αυτόνομο νοικοκυριό από 1 νοικοκυριά
Περισσότερες από μία
1 πυρηνική οικογένεια οικογένειες που
χρησιμοποιούν το ίδιο
συγκρότημα

(household archaeology): Κτίριο Α - περ. 1200 π.Χ
Πλατφόρμα με Φούρνος
πλίνθους
Ερμάριο
Εστία
Ακάλυπτοι χώροι
(household archaeology): Τούμπα Θεσσαλονίκης:
Κτίριο Α: κατανομή της αποθήκευσης – φάση 4: 1200-1100 π.Χ
Αποθήκευση μεγάλης κλίμακας
Σποραδική
αποθήκευση
Απουσία
αποθήκευσης

(household archaeology):
ΥΕΧ Τούμπα Θεσσαλονίκης: Κτίριο Α
ταφές εντός οικισμού
In situ
burial
Disturbed
burial
Scattered
bones
Δημογραφική σύνθεση και κατανομή ταφών στο κτίριο Α:
διευρυμένες οικογένειες από μία σε κάθε πτέρυγα του κτιρίου ;
Νουβία Αρχαιολογία του νοικοκυριού

Επίσης, στην κάτοψη της οικιστικής
Χίος μονάδας εξετάζονται:
Προσόψεις κτιρίων
Οικοδομικά υλικά
Επιπρόσθετα διακοσμητικά
στοιχεία
Υεμένη Βενετία
(household archaeology) – Προσόψεις κτιρίων
Δωμάτια οργανωμένα σε πτέρυγες γύρω από κεντρ. Αυλή
Δυτική αυλή
Μνημειακότητα δυτικής πρόσοψης
Συγκέντρωση και κίνηση πλήθους
Κεντρική αυλή
Έλεγχος στην πρόσβαση
Κνωσός:
Δυτική αυλή και
πρόσοψη
Μνημειακότητα στην πρόσοψη της
οχύρωσης των Μυκηνών (ΥΕΙΙΙΒ-1300 π.Χ)
Μνημειακότητα
στην πρόσοψη του
Θησαυρού του «Ατρέα»
Βάση από κίονες

μονάδας εξετάζονται:
στοιχεία

(household archaeology) – Οικοδομικά υλικά
Δισπηλιό Φαιστός: παλαιό ανάκτορο,
Δυτική πρόσοψη & είσοδος
Επιμελημένη κατασκευή
π..χ ορθοστάτες από
γυψόλιθο, αναβαθμός στη
θεμελίωση από ασβεστόλιθο
Το παράδειγμα των Μυκηνών:
Στοιχεία εντός και εκτός του ανακτόρου,
πύλη των λεόντων και θησαυρός του
Ατρέα κατασκευασμένα από το ίδιο
κροκαλοπαγές υλικό τονίζεται συμβολικά
η έννοια της εξουσίας
ΝΝ Προμαχώνας, μοντέλο οικίας

μονάδας εξετάζονται:
στοιχεία
ΝΝ Κλείτος, διακοσμητικό ανωδομής
ΥΕ ΙΙΙ Πύλος, η κεντρ. αίθουσα

Κνωσός: Πομπικός διάδρομος

(household archaeology) – Παραδείγματα από το Αιγαίο:
ΠΜ Μύρτος Φούρνου Κορυφή Whitelaw 1983
Στρωματογραφική ακολουθία στην κατασκευή δωματίων –

αλληλοσυνδεόμενα δωμάτια
Αναγνώριση εσωτερικών και εξωτερικών χώρων με συνεξέταση
κινητών και σταθερών ευρημάτων
Δημογραφικές παράμετροι
Αναγνώριση παραγωγικών διαδικασιών στον οικισμό – ανεξάρτητα
νοικοκυριά
(household archaeology) – Παραδείγματα από το Αιγαίο:
ΠΕΧ Θερμή, Λέσβου Κουκά 1997
ΙV V
Ορθογωνικό σύστημα
Γραμμικό σύστημα
Τρόπος χωροθέτησης των μονάδων στο χώρο: μεταξύ τους σχέση
και σε σχέση με άξονες κυκλοφορίας.
Διάκριση σε περικεντρικό πολεοδομικό σύστημα φ. Ι-ΙII, ορθογωνικό
πολεοδομικό σύστημα φ. IV και σε γραμμικό στην φ. V
Αποτύπωση κινητών και σταθερών ευρημάτων και αναγνώριση
παραγωγικών και ειδικών δραστηριοτήτων στο χώρο
Το ανάκτορο της Πύλου και ο ρόλος των συμποσίων:

οι χώροι του «κοινού πληθυσμού» (Bendall 2004) – συνεξέταση των
χώρων με τα κινητά ευρήματα
53-92
442+
Το ανάκτορο της Πύλου και ο ρόλος των συμποσίων:
οι χώροι της αριστοκρατίας (Bendall 2004) – συνεξέταση των χώρων με
τα κινητά ευρήματα
Κατανομή μεταλλικών κυλίκων : άργυρος και ορείχαλκος μόνο στην κεντρ. αίθουσα
Περιορισμένη
πρόσβαση
Αυλή για τον πολύ κόσμο
Tι είναι τελικά ο χώρος;
Πολυεπίπεδη έννοια: Το χωράφι ως

χώρος παραγωγής αλλά και ο οίκος, ο
οικισμός = ως χώροι οικονομικής και
ιδεολογικής αναπαραγωγής όπου οι
άνθρωποι διαπραγματεύονται τις νέες
σχέσεις τους, «κατασκευάζουν» τις
ιδέες τους, τις κοινωνικές τους
πρακτικές και την ιδεολογία τους μέσα
σε ένα συγκεκριμένο φυσικό
περιβάλλον
ΑΠΡ 202:
Οργάνωση και χρήση του χώρου στο Αιγαίο
Τελική Νεολιθική-ΠΕΧ νησιά ΒΑ Αιγαίου, Τρωάδα
Οργάνωση και χρήση του χώρου στο Αιγαίο με

χρονολογική σειρά
Σχετική χρονολόγηση στην
ΥΕΧ
εποχή του Χαλκού
ΜΕΧ - βάσει κεραμικής τυπολογίας)
ΠΕΧ
Υιοθετείται τριμερές σχήμα (από
Evans): Πρώιμη-Μέση-Ύστερη
Τελική Νεολιθική Μινωική (Κρήτη) – ΠΜ-ΜΜ-ΥΜ

Κυκλαδική (Νησιά) – ΠΚ-ΜΚ-ΥΚ
Ελλαδική (ηπειρ. Ελλάδα)- ΠΕ-ΜΕ-
ΥΕ
Τι προηγήθηκε ;
Τελική Νεολιθική (μέσα 4ης χιλ π.Χ.)
Αρχαιότερη-Μέση Νεολιθική
Εστίες εντός & εκτός σπιτιών
Κοινές μαγειρικές δραστηριότητες &
κατανάλωση τροφής (κοινότητα)
Νεότερη Νεολιθική
Σπίτια «γειτονιές» με κοινούς
υπαίθριους χώρους - κατανάλωση
τροφής στα πλαίσια της γειτονιάς και όχι
της κοινότητας (ευρύτερο νοικοκυριό)
Τελική Νεολιθική-ΠΕΧ
Εξωτερικές εστίες σε περιφραγμένους Σχηματική αποτύπωση
χώρους-αυλές (νοικοκυριό) ανάπτυξης του νοικοκυριού
στη Νεολιθική
Εμφάνιση ενδοκοινοτικής
ιεραρχίας στη ΝΝ – Μέγαρα
στη Θεσσαλία
π.χ. Διμήνι-Σέσκλο με
Σέσκλο κεντρική αυλή και
Διμήνι σύστημα περιβόλων
Κατοίκηση σε σχετικά αφιλόξενα περιβάλλοντα
(marginal environment) π.χ. σπηλιές, νησιά #
εύφορες ανοιχτές πεδιάδες κοντά σε πηγές νερού
π.χ. Θεσσαλία
Μικτή οικονομία και κτηνοτροφία
Διάσπαρτοι βραχύβιοι οικισμοί
Πλεόνασμα στη γεωργία -Ανταγωνισμός μεταξύ
των νοικοκυριών
Τελική Νεολιθική (μέσα 4ης χιλ π.Χ.):
πολλά από τα στοιχεία που θεωρούνταν παραδοσιακά
χαρακτηριστικά της ΕΧ
Μεταλλοτεχνία
Δίκτυα ανταλλαγών - Ναυσιπλοΐα
Δευτερογενή προϊόντα ζώων
Ελιά, αμπέλι
Δημόσιες συναθροίσεις
Στο τέλος περιόδου εμφανίζονται ανερχόμενες ομάδες ανταγωνιστικές που θα

διαμορφώσουν την ταυτότητα τους στην ΕΧ
Ανταλλαγές-Πρόσβαση σε α’ ύλες,
υλικά και τεχνογνωσία
Οψιανός
Παράλιες θέσεις μεγάλου μεγέθους που
Μέταλλα
έπαιξαν κύριο ρόλο σε διακίνηση α’
υλών π.χ. Κεφάλα Πετράς, Σητεία,
επίσης Νίσηρος, Κέα (μέταλλα)
ΤΝ Κεφάλα Πετράς, Σητεία
Πρώτες πρώιμες ενδείξεις

επεξεργασίας χαλκού στην Κρήτη
& τεχνογνωσία μεταλλουργίας
Μεταλλουργία: σημαντικό ρόλο κατά Renfrew (1972)

στην εμφάνιση κοινωνικής πολυπλοκότητας στην ΕΧ
Αλεπότρυπα,
Πήλινα χωνευτήρια άργυρος
Παρουσία μεταλλουργίας ήδη από την ΤΝ

Σκωρίες σε παράλιες θέσεις ΤΝ
Τα αντικείμενα σπάνια σε οικισμούς αλλά μεταλλικά αντικείμενα
σε σπηλιές με ειδικό χαρακτήρα από ΤΝ π.χ. σπηλιά Κίτσου-
Αττική, Αλεπότρυπα-Ν Πελοπόννησος
Μεταλλουργία
Χάλκινα εγχειρίδια Χρυσά αντικείμενα

Χάλκινοι πελέκεις
ΝΝ/ΤΝ Ανταλλαγές-Δίκτυα
Μακρύγιαλος
Βραχιόλια από Spondylus
(από το Αιγαίο):
Επαφές Βαλκανικής με
Αιγαίο
Chaîne opératoire
ΝΝ/ΤΝ Ανταλλαγές-Δίκτυα:
Διασπορά Spondylus Gaederopus στην Ευρώπη
Ναυσιπλοΐα:
ρόλος στα δίκτυα ανταλλαγών ήδη από τη Νεολιθική
Απεικόνιση σκάφους
σε ΤΝ τείχος στο
Τελευταίες έρευνες (2010)
Στρόφιλα, Άνδρου
τοποθετούν αρχές ναυσιπλοΐας στην
Κατώτερη Παλαιολιθική σύμφωνα με
γεωλογικά στρώματα και λιθοτεχνία
(130,000 BP) – ευρήματα Κρήτης
Παρουσία ελιάς-αμπέλου:
σημαντικό ρόλο κατά Renfrew (1972)
στην πολυκαλλιέργεια στην ΕΧ
Παρουσία ελιάς από τη Νεολιθική (Δυτ. Κρήτη)

Παρουσία στεμφύλων από τη ΝΝ π.χ. Ντικιλί Τάς,
ανατ. Μακεδονία τέλος 5ης χιλ π.Χ με σκοπό την εξαγωγή
μούστου για κρασί
Επανάσταση Δευτερογενών Προϊόντων Ζώων στην

ΠΕΧ (Sherrat 1981)
H εκμετάλλευση των δευτερογενών

προϊόντων: γάλα, μαλλί, έλξη στην 4η χιλ
π.Χ.
Το άροτρο συνέβαλε στην αύξηση
παραγωγής και στήριξε εξειδικευμένους
τεχνίτες που ασχολούνταν με μέταλλα,
μάλλινα υφάσματα κλπ
Βασίστηκε κυρίως σε εργαλεία και
εικονογραφία από Εγγύς Ανατολή
Η θεωρία αυτή αμφισβητήθηκε πρόσφατα

έντονα
Επανάσταση Δευτερογενών Προϊόντων Ζώων :
τα ζωοαρχαιολογικά δεδομένα
Στοιχεία για έλξη ζώων ήδη από την

ΑΝ (7η χιλ π. Χ.) από Κνωσό
Καμπύλες θνησιμότητας από την 6η χιλ
π.Χ. από την Κνωσό συνηγορούν στη
γνώση γαλακτοκομικών προϊόντων αλλά
στην μικρή κλίμακα εκμετάλλευσης τους
Χημικές αναλύσεις λιπιδίων από αγγεία
της ΝΝ Σταυρούπολης Θεσσαλονίκης
αλλά και σταθερά ισότοπα από ανθρώπινα
οστά υποδηλώνουν την παρουσία
γαλακτοκομικών ήδη από την 6η χιλ π.Χ
Αναλύσεις λιπιδίων από αγγεία

θέσεων της ΝΝ Μακεδονίας
PALIAMBELA MAKRIYALOS STAVRΟUPOLI

Αναλύσεις λιπιδίων από αγγεία θέσεων της ΝΝ –
Ανατολία & Νότια Βαλκανική
ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗ & ΝΑ

ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΑ
ΜΑΡΜΑΡΑ
ΣΥΡΟΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Στοιχεία για την τέλεση γιορτών και δημοσίων

συναθροίσεων από τη ΝΝ/ΤΝ Νεολιθική π.χ.
ΝΝ Μακρύγιαλος, λάκκος Π

ΤΝ Φαιστός
ΤΝ Κνωσός
NN Μακρύγιαλος:
λάκκος Π
Γρήγορη ταφή οργανικών
στοιχείων και κεραμικής – δεν
έμεναν εκτεθειμένα για μεγάλο
χρονικό διάστημα
Οστά ζώων από 100-1000 τα
οποία καταναλώθηκαν – εκτός
από διάσπαρτα υπάρχουν και
τμήματα ζώων
Μαγειρικά σκεύη (οικογένεια)
Ατομικά κύπελλα για
κατανάλωση ποτού
Αγγεία σερβιρίσματος Συλλογική κατανάλωση σε
επίπεδο ευρύτερης
«περιφέρειας» ;
Κύπελλα
ΦΑΙΣΤΟΣ
ΤΝ Φαιστός
Στοιχεία που συνδέονται με

κατανάλωση τροφής και ποτού σε
χώρο που εξελίσσεται αργότερα στη
Αγγεία σερβιρίσματος Δυτική και Κεντρική αυλή αντίστοιχα
του ανακτόρου
Γιορτές και συλλογικές
συγκεντρώσεις στο λόφο της Φαιστού
– άμεση εποπτεία της εύφορης
Τελετουργικά στοιχεία πεδιάδας της Μεσαράς
To BA Αιγαίο στην επχ. του Χαλκού:
η Πρώιμη εποχή του Χαλκού
Μακεδονία
Τρωάδα &
ΒΑ Αιγαίο
Κεντρ Ελλάδα
Δυτική
Μ Ασία
Πελοπόννησος
Κυκλάδες &
Δωδεκάνησα
Κρήτη
Χαρακτηριστικά γνωρίσματα στην οργάνωση του

χώρου στο ΒΑ Αιγαίο
Μεγάλοι περίβολοι - Οχυρώσεις

Μνημειώδη μεγαροειδή οικήματα
Οργανωμένος χαρακτήρας οικισμού στην αρχιτεκτονική και
πολεοδομικό σύστημα
ΠΕΧ Τροία
H. Schliemann:
αναζήτηση ιστορικότητας των ομηρικών επών
Η ιστορία του Τρωϊκού πολέμου

Ευκατάστατος, έμπορος,
πολυταξιδεμένος
Hissarlik-Τροία (1870-1890)
Μετά το θάνατο του Schliemann συνέχισε τις ανασκαφές ο
Γερμανός αρχαιολόγος Wilhelm Dörpfeld (1893-1894)
C. Blegen, Cincinnati (1932-1938)
M. Korfmann, Tubingen (μετά το 1988-2005)
ΠΕΧ Τροία: παράλια θέση –

διαχρονική (9 φάσεις- πόλεις στο σύνολο)
ΠΕΧ ΥΕΧ
ΠΕΧ Τροία: παράλια θέση
Ο λόφος Hissarlik που ταύτισε

ο Schliemann με την ομηρική
Τροία (1870-1890)
Αλλουβιακές αποθέσεις
από γειτονικούς
ποταμούς επέδρασαν
στη μετακίνηση της
ακτογραμμής 15 χλμ
ΠΕΧ Τροία Ι-IV
Στο κέντρο της ακρόπολης: ανεξάρτητα μεγάλα μέγαρα με αυλή για

δημόσιες συναθροίσεις και τελετές
Μεγάλοι περίβολοι (σωζόμενο ύψος 3 μ) με πλίνθινους τοίχους, λίθινες
ράμπες και μνημειώδεις πύλες
Μεγάλες ποσότητες τροχήλατης κεραμικής – εισαγωγή ταχύστροφου
τροχού
Θησαυρός «Πριάμου»: αντικείμενα από εξωτικές α’ ύλες π.χ. χρυσό,
άργυρο, ήλεκτρο, ορείχαλκο, καρνεόλιο, lapis lazuli, επαφές με
Αφγανιστάν και κεντρ. Ασία
Τροία ΙΙ (2550-2300 π.Χ.)
Πέρα από την οργανωμένη
ακρόπολη αναπτύσσεται
οικισμός «εκτός των τειχών» -
κάτω Πόλη
Μέγαρο από τη φ. Τροία ΙΙ
Τροία ΙΙ (2550-2300 π.Χ.)
Τμήμα περιβόλου και λίθινη ράμπα
Τμήμα μεγάρου στην κορυφή της ακρόπολης Λίθινη ράμπα

Τροία ΙΙ: «Θησαυρός του Πριάμου»
Ευρήματα από τις ανασκαφές

Schliemann (1877 - εκτέθηκαν
στο Μ South Kensigton,
Λονδίνο)
Τροία I-IV: κεραμική 3ης χιλ. π.Χ.

Η Τροία και τα νησιά στο ΒΑ Αιγαίο
Θάσος
Λήμνος
Λέσβος
Σμύρνη
Χίος
Η Λήμνος στην Πρώιμη εποχή του

Χαλκού
Μύρινα Κουκονήσι
Πολιόχνη
Η θέση του νησιού στο
ΒΑ Αιγαίο ως
αγκυροβόλιο πλοίων
Οι κινήσεις των ανέμων το ΒΑ

Αιγαίο εποχιακά
ΠΕΧ Πολιόχνη, Λήμνος

Ανασκαφή της Ιταλικής Σχολής ξεκίνησε
1930 –
Απέναντι από την Τροία
7 φάσεις στην εποχή του Χαλκού:
9Πολιόχνη Ι (Μελανή 5000-4000 π.Χ.)

9Πολιόχνη ΙΙ (Κυανή 3800-3200 π.Χ.)
9Πολιόχνη ΙΙΙ (Πράσινη 3200-3000
π.Χ.)
9Πολιόχνη IV (Ερυθρή 3000-2600 π.Χ.)
- Τροία Ι
9Πολιόχνη V (Κίτρινη 2600-2300 π.Χ.) -
Τροία ΙΙ
9Πολιόχνη VI (Καστανή 2050-1900
π.Χ.) - Τροία V
9Πολιόχνη VII (Ιώδης 1900-1600 π.Χ.) -
Τροία VI
ΠΕΧ Πολιόχνη, Λήμνος:
οι κεραμικές φάσεις
9 Πολιόχνη Ι (Μελανή 5000-4000 π.Χ.)-
Χαλκολιθική
9 Πολιόχνη ΙΙ (Κυανή 3800-3200 π.Χ.)
9Πολιόχνη ΙΙΙ (Πράσινη 3200-3000 π.Χ.)
9 Πολιόχνη IV (Ερυθρή 3000-2600 π.Χ.) -

Τροία Ι
9 Πολιόχνη V (Κίτρινη 2600-2300 π.Χ.)

- Τροία ΙΙ

Μέγεθος οικισμού: 15,000 μ2

Υψηλός βαθμός χωροταξικής οργάνωσης
Δίκτυο λιθόστρωτων δρόμων εφοδιασμένων με σύστημα αγωγών
αποχέτευσης των ομβρίων υδάτων
Πλακόστρωτες πλατείες σε κεντρικά σημεία του οικισμού σε
ακανόνιστο σχήμα εξαιτίας της προσθετικής αρχιτεκτονικής του
οικισμού
Κοινόχρηστα πηγάδια σε πλατείες
Κοινοτικά έργα με προσεκτικό σχεδιασμό

Προσεκτικός πολεοδομικός σχεδιασμός
Οχυρωματικός λιθόκτιστος περίβολος (4,5μ ύψος)
Οργάνωση οικιών σε νησίδες ακανόνιστου μεγέθους που

κατασκευάζονται προσθετικά και προσαρμόζονται στο διαθέσιμο χώρο
– χρησιμοποιούνται οι υπάρχοντες τοίχοι:
Γύρω από έναν πυρήνα με μεγαροειδή κάτοψη
Ορθογώνια δωμάτια με χώρο που βλέπει σε λιθόστρωτη εσωτερική
αυλή
Πρόσβαση στα σπίτια από στενούς δρόμους και εσωτ. αυλές και
όχι από πλατείες
Βοηθητικοί χώροι αποθήκευσης, τροφοπαρασκευής κλπ.

Ειδικά κτίρια με έντονο κοινοτικό χαρακτήρα:
«Βουλευτήριο» : με δύο σειρές λιθόκτιστων εδράνων =
χώρος συναθροίσεων
«κοινοτική αποθήκη» - «σιταποθήκη»
«Σιταποθήκη» «Βουλευτήριο»
ΠΕΧ Πολιόχνη:
ρόλος στη μεταλλουργία και τη διακίνηση μεταλλικών
αντικειμένων στην ευρύτερη περιοχή
Θησαυροί χάλκινων
και χρυσών αντικειμένων
ως μέσο επίδειξης ?
Χωνευτήρι, μήτρα, αξίνα
ΠΕΧ Πολιόχνη:
σύμφωνα με ισοτοπικές αναλύσεις μετάλλων:
προμήθεια α’ υλών από μακρινές πηγές
Χαλκός προερχόμενος πιθανότατα από ΒΔ Ανατολία - και όχι από

Λαύριο
Ορείχαλκος (χαλκός & κασσίτερος) δεν επινοήθηκε ούτε παράχθηκε
στο Βόρειο Αιγαίο – άγνωστη προέλευση του κασσίτερου – πολύ λίγα
αντικείμενα από κασσιτερούχο χαλκό π.χ. Θερμή Λέσβου
Άργυρος εκτός Αιγαίου
ΠΕΧ Μύρινα, Λήμνος –
Μύρινα
ανασκαφές δεκαετίας ‘90 Κ ΕΠΚΑ
ΠΕΧ Μύρινα, Λήμνος
Πυκνή δόμηση στον οικισμό – επάρκεια καλλιεργήσιμης γης για

τους κατοίκους
Φυσικό λιμάνι – προστασία από βόρειους ανέμους
ΠΕΧ Μύρινα, Λήμνος
Κυκλικός σιρός
Οικισμός πιθανόν 80 στρεμμάτων που συμπίπτει χρονολογικά με πρώιμες

φάσεις Πολιόχνης (μελανή, κυανή και πράσινη)
Οικίες μερικές με μεγαροειδή κάτοψη, μικρή κυκλική αποθήκη σιτηρών –
εντατική χρήση του χώρου με κατασκευές και προσθήκες
Κατοικίες με αυλές, αποθηκευτικούς χώρους, εστίες, μαγειρικά σκεύη
Τμήμα ισχυρής κατασκευής από μεγάλους λίθους = οχυρωματικό τείχος
ΠΕΧ Κουκονήσι, Λήμνος –

Κουκονήσι ανασκαφές δεκαετίας ‘90 Ακαδημία
Αθηνών (Χ. Μπουλώτης)
Ακμάζει όταν εγκαταλείπονται η Πολιόχνη
και η Μύρινα – τέλος ΠΕΧ, μετάβαση σε
ΜΕΧ, κυρίως ΜΕΧ (τέλος 3ης χιλ-α΄μισό 2η
χιλ π.Χ)
Οικιστικοί χώροι και δρόμοι
Όρμος του Μούδρου =
από τα ασφαλέστερα φυσικά
λιμάνια του Αιγαίου
Θερμή, Λέσβου – ανασκαφές πολύ
σύντομα 1929-1933: ΠΕΧ: φ. Ι-V –
τμήμα του λόφου διαβρώθηκε από τη
θάλασσα
7 οικοδομικές φάσεις ΠΕΧ:

φάσεις Ι-V
Κάποιες φάσεις ΜΕΧ και ΥΕΧ
Θερμή, Λέσβου : Ι-V (ΠΕΧ)
Μακρόστενα σπίτια με 3-5 δωμάτια με κοινούς τοίχους

Οχυρώσεις μόνο στις φάσεις ΙΙΙ-V
Σε σύγκριση με την Τροία εμφανίζεται με σαφώς λιγότερα
στοιχεία ενδοκοινοτικής ιεραρχίας
Θερμή Ι:
Βασική μονάδα = ορθογώνιο στενόμακρο κτίσμα με κλειστό
συνήθως προς το δρόμο προθάλαμο και θάλαμο
Σταθερή σχέση μήκους-πλάτους σε όλα τα σπίτια
Κοινοί τοίχοι και κοινές επισκευές – Σύγχρονη ίδρυση
Θερμή Ι – Πολεοδομική ακολουθία = περικεντρική έως και φ. ΙΙΙΒ

Μια κεντρική ομάδα κτιρίων και περικεντρική ακτινωτά διάταξη
κτιρίων – πυκνή δόμηση
Παρουσία δρόμου που περιτρέχει την κεντρική ομάδα κτιρίων
Παρουσία πηγαδιών για ύδρευση
Θερμή Ι – Δημογραφία
Όμοια σπίτια (29) = προσχεδιασμός
Πιθανόν 7 άτομα / οικία = 203 – μισός οικισμός
ανασκαμμένος άρα 406 άτομα ολόκληρος ο πληθυσμός φάσης Ι
Θερμή Ι – Ταύτιση δραστηριοτήτων στο ενδοκοινοτικό

επίπεδο
Νηματουργία-υφαντική, κατεργασία δέρματος, οστών για
εργαλεία, ψαθοπλεκτική, ξυλουργική-ναυπηγική, λιθοτεχνία,
μεταλλοτεχνία σε περισσότερα του ενός νοικοκυριά
Τομέας Ε: μεταλλοτεχνία και άλλες δραστηριότητες &
αποθήκευση – κέντρο
Ε
Θερμή Ι – Ταύτιση δραστηριοτήτων στο ενδοκοινοτικό
επίπεδο
Κτίριο Α: κέντρο του οικισμού – προσεκτική κατασκευή
Το μόνο που έχει κεντρική εστία
Προθάλαμος που βλέπει σε ανοιχτή πλατεία
Συνεχίζει μέχρι φ. ΙΙΙΒ οπότε και περικλείεται σε τείχος
Ιδιαίτερος πολιτικο-οικονομικός χαρακτήρας του κτιρίου
Θερμή ΙΙ – Διατήρηση περικεντρικού πολεοδομικού

συστήματος
Ανοικοδόμηση όλων των κτιρίων φ. Ι από ίδιες οικογένειες
Δεν υπάρχει επέκταση του οικισμού
Νέο στοιχείο: στα Δυτικά, πύλη εισόδου με 2 τραπεζιόσχημους
πύργους
ΝΔ χώρος με μεγάλο προθάλαμο και μικρότερους χώρους –
αποθηκευτικούς
Αποθηκευτικός
χώρος
Πύλη
Θερμή ΙΙΙΑ – Διατήρηση περικεντρικού πολεοδομικού
συστήματος
Η κεντρική συνοικία περιβάλλεται από περίβολο που ενισχύεται με 4
τουλάχιστον πύργους
Εισαγωγή νέου τρόπου αποθήκευσης σε επιχρισμένους με πηλό
αποθηκευτικούς λάκκους για μακρόχρονη φύλαξη προϊόντων κυρίως
στην περιφέρεια του οικισμού
Θερμή ΙVA – Ορθογωνικό πολεοδομικό σύστημα για α΄φορά στο

Αιγαίο
Οργάνωση κτιρίων σε μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα και ανάμεσα
δρόμοι
Οργάνωση σε νησίδες και επέκταση του οικισμού = πληθυσμιακή
αύξηση ?
Μεταβολή εσωτερικής διαμόρφωσης κτιρίων: πρόδομος και κυρίως
δωμάτιο υποδιαιρούνται σε μικρότερους λειτουργικούς χώρους
Εντατικοποίηση
Ε
κατασκευής εργαλείων #
συρρίκνωση κοσμημάτων
Τομέας Ε: αδιάκοπη
μεταλλοτεχνία
Θερμή ΙVΒ – Ορθογωνικό πολεοδομικό σύστημα
Οργάνωση κτιρίων σε 4 μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα και
ανάμεσα τους κάθετοι δρόμοι πλακόστρωτοι
Παράλληλη διάταξη κτιρίων σε αντιθετικές σειρές – πυκνότατη
δόμηση – 147 άτομα/οικοδομικό τετράγωνο = 735 στο
ανασκαμμένο
Η πρώτη ορθογωνική διάταξη στο Αιγαίο -

Αλλαγή στις αποθηκευτικές πρακτικές: αντικατάσταση
αποθηκευτικών λάκκων από χτιστές πήλινες λεκάνες, πιθάρια και
γωνιές επιστρωμένες με άμμο και αμμοχάλικο
Αυστηρότερη κατανομή των λειτουργιών στα σπίτια
Αποθηκευτικοί χώροι στο πίσω μέρος των σπιτιών
Ομοιογενής αποθηκευτική δυναμική
Μεταλλοτεχνία: μεγαλύτερη ποικιλία τύπων: βελόνια, ξίφη, αιχμή
λόγχης κυκλαδικού τύπου, περόνες, τρυπάνια, πελέκεις, ένας «θησαυρός»
εργαλείων
Υψηλή περιεκτικότητα αντικειμένων σε κασσίτερο όπως σε
«θησαυρούς» από Πολιόχνη και Τροία – όχι μόνο λειτουργικά αλλά και
πολύτιμα αντικείμενα
«Συνοικία του μεταλλουργού»
Θερμή V – Γραμμικό πολεοδομικό σύστημα
Πέντε ανισομεγέθη οικοδομικά τετράγωνα που διατηρούν μόνο

προσανατολισμό παλιών
Χάραξη οδικής αρτηρίας ΒΑ-ΝΑ
Θερμή V – Γραμμικό πολεοδομικό σύστημα
Γραμμική πολεοδομική διάταξη
Παρουσία πλατείας
Μεγαροειδή κτίσματα αλλά και 1/2/3χωρα
Οικία (Θ1) που ξεχωρίζει με προθάλαμο, κυρίως χώρο και 2 ακόμη
Πληθυσμός υπολογίζεται στα 400 άτομα στο ανασκαμμένο τμήμα –
συνολικός 1200 άτομα – έκταση οικισμού 1,5 εκτάριο
Αμυντικό τείχος στο οποίο

προτάσσονται 2-3 περίβολοι
Θ1
Δύο πύλες: Δυτικά και Νότια
Δυτική πύλη με πύργο
Θερμή = αναπτυσσόμενο πρωτο-αστικό κέντρο
Υψηλό οικονομικό επίπεδο στη φ. IVB και V με εξωτερικές επαφές

με Κυκλάδες και περιοχή ΒΑ Αιγαίου και Τρωάδα
Πυκνοκατοίκηση
Οχυρωματικός περίβολος = κοινοτικό έργο
Αντικείμενα κύρους – μεταλλοτεχνία στις συνοικίες
Ενασχόληση με τα εμπόριο-εξωτερικές επαφές
Εγκατάλειψη του οικισμού σύγχρονα με Τροία ΙΙ – 2500 π.Χ.
Εμποριό, Χίου – Αγγλική ανασκαφή δεκαετία ΄50
Έκταση υπολογίστηκε στα 3 εκτάρια
Αρχιτεκτονικά διάσπαρτα: λιθόκτιστα
σπίτια, πηγάδια – μεγαροειδή – συστηματική
επισκευή δρόμων και κοινών ανοιχτών χώρων
Οχυρωματικός περίβολος
Ισοπέδωση χώρου μετά την καταστροφή
φ. Ι
Συνεχίζει στην ΜΕΧ και ΥΕΧ με
μινωίζοντα στοιχεία
Εμποριό, Χίου
ΠΕΧ Σκάλα Σωτήρος, Θάσου –
ανασκαφή δεκαετία ΄80 ΙΗ ΕΠΚΑ
Περίβολος με πύλες
ΠΕΧ Σκάλα Σωτήρος, Θάσου –

ανασκαφή δεκαετία ΄80 ΙΗ ΕΠΚΑ
2 φάσεις: ΠΕΧ Ι (ανθρωπόμορφες στήλες),

ΠΕΧ ΙΙ – αντιστοιχούν με ΠΚΙΙ: οικισμός και
περίβολος
Οχυρωμένη παράλια θέση με προμαχώνες
– «φυλάκια» δίπλα στις εισόδους
Ανθωπόμορφες στήλες σε β΄ χρήση με
πολεμιστή ή κυνηγό
Κατασκευή τείχους σε σχήμα ιχθυάκανθας
Χαρακτηριστικό σχήμα κεραμικής: δέπας
αμφικύπελλος = επαφές με ΒΑ Αιγαίο
ΠΕΧ Σκάλα Σωτήρος,
Θάσου
Τεχνική ιχθυάκανθας στον περίβολο
Ανοίγματα για ξυλοδεσιά στον περίβολο
ΠΕΧ Σκάλα Σωτήρος, Θάσου-

Ανθρωπόμορφες στήλες σε β΄ χρήση
Λιμάν Τεπέ, Μ Ασία – κοντά στις
Κλαζομενές, 25 χλμ Δυτ Σμύρνης
ανασκαφές τέλος ΄90-δεκαετία ΄80
ΠΕΧ Λιμάν Τεπέ: Διαμόρφωση

φυσικού λιμανιού με αλλουβιακές
αποθέσεις και αμμώδες ανάχωμα
στον κόλπο
ΠΕΧ:
διαμορφώσεις
φυσικών λιμανιών
στον κόλπο
ΠΕΧ Λιμάν Τεπέ, Μ Ασία
Φάση VI: ΠΕΧ Ι

Φάση V: ΠΕΧ ΙΙ
Φάση ΙV: ΠΕΧ ΙΙΙ-μετάβαση ΜΕΧ
ΠΕΧ Λιμάν Τεπέ, Μ Ασία –ΠΕΧ Ι-ΙΙ
Φάση V-VI: Σημαντική οχύρωση

με προμαχώνες (σημερ ύψος: 6 μ –
αρχικό ύψος: περ. 12 μ)
Διαφορετική τεχνική:
ασβεστολιθικές πλάκες
Περίβολος ΠΕΧ Ι – φ. VI
ΠΕΧ Λιμάν Τεπέ, Μ Ασία –
ΠΕΧ ΙΙ
Ο οικισμός αναπτύσσεται επάνω σε

ισοπεδωμένο χώρο των ΠΕΧ Ι οικιών
Ενισχύεται ο οχυρωματικός
περίβολος με προμαχώνες σε σχήμα
πετάλου και πύλη-είσοδος
Πλίνθινη ανωδομή στον οχυρωματικό
περίβολο
Συνολικό ύψος = 12 μ
ΠΕΧ Λιμάν Τεπέ, Μ Ασία –ΠΕΧ ΙΙ
Βόρειο τμήμα του οικισμού και

οχυρωματικού περιβόλου βρίσκεται
κάτω από τη θάλασσα
Πιθανότητα κατασκευής προβλήτας και
άλλων στοιχείων για την ενίσχυση του
φυσικού λιμανιού
Σημαντικό λιμάνι με βασικό ρόλο στις
επαφές Ανατολής-Αιγαίου: ΠΕΧ ΙΙ-
ΠΕΧ ΙΙΙ
Λιμάν Τεπέ V: Εσωτερικό του περιβόλου: οικισμός με
μεγάλα πολύχωρα σπίτια και
ΠΕΧ ΙΙ πλακόστρωτους δρόμους
Αλλά και εκτός του περιβόλου – Κάτω
πόλη
Κεντρικό κτήριο με διαδρόμους – αυλή -
αποθήκευση με κεραμική από Δυτ Αιγαίο
βλέπε κτίρια-Διάδρομοι ΠΕ ΙΙ στο Αιγαίο
και η ερμηνεία τους στις κοινωνικές εξελίξεις
ηπειρ. Ελλάδας
Κεντρικό συγκρότημα:
όψιμη ΠΕΧ ΙΙ
Λιμάν Τεπέ V: ΠΕΧ ΙΙ

Κτίριο με διαδρόμους: κτίριο
διοίκησης < 1 σφραγίδα ή λατρευτικό
< 7 αντικείμενα σε σχήμα φαλλού),
ρυτό με κεφαλή ταύρου = στο κέντρο
οικισμού = έδρα κεντρικής εξουσίας
Εμπόριο και επαφές με Ανατ.
Μεσόγειο, Βαλκάνια, Καύκασο
Χαρακτηριστική κεραμική ΠΕ ΙΙ-
ΙΙΙ: ομάδας Καστρί, Λευκαντί Ι με
Ανατολίζοντα στοιχεία
Φαλλόσχημο
αντικείμενο σε λίθο
Λιμάν Τεπέ : Κέντρο διοίκησης στην περιοχή στην
ΠΕΧ ;
Μπακλά Τεπέ –
ανασκαφές δεκαετία ΄90
με την ευκαιρία
κατασκευής φράγματος
Όψιμη Χαλκολιθική
και ΠΕΧ
ΠΕΧ Μπακλά Τεπέ
Συρρίκνωση του οικισμού στην ΠΕΧ

επάνω σε χαμηλό λόφο
Διάμετρος από 300 μ στην ΤΝ → 90
μ στην ΠΕΧ
Οικισμός με οχυρωματικό περίβολο
Σπίτια με λίθινη θεμελίωση και πλίνθινη
ανωδομή σε νησίδες
Συμπλήρωση αμυντικής προστασίας με
κατασκευή τάφρου στην ΠΕΧ
ΠΕΧ ΙΙ-ΙΙΙ Μπακλά Τεπέ:

οργανωμένο νεκροταφείο εκτός οικισμού
Νεκροταφείο με ταφικά κτερίσματα από

κεντρ., Δυτ. Ανατολία και Δυτ. Αιγαίο
Μεταλλικά αντικείμενα, κοσμήματα από
χρυσό, άργυρο, κασσιτερούχο χαλκό
Σφραγίδες
Πιθοταφές-κιβωτιόσχημοι-λακκοειδείς
Πολλαπλές ταφές
ΠΕΧ ΙΙ-ΙΙΙ Μπακλά Τεπέ: οργανωμένο
νεκροταφείο εκτός οικισμού
Σταθεροί κανόνες ταφής θα μπορούσαν

να αντιστοιχούν σε ισχυρά ομοιογενή
πληθυσμό
Anatolian Trade Network

Şahoğlu, 2005
Δίκτυο Επαφών με Ανατολία
Επεξεργασία κασσιτερούχου
χαλκού
Κασσίτερος και άργυρος από
περιοχή Ταύρου – εσωτερικό
Ανατολίας
Ανάπτυξη εμπόρων
(συμμαχίες, κοινων ανισότητες)
ΑΠΡ 202: Οργάνωση και χρήση του
χώρου στο Αιγαίο:
τα νησιά του κεντρ. Αιγαίου στην ΠΕΧ
Μάθημα 3
ΠΕΧ Παλαμάρι Σκύρου – Ν.

Σποράδες
Ανασκαφές δεκαετίας ΄90
ΠΕΧ Παλαμάρι Σκύρου
Ανασκαφές δεκαετίας ΄90
Ύστερη ΠΕΧ ΙΙ-ΠΕΧ ΙΙΙ-αρχές ΜΕΧ:

στενές σχέσεις με Πολιόχνη και Τροία
Ορατός οικισμός = 10 στρέμματα –
μέρος του βυθισμένο στη θάλασσα < περίπου
20 στρέμματα
Ύστερη ΠΕΧ ΙΙ: ενισχυμένος
οχυρωματικός περίβολος
Φυσικό λιμάνι
Σημαντικά ευρήματα για μεταλλουργικές
δραστηριότητες και μεταλλικά εργαλεία
ΠΕΧ Παλαμάρι Σκύρου
Ισχυρό τείχος λιθόκτιστο σε όλο του το

ύψος
Πεταλόσχημοι προμαχώνες – ομοιότητες
με Καστρί Σύρου, Λιμάν Τεπέ
Προτείχισμα στη ΒΑ πλευρά και τάφρος
ΠΕΧ Παλαμάρι Σκύρου: τα κτίρια
Κτίσματα που εφάπτονται στον περίβολο παρόμοια με
Καστρί Σύρου – ΠΕΧ ΙΙ
Τα κτίρια είναι κυρίως από ΠΕΧ ΙΙ και ΙΙΙ –
συνυπάρχουν ορθογώνια και αψιδωτά
Παρουσία αγωγού με κατεύθυνση από το εσωτερικό
οικισμού στη θάλασσα – επίπεδο έργων υποδομής
παρόμοια με Πολιόχνη
Κυκλάδες: 30 νησιά
Γιατί οι Κυκλάδες ????

Κυκλάδες: 30 νησιά
Γεωγραφική θέση σε σχέση με

ηπειρωτικό χώρο:
Βόρεια – Αττική
Ανατ - Μ Ασία
Νότια - Κρήτη
Κυκλάδες = μικρές και

άγονες
Ποιοι ήταν οι καθοριστικοί
λόγοι της αποίκησης τους;
Φυσικοί πόροι
Επαφές-Ανταλλαγές-Δίκτυα
Η Κρήτη από τη Σαντορίνη
Οπτική επαφή μεταξύ

των νησιών
Η Μήλος από τη Σαντορίνη

Κυκλάδες: Περιβάλλον
Περιβάλλον αφιλόξενο σε
σχέση με καλλιέργειες και
εκμετάλλευση γης
Διαφοροποίηση βροχοπτώσεων
στα νησιά αλλά γενικά χαμηλές
και ασταθείς – έλλειψη νερού
άρα ΔΕΝ αποικίστηκαν εξαιτίας

ευνοϊκών συνθηκών επιβίωσης
Ορυκτός πλούτος
Θήρα-Μήλος: ηφαιστειακή πέτρα
Βόρεια Μήλου: Κύθνος, Σέριφος,

Σίφνος, Κέα = μεταλλεύματα
στην ΜΕΧ Λαύριο αποκτάει α’
ρόλο
Νάξος: μάρμαρο
Φάσεις
βύθισης Πριν την ΕΧ: επισκέψεις
των κυνηγών & τροφοσυλλεκτών
Κυκλάδων από την ηπειρωτική χώρα ?
Α. 18,000 BP Β. 14,000 BP
Μήλος
Γ. 12,000 BP Δ. 10,000 BP
Οψιανός
Κύθνος
Μαρουλάς, Κύθνος, ταφή
Στοιχεία ανθρώπινης παρουσίας στις Κυκλάδες:
Μέση Παλαιολιθική: εργαλεία στη Μήλο

Ανώτερη Παλαιολιθική (περ. 11η χιλ) σπήλαιο Φράγχθι:
μηλιακός οψιανός
Μεσολιθική (περ. 9η – 8η χιλ.): ταφές στο Μαρουλά Κύθνου –
διασπορά εργαλείων
2010 Ανασκαφή συνεργασία ΑΠΘ με

Πανεπιστήμια ΗΠΑ & Ιταλίας,
καθ. Ν. Ευστρατίου
12,000 π.Χ: Ενδείξεις

ανθρώπινης παρουσίας
στη Λήμνο
Εγκατάσταση κυνηγών,
τροφοσυλλεκτών &
ψαράδων
Πρωιμότερη κατοίκηση στο Αιγαίο στην Κρήτη και
Βόρειες Σποράδες
Ναυσιπλοΐα στο Νεολιθικό Αιγαίο
Εύβοια
Αττική
Πρώτα στοιχεία κατοίκησης στην ΝΝ και ΤΝ
(5200-3100 π.Χ)
ΝΝ (5η χιλ π.Χ.):

Πολιτισμός Σαλιάγκου
(Αντίπαρος)
Πρώιμη ΤΝ (4η χιλ π.Χ):
πολιτισμός Κεφάλας Κέας
Όψιμη ΤΝ: πολιτισμός
Γρόττα-Πηλός (Νάξος)
Πολιτισμός Σαλιάγκου (5η χιλ π.Χ)-

Σάλιαγκος
ανασκαφή Renfrew - Evans
Πρώτος αγροτικός οικισμός παρόμοιος με
ηπειρ. Ελλάδα
Διακοσμημένη κεραμική και ειδώλια – για α’
φορά σχηματοποιημένα όπως κυκλαδικά
Αλιευτικός εξοπλισμός για αλίευση τόνου ?
(εποχιακά) = αιχμές οψιανού
Πολιτισμός Σαλιάγκου (5η χιλ π.Χ) - Σάλιαγκος
ανασκαφή Renfrew - Evans
Ορθογώνια λιθόκτιστα
κτίρια με αργολιθοδομή σε
όλο το ύψος
Περίβολος με πιθανό
κυκλικό προμαχώνα
Φτελιά Μυκόνου (5η χιλ π.Χ.)

Εκτεταμένος οικισμός >8 στρέμ
Πληθυσμός: 150-200 κάτοικοι
4 οικοδομικές φάσεις
Στην α’ φάση: μεγαροειδές οίκημα
στο ψηλότερο σημείο του οικισμού
με δρομική κάτοψη και αντικείμενα
που παραπέμπουν σε λατρευτικό
χαρακτήρα
Φτελιά Μυκόνου (5η χιλ π.Χ.)
Στη δ’ οικοδομική φάση τοίχοι γίνονται παχείς: β’ όροφος ?
2 μικρά ελλειψοειδή κτίσματα πιθανές σιταποθήκες
Επεξεργασία χαλκού με απλή σφυρηλάτηση: αντικείμενα παρόμοια
με σπήλαιο Ζα και Στρόφιλα
Σύμφωνα με ανασκαφείς: εμφάνιση αρχηγικών ομάδων
Εγκατάλειψη οικισμού στα μέσα 5ης χιλ
Οικισμοί πολιτισμού Σαλιάγκου

Ευμεγέθεις αλλά
διασκορπισμένοι στο χώρο
πλην λίγων εξαιρέσεων
Παρόλο που υπάρχουν
στοιχεία από περιστασιακές
επισκέψεις στα νησιά, τελικά
πολύ λίγα επιλέγονταν για
χώρους κατοίκησης #
Νεολιθική Θεσσαλία
πυκνότητα οικισμών στο
τοπίο στην ΝΝ
Πολιτισμός Κεφάλα, Κέας (4η χιλ π.Χ):
Κεφάλα Κέας, σπήλαιο Ζα (Νάξο)
Μικρός οικισμός:
λίγα άτομα: 50 κατά
Coleman = ανασκαφέας
Κτιστοί τάφοι με
πολλαπλές ταφές
Πολιτισμός Κεφάλα, Κέας

(4η χιλ π.Χ):
Κεφάλα Κέας
Υλικός πολιτισμός:
Λιθοτεχνία, Μαρμάρινα
ειδώλια, αγγεία, στοιχεία
μεταλλουργίας
Πολιτισμός Κεφάλα, Κέας (4η χιλ π.Χ):
σπήλαιο Ζα (Νάξο)
Πρώιμη μεταλλοτεχνία: χάλκινα
εργαλεία
Χρυσό αντικείμενο: με παράλληλα
από Βαλκάνια
Μηλιακός οψιανός: λεπίδες
Πολιτισμός Γρόττα-Πηλός
3500 π.Χ όψιμη ΤΝ-τέλος ΠΚ Ι
Στρόφιλας, Άνδρος – πρόσφατη ανασκαφή
(Televantou 2008)
Ο οικισμός βρίσκεται σε
θέση κλειδί στη διαδρομή
από Κυκλάδες στην ηπειρ.
χώρα
Στρόφιλας, Άνδρος
Γεωγραφία: Παραλιακή θέση σε φυσικό
οχυρό – εποπτεία ορίζοντα – Αττική,
Εύβοια, Πάρο, Νάξο
Παρουσιάζει στοιχεία που
χαρακτηρίζουν ΠΚ οικισμούς:
Μεγάλο μέγεθος οικισμού-πυκνή
δόμηση
Οχύρωση
Βραχογραφήματα σε επιφάνεια 200 μ2 =
Ιερό σύμφωνα με ανασκαφέα
Μονόχωρο κτίριο με λίθινα αγγεία,
ειδώλια, σφραγίδες & βραχογραφήματα
Οικιστική αρχιτεκτονική με
μεγάλα ορθογώνια και αψιδωτά
σπίτια
Οχύρωση (κοινοτικό έργο):
λιθόκτιστος με
καμπυλόγραμμους προμαχώνες
και προτείχισμα με χαράγματα
στην πρόσοψη με πλοιάρια
Δακτυλιόσχημο αργυρό περίαπτο,

ΝΝ Αλεπότρυπα
Ιερό (κοινοτικός χαρακτήρας):

Βραχογραφήματα με ανθρώπινες
μορφές, πέλματα, ψάρια, οικόσιτα ζώα,
άγρια πανίδα κοσμολογικά σύμβολα κλπ
& κοιλότητες προσφορών
Γυαλί, Νίσηρος-αρχές 4ης χιλ π.Χ.
Κτηνοτροφική εγκατάσταση- εποχική

σύμφωνα με ανασκαφέα
Δύο χώροι σχετικοί με στάβλισμα ζώων
και εγκατάσταση κτηνοτρόφων
Δεν σημειώνεται εκμετάλλευση του
ντόπιου οψιανού- παρουσία εργαλείων από
Μηλιακό οψιανό
Στοιχεία για μεταλλουργία π.χ. πήλινα
χωνευτήρια
Νεολιθικές θέσεις στις Κυκλάδες:
Οικισμοί πολιτισμού Σαλιάγκου στις ΝΑ Κυκλάδες και ιδιαίτερα
Νάξο = τα πρώτα νησιά που αποικίστηκαν? ΔΕΝ είναι κοντά στην
Νεολιθικές θέσεις στις Κυκλάδες:

Οικισμοί πολιτισμού Γρόττα-Πηλού: εξαιρετικά μεγάλος αριθμός
θέσεων
Πυκνότητα στις Ν Κυκλάδες – ανισομερής έρευνα ?
Αποίκιση σε μεγάλα και μικρά νησιά βλέπε Ερημονήσια = μεγάλες
μικρότερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις
Εξαφανίζονται οι αιχμές βελών
Μικρές ομάδες κυρίως βραχύβιες
Αγροικίες 1-2 οικογενειών
Πολλά μικρά νεκροταφεία
Ποιες θα μπορούσε να είναι οι
κοιτίδες του αποικισμού των Κυκλάδων:
ΠΕΧ Κυκλάδες
Πολιτιστικές φάσεις σύμφωνα με Renfrew
Πολιτισμός Γρόττα-Πηλός, Νάξος (ΤΝ-ΠΚ Ι):
3400-3000 π.Χ
Ομάδα Κάμπου, Πάρος (ΠΚ Ι-ΙΙ): 3000-2800
π.Χ.
Ομάδα Κέρος-Σύρος, Σύρος (ΠΚ ΙΙ): 2800-
2300 π.Χ.
Ομάδα Καστρί, Σύρος (ΠΚ ΙΙ-ΙΙΙ): 2500-2200
π.Χ.
Πολιτισμός Φυλακωπής Ι, Μήλος (ΠΚ ΙΙΙ):
2200-1900 π.Χ.
Στρατηγικές επιβίωσης
Γεωργία και κτηνοτροφία παρόμοια με Νεολιθική
Κριθάρι, σιτάρι, όσπρια σε μικρούς κήπους
Κτηνοτροφία ειδικά: τάση προς εκτροφή μεγαλύτερων
κοπαδιών αλλά κυριαρχεί μικτή οικονομία – ΔΕΝ υπάρχουν
ενδείξεις για κοινότητες που εξειδικεύονται στην κτηνοτροφία
Κρασί – Λάδι: ελάχιστα στοιχεία
Αντιμετωπίζονται ξηρασίες, δυσκολίες συγκομιδής με

εναλλακτικούς τρόπους εκμετάλλευσης σε μικρή κλίμακα
αγροτικών & κτηνοτροφικών προϊόντων
Μέγεθος οικισμών
Επικρατούν μικροί διάσπαρτοι οικισμοί με εξαίρεση

συγκεκριμένους μεγάλου μεγέθους ΠΚ ΙΙ οικισμούς
Πλεονέκτημα μικρών οικισμών - αγροικιών:

μπορούν να υποστηρίξουν μικρούς πληθυσμούς και να
αντιμετωπίσουν περιόδους ξηρασίας και
αποτυχημένης συγκομιδής
Επιφανειακή έρευνα: Μήλος # Κέα
Επικρατούν μικροί διάσπαρτοι οικισμοί-αγροικίες που
αποτελούνται από μικρές ομάδες ανθρώπων
Συνήθως από ένα μικρό νεκροταφείο εκτός οικισμού
Επιφανειακή έρευνα: Μήλος # Κέα
ΒΔ επιφάνεια του νησιού μόνο: αραιή κατοίκηση σε σχέση
με Μήλο
Αγία Ειρήνη = ο μεγαλύτερος οικισμός
Συγκέντρωση οικισμών σε σχέση με Μήλο
ΠΚ Ι-ΙΙ:
Μικροί οικισμοί – περ. 10,000 μ2 =
1-5 οικογένειες
Με οχυρωματικό περίβολο
π.χ. Μαρκιανή Αμοργού,

Πάνορμος Νάξου κλπ
Μαρκιανή, Αμοργού
Οχυρή θέση κοντά στη θάλασσα
Μαρκιανή, Αμοργού
Οχύρωση από την ΠΚ Ι ενισχυμένη
με προμαχώνες
Ορθογώνιοι χώροι – πλακόστρωτα
δάπεδα
Οργανωμένο αποχετευτικό δίκτυο
1 μολύβδινη σφραγίδα & 3 πήλινα
σφραγίσματα
ΠΚ ΙΙ Πάνορμος, Νάξου: 0,5 στρέμμα
Μικρός οχυρωμένος οικισμός με μικρή

διάρκεια ζωής
Οχύρωση μήκους 25 μ. με
ακανόνιστου μεγέθους προμαχώνες
20 δωμάτια που εφάπτονται στον
οχυρωματικό περίβολο
ΠΚ ΙΙ: Οικισμοί μεγάλου μεγέθους
π.χ. Αγ. Ειρήνη, Κέα, Χαλανδριανή-Καστρί, Σύρος,
Γρόττα-Απλώματα, Νάξος, Κάβος-Δασκαλειό,
Σκάρκος, Ίος
ΠΚ ΙΙ
Αγ Ειρήνη-Κέα
Πυκνοκατοικημένος οικισμός – 9 στρέμματα

Κτισμένος δίπλα σε φυσικά προστατευμένο
λιμάνι & καλλιεργήσιμη γη
Μεγάλα ορθογώνια σπίτια με προσεγμένη
τοιχοποιία – κάποια οικία με πιθανό β΄ όροφο
Τμήματα τουλάχιστον 60 εστιών = κέντρο
ενός σπιτιού/εστία
ΠΚ ΙΙ Αγ Ειρήνη-Κέα
Οικισμός περισσότερο στην περιφέρεια των Κυκλάδων
προσανατολισμένος προς Αττική
Υπολογισμός πληθυσμού 150-300 άτομα
Εισηγμένη κεραμική από Αττική, Εύβοια, Μήλο, Σίφνο,
Σύρο – όχι από Πελοπόννησο
Ανεπτυγμένη μεταλλοτεχνία
ΠΚ ΙΙ Χαλανδριανή-Καστρί
Οικισμός –
ανασκαφή Τσούντα
Αρχικά είχε διατυπωθεί η άποψη πως οχυρός χώρος εξυπηρετούσε ως

καταφύγιο σε περιόδους κινδύνων
ΌΜΩΣ πρόκειται για μόνιμη εγκατάσταση μίας κοινότητας πληθυσμού
Μισός οικισμός διαβρωμένος – Σωζόμενη ανασκαμμένη έκταση 0,5
εκτάριο – 5,000μ2 – 10 ακανόνιστου σχήματος σπίτια
Διπλό οχυρωματικό τείχος με εσωτερικούς προμαχώνες
Εκτιμώμενος πληθυσμός = 100-150 άτομα εάν κάθε σπίτι αντιστοιχεί σε 1
πυρηνική οικογένεια (5 ατόμων)
Αντικείμενα από διάφορες α΄ ύλες

Ενδείξεις από κατεργασία αργύρου & χαλκού Νεκροταφείο
μήτρες με πολλές όψεις για χύτευση εργαλείων και όπλων
εύρεση κράματος χαλκού με κασσίτερο – μη αιγαιακός χαλκός
σύμφωνα με αναλύσεις ισοτόπων μολύβδου
Σχέσεις με Αιγαίο & Ανατ. Αττική
Ρόλος κοινότητας Καστριού στη ναυσιπλοΐα στα δίκτυα των
Κυκλάδων < εικονογραφία μακρών πλοίων στα τηγανόσχημα
Νεκροταφείο-ανασκαφή Τσούντα (1899) &
συνέχιση από Ντούμα
4 ομάδες εκφορικών τάφων
Αρχικά υπολογίστηκαν 600 τάφοι
(μονές ταφές) – σε 2η επανεκτίμηση:
1000 τάφοι
600 τάφοι αντιστοιχούν σε περίπου
κοινότητα 100 ατόμων (20 άτομα
από μία οικογένεια/100 χρόνια)
Ο οικισμός που αντιστοιχεί με την
κύρια περίοδο χρήσης του
νεκροταφείου δε έχει ανασκαφεί
ΠΚ ΙΙ Γρόττα-Απλώματα
Νεκροταφείο:
παράκτια διάβρωση, σύγχρονη ανοικοδόμηση = ελλιπής
έρευνα χώρου
Η μεγαλύτερη ποσότητα
μαρμάρινων αντικειμένων/τάφο
42 ειδώλια & 60 λίθινα αγγεία σε
27 τάφους
Αντικείμενα γοήτρου: αντικείμενα
από άργυρο, μόλυβδο
1 σφραγίδα
ΠΚ ΙΙ Δασκαλειό-Κάβος, Κέρος
Κάβος Δασκαλειό
Ο Θησαυρός της Κέρου
Μέσα στη δεκαετία ΄60: μετά από

επεισόδιο εκτεταμένης σύλησης ξεκίνησε
έρευνα πεδίου
1987: επιφανειακή έρευνα και ανασκαφή
στον Κάβο
Συνέχιση ανασκαφών 2007 - σήμερα
Οικισμός Ι στον Κάβο
Οικισμός ΙΙ στο Δασκαλειό
ΔΕΝ είναι σαφές εάν κατοικούνταν
ταυτόχρονα
Πιθανόν μετατόπιση οικισμού μέσα στην
όψιμη ΠΚ ΙΙ από Κάβο σε Δασκαλειό –
οχυρή θέση
Υπολογισμός πληθυσμού ΜΟΝΟ βάσει
παράλληλων από Χαλανδριανή-Καστρί
= 100-150 άτομα ο κάθε οικισμός =
Σύνολο 100-300 άτομα
Σπίτι στον Κάβο
ΠΚ ΙΙ Δασκαλειό-Κάβος,
Κέρος – Ειδικός Αποθέτης
«Θησαυρός της Κέρου» 350 θραύσματα

ειδωλίων – από αγορές εξωτερικού
Συστηματική ανασκαφή 1960: 300
θραύσματα ειδωλίων, 1000 κομμάτια
μαρμάρινων αγγείων (γλυπτά πτηνά,
πυξίδες, τηγανόσχημα, κρατηρίσκοι με
πόδι
Πήλινα αγγεία - Urfirnis
Εργαλεία από οψιανό
Πιθανός τάφος με κρανίο – ανθρώπινα
οστά
Τύποι ειδωλίων
προερχομένων από Κάβο-
Δασκαλειό
ΠΚ ΙΙ Δασκαλειό-Κάβος, Κέρος –
Ειδικός Αποθέτης: Ερμηνείες
Μεγάλο, εκτενές και πλούσιο νεκροταφείο ευημερούσας κοινότητας

εμπόρων από όλες τις Κυκλάδες (κατά Ντούμα)
Παγκυκλαδικό Ιερό – επίκεντρο τελετουργικών αποθέσεων (κατά
Renfrew)
Παντελής έλλειψη αναγνωρίσιμων τάφων
Εντυπωσιακά μεγάλη ποσότητα αντικειμένων γοήτρου
Ασυνήθιστος χαρακτήρας κάποιων μαρμάρινων αντικειμένων =
λατρευτικά
Μαρμάρινα αντικείμενα σπασμένα τελετουργικά
ΠΚ ΙΙ Δασκαλειό-Κάβος, Κέρος –
Ειδικός Αποθέτης: Ερμηνείες
Γεωγραφική απομόνωση Κέρου ΔΕΝ ισχύει καθώς υπάρχει ζώνη

επικοινωνίας τριγύρω με μεγάλη συνοχή
Υπάρχει οικισμός μεγάλου μεγέθους στον Κάβο που δικαιολογεί την
παρουσία νεκροταφείου μεγάλης διάρκειας χρήσης (κατά Broodbank)
Αβαθή ορύγματα με ανωδομή από λίθους γιατί δεν ευνοεί το
πέτρωμα για κιβωτιόσχημους ή λαξευτούς
Επάλληλες χρήσεις του περιορισμένου χώρου νεκροταφείου
Υπολογισμός ακέραιων ειδωλίων 100-200 = λογικό για μεγάλο
νεκροταφείο
Θραύσματα = στοιχεία τελετουργίας σε σχέση με ταφή,
επιδεικτική απόθεση αντικειμένων γοήτρου
ΠΚ ΙΙ Σκάρκος, Ίος
Σε χαμηλό λόφο, ελέγχει εύφορη
κοιλάδα
>1 εκτάριο – 10,000 μ2 – 11
στρέμματα: ισοδύναμος οικισμός με
Αγ. Ειρήνη & Χαλανδριανή –
Πυκνοκατοικημένος, μεγάλα
ορθογώνια σπίτια, με δρόμους, 2ος
όροφος – είσοδος από πλατείες =
ανοιχτή πρόσβαση
Πληθυσμός: 200-300 άτομα
Πυκνός πολεοδομικός ιστός –

περικεντρική πολεοδομική οργάνωση π.χ.
Καστρί Σύρου
Δρόμοι με μέγιστο πλάτος 2 μ που
περιβάλλουν κυκλοτερώς τον οικισμό
Ορθογώνιες ή τραπεζιόσχημες πλατείες
Δεν βρέθηκε σύστημα απομάκρυνσης
όμβριων υδάτων όπως Μαρκιανή Αμοργού
και Αγ. Ειρήν Κέας – και Πολιόχνη
Εκμετάλλευση χώρου καθ ύψος
Προσθετική αρχιτεκτονική: σπίτια προστίθενται με ανεξάρτητους

τοίχους και ΔΕΝ προσκολλώνται - τοίχοι σώζονται 3 μ ύψος
Οικοδομικές νησίδες που ξεχωρίζουν με διπλότοιχους
Σπίτια: 2 σειρές δωματίων παράλληλες μεταξύ τους – δωμάτια
ισογείου για αποθήκευση
β΄ όροφος: λιθόκτιστες κλίμακες
Αυλές ως χώροι τροφοπαρασκευής: εστίες χτιστές ή πήλινες ή
φορητές παρόμοια στο Καστρί Σύρου
ΠΚ ΙΙ σαλτσιέρες, αγνύθες, υφαντ.
βάρη, μεταλλικά εργαλεία,
ελλειψοειδή λίθινα τριβεία παρόμοια
με Πολιόχνη
Πήλινα ενσφράγιστα αντικείμενα –
σφραγίδες σπάνιες σε ΠΚ
οικισμούς
ΔΕΝ ερευνήθηκε νεκροταφείο
ΠΚ νεκροταφεία: πολλά συλημένα
Βρίσκονται σε άμεση
γειτνίαση με τους
αντίστοιχους οικισμούς
Συχνά σε συστάδες όπως π.χ.
Χαλανδριανή, Σύρο
Μονές ταφές ή ανακομιδές
Ταφ. σήματα και χώροι
τελετών στο νεκροταφείο
ΠΚ Ι: μικροί τάφοι με μονές ταφές
Τάφοι οργανωμένοι σε 2-3 συστάδες
Κάθε συστάδα = μία οικογένεια(;)
Ταφικά κτερίσματα: κυρίως μαρμάρινα ειδώλια, λίγα μεταλλικά
Ακρωτήρι Νάξου
ΠΚ ΙΙ: μεγαλύτεροι τάφοι, πολλαπλές ταφές

ΔΕΝ υπάρχουν συστάδες
Κάθε τάφος = μία οικογένεια(;)
Ταφικά κτερίσματα: πλούσιοι τάφοι, αντικείμενα γοήτρου
Κάτω όροφος
εξυπηρετεί ως
οστεοφυλάκιο για
παλαιότερες ταφές-
ανακομιδές
ΠΚ ταφικοί τύποι παρουσιάζουν ποικιλία :
Μικροί τετράγωνοι κιβωτιόσχημοι

ή λαξευτοί κατά συστάδες
Κυκλικοί με εκφορική στέγη και
προθάλαμο π.χ. Χαλανδριανή
Λαξευτοί π.χ. Αγριλιά, Επάνω
Κουφονήσι – θα συναντήσουμε τους
ίδιους στην Αγία Φωτιά, Σητείας
στην ανατ. Κρήτη
ΠΚ νεκροταφεία – επιπρόσθετα στοιχεία:
Αγ. Ανάργυροι Νάξου:
φορητές καπελόσχημες
εστίες - διακοσμημένες
Σήματα – λιθοσωροί επάνω από κάθε

τάφο π.χ. Λακούδες, Ακρωτήρι, Αγ
Ανάργυροι, Νάξο
Πλατφόρμα στους Αγ. Ανάργυρους για
ταφ. τελετές
Χαλανδριανή Σύρου
ΠΚ νεκροταφεία – γενική εικόνα:
επιβεβαιώνεται η εικόνα των μικρών & βραχύβιων
κοινοτήτων με κάποιες εξαιρέσεις μόνο
80 νεκροταφεία γνωστά με μ.ο. < 50
τάφους/καθένα
Ισοδυναμούν σε μικρές & βραχύβιες
κοινότητες: 1-2 οικογένειες/100
χρόνια
Μεγαλύτερα νεκροταφεία π.χ.
Τσικνιάδες, Νάξου, ΠΚ Ι-ΙΙΙ (125
τάφοι) αλλά με μεγαλύτερη διάρκεια
Χαλανδριανή – εξαίρεση: 600-1000
τάφοι σε μία περίοδο ΠΚ ΙΙ Τσικνιάδες, Νάξου
Δίκτυα και μεταλλουργία
Δυτ. Κυκλάδες: Κύθνος, Σίφνος,

Σέριφος και Λαύριο Αττική για χαλκό
με προορισμό κυρίως ΠΜ Κρήτη
Δίκτυα και ναυσιπλοΐα
Κυκλαδίτες = εξαίρετοι γνώστες
ναυσιπλοΐας από πολύ νωρίς βλέπε
Στρόφιλας Άνδρου
Βάρκες χωρίς πανιά – τύπου κανό
ΠΚ ΙΙ: μακρά πλοία
Ακτίνα κάλυψης μακρού

πλοίου σε 2 εβδομάδες
Βάρκες τύπου κανό- μονόξυλο Μακρά πλοία
Γρηγορότερα - Με κουπιά,
Για μικρές αποστάσεις – 20 ομοίωμα ψαριού στην κορυφή,
χλμ σε μία μέρα με μέτριο γωνιώδη καρίνα για ταχύτητα,
φορτίο μήκος 15-20 μ.
Λίγα άτομα, μικρό φορτίο Μέτριο φορτίο – όχι
(τρόφιμα, αγγεία, ζώα κλπ) απαραίτητα μεγαλύτερο από
Για μεγαλύτερη διαδρομή: 1-2 μονόξυλο κανό
εβδομάδες Πλήρωμα περ. 25 ατόμων για
ειδικές αποστολές
Πίνακας 2: Broodbank 2009
Χαρακτηριστικό Μικρά κανό Μακρά πλοία

Εικονογραφική παρουσία Περιορισμένη και διάσπαρτη Επιλεκτικά υψηλή
(Χαλανδριανή
Πλαίσιο εύρεσης δισδιάστατων Αδέξια βραχογραφία Περίτεχνα τελετουργικά αγγεία
απεικονίσεων
Υλικό τρισδιάστατων Πηλός Μέταλλο (εάν είναι αυθεντικό)
ομοιωμάτων
Περεταίρω διακόσμηση Όχι Ομοίωμα ψαριού και
ανεμίζουσες ταινίες
Συνοδευτικά σύμβολα Όχι Ήλιος/Αστέρι ηβικό τρίγωνο,
κύματα
Εικονιζόμενες δραστηριότητες Φόρτωση ζώων (καθημερινή) Στη θάλασσα (σπείρες =
κύματα)

μακρά πλοία
Επιμελημένη και συλλογική
προσπάθεια
80-100 χρόνων κυπαρίσσι για την
κατασκευή του
Επιμελημένη εικονογραφία
Πολυάριθμο πλήρωμα
Πλοία γοήτρου για ειδικές χρήσεις

όπως πόλεμος, επιδρομές,
τελετουργικές νηοπομπές, ταξίδια
μεγάλων αποστάσεων
μακρά πλοία
Εάν 25 άτομα πλήρωμα – άνδρες νεαροί ενήλικες

χρειάζεται δημογραφικό αποθεματικό περ. 100 άτομα
Χρειάζεται κάποιος καραβοκύρης να διαχειριστεί την
επιχείρηση και να συντονίσει τα άτομα = μακρά πλοία ως
σύμβολα εξουσίας για συγκεκριμένα άτομα στις Κυκλαδικές
κοινότητες
Τεχνογνωσία για την κατασκευή τους
Επάρκεια υλικών και εργαλείων

Κέντρα που μπορούν να υποστηρίξουν
προϋποθέσεις ύπαρξης μακρών πλοίων
5 κοινότητες που συγκεντρώνουν τα
προσόντα - θέσεις-κλειδιά στο σύστημα
ανταλλαγών μεταξύ των νησιών = Αγ
Ειρήνη, Γρόττα-Απλώματα, Σκάρκος,
Χαλανδριανή, Δασκαλειό-Κάβος
Εισηγμένη κεραμική σε αντίθεση
μικρότερες κοινότητες
Πλούσιες ταφές, θαλασσινά σύμβολα,
αντικείμενα γοήτρου σε αντίθεση με
μικρότερες κοινότητες
Μεγαλύτερο δημογραφικό απόθεμα
Σύμφωνα με Broodbank 2009
Τα Δωδεκάνησα στην ΠΕΧ:
Ασώματος Ρόδου
ΠΕΧ ΙΙ: Μεγαροειδές μνημειακό
κτίριο 100 μ2 με αξονική διάταξη
των χώρων
Λιθόκτιστη θεμελίωση και
ανωδομή τεχνική pisé
Στον κεντρικό χώρο: κυκλική
εστία, χώρος τροφοπαρασκευής
και σερβιρίσματος τροφής
Χώρος ειδικός για αποθήκευση
Η κατοίκηση συνεχίζεται στην
ΠΕΧ III
Τα Δωδεκάνησα στην ΠΕΧ:

Σεράγια, Κω
Όψιμη ΠΕΧ – μέγεθος οικισμού:

11,000 μ2 ανάλογο με Τροία, λίγο
μικρότερος από Πολιόχνη και Θερμή
Οχυρωμένος οικισμός
Επιμήκη κτίρια
Ντόπια κεραμική – παρουσία
καταλοίπων από κεραμικό κλίβανο
Ανταλλαγές-Δίκτυα στην ΠΚ ΙΙ:
«Διεθνές πνεύμα» - “International Spirit”,
κατά Renfrew ΠΚ Ι: Τοπικός χαρακτήρας
και μικρής κλίμακας (τροφή,
ζώα, γάμοι, δώρα,
πρόσβαση σε α’ ύλες)
ΠΚ Ι/ΙΙ: ομάδα Κάμπος,
επαφές με μακρινούς
προορισμούς π.χ. Αγ. Φωτιά
Σητείας
ΠΚ ΙΙ: εισαγωγές από ηπειρ.
Ελλάδα – εξαγωγές προς
ηπειρ. Ελλάδα & Κρήτη –
νεκροταφεία Μάνικα, Αγ.
Κοσμά -
ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ
Τέλος ΠΚ ΙΙ-ΠΚ ΙΙΙ:

ΠΚ ΙΙΙ: χρονολογικό κενό για Κυκλάδες =
προβληματική
Μεγάλα προηγούμενα κέντρα εγκαταλείπονται π.χ. Χαλανδριανή, Δασκαλειό-
Κάβος
Συρρίκνωση διάσπαρτων και βραχύβιων οικισμών και δημιουργία κέντρων σε
ευνοϊκά περιβάλλοντα π.χ. παράλια, καλλιεργήσιμο έδαφος, φυλαγμένα λιμάνια
Καινούριοι τρόποι ναυσιπλοΐας: πλοία μεγαλύτερα, με πανιά για μεγαλύτερα
ταξίδια προς Μεσοποταμία, Αίγυπτο κλπ – υπερπόντια ταξίδια
Επαφές με μακρινούς προορισμούς
Αγγεία για μεταφορά υγρών π.χ. κύμβη
Μεγάλοι οικογενειακοί λαξευτοί τάφοι
Φυλακωπή Ι: πρώτος πολιτισμός μετά την ΠΚ - ΜΕΧ
ΑΠΡ 202: Οργάνωση και χρήση του χώρου
στο Αιγαίο:
προ-ανακτορική Κρήτη
Μάθημα 4 & 5
Γεωγραφική θέση
Περίπου στη μέση της απόστασης στο ταξίδι για Αίγυπτο & Ανατολή
Στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος με Κύπρο – πολύ κοντά
Φυσικό περιβάλλον: βροχοπτώσεις
Ποικιλία στις βροχοπτώσεις:

υγρασία στα Δυτικά-ξηρασία
Ύψος βροχής
Ανατ. Κρήτη στα Ανατολικά
μοιάζει με
Κυκλάδες
Μεγάλοι ορεινοί όγκοι: Ψηλορείτης, Λευκά Όρη

Οροπέδια: Λασιθίου, Νήδας, Ομαλού, Ζηρού κλπ
Μεγάλες & εύφορες πεδιάδες κοντά στην

παραλία π.χ. Μεσαράς, Μαλίων, Σητείας
Ισθμός Ιεράπετρας
Μεσαρά
Παράδειγμα ζώνης
εκμετάλλευσης:
Καταλληλότητα εδαφών
για καλλιέργεια στην
ευρύτερη περιοχή
Μαλίων και Μόχλου – και
οι δύο παράλιες θέσεις
Φυσικοί πόροι:
Απουσία α’ υλών π.χ. μέταλλα, οψιανός

Ελλιπής παρουσία σκληρών λίθων για τριπτά εργαλεία και
τριβεία
Ποικιλία λίθων για οικοδομικό υλικό
Πολιτιστική Φάση Κρήτη Ηπειρωτική Ελλάδα
Κρήτη Ηπειρ. Ελλάδα Κεραμική φάση π.Χ π.Χ. Κεραμική
φάση
Προ-ανακτορική περίοδος ΠΜ Ι 3100-2700 3100-2700 ΠΕ Ι
Διάρκεια: 900-1200 χρόνια
ΠΜ ΙΙ 2700-2200 2700-2200 ΠΕ ΙΙ
ΠΜ ΙΙΙ 2200-2100 2200-2000 ΠΕ ΙΙΙ
ΜΜ ΙΑ 2100-1900
Πρωτο-ανακτορική ΜΜ ΙΒ 1900-1800
περίοδος
ΜΜ ΙΙ 1800-1700 2000-1600 ΜΕ
Καθ.Λακκοειδείς ΜΜ ΙΙΙ 1700-1600

Καταστροφές ΥΜΙ Α 1600-1480 1600-1500 ΥΕ Ι
Νέο-ανακτορική περίοδος ΥΜ ΙΒ 1480-1425 1500-1440 ΥΕ ΙΙΑ
Τελική Ανακτορική Μυκηναϊκή ΥΜ ΙΙ 1425-1390 1440-1390 ΥΕ ΙΙΒ

ΥΜ ΙΙΙΑ1 1390-1370 1390-1370 ΥΕ ΙΙΙΑ1
Μετα-ανακτορική περίδος ΥΜ ΙΙΙΑ2 1370-1300 1370-1300 ΥΕ ΙΙΙΑ2
Καταστροφές ΥΜ ΙΙΙΒ 1300-1190 1300-1190 ΥΕ ΙΙΙΒ

ΥΜ ΙΙΙΓ 1190-1070 1190-1070 ΥΕ ΙΙΙΓ
Υπο-Μινωϊκή 1070-1000 1070-1015 Υπο-
Μυκηναϊκή
Ερμηνευτικές προσεγγίσεις για την ΠΜ Κρήτη
Μύρτος
Φούρνου
Κορυφή
Μετάβαση στην ΠΕΧ = ΤΝ-ΠΜ Ι: εμφάνιση Μινωϊκού πολιτισμού με

επιρροές από Ανατολή (Αίγυπτο, Μεσοποταμία) και πιθανή μετανάστευση
πληθυσμού (Evans 1928, Warren 1973, Hood 1990, Nowicki 2002)
Μετάβαση στη ΜΕΧ = ΜΜ ΙΒ: εμφάνιση του πρώτου Ευρωπαϊκού
πολιτισμού με έντονο θεοκρατικό χαρακτήρα, παρουσία βασιλιάδων-ιερέων,
πόλεων και ανακτόρων, τέχνης και γραφειοκρατικού συστήματος – διασπορά
του στην υπόλοιπη «βάρβαρη» Ευρώπη (Evans 1921, Childe 1958, Renfrew
1972)
Τι ακολουθεί αμέσως μετά (στη ΜΕΧ);
Εμφάνιση α’ ανακτόρων στη ΜΜ ΙΒ:

Μετάβαση από κοινωνίες ισοκατανομής
στην ΠΜ σε ιεραρχημένες στην ΜΜ ΙΒ
και εξής – στην κορυφή επικρατεί
κυρίαρχη elite που διαμένει στα ανάκτορα
(Cherry 1986)
– επικρατούσα άποψη σήμερα

Ανάκτορο Κνωσού
διαφοροποιείται ελαφρώς
Πώς γίνεται αυτό μέσα στην προ-ανακτορική περίοδο;
Σταδιακά με εμφάνιση στοιχείων

κοινωνικής πολυπλοκότητας στην ΠΜ
ΙΙ (Renfrew 1972, Whitelaw 1983,
Warren 1987, Branigan 1988, Soles
1988)
Απότομη και ξαφνική εμφάνιση
στοιχείων κοινωνικής πολυπλοκότητας
μετά τη ΜΜ ΙΒ μετά από μία στατική
περίοδο (Cherry 1983, Watrous
2001)
Μύρτος Φούρνου Κορυφή

Τελική Νεολιθική
Παράλιες θέσεις με προνομιακή πρόσβαση σε α’ ύλες

από το Αιγαίο – μέταλλα, οψιανός – αλλά και
τεχνογνωσία π.χ. Πόρος Κατσαμπάς, κεντρ. - Κρήτη,
Μόχλος και Κεφάλα Πετράς - ανατ. Κρήτη
Εκμετάλλευση αφιλόξενων
(marginal) ζωνών, λιγότερο
εύφορο έδαφος σε υψίπεδα,
υψώματα και κορυφές
Αύξηση θέσεων σε αφιλόξενες

ζώνες από την ΤΝ αντί για την ΠΜ Ι
όπως θεωρούνταν μέχρι πρόσφατα
Κυρίως σε θέσεις της
«ενδοχώρας» π.χ. Ισθμός Ιεράπετρας
Στοιχεία κεραμικής &
λιθοτεχνίας από Κνωσό φανερώνουν
επαφές με Αιγαίο
Αφιλόξενες θέσεις
εγκαταλείπονται στην ΠΜ ΙΙ
Τελική Νεολιθική: Μοναστηράκι

Καταλύματα-ισθμός Ιεράπετρας
ΠΜ Κρήτη:
Οργάνωση του χώρου
3 τύποι οικισμών:
Θέσεις που εξελίσσονται αργότερα σε
μεγάλα ανακτορικά κέντρα –
εκμετάλλευση εύφορων πεδιάδων π.χ.
Κνωσός, Μάλια, Φαιστός
Εμπορικοί σταθμοί στην Β. παραλία
π.χ. Πόρος Κατσαμπάς, Μόχλος,
Κεφάλα Πετρά
Οικισμοί σε αφιλόξενες
περιβαλλοντικές ζώνες π.χ. περιοχή
Ζήρου, ανατ. Κρήτη – Μύρτος
Φούρνου Κορυφή & Τρυπητή, Ν
Κρήτη
Οργάνωση του χώρου –θέσεις
που εξελίσσονται αργότερα σε
ανακτορικά κέντρα
Στην ΠΜ ΙΙ αυξάνονται και

επεκτείνονται πέρα από τα όρια
του μικρού οικισμού – αποκτούν
ΠΜ Κνωσός περισσότερο οργανωμένο
χαρακτήρα π.χ. Κνωσός και
Μάλια - κυρίως παράλιες θέσεις
ΠΜ Μάλια
ΚΝΩΣΟΣ -
Στοιχεία για δημόσιες συναθροίσεις σε
χώρους που αργότερα εξελίσσονται σε
κεντρικές αυλές:
1) ΤΝ: ανοιχτοί χώροι σε Δυτ. και Κεντρ
αυλή α’ ανακτόρου
2) ΠΜ ΙΙ: μεγάλα έργα ισοπέδωσης και
κατασκευής ανδήρων αναχαίτισης
χωμάτων στο λόφο Κεφάλα με ράμπες
πρόσβασης
3) ΠΜ Ι: Μεγάλες ποσότητες αγγείων
πόσης και σερβιρίσματος για τελετές,
γιορτές κλπ – κοινοτική κατανάλωση σε
αντίθεση με ΠΜ ΙΙΑ: μικρότερη
χωρητικότητα αγγείων (ατομικά)
ΜΑΛΙΑ
Στοιχεία για δημόσιες

συναθροίσεις σε χώρους που
αργότερα εξελίσσονται σε
κεντρικές αυλές:
1) ΠΜ ΙΙΒ κτίριο κάτω από
α’ ανάκτορο με ίδιο
προσανατολισμό
ΦΑΙΣΤΟΣ
Στοιχεία για δημόσιες

συναθροίσεις σε χώρους που
αργότερα εξελίσσονται σε κεντρικές
αυλές:
1)Η Δυτική & κεντρ. αυλή του α’
ανακτόρου χρησιμοποιήθηκαν όπως
και στην Κνωσό για τελετές
2)ΠΜ ΙΙ: ράμπες επικοινωνίας μεταξύ
των δύο ανοιχτών χώρων
Οργάνωση του χώρου –
Παλαίκαστρο, Τύλισσο, Μόχλο
Μνημειώδη κτίρια για
δημόσιες συναθροίσεις (?)
στην ΠΜ ΙΙΒ π.χ.
Παλαίκαστρο: 600 μ2,
τοίχοι πάχους 2 μ
Παλαίκαστρο
Μάλια
Τύλισσος
Τύλισσος

Βασιλική στον ισθμό της
Ιεράπετρας
Δημιουργήθηκε στην ΠΜ ΙΙΑ

και συνεχίζει στην ΠΜ ΙΙΒ
Ελέγχει εύφορη πεδιάδα ισθμού
Ιεράπετρας, το πιο στενό πέρασμα
στο νησί στον άξονα Β-Ν
Οργάνωση του χώρου – Βασιλική
Ανασκαφές από Seager (1905): ενιαίο κτίριο στην
κορυφή – «Οικία στην κορυφή» αλλά 2 σπίτια
Νεότερες ανασκαφές από Ζώη: περισσότερα από
ένα οικήματα, όχι εντελώς σύγχρονα μεταξύ τους
Τουλάχιστον 4 σπίτια στην ΠΜ ΙΙΑ
Συνολικά 4 οικήματα σε ΠΜ ΙΙ Β (3.200 μ2)
Οικήματα (περ. 30 μ. μήκος) με πολλά
δωμάτια: αποθήκες και δωμάτια διαμονής
«Ερυθρά» Οικία»: κυρίως υπόγεια
«Δυτική» Οικία»: θεμέλια ισογείου
Αυλή πλακόστρωτη στα δυτικά
Πιθανόν «Ερυθρά» και «Δυτική
Οικία» να συνδυάζονται λειτουργικά

Στην ΠΜ ΙΙΒ:
Οργάνωση του χώρου με άνδηρα
Στην κορυφή του λόφου:
«Ερυθρά» Οικία: Ν μισό λόφου,
συγκρότημα δωματίων σε 2όροφο κτίριο
– πλίνθινη ανωδομή, επίπεδη στέγη
Αποθηκευτικοί χώροι στο υπόγειο
Ερυθρή επάλειψη σε τοίχο και δάπεδο
Μεγάλη πλακόστρωτη αυλή στα Δυτικά
Σύμφωνα με Watrous , «Ερυθρά Οικία» =
συγκρότημα 2 οικιών με δικούς του
αποθηκευτικούς χώρους το καθένα
Στην όψιμη ΠΜ ΙΙΒ:

«Δυτική» Οικία: κεντρ. χώρος και
παράπλευροι βοηθητικοί
αποθηκευτικοί χώροι αλλά και
στοιχεία για υφαντική (υφαντικά
βάρη) – πιθανόν να λειτουργούσε
βοηθητικά στην «Ερυθρά» Οικία
Οργάνωση του χώρου – Βασιλική:

«Ερυθρά» Οικία
Πλακόστρωτη αυλή
Οργάνωση του χώρου – εμπορικοί σταθμοί
π.χ. λιμάνι Πόρου Κατσαμπά
Αγγεία κυκλαδικού τύπου κυρίως ομάδας Κάμπου (ΠΚ Ι-ΙΙ)

ΠΜ ΙΙΑ: αγγεία για μεταφορά υγρών από τα νησιά, σαλτσιέρα –
κέντρο ανακατανομής προϊόντων από Κυκλάδες προς Μεσαρά
Παραγωγή λεπίδων οψιανού που υπερβαίνει τα επίπεδα του
νοικοκυριού
Μεταλλοτεχνία: με κράματα προερχόμενα από Κύθνο, Σίφνο, Λαύριο
και τελική επεξεργασία στον Πόρο για κατασκευή αντικειμένων γοήτρου
που συναντώνται συνήθως σε τάφους βλέπε Μεσαρά
Οργάνωση του χώρου – εμπορικοί

σταθμοί
π.χ. Κεφάλα Πετράς, Σητείας
ΠΜ κεραμική από ντόπια εργαστήρια από το

νησί – ελάχιστα αγγεία κυκλαδικού τύπου ομάδας
Κάμπου σε αντίθεση με νεκροταφείο Αγ. Φωτιάς,
οικισμό Πόρου Κατσαμπά (τέλος ΠΜ Ι) όπου
επικρατεί ομάδα Κάμπου
Στοιχεία επαφών για α’ φορά τόσο πρώιμα από
Δωδεκάνησα σε αντίθεση με επικρατούσα άποψη για
επαφές με Κυκλάδες
Στοιχεία για οργάνωση οικισμού
Στοιχεία για μεταλλουργία – τήξη μεταλλεύματος
επί τόπου – μετάλλευμα πιθανόν από ντόπιες α’ ύλες
π.χ. Κεφάλα Πετράς, Σητείας
Κτιριακό συγκρότημα με 8-10 δωμάτια με υπαίθριους και ημι-

υπαίθριους χώρους
Πιθανόν 3 νοικοκυριά με χώρους τροφοπαρασκευής, παραγωγής
λεπίδων οψιανού & κατασκευή τριβείων/καθένα – μικρής κλίμακας
Δωμάτια 1 & 8 για αποθήκευση
Δωμάτιο 6 κοινοτικός χώρος φύλαξης λίθινων λειασμένων εργαλείων,
γουδιά για άλεσμα τροφής
Δωμ 1 & 8
Δωμ 6

π.χ. Κεφάλα Πετράς
2 κομμάτια μεταλλεύματος χαλκού

6 κομμάτια από σκωρίες
Θραύσματα πηλού με στοιχεία
έκθεσης τους σε υψηλές
θερμοκρασίες < πιθανόν να
σχετίζονται με πυροτεχνολογία
Κομμάτια πηλού εκτεθειμένο σε υψηλή θερμοκρασία

Οργάνωση του χώρου – σε αφιλόξενα περιβάλλοντα:
Παράδειγμα 1 - Μύρτος Φούρνου Κορυφή (ΠΜ ΙΙ)
Οργάνωση του χώρου – σε αφιλόξενα περιβάλλοντα: Παράδειγμα

Μύρτος Φούρνου Κορυφή (ΠΜ ΙΙ)
Ανασκαφή από P. Warren (1972) – Έμφαση στον κοινοτικό χαρακτήρα οικισμού

ενιαίο συγκρότημα για γένος 100-120 άτομα
Οικισμός με τελικό μέγεθος 1.500 μ2
Δύο φάσεις: ΠΜ ΙΙΑ και ΠΜ ΙΙΒ – διάρκεια = 200 χρόνια
Καταστρέφεται από πυρκαγιά περ. 2300 π.Χ.
Συγκρότημα περ. 65 χώρων (δωμάτια, διάδρομοι, αυλές) - «Προσθετική
αρχιτεκτονική»
Ενιαίος εξωτερικός τοίχος-περίβολος με δύο εισόδους (νότια και δυτικά)
Δύο κύριοι δρόμοι ξεκινούν από εισόδους
Ισόγεια σπίτια
Δρόμος Λίθινο κρηπίδωμα,
πλίνθινη ανωδομή
Επιχρισμένοι τοίχοι-
ενίοτε με ερυθρό χρώμα
Περίβολος στα
Ανατολικά & πύργος
Δωμάτια με πάγκους &
χώρους εργασίας
Μύρτος Φούρνου Κορυφή: Νοτιο-κεντρικό συγκρότημα: το

πιο καλοδιατηρημένο 110μ2
Διαμόρφωση ανδήρου: 55μ3 -25μ3/ώρα = 220
ώρες
Λατόμευση οικοδομικού υλικού: 55 μ3- 4
ώρες/μ3 = 220 ώρες
Μεταφορά υλικού = 140 ώρες
Κτίσιμο τοίχων: 55 μ3 -10 ώρες/μ3= 550 ώρες
Κατασκευή στέγης= 30 ώρες
Σύνολο: 1160 ώρες - 4 άτομα σε 48 ημέρες
25 μ2
Μύρτος Φούρνου Κορυφή (ΠΜ ΙΙ) –
επανεξέταση από Whitelaw 1983
Συνεξέταση παρουσίας:
Διαδρόμων πρόσβασης στα

σπίτια
Αυλές-πλατείες: ανοιχτοί χώροι
με σπασμένα αγγεία,
συσσωρεύσεις οστρέων, οστών
ζώων κλπ -απορρίμματα
Απομονωμένοι χώροι με
μικρότερη χρήση εξοπλισμένοι
με θρανία –χώροι αναμονής
Χώροι με πιθανό δημόσιο
χαρακτήρα (με κόκκινο) που
έχουν πρόσβαση στις αυλές –
περιέχουν 2 κέρνους: από έναν σε
κάθε χώρο
Οργάνωση του χώρου – σε αφιλόξενα περιβάλλοντα: Παράδειγμα

Μύρτος Φούρνου Κορυφή (ΠΜ ΙΙ)
Ερμηνεία (Whitelaw 1983): Ανάλυση αρχιτεκτονικής και ευρημάτων

(λειτουργίες χώρων): Σύμπλεγμα 5-6 ανεξάρτητων νοικοκυριών, ίσως
πυρηνικές οικογένειες (20-30 άτομα σύνολο) – Προοδευτική και αργή
αύξηση αριθμού ανεξάρτητων νοικοκυριών
Απουσία διαφορών μεταξύ νοικοκυριών # «Ερυθρά» και «Δυτική» Οικία
Βασιλικής
Μύρτος Φούρνου Κορυφή (ΠΜ ΙΙ) – επανεξέταση από
Whitelaw 1983
Χώροι δραστηριοτήτων σε συνάφεια με τα ευρήματα:
τροφοπαρασκευής, αποθήκευσης, «βιοτεχνικών» δραστηριοτήτων
Οργάνωση του χώρου – σε σχετικά αφιλόξενα

περιβάλλοντα: Μύρτος Φούρνου Κορυφή
Διακρίνονται συγκροτήματα που
περιλαμβάνουν όλες τις
δραστηριότητες
5 έως 6 νοικοκυριά κατά Whitelaw
1983 = υπολογισμός βασίζεται σε
στεγασμένους χώρους &
χωρητικότητα αποθηκευτικών
αγγείων
Οργάνωση του χώρου – σε σχετικά αφιλόξενα περιβάλλοντα:
5 έως 6 νοικοκυριά από

5 έως 6 άτομα
Αυτόνομα σπίτια-νοικοκυριά
με χώρους υφαντικής,
τροφοπαρασκευαστικούς
Συνολικός πληθυσμός 25-30

άτομα (Whitelaw 1983)
Αγγεία Αγγεία πόσης

σερβιρίσματος
Αποθηκευτικά
αγγεία
Κεραμικοί τροχοί
Υφαντικά βάρη
Σφραγίδες
Εγχειρίδια
Μύρτος Φούρνου Κορυφή - Ιερό

Οργάνωση του χώρου – σε
σχετικά αφιλόξενα περιβάλλοντα:
Παράδειγμα 2: Τρυπητή (ΠΜ Ι)

Τρυπητή (ΠΜ Ι)
Περίπου 8 ισόγεια σπίτια με

ενδιάμεσο δρόμο = 30-35 άτομα
Ορθογώνια σπίτια με κεντρ δωμάτιο
Δρόμος και παράπλευρα ως αποθηκευτικοί χώροι
Κεντρ δωμάτιο με εστία, πάγκο
εργασίας
Τρυπητή (ΠΜ Ι)
Λίθινα εργαλεία
Οστέινα εργαλεία
Πήλινο σφράγισμα
1 κέρνος
Οργάνωση του χώρου – Ταφές

Ταφικά κτίρια: υπέργειοι τάφοι που μιμούνται σπίτια
Νότια και Κεντρ. Κρήτη: κυρίως

θολωτοί τάφοι
Ανατ. Κρήτη: κυρίως ταφικά κτίρια
αλλά γενικά και παραλλαγές

Θολωτοί τάφοι: υπέργειες κυκλικές
κατασκευές
Θολωτοί τάφοι
κυρίως στην περιοχή Μεσαράς-Αστερούσια, Ν. Κρήτη
Ομαδικές ταφές - πολλαπλές

Συλημένες – Διαταραγμένες:
Πρωτογενείς ή δευτερογενείς ; (υπό συζήτηση)
Συσχετισμός αντικειμένων με σκελετούς (σχεδόν
αδύνατος)
Θολωτοί τάφοι
κυρίως στην περιοχή Μεσαράς-
Αστερούσια, Ν. Κρήτη
Αφιλόξενο και
απομονωμένο τοπίο
Λεβήνα-Γερόκαμπος
Καμηλάρι
ΠΜ Θολωτοί τάφοι
Μεσαράς :
c. 90 τάφοι < 45 θέσεις
Η χρήση τους ξεκινάει από ΤΝ έως ΥΜΙ/ΙΙΙΑ (πιο σπάνια) π.χ.

Καμηλάρι Α
Κυκλικοί με διάμετρο 4-13 μ. – τοιχώματα με μεγάλο πάχος 0,70-
2,50 μ. από ακατέργαστη πέτρα και δέσιμο με πηλό – θεμελίωση
στο φυσ. βράχο
Υπέργειες κατασκευές – Είσοδος συνήθως από Ανατολικά
Μικρό στόμιο στην είσοδο – Συχνά με τρεις σχιστόπλακες
Στέγαση με εκφορικό τρόπο
Προσκτίσματα στην είσοδο που κατασκευάζονται συνήθως σε
υστερότερη φάση
Μεσαράς
Καμηλάρι Α
Πολλαπλές ταφές – σωροί από οστά και ταφικά κτερίσματα

Συχνά γινόταν η απολύμανση (fumigation) δηλαδή σκόπιμη τοποθέτηση
φωτιάς μέσα στον τάφο
Συχνή η «ισοπέδωση» μέσα στον τάφο και το «σφράγισμα» του με άσπρη
άμμο για να τοποθετηθούν καινούριες ταφές
«Καθαρισμός» τάφου από παλαιότερες ταφές: 1) απλός παραμερισμός στις
άκρες του θόλου, 2) απομάκρυνση σε άλλο χώρο/πρόσκτισμα
(οστεοφυλάκιο), 3) απομάκρυνση εκτός του τάφου (π.χ. περιοχή βράχων,
Αρχάνες)
Μεσαράς
από ΠΜ Ι-ΙΙ προς ΠΜ ΙΙΙ-
ΜΜΙ
ΠΜ Ι-ΙΙ: χρησιμοποιήθηκαν για ταφικές τελετές από μικρές ομάδες

ανθρώπων - λίγα αντικείμενα
ΠΜ ΙΙΙ-ΜΜΙ: κτίζονται σε υψώματα ώστε να εποπτεύουν τον
οικισμό στον οποίο ανήκουν, τεράστια ποικιλία αντικειμένων που
χρησιμοποιούνται για τις τελετές, μεγάλη συμμετοχή ανθρώπων <
κατασκευή πλακόστρωτων υπαίθριων χώρων και ανδήρων
ΠΜ Θολωτοί τάφοι Μεσαράς
Πρώιμοι # Ύστεροι
Θολωτός τάφος Γ, Αρχάνες:

χρήση λάρνακας μέσα στο θόλο
Ύστεροι = μικρότεροι
Ύστεροι = κτιστά στόμια σε αντίθεση με τα μονολιθικά των
πρωιμότερων
Ύστεροι = μεγαλύτερες εισόδους (αρχίζει η χρήση
λάρνακας/πίθων) – μετάβαση από την ομαδική ταυτότητα στην
ατομική
Ύστεροι = ορθογώνια προσκτίσματα
Ύστεροι = περισσότερο προσεγμένη τοιχοποιία και κατασκευή
Πεδιάδα Μεσαράς
από Ν. Ψηλορείτη
Αγ. Κύριλλος
Κουμάσα
Είσοδος
Κουμάσα: συστάδα 3 τάφων με πλακόστρωτο χώρο
Μαρμάρινα ειδώλια τύπου Κουμάσα
Λεβήνα-Γερόκαμπος: σε διαρκή χρήση 1000 χρόνια (4 φάσεις)
Διαδοχικά κατασκευασμένοι τάφοι

Οστεοφυλάκια και χώροι για τέλεση μνημοσύνων
ΜΜ ΙΑ-ΙΒ
ΠΜ Ι
ΠΜ ΙΙΑ
Απεσωκάρι
Προσκτίσματα
Καμηλάρι Α
Πλάτανος: 13 μ διάμετρος
Καμηλάρι Α: Προσκτίσματα
Καμηλάρι Α
Καμηλάρι Α
Καμηλάρι Α: βωμός
Πήλινο ομοίωμα από Καμηλάρι

Κατανάλωση φαγητού και ποτού σε
συναθροίσεις τύπου μνημόσυνα
Βωμός
Σχέση των θολωτών τάφων με

το φώς του ήλιου στην Ανατολή
ανάλογα με εποχή
Πρωτογενείς ή ανακομιδές?
Καμηλάρι
Βωρού Α
ΠΜ Θολωτοί τάφοι Μ Οδηγήτριας
Σκελετικά κατάλοιπα ως προϊόντα ανακομιδών:
9Βαθμός ανατομικής ακολουθίας

9Βαθμός θρυμματισμού
9Εκπροσώπηση ανατομικών ομάδων
Ανατομική θέση των σκελετικών καταλοίπων
9 Θολωτός Α 9 Θολωτός Β
9 Προϊόντα ανακομιδών & 9 Προϊόντα ανακομιδών
συνεχών μετακινήσεων αλλά προσεκτικής
συλλογής
Θολωτός Β
Οστεοφυλάκιο
Εκπροσώπηση ανατομικών ομάδων
Θολωτός A: 4634 θραύσματα Θολωτός B: 2748 θραύσματα
Θολωτοί τάφοι μερικές φορές 2 έως 3 σε σύγχρονη χρήση

στην ίδια θέση – οικισμό ή αγροικία
Ανήκουν σε Οικισμούς ? Ευρύτερες οικογένειες (Branigan)
? Πυρηνικές Οικογένειες (Whitelaw) ?
Θολωτός τάφος Αγ. Κυριακής από επιφανειακή
Αγιοφάραγγου = 3 οικογένειες, 5-6 ατόμων για 800-900
χρόνια
Χρησιμοποιούνται για μεγάλη χρονική περίοδο (+1000
χρόνια) Επιφανειακή έρευνα
Αγιοφάραγγου, Ν Κρήτης
(Blackman & Branigan 1977)
ΠΜ σκελετικά σύνολα
Ελάχιστος Αριθμός Ατόμων: Πόσοι ?
Πληθυσμός ΕΑΑ Διάρκεια χρήσης Σκελετοί/100 χρ

(χρ)
Βραχοσκεπή Κεφάλα Πετρά 165 1300 12,69
Κεφάλα Πετράς ΤΚ 2 37 c. 200 18,5
Καμηλάρι Α θολωτός 134 500 26,8
Μ Οδηγήτρια Α θολωτός 133 900 14,77
Μ Οδηγήτρια Β θολωτός 64 900 7,11
Απεσωκάρι Α θολωτός 14 200 7
Λιβάρι θολωτός 82 900 9,11
Ταφ. Σπηλιά Άγ Χαράλαμπος c. 400 1800 22,22
Βραχοσκεπή Λιβάρι 115 900 12,77
Πυρηνικές ή διευρυμένες οικογένειες?

Μέγεθος πληθυσμού (σύμφωνα με Bintliff 1977)
1977
Πληθυσμός ΕΑΑ Διάρκεια χρήσης Σκελετοί/ Μονάδα

(χρ) 100 χρ πληθυσμού
Βραχοσκεπή Κεφάλα Πετρά 165 1300 12,69 0,63
Κεφάλα Πετράς ΤΚ 2 37 c. 200 18,5 0,92
Καμηλάρι Α θολωτός 134 500 26,8 1,34
Μ Οδηγήτρια Α θολωτός 133 900 14,77 0,73
Μ Οδηγήτρια Β θολωτός 64 900 7,11 0,35
Απεσωκάρι Α θολωτός 14 200 7 0,35
Λιβάρι θολωτός 82 900 9,11 0,45
Ταφ. Σπηλιά Άγ Χαράλαμπος c. 400 1800 22,22 1,11
Βραχοσκεπή Λιβάρι 115 900 12,77 0,63
Μέγεθος οικισμών στην ΠΜ
Κρήτη Whitelaw 1983 –
Μικροί οικισμοί τύπου Μύρτου:

5-6 σπίτια με εξαιρέσεις όπως σε
θέσεις ανακτόρων π.χ. Κνωσός,
Φαιστός αλλά και Μόχλος
Ευρήματα: κεραμική, λίθινα αγγεία, κοσμήματα, σφραγίδες – Κτερίσματα =

καθημερινά αντικείμενα
Κτερίσματα ταφικά: 1) μικρά λίθινα αγγεία, 2) ανθρωπόμορφα/ζωόμορφα αγγεία
ΔΕΝ παρατηρείται διαφοροποίηση (ιεραρχία όπως στα “house tombs”) στην
αρχιτεκτονική/ευρήματα κλπ σε θολωτούς του ίδιου οικισμού
Ταφικά κτίρια: υπέργειοι τάφοι που μοιάζουν με σπίτια
Γουρνιά
Γουρνιά
Ταφικά κτίρια: ΠΜ ΙΙ -ΜΜ ΙΙ

στην ανατ. Κρήτη
Παράλληλα ορθογώνια κτίσματα είτε ανεξάρτητα είτε σε σχέση με κεντρικό

χώρο
Κτισμένοι με σχιστόπλακες (2,5 μ στο Μόχλο)
Στεγασμένοι πιθανόν με επίπεδη στέγη
Πολλαπλές ταφές – ανακομιδές
ΠΜ ΙΙΙ/ΜΜ ΙΑ: χρήση λάρνακας – ακόσμητης, χαμηλής ή πίθου - εντός
των ταφικών κτιρίων: συλλογική (προγονική) σε αντίθεση με ατομική
ταυτότητα νεκρών
Οικογενειακοί τάφοι (kinship) – Ιεραρχία < διαφοροποίηση στο μέγεθος,
απόσταση από οικισμό, αρχιτεκτονικά γνωρίσματα, ταφικά κτερίσματα
(Soles, Whitelaw)
Μόχλος
Μόχλος:
Ταφικά κτίρια: 20
τάφοι
9 Διαφοροποίηση ανάμεσα στους τάφους άνω
Δυτικού ανδήρου και κάτω πλαγιάς σύμφωνα με
Soles 1992
9 Άνω Δυτικό άνδηρο: 3 μεγάλοι τάφοι, με
περίτεχνη αρχιτεκτονική, με προσεγμένα υλικά,
μεγαλύτερη επένδυση στην κατασκευή τους,
λιγότερο εκτεθιμένοι στη διάβρωση =
προσπάθεια διατήρησης στο χρόνο
9 Άνω Δυτικό άνδηρο: πλούσια κτερίσματα,
εξωτικά υλικά, αντικείμενα γοήτρου
Μόχλος Ταφικό Κτίριο IV-VI
Μόχλος: αναπαράσταση των

ταφικών κτιρίων
Αντικείμενα
σε χρυσό
Μόχλος
Λίθινη πυξίδα Ομοίωμα βάρκας

Τριγωνικά εγχειρίδια
Λίθινα αγγεία
Μόχλος: λίθινα αγγεία κυρίως ΠΜ
ΙΙΒ-
Παρουσία λίθινων αγγείων στην ΠΜ ΙΙΑ: πηγές και

πιθανά εργαστήρια επεξεργασίας χλωρίτη λίθου στη
Μεσαρά – μοτίβα κοινά με Κυκλαδικά (τρέχουσες σπείρες,
τρίγωνα κλπ)
Μόχλος
Λαξευτοί τάφοι Βόρειας

Κρήτης με κυκλαδικά στοιχεία:
όψιμη ΠΜ Ι
Αγ. Φωτιά Σητείας
9 250 τάφοι: εκπληκτικά μεγάλος αριθμός

9 Ελλειψοειδή κιβώτια λαξευμένα στο φυσικό βράχο –
Συχνή παρουσία μικρού δρόμου και προθαλάμου –
9 1-13 νεκροί
9 Δάπεδο με βότσαλα
9 Κτερίσματα πανομοιότυπα με Κυκλαδικά – Άνω
Κουφονήσι: κεραμική, μεταλλικά αντικείμενα (όπλα,
εργαλεία), λίθινα εργαλεία, οψιανοί κλπ
Λαξευτοί τάφοι Βόρειας Κρήτης
με κυκλαδικά στοιχεία: όψιμη ΠΜ Ι
9 Από κεραμική και διάρκεια χρήσης του χώρου: 15

οικογένειες = 75 άτομα αντιστοιχούν σε σχετικά μικρό
μέγεθος οικισμού
9 10% μινωική κεραμική από Μεσαρά
9 90% ομάδα Κάμπου
Αγ. Φωτιά Σητείας
«Σκοτωμένα» εγχειρίδια
Λαξευτοί τάφοι Βόρειας Κρήτης με κυκλαδικά στοιχεία
Ψείρα
35 τάφοι λαξευμένοι στο φυσικό

βράχο
Ψείρα
Γούρνες – πρώην Αμερικανική

βάση
36 τάφοι λαξευμένοι στο φυσικό

βράχο
Ταφικά σπήλαια & βραχοσκεπές
Άγιος Χαράλαμπος Λασιθίου
περ. 400 άτομα

Ανακομιδές
Ταφικά σπήλαια & βραχοσκεπές
Βραχοσκεπή Κεφάλα Πετρά Σητείας
9 Μελέτη βραχοσκεπής σε
συνδυασμό με γειτονικό
νεκροταφείο ταφικών κτιρίων
Βραχοσκεπή Κεφάλα Πετρά Σητείας
9 Περ. 21,000 θραύσματα – το μεγαλύτερο

σύνολο που έχει μελετηθεί έως τώρα
9 Ελάχιστος Αριθμός Ατόμων: 165 άτομα
9 Βραχοσκεπή για ανακομιδές-
καθαρίσματα τάφων και όχι πρωτογενείς
ταφές
Νεκροταφείο
Φουρνί, Αρχάνες
Νεκροταφείο Φουρνί Αρχανών
Θολωτός Γ: Υπέργειος-Θύρα στα

Ανατολικά - Παράθυρο στα Νότια
εισόδου - έντονη Κυκλαδική επιρροή
9 Θεμελιώθηκε ΠΜ ΙΙΑ
9 Τελευταία χρήση ΠΜ ΙΙΙ: 30 ταφές σε 11 λάρνακες, 1 πιθάρι,
δάπεδο 269 αντικείμενα: 15 λίθινα και ελεφαντοστείνα ειδώλια
(Κυκλαδικού τύπου), περίαπτα από ελεφαντόδοντο, φαγεντιανή,
χρυσό, σφραγίδες, χάλκινα εγχειρίδια, λίθινα αγγεία, οψιανοί (55)
Θολωτός Γ, Φουρνί Αρχανών
9 Τα σκελετικά κατάλοιπα α΄ φάσης (ΠΜ ΙΙΑ) δεν σώζονται
σε καλή κατάσταση (θραύσματα οστών και δοντιών
ισοπεδωμένα)

9 Μετά από μια διακοπή στην ΠΜ ΙΙΒ, αρχίζει ξανά η χρήση
του τάφου στην ΠΜ ΙΙΙ μέσα σε λάρνακες και στο πιθάρι (4
άτομα)
9 Λάρνακες & πίθος χρησιμοποιήθηκαν
ως οστεοφυλάκια
9 Τα σκελετικά κατάλοιπα β’ φάσης χρήσης σε καλύτερη

διατήρηση: μέσα και έξω από λάρνακες και πίθο
Θολωτός Γ-Δευτερογενείς ταφές (ανακομιδές)

9 Οι λάρνακες αδειάζονταν με την ευκαιρία της καινούριας
ταφής και τα «αδειάσματα» τοποθετούνταν στον ελεύθερο
χώρο του δαπέδου ενώ μερικά κατάλοιπα συνέχιζαν να
βρίσκονται μέσα στις λάρνακες
Θολωτός Γ-Δευτερογενείς ταφές (ανακομιδές)
9 Οι ελεύθεροι χώροι ήταν εξαιρετικά περιορισμένοι ώστε
να δεχτούν πρωτογενείς ταφές (ακόμη και σε
συνεσταλμένη στάση) – κρανία κολλημένα ανάμεσα στον
τοίχο και λάρνακα
Θολωτός Γ- Ψηφιακή αναπαράσταση του χώρου

Παπαδόπουλος: http://virtualreconstruction-
phournicemetery.blogspot.com/
9 Αρχιτεκτονικά στοιχεία
9 Χρήση του τάφου – Εργονομία
9 Στοιχεία φωτισμού (φυσικός – τεχνητός)
Χρήση του τάφου – Εργονομία
Μεταβολή της χωρητικότητας του τάφου με την εισαγωγή περισσοτέρων λαρνάκων σε μεταγενέστερες
φάσεις: μέγιστη χωρητικότητα 8 άτομα (πρώιμες φάσεις)
Χρήση του τάφου – Στοιχεία φωτισμού

Έμμεσος φυσικός φωτισμός στο εσωτερικό του θολωτού τάφου Γ.

30 Απριλίου 12μ.μ. 2008
Ώρες της ημέρας που ακτίνες φωτός επηρεάζουν άμεσα το εσωτερικό του θολωτού
τάφου Γ

Τεχνητός φωτισμός στο εσωτερικό του θολωτού τάφου Γ από 4 φωτιστικά σκεύη ακουμπισμένα στο
έδαφος.
30 Ιανουαρίου 3μ.μ. 2008
Υλικός πολιτισμός: Κεραμική παραγωγή
Διακόσμηση: γραπτή, εγχάρακτη,
κηλιδωτή (κεραμική ρυθμού Βασιλικής)
Ρυθμός Πύργου (ΠΜ Ι)

(σκούρα στιλβωμένη)
Ρυθμός Αγ. Ονουφρίου (ΠΜ Ι)

(σκούρο σε ανοιχτό)
Ρυθμός Βασιλικής (ΠΜ ΙΙΑ)

(κηλιδωτή)
ΚΡΗΤΗ: Παραγωγή και Κυκλοφορία κεραμικής στην Πρωτομινωική περίοδο

(P. Day, D. Wilson, Ε. Κυριατζή, Β. Κυλίκογλου, T. Whitelaw)
Πολυπλοκότερο σύστημα οργάνωσης της
παραγωγής & διακίνησης και όχι τοπική παραγωγή
Εξειδικευμένα κέντρα παραγωγής
Μεγάλης κλίμακας διακίνηση αγγείων
Διαφορετικές κοινωνικο-οικονομικές & πολιτικές
δομές
ΠΜ Ι ΠΜ ΙΙ Α
ΜΙΡΑΜΠΕΛΟ
ΜΕΣΑΡΑ
Υλικός πολιτισμός:
Νέες τεχνολογίες για την παραγωγή πολύτιμων
αντικειμένων σε συγκεκριμένους οικισμούς
Μέταλλο π.χ. στοιχεία για επεξεργασία-χύτευση χαλκού

στην Κεφάλα Πετρά από ΤΝ-ΠΜ Ι
Λίθος π.χ. στοιχεία για παραγωγή λίθινων αγγείων στον
ΠΜ ΙΙΑ ελάχιστα αλλά κυρίως ΠΜ ΙΙΒ Μόχλο
Μεταλλοτεχνία στην ΠΜ Κρήτη

ΤΝ-ΠΜ Ι Κεφάλα Πετράς: επεξεργασία-χύτευση χαλκού
και χρήση χάλκινων κρουστήρων για παραγωγή λεπίδων
οψιανού
ύστερη ΠΜ Ι: 2 χωνευτήρια από νεκροταφείο Αγ. Φωτιάς
Σητείας
Απορρίμματα μεταλλουργικών δραστηριοτήτων σε ΠΜ Ι-
ΙΙ Πόρο Κατσαμπά – σκωρίες αρσενικούχου χαλκού και
αργύρου και μήτρες για χύτευση μακρών εγχειριδίων και
εγχειριδίων με κεντρική νεύρωση
Πόρος Κατσαμπάς:
μήτρες για
εγχειρίδια
ΠΜ ΙΙΙ Χρυσοκάμινο:
Αγροτικού χαρακτήρα θέση-

απομονωμένη: μεταλλουργικό κέντρο και
η ζώνη εκμετάλλευσης του
Μακριά από υστερότερες ανακτορικές
θέσεις
Επιφανειακή έρευνα στην περιοχή
Ανασκαφή 1995-1997
Μεταλλουργική
εγκατάσταση
Χώρος
κατοίκησης

ΠΜ ΙΙΙ-ΜΜΙΑ Χρυσοκάμινο:
εξειδικευμένη θέση εκτός οικισμού για
χύτευση μετάλλων και παραγωγή
μεταλλικών αντικειμένων
α΄ ύλες από Κυκλάδες: Κύθνο, Σίφνο,
Λαύριο σύμφωνα με θερμοφωταύγεια από
Gale & Stos-Gale 1983
Τοπογραφία ιδανική για την εκμετάλλευση
Βόρειου ανέμου
Οικισμός
Χώρος εκκαμίνευσης
ΠΜ ΙΙΙ-ΜΜ ΙΑ Χρυσοκάμινο
Αψιδωτή κατασκευή με δομικά στοιχεία
λιγότερο γνωστά στην Κρήτη αλλά πολύ
συχνά στη Βόρεια Ελλάδα:
Αψίδα και μεγαροειδές

Απουσία λίθινου κρηπιδώματος
Χρήση ξύλου χωρίς πλιθιά
Τεχνική κτισίματος pisé
Άγνωστος τρόπος στέγασης: φθαρτό
υλικό ?
Λειτουργία του σε σχέση με την προσωρινή

και όχι μόνιμη διαβίωση των
μεταλλουργών στο χώρο – Μόνιμη
εγκατάσταση πιθανόν 500 μ από το χώρο
Πήλινες καμινάδες για την ενίσχυση του αέρα: κατασκευασμένες από
ντόπιο πηλό
ΠΜ ΙΙΙ-ΜΜ ΙΑ Χρυσοκάμινο:
πιθανόν εποχιακή εγκατάσταση -
φθινόπωρο
ΠΜ ΙΙΙ-ΜΜ ΙΑ Χρυσοκάμινο:
απομονωμένος χώρος χύτευσης-τήξης των
μεταλλευμάτων –συγκεκριμένη
εμπλεκόμενη ομάδα στην επεξεργασία #
Πόρος Κατσαμπάς: κέντρο κατασκευής
μεταλλικών αντικειμένων- εμπλεκόμενη
ομάδα σε δημόσια/κοινή θέα –κοσμοπολίτες
λόγω επαφών με νησιώτες για απόκτηση α’
υλών
Διαρκής έκθεση σε αρσενικό – στοιχείο
στο κράμα με χαλκό - :
Παραμορφώσεις στα άκρα για την
εμπλεκόμενη- με την επεξεργασία του
χαλκού- ομάδα
Φυσική απομόνωση
Μεταλλοτεχνία στην ΠΜ Κρήτη:

συμβολή στη διαμόρφωση ταυτοτήτων
Διαμόρφωση ταυτοτήτων στην ΠΜ Κρήτη:
εγχειρίδια, σφραγίδες και ανδρική ταυτότητα
Ανταλλαγές- Δίκτυα επαφών:

ρόλος της Βόρειας παραλίας στην κατασκευή αντικειμένων
και διακίνηση τους στο εσωτερικό του νησιού
ΤΝ: χαμηλή κυκλοφορία κεραμικής εντός του νησιού ή περιορισμένα
εκτός – ανταλλαγές δώρων
ΤΝ ΙV: Παράλιες θέσεις π.χ. Κεφάλα Πετράς επαφές με Αιγαίο – Δυτ.
Κυκλάδες, Αττική-Κέα αλλά και Δωδεκάνησα
προμήθεια α’ υλών σε οψιανό και χαλκό
παραγωγή αντικειμένων
διακίνηση στο νησί
ΠΜ: Κέντρα-εμπορικοί σταθμοί που προμηθεύονταν α’ ύλες,
κατασκεύαζαν αντικείμενα και τα διακινούσαν στο εσωτερικό νησιού –
Οψιανός π.χ. Πόρος Κατσαμπάς, Λίθος π.χ. Μόχλος, Μέταλλα π.χ. Πόρος
Κατσαμπάς, Κεφάλα Πετράς αλλά και διαφορές ανάμεσα σε Πόρο #
Ανταλλαγές- Δίκτυα επαφών:
Τέλος ΠΜ Ι-ΠΜ ΙΙ Α: εντατικοποίηση
επαφών εκτός νήσου με μονόδρομη ροή
προϊόντων από Κυκλάδες προς Κρήτη –
«Διεθνές πνεύμα» (κατά Renfrew 1972)
Κυκλαδικά ή Κυκλαδίζοντα αντικείμενα
κυρίως στην κεντρ. Κρήτη π.χ. εγχειρίδια
με κεντρική νεύρωση, ειδώλια τύπου
Κουμάσα, αργυρά εγχειρίδια
Κυκλαδικά στοιχεία σε επιλεγμένα
νεκροταφεία Αγ. Φωτιάς, Γούρνες κλπ
π.χ. κεραμική ομάδας Κάμπου (ΠΚ
Ι/ΙΙ)
Εμφάνιση ανερχόμενων & ανταγωνιστικών

ομάδων elite στην ΠΜ Κρήτη
Σημασία τάφων στην ΠΜ Κρήτη
στο χώρο (μνημεία και τόπος
συναθροίσεων)
Αντικείμενα γοήτρου
Δημόσιες συναθροίσεις: ανάδειξη
ταυτοτήτων
Πρακτικές και τεχνογνωσία σε νέες
τεχνολογίες π.χ. μεταλλουργία
Τα παραπάνω στοιχεία αποκτούν

οργανωμένο χαρακτήρα στην επόμενη
περίοδο – εμφάνιση πρώτων
ανακτόρων(ΜΜ ΙΑ)
ΑΠΡ 202: Οργάνωση και χρήση του χώρου στο
Αιγαίο:
Παλαιο-ανακτορική Κρήτη Ι (αρχές 2ης χιλ. π. Χ)
Μάθημα 6
Όψιμη προ-ανακτορική περίοδος

ΠΜ ΙΙΙ-ΜΜ ΙΑ Κρήτη (2200/2100-1900 π.Χ):
ΠΕ ΙΙΙ: Γενικευμένες αλλαγές με
συνοδευόμενες καταστροφές στην
Ιερό Κορυφής Γιούχτα Ανατολία, ανατ. Μεσόγειο, ηπειρωτ.
Ελλάδα σε αντίθεση με την Κρήτη
όπου ΔΕΝ παρατηρούνται
καταστροφές εκτός ανατ. Κρήτη όπου
σημειώνονται κάποιες εγκαταλείψεις ή
καταστροφές οικισμών
Λίγα στοιχεία για εξωτερικές επαφές
– εσωστρέφεια στα εμπορικά δίκτυα
Εμφάνιση των πρώτων υπαίθριων
ιερών κορυφής π.χ. Γιούχτας
Όψιμη προ-ανακτορική περιόδος
ΜΜ ΙΑ Κρήτη (2100-1900 π.Χ.) – κοινωνικό πλαίσιο:
Προετοιμασία για την

περίοδο που θα
ακολουθήσει με τα
πρώτα ανάκτορα
Κορυφώνονται επαφές με ανατ. Μεσόγειο και ευρύτερη Ανατολία

Εξειδικευμένη χύτευση χαλκού στο Χρυσοκάμινο
Εμφανίζεται η κρητική ιερογλυφική γραφή
Νέα σχήματα και υλικά σε σφραγίδες π.χ. εισηγμένο ελεφαντόδοντο
Συρρίκνωση οικισμών σε μεγάλα κέντρα πληροφορίες από επιφανειακές
έρευνες
Πολιτιστική Φάση Κρήτη Ηπειρωτική Ελλάδα

Κρήτη Ηπειρ. Ελλάδα Κεραμική φάση π.Χ π.Χ. Κεραμική
φάση
Προ-ανακτορική περίοδος ΠΜ Ι 3100-2700 3100-2700 ΠΕ Ι
ΠΜ ΙΙ 2700-2200 2700-2200 ΠΕ ΙΙ
ΠΜ ΙΙΙ 2200-2100 2200-2000 ΠΕ ΙΙΙ
ΜΜ ΙΑ 2100-1900
Παλαιο-ανακτορική ΜΜ ΙΒ 1900-1800
περίοδος
Διάρκεια: περ. 200- 300
χρόνια
ΜΜ ΙΙ 1800-1700 2000-1600 ΜΕ
Καθ.Λακκοειδείς ΜΜ ΙΙΙ 1700-1600

Καταστροφές ΥΜΙ Α 1600-1480 1600-1500 ΥΕ Ι
Νέο-ανακτορική περίοδος ΥΜ ΙΒ 1480-1425 1500-1440 ΥΕ ΙΙΑ
Τελική Ανακτορική Μυκηναϊκή ΥΜ ΙΙ 1425-1390 1440-1390 ΥΕ ΙΙΒ

ΥΜ ΙΙΙΑ1 1390-1370 1390-1370 ΥΕ ΙΙΙΑ1
Μετα-ανακτορική περίδος ΥΜ ΙΙΙΑ2 1370-1300 1370-1300 ΥΕ ΙΙΙΑ2
Καταστροφές ΥΜ ΙΙΙΒ 1300-1190 1300-1190 ΥΕ ΙΙΙΒ

ΥΜ ΙΙΙΓ 1190-1070 1190-1070 ΥΕ ΙΙΙΓ
Υπο-Μινωϊκή 1070-1000 1070-1015 Υπο-
Μυκηναϊκή
Παλαιο-ανακτορική περίοδος
Εμφάνιση των πρώτων ανακτόρων στο Αιγαίο
(ΜΜ ΙΒ-ΜΜ ΙΙΒ (1900-1700 π.Χ.)
Κνωσός Μάλια
Φαιστός
Παλαιο-ανακτορική περίοδος
ΜΜ ΙΒ Κρήτη (1900-1800 π.Χ):
Evans: Ταύτιση ανακτόρων με οικία
βασιλιά-ιερέα
Μετά την αποκρυπτογράφηση Γραμμικής
Β (1952): το ανάκτορο = κέντρο
ανακατανομής προϊόντων
Renfrew (1972): ανάκτορα = κέντρα
ανακατανομής προϊόντων και έδρα
τοπάρχη σε εύφορη γεωργικά επικράτεια
Cherry (1986): ανάκτορα = έδρες
πολιτικής, θρησκευτικής και οικονομικής
εξουσίας – δείκτες ιεραρχημένων
κοινωνιών με οργανωμένες πολιτικές
Ανάκτορο Κνωσού επικράτειες (state level society) – ξαφνική
εμφάνιση
Sir Arthur Evans και η αναζήτηση
των απαρχών του Ευρωπαϊκού
πολιτισμού
Αναλογίες στο Μινωικό πολιτισμό από Βικτωριανή Αγγλία

(χαρακτηριστικά: θαλασσοκρατία, αποικίες, αγάπη στη φύση,
αθλήματα, τέχνη)
Ειρηνικός πολιτισμός με επίκεντρο το βασιλιά-ιερέα
(θεοκρατία)
Αυστηρά ιεραρχική και θεοκρατική κοινωνία
Η Βικτωριανή Αγγλία του Evans

Διοίκηση από γυναίκα (βασίλισσα Βικτώρια) = ρόλος
γυναίκας στη Μινωική κοινωνία
Η Βρετανία ως αυτοκρατορία με αποικίες σε
ολόκληρο τον κόσμο
Βρετανία ως ναυτική αυτοκρατορία με εμπορική και
στρατιωτική διείσδυση = Μινωική θαλασσοκρατία
Βρετανική αποικιοκρατία
Κυριαρχία γυναικείας απεικόνισης στον
υλικό πολιτισμό όπου ερμηνεύτηκε ως
εξέχουσα η θέση της γυναίκας π.χ. γυναίκα-
ιέρεια
Απουσία μεγάλων οχυρώσεων
Θαλάσσιες δραστηριότητες ως απόδειξη
της Μινωικής θαλασσοκρατίας
9
Νεώτερες απόψεις
(σύμφωνα με Driessen, Haggis, Knappett, Schoep, Χαμηλάκη)
Η λειτουργία των ανακτόρων ως κέντρων
συγκέντρωσης και ανακατανομής προϊόντων, κυρίως
γεωργικών (?) – έντονη κριτική
Ανάκτορα ως κέντρα παραγωγής αντικειμένων
γοήτρου και κύρους (?) – έντονη κριτική
Τονίζεται ο ρόλος των ανερχόμενων και
εκκολαπτόμενων elite εκτός των ανακτόρων και η
χρήση των ανακτόρων ως κέντρων διαπραγμάτευσης
κοινωνικών ρόλων
Μεταφορά συζήτησης από το «ανάκτορο» στην γύρω χώρα
και τη συμμετοχή πολλαπλών χώρων στη συγκρότηση του
τοπίου εκτός των «ανακτόρων»
Ποια στοιχεία χαρακτηρίζουν την
παλαιο-ανακτορική περίοδο;
Αρχιτεκτονική «ανακτόρων»
Τροχήλατη κεραμική
Διοίκηση
Γραφή
Αντικείμενα υψηλού γοήτρου και κύρους κατασκευασμένα από
εισηγμένα πολύτιμα υλικά
Είναι όμως τα παραπάνω, χαρακτηριστικά μόνο των «ανακτορικών»
συγκροτημάτων ;
Δομικά χαρακτηριστικά των «ανακτόρων»:
Μνημειώδης αρχιτεκτονική
Χρήση εξειδικευμένων
οικοδομικών υλικών και τεχνικών
Φροντισμένη Δυτική πρόσοψη
με εισόδους στο «ανάκτορο»
Αποθηκευτικοί χώροι –
«κουλούρες», διάδρομοι με πιθάρια
Χώροι για τήρηση αρχείων
Ανάκτορο Κνωσού:
όλες οι φάσεις
Δομικά χαρακτηριστικά των «ανακτόρων»:
Κεντρική αυλή και στις 4 πλευρές -

πτέρυγες με χώρους ορισμένης
λειτουργίας
Δυτική πτέρυγα: ιερά, αίθουσες
υποδοχής, αποθήκες
Βόρεια πτέρυγα: αίθουσες
συμποσίων, επίσημων συνάξεων,
προετοιμασίας και κατανάλωσης
τροφής
Νότια πτέρυγα: εργαστηριακοί και
αποθηκευτικοί χώροι
Ανάκτορο Κνωσού:
Ανατολική ή βόρεια πτέρυγα:
όλες οι φάσεις
διαμερίσματα διαμονής
Κνωσός: το παλαιό ανάκτορο:

σχεδόν πλήρης εξαφάνιση από τις νεώτερες φάσεις
Δυτική αυλή με πομπικά μονοπάτια και
«θεατρικό χώρο» (συγκεντρώσεις πλήθους),
«κουλούρες» (αποθήκευση μεγάλης
κλίμακας)
Στοιχεία με τελετουργικό χαρακτήρα
Ενδείξεις για μεγάλης κλίμακας
βιοτεχνική παραγωγή (υφαντική)
Πολυτελής (καμαραϊκή) κεραμική για
την εορταστική κατανάλωση τροφής και
κυρίως ποτού
Αρχείο ιερογλυφικής (κεντρικός έλεγχος,
καταγραφή)
Μεγάλης κλίμακας ισοπεδώσεις
(επένδυση εργασίας, κινητοποίηση μεγάλου
αριθμού ατόμων)
Κνωσός: το παλαιό ανάκτορο- πιθανά
οικοδομικά στοιχεία ήδη από ΠΜ ΙΙΙ
ΠΜ ΙΙΙ: τοίχος ανδήρου στη ΒΔ γωνία

Δυτικής πρόσοψης ανακτόρου
Τεράστια ισοπέδωση και άνδηρα
Κνωσός: το παλαιό Προηγήθηκαν τεράστιες ισοπεδώσεις

ανάκτορο: Έκταση πρώτου ανακτόρου: 14,000 μ2
Πρώιμες νησίδες που συνενώθηκαν
στην ΜΜ ΙΑ κατά Evans
Oι “νησίδες” του Evans

(σχέδιο Pendelebury)
Κνωσός: το παλαιό ανάκτορο: ο θεατρικός χώρος σε
συνδυασμό με Δυτ. Αυλή = χώρος δημόσιων
συναθροίσεων αλλά τι είδους ;
Η Ανατ. πλευρά ανήκει
κυρίως στο δεύτερο ανάκτορο
θεμελιώθηκε όμως νωρίτερα
Νότια πλευρά με 6 σειρές
εδράνων
Δρόμοι από Βόρεια, ΒΑ και
Δυτικά οδηγούν στο θεατρικό
χώρο
Κνωσός: το παλαιό ανάκτορο

Πομπικά μονοπάτια τριγωνικά και ελαφρώς υπερυψωμένα
Χρήση γυψόλιθου
Χρήση ασβεστόλιθου
Δυτική αυλή με πομπικά μονοπάτια

και «θεατρικό χώρο»
Κνωσός: το παλαιό ανάκτορο
Αποθηκευτικοί χώροι με πιθάρια,

«κουλούρες»
Κνωσός: ΠΜ ΙΙΙ-ΜΜ ΙΑ– η υπόγεια

αποθηκευτική κατασκευή λαξευμένη στο
μαλακό βράχο
Κνωσός: κουλούρες –
επιχωματώθηκαν στην ΜΜ ΙΙΙ με
την κατασκευή του β’ ανακτόρου –
τα πομπικά μονοπάτια όμως
παρέμειναν σε χρήση
Σιταποθήκες: σε σχέση με το ρόλο ανακατανομής των
ανακτόρων –ερμηνεία βασίζεται κυρίως στη νεοανακτορική
φάση: αρκετή σοδιά σιτηρών 1 έτους για να τροφοδοτήσει 1,000
άτομα
Χώροι συγκέντρωσης υδάτων και σχέση τους με αρχιτεκτονική εκτός
του ανακτόρου
Λάκκοι απορριμμάτων
Χώρος καλλιέργειας ιερού δένδρου ή δένδρων για την προστασία
Δυτικής πρόσοψης
Ιερό δένδρο και εικονογραφία στην ΥΕΧ
Η τοιχογραφία του ιερού δένδρου

Κνωσός: μεγάλοι αποθηκευτικοί χώροι
Εκτός από την αποθήκευση προϊόντων
παρατηρείται αποθήκευση αγγείων
σερβιρίσματος σε μεγάλες ποσότητες
π.χ. ΜΜ ΙΙΑ αποθήκες «Βασιλικής»
κεραμικής (κωνικά κύπελλα, σαλτσιέρες,
τσαγιέρες)
Εξυπηρετούσαν στις δημόσιες
συναθροίσεις που τελούνταν στην
Δυτική (περισσότερο δημόσια) και
στην κεντρική (περιορισμένη
πρόσβαση) αυλή του «ανακτόρου»
ΜΜ ΙΒ αγγεία από μία επίχωση από τις ΝΔ
οικίες Κνωσού (κοντά στη Δυτ. Αυλή)
Κνωσός:
σύνολο αγγείων από ΜΜ ΙΒ επίχωση
κοντά στη Δυτ. αυλή
Τροχήλατη-
πολύχρωμη
Επιδεικτική κατανάλωση
κεραμική
Conspicuous consumption
Σύνολο (200) από κύπελλα, οινοχόες, και

διαφορετικά αγγεία πόσης και σερβιρίσματος
αποθηκευμένα για να χρησιμοποιηθούν σε
κάποια δημόσια συγκέντρωση
Σημαντικό στοιχείο: ιεραρχία σε ό,τι
αφορά τις ομάδες που θα συμμετείχαν !!!
Στην κορυφή της πυραμίδας διακρίνονται
λίγα αγγεία ιδιαίτερα καλής ποιότητας
κύπελλα ενώ υπάρχει ένα μόνο ωοκέλυφο
Χειροποίητη πολύχρωμο κύπελλο
κεραμική
Κνωσός: το παλαιό ανάκτορο:
Δυτική πρόσοψη με είσοδο και πομπικό μονοπάτι
Φαιστός
Κνωσός
Μάλια
Κνωσός:
βιοτεχνικοί χώροι για την παραγωγή υφασμάτων
Υπόγειος χώρος με
400 υφαντικά βάρη
Αποχετευτικό
σύστημα για την
απομάκρυνση
υδάτων για τη βαφή
υφασμάτων ?
Κνωσός:
μεγάλες ποσότητες πολυτελούς (καμαραϊκής) κεραμικής
Χώροι δημόσιων συναθροίσεων για
την τέλεση γιορτών και κατανάλωσης
φαγητού και ποτού
Μικρά και μεγάλα καμαραϊκά αγγεία
υψηλής ποιότητας - ωοκέλυφα<
εξαιρετικά λεπτά τοιχώματα
Καμαραϊκά αγγεία: όχι μόνο
λειτουργικά αλλά κυρίως
αντικείμενα γοήτρου και
συμμετοχής σε ειδικές
τελετουργίες για επίδειξη από
τις ανερχόμενες ομάδες elite
που τα χρησιμοποιούσαν
Κνωσός:
καμαραϊκή κεραμική -τόπος
παραγωγής ;
Πρόσφατες πετρογραφικές αναλύσεις
ΔΕΝ υποδεικνύουν ως τόπο
παραγωγής κάποιο “ανακτορικό
εργαστήριο” αλλά εργαστήριο από
πεδιάδα Μεσαράς (Day και Wilson
1998)
Κέντρα κατανάλωσης
καμαραϊκής κεραμικής
Κνωσός: στο τοπίο
Γιούχτας
Το «ανάκτορο» σε σχέση με
το ιερό κορυφής του Γιούχτα
Η Φαιστός στο
χώρο
Μεγάλης κλίμακας αποχωματώσεις στη Δυτική

πλευρά
Υψηλή τεχνική καθώς κατάφεραν να
οικοδομήσουν 2ώροφο συγκρότημα με ιδιαίτερα
ισχυρούς τοίχους και να συγκρατήσουν μεγάλο
όγκο χώματος
Φαιστός: το παλαιό ανάκτορο:

διατηρείται μεγάλο τμήμα κάτω από Δυτ αυλή νεοανακτορικού
συγκροτήματος: 9,000μ2- 9Χ μεγαλύτερο από Μύρτο Φ-Κ
Σώζεται μόνο δυτικό τμήμα διώροφου

συγκροτήματος σε πολλαπλά άνδηρα και η
Δυτ. Αυλή
Δυτ. Αυλή και «θεατρικός χώρος» για
συγκεντρώσεις πλήθους και τελετουργικές
πομπές
Κουλούρες για μεγάλης κλίμακας
αποθήκευση
Δυτική πρόσοψη = τελετουργικός χώρος
Αποθήκες καμαραϊκής κεραμικής =
εορταστική κατανάλωση τροφής και ποτού
με πολυτελή αγγεία και συμμετοχή μεγάλου
αριθμού ατόμων
Φαιστός: το παλαιό
ανάκτορο: Δυτική
πτέρυγα
Φροντισμένη κατασκευή: δάπεδα με γύψο

ή ασβεστόλιθο μερικές φορές με σχέδια –
ιδιαίτερα παχείς τοίχοι με κονίαμα
Δυτική πρόσοψη με μεγαλύτερη φροντίδα
– το πρώτο στοιχείο που φαίνεται στον
επισκέπτη: κρηπίδωμα και ψευδοϊσόδομη
τοιχοποιία με ορθοστάτες
Φαιστός: παλαιό ανάκτορο,

π.χ. ορθοστάτες από
γυψόλιθο, αναβαθμός στη
θεμελίωση από
ασβεστόλιθο
Ειδικοί τεχνίτες που
γνώριζαν τη χρήση
εξειδικευμένων εργαλείων
– μήπως δούλευαν ως
ομάδες σε συγκεκριμένα
έργα – εργαστήρια
τεχνιτών ;
Φαιστός
Κεντρ. αυλή με τουλάχιστον
12 κίονες στη Δυτ. πλευρά
της
Τουλάχιστον 5 διαφορετικές
είσοδοι οδηγούσαν στην
κεντρ. Αυλή
Πολυπλοκότητα εσωτερικού
χώρου - μικρά δωμάτια που
μεσολαβούν στην πρόσβαση
στην κεντρ. αυλή σε πλήρη
αντίθεση με συμμετρία και
απλότητα εξωτερικής
κάτοψης
Φαιστός: το παλαιό ανάκτορο:

διατηρείται μεγάλο τμήμα κάτω από Δυτ αυλή
νεοανακτορικού συγκροτήματος
Εργαστηριακοί χώροι- θρανία για τη

στήριξη αντικειμένων
Πολυτέλεια κατασκευής-επίδειξη (π.χ.
προσόψεις, επιχρίσματα),
Αρχείο Γραμμικής Α και αρχείο
σφραγισμάτων = κεντρικός έλεγχος,
καταγραφή – 6,500 σφραγίσματα
Φαιστός: παλαιό ανάκτορο: επιχωματώνεται στο τέλος ΜΜ ΙΙΙ
– 1,3 μ σφραγίζεται και από πάνω η νεοανακτορική φάση
Φαιστός
Διώροφο συγκρότημα:
εργαστήρια & χώροι
τροφοπαρασκευής-
Αποθήκευση αγροτικών
προϊόντων
Φαιστός: το τοπίο
Πεδιάδα Μεσαράς, Αστερούσια, ιερό κορυφής Κόφινα
Φαιστός: η κεντρ. αυλή σε πλήρη αξονική

ισορροπία με Ίδα
Ίδα – Ψηλορείτης
Σπήλαιο Καμαρών
«Θεατρικός χώρος»
Φαιστός:
παλαιό ανάκτορο,
πλακόστρωτη Δυτ.
αυλή
Πομπικοί
διάδρομοι
Δυτική
πρόσοψη
Φαιστός:
θεατρικός χώρος
Πομπικοί διάδρομοι
Κατευθύνουν τον επισκέπτη στα

σημεία ενδιαφέροντος:
Φαιστός Κουλούρες
Δυτική πρόσοψη και είσοδο
ανακτόρου
Κνωσός
Μάλια
Φαιστός: παλαιό ανάκτορο,
Φαιστός:
μεγάλες ποσότητες πολυτελούς (καμαραϊκής) κεραμικής
Γυναικείες φιγούρες που χορεύουν
ή συλλέγουν κρόκο ?
Λατρευτική σπηλιά
στις Καμάρες
Οπτική επαφή
από κεντρ. αυλή
Φαιστού
Λατρευτική σπηλιά
στις Καμάρες
Καμαραϊκή κεραμική
Κεραμική πολυτελείας πολύχρωμη σε μαύρη
γυαλιστερή επιφάνεια
Καμάρες = λατρευτική σπηλιά στη Νότια
πλευρά Ίδας – ανασκαφή 1890
Καμαραϊκή κεραμική: στη σπηλιά, στα
«ανάκτορα» Φαιστού, Κνωσού αλλά πρόσφατα και
σε μη «ανακτορικούς» οικισμούς, τάφους, σπήλαια
< ταυτίστηκε με «ανάκτορα» τόσο στην
κατανάλωση όσο και στην παραγωγή < από
«ανακτορικά» εργαστήρια
Υψηλή τεχνική εξειδίκευση ως προς την όπτηση
Μάλια: τι προηγήθηκε
των ανακτόρων;
Ανασκαφές Μαλίων σε συγκροτήματα

από ξεχωριστούς ανασκαφείς με
αποτέλεσμα η συνολική ερμηνευτική
εικόνα να είναι εξαιρετικά ελλιπής
ΠΜ ΙΙΙ-ΜΜ ΙΑ: παρατηρούνται σπίτια
που μοιάζουν με Μύρτο Φ-Κ στα Νότια
του ανακτόρου –
Η οικοδομική δραστηριότητα καλύπτει
περίπου 36 εκτάρια = 36,000 μ2
Μάλια: ΠΜ ΙΙΙ-ΜΜΙΑ: τι προηγήθηκε των
ανακτόρων;
Νότια του ανακτόρου: Οικίες Α, Β και C = 675μ2: συνεχής ανοικοδόμηση
και επισκευές – πολύπλοκη στρωματογραφία
Σταθερό σημείο αναφοράς η παρουσία εστίας με συγκεκριμένα οικοδομικά
υλικά
Εάν υπάρχει εστία = 1 σπίτι, τότε περισσότερα σπίτια από 3
Μάλια: τι προηγήθηκε
των ανακτόρων;
Συγκροτήματα Γ, Θ, ΖΓ, Β
Συγκρότημα Β και λειτουργία του:
εξαιτίας μεγάλου αριθμού οστών
προτάθηκε μήπως πρόκειται για
ταφικό περίφραγμα αλλά τα οστά
ανήκουν σε ζώα – τελικά πρόκειται για
σπίτι
Β
Έπαυλη Α: συγκρότημα δωματίων 350 μ
Βόρεια του ανακτόρου
Έπαυλη Α
Ακουμπάει στο Δυτικό μέτωπο περιβόλου
που περιτρέχει τον οικισμό
35 δωμάτια = 500 μ2
Πλακόστρωτη αυλή
Κλίμακες και 2ος όροφος – πεσμένα
αντικείμενα από 2ο όροφο
Αξονική διάταξη κτιρίου – μεγάλη κλίμακα
για την περίοδο
Κανονικότητα των χώρων όπως στη
μικρότερης κλίμακας Βασιλική και Τρυπητή
Η χρήση τους ξεκινάει από ΜΜ ΙΙ μέχρι
ΜΜ ΙΙΙΒ – σύγχρονο με επίσης
εντυπωσιακό Συγκρότημα Μ
Μάλια: παλαιο-ανακτορικά συγκροτήματα
Νεκροταφεία
Έπαυλη Α
Συγκρότημα ανακτόρου
Συγκρότημα Μ
Οικισμός-Πόλη
6
5
1. Συγκρότημα «ανακτόρου»
2. «Αγορά και υπόστυλη «κρύπτη»
3. “Quartier M” = Συγκρότημα Μ
2 4. «Ιερό» -ΜΜ ΙΙ
1 5. Ταφικό περίφραγμα Χρυσόλακκου
3 6. Νεκροταφείο βραχοσκεπών
4
Επικρατεί μνημειακότητα- πολυτέλεια -

Χώροι που συνδυάζουν:
«Αγορά»
Δραστηριότητες ομάδων elite
Συλλογικές/δημόσιες συναθροίσεις
Ιδιωτικές & καθημερινές δραστηριότητες
Τελετουργικές δραστηριότητες
(θρησκευτικές τελετές, εορταστικά γεύματα,
ταφικές τελετές)
«Ανάκτορο» Οικονομικές δραστηριότητες (χώροι
αποθήκευσης, εργαστηρίων)
Διοικητικές δραστηριότητες (αρχεία
ιερογλυφικής και σφραγισμάτων)
Μάλια: α’ ανάκτορο
Κυρίως στη ΒΔ πλευρά ενδείξεις
α΄ ανακτόρου
π.χ. Δωμάτιο Β: κατεξοχήν
αποθηκευτικός χώρος
Ανατ. Διάδρομοι αποθήκες με
παρόμοιο σκοπό
Υπερυψωμένες πλατφόρμες από
γυψόλιθο που περιτρέχουν τα
δωμάτια για αποθηκευτικά αγγεία
Μάλια: α’ ανάκτορο- 8 υπέργειες κουλούρες
Οι 4 διαθέτουν κεντρικά στηρίγματα
κουλούρες για την υποστήριξη της στέγης σε
περίπτωση που έπρεπε να
προστατευθεί η σοδειά στο εσωτερικό
Το τριγωνικό πομπικό μονοπάτι
καταλήγει στις κουλούρες σε αντίθεση
με ανάκτορα Φαιστού και Κνωσού
Φαιστός
Κνωσός
Μάλια
Μάλια: «Αγορά» – Υπόστυλη κρύπτη: σε σημείο

συνάντησης δρόμων έξω από το ανάκτορο
Υπόστυλη κρύπτη: Δυσερμήνευτος
«Αγορά» ημιυπόγειος χώρος με ορθογωνισμένους
λίθους – περιτρέχεται από θρανία
Σχετίζεται με παράπλευρους
αποθηκευτικούς χώρους – ίσως για
κάποια τελετή ?
«Αγορά»: ανοιχτός χώρος που
«Ανάκτορο» πλαισιώνεται από σειρά εδράνων –
επένδυση με σειρά από ορθοστάτες από
ασπρόπετρα
Σχετίζεται μάλλον με δημόσιες
συναθροίσεις και τελετές
Μάλια: «Αγορά» – Υπόστυλη κρύπτη

Κοντά στο ανάκτορο

Χαρακτήρας κτιρίου ημι-δημόσιος: καθώς υπήρχε ορατότητα
του κτιρίου από την πλευρά του ανακτόρου
Οι περισσότεροι χώροι είναι υπόγειοι οπότε υπήρχε και η
διάθεση ιδιωτικότητας των χώρων
β’ όροφος πιθανόν προσπελάσιμος από την «αγορά»
Κατασκευαστικά στοιχεία αρκετά κοινά με Συγκρότημα Μ
Ερμηνεία χώρου – δύσκολη:

Χώρος για δημόσιες συναθροίσεις της γερουσίας τύπου
«βουλευτηρίου» - αμφισβητείται σοβαρά
Χώρος-αγορά σε σχέση με την παρουσία αποθηκευτικών
δωματίων παρόμοιων με Συγκρότημα Μ

Μεγάλη πλατεία (29.10 μ × 39.80 μ) με ισχυρό λίθινο κρηπίδωμα στις
4 πλευρές για την υποστήριξη κερκίδων – υποστηρίζεται έντονα η ιδέα
του θεατρικού χώρου που συναντούμαι στα ανάκτορα Φαιστού, Κνωσού
Στα Δυτικά στεγασμένη στοά (portique de Coudé) μοιάζει με ανάλογες
διαμορφώσεις σε θεατρικούς χώρους
ΜΜ ΙΙΙ: Ανατολικά και Νότια προσάρτηση μικρών δωματίων –
Κέρνος με 24 βαθύνσεις σε έναν από τους χώρους
Αστικό «ιερό» των Μαλίων –
συναντώνται κυρίως στα νεοανακτορικά
Είσοδος που οδηγεί σε προθάλαμο των υπόλοιπων χώρων
Κεντρικό δωμάτιο με πήλινη εστία και βάθυνση -τοίχοι με ορθοστάτες
Κινητά ευρήματα που ταυτίζουν τον χώρο: κινητές τράπεζες
προσφορών, λύχνοι, λυχνοστάτες, ζωόμορφα ειδώλια, τρίτωνας, λίθινα
πιθανά κέρατα καθαγιασμού
Αστικό «ιερό» των Μαλίων –

συναντώνται κυρίως στα νεοανακτορικά
Ακριβώς δίπλα βρισκεται το ιερό των Κεράτων καθαγιασμού
Κλιμακοστάσιο στα Ανατολικά και Δυτικά
3 μεμονωμένοι χώροι
Κινητά ευρήματα που ταυτίζουν τον χώρο: σπάραγμα τοιχογραφίας με
βούκρανο από γύψο (από τα πρωιμότερα στην Κρήτη)
Μάλια: Συγκρότημα Μ (πρώιμη ΜΜ ΙΙ-ΜΜ ΙΙΙΑ)
– 150 μ από το «ανάκτορο»
2 μεγάλες οικίες Α και Β – 5
μικρότεροι εργαστηριακοί χώροι
3 Η κάθε οικία με > 30 δωμάτια στο
ισόγειο
1
2ώροφες με όλα τα
2
χαρακτηριστικά μινωικής
αρχιτεκτονικής (δεξαμενή καθαρμών,
ιερό με ορθογώνια τράπεζα
προσφορών στο κέντρο, πολύθυρα,
κλιμακοστάσια κλπ) – εργαστήρια
στον όροφο
Εξαιρετικά επιμελημένη κατασκευή
με τοίχους με κονιάματα
Μάλια: Συγκρότημα Μ (πρώιμη ΜΜ ΙΙ-ΜΜ ΙΙΙΑ)

– 150 μ από το «ανάκτορο» - Οικίες των τεχνιτών: χώροι εργαστηρίων
στο β’ όροφο και διαμονής των τεχνιτών στο ισόγειο

Οικία- «εργαστήριο»
3 αγγειοπλαστικής (1)
1
μεταλλουργίας (2)
2
σφραγιδογλυφίας (3)
Οικία- «εργαστήριο» λιθοξόου
Συγκρότημα Μ:
Elite ομάδες εκτός του “ανακτόρου” με
Νότιο εργαστήριο
αυξημένο κύρος και έντονη συμμετοχή σε
διακίνηση πολύτιμων προϊόντων
Μάλια: συγκρότημα Μ (πρώιμη ΜΜ ΙΙ-ΜΜ ΙΙΙΑ)
– 150 μ από το «ανάκτορο»
Μάλια: συγκρότημα Μ – Οικία Α

Έκταση: αρχική: 450 μ2 - τελική
800 μ2 μετά από Νότια προσθήκη
μέσα στη ΜΜ ΙΙ
Ισόγειο και όροφος – παχείς
τοίχοι και ύπαρξη κλιμάκων
4
Χώρος δεξαμενής καθαρμών (1),
2 1 3
ιερό (2), μέγαρο τύπου μινωϊκής
αίθουσας (3), αρχειοφυλάκιο με
στοιχεία ιερογλυφικής γραφής,
χώροι αποθήκευσης με διαδρόμους
(4)
Προσεγμένη κατασκευή με
τοίχους με κονίαμα
Μάλια: συγκρότημα Μ –
Οικία Α
Δεξαμενή καθαρμών: 2 μ βάθος
Φωταγωγός και Ανατολικά η

μινωϊκή αίθουσα με το πολύθυρο
Οικία Β – πρωιμότερη από Α
Έκταση: 370 μ2
Παρόμοια κάτοψη και λειτουργίες
χώρων με οικία Α
Εξαιρετικά φροντισμένη κατασκευή
Υπόγειος χώρος – ισόγειο -2ος
όροφος
Ισόγειο περίπου 20 δωμάτια
ορθογώνια ή τετράγωνα
Οικία Α & Β - κινητά ευρήματα
Σφραγίδες (medaillons) και σφραγίσματα (noduli) για τον έλεγχο

διακίνησης προϊόντων – κατασκευή σφραγίδων και διακίνηση σε όλη την
Κρήτη: περιλαμβάνονται όλα τα στάδια
350 λίθινα αγγεία με όλα τα στάδια κατασκευής
1500 αγγεία: ντόπια, από Μεσαρά, Μιραμπέλλο, Μύρτο Πύργο, Λασίθι –
200 διαφορετικοί τύποι αγγείων – 40 τύποι κυπέλλων και κυλίκων
Ανάγλυφα κεραμικά με παράσταση σφίγγας και επιρροές από Αίγυπτο
Ξίφη – ένα με χρυσή λαβή < επιρροές από Συρία
Συμπληρωματικός ο ρόλος της Συνοικίας Μ κοντά στο ανάκτορο
Έντονος διοικητικός χαρακτήρας (παραγωγή, αποθήκευση, διατήρηση αρχείου,
αναδιανομή) – Αντικείμενα γοήτρου και κύρους εκτός ανακτόρου
Έντονες «διεθνείς» σχέσεις με Ανατολία, Αίγυπτο, Συρία
Συγκροτήματα με μικρότερης κλίμακας

χαρακτηριστικά «ανακτόρων»
Μοναστηράκι
Πετράς
Κεντρικά κτίρια
Με στοιχεία διοίκησης (αρχεία ιερογλυφικής ή/και αρχεία
σφραγισμάτων)
Μεγάλης κλίμακας αποθήκευση ή/και εργαστήρια
Συλλογική εορταστική κατανάλωση τροφής και ποτού
Συγκροτήματα που εξελίχτηκαν σε μικρότερα
ανάκτορα στη νέο-ανακτορική περίοδο:
Πετράς Σητείας
α’ φάση: κτίσθηκε στη ΜΜ ΙΙΑ-

καταστρέφεται στη ΜΜ ΙΙΒ
Έκταση 2,500 μ2 – Νότιο
τμήμα κατεστραμμένο
Διώροφο κτίριο με
χαρακτηριστικά «ανακτορικών»
συγκροτημάτων
Κεντρ. Αυλή (1)
Αποθήκες
Ιερογλυφικό αρχείο ΜΜ ΙΙΒ (3)
Τμήματα με πελεκητή
τοιχοδομία, τεκτονικά σημεία
(διπλοί πελέκεις, αστέρια, κλαδιά)
Πετράς Σητείας - Ιερό
Επιμήκης χώρος στα Νότια

του συγκροτήματος
Πολύ καλής ποιότητας
πλακόστρωτο δάπεδο
Ύπαρξη θρανίου μήκους 4 μ
καλυμμένο με κονίαμα
Ν τοίχος με ορθοστάτες
Πετράς Σητείας – Ιερογλυφικό αρχείο
Πετράς Σητείας – Ιερογλυφικό αρχείο
Πάνω από την πύλη εισόδου – μετά την έντονη πυρκαγιά που
κατέστρεψε το α’ ανάκτορο, το δωμάτιο αρχείου έπεσε στο ισόγειο
Πήλινες πινακίδες, σφραγίσματα - αποτυπώματα σπάγκου στην
πίσω επιφάνεια σφραγισμάτων
Σφραγίσματα από 40 διαφορετικές σφραγίδες
Χάλκινο εργαλείο εγχάραξης
2 γραφείς
Πετράς Σητείας – Αναλημματικό τείχος
Χρονολογείται ΜΜ ΙΙΑ μαζί με την α’

φάση «ανακτόρου»
Κυκλώπειας τοιχοδομίας, πυργοειδής
προεξοχή
Πρόσβαση για εποπτεία προς τη
θάλασσα
Μοναστηράκι, Αμαρίου:
σε θέση κλειδί στη διαδρομή από το
Ρέθυμνο προς την πεδιάδα Μεσαράς
Φαιστός
Κτιριακό συγκρότημα με αυλή που

θεμελιώθηκε στη ΜΜ Ι και καταστράφηκε
στη ΜΜ ΙΙ
Έκταση 20 εκτάρια = 200 στρεμ –
μεγάλος οικισμός
2ώροφο συγκρότημα 60 δωματίων –
2 χώροι αρχείων – σύνολο = 900 πήλινα
Πήλινο μοντέλο 2ώροφου σπιτιού
Επαφές με Φαιστό π.χ. κεραμική
Μοναστηράκι, Αμαρίου
Σημασία της θέσης επικεντρώνεται κυρίως στα σφραγίσματα

Σφράγιζαν ξύλινα κιβώτια ή καλάθια
Η κάθε όψη φέρει αποτύπωμα από περισσότερες από μία
σφραγίδες
Ομοιότητες ως προς μοτίβα και σφραγιστικές επιφάνειες με
Φαιστό
Μικρότεροι παλαιο-ανακτορικοί οικισμοί

Αμυντικές θέσεις μαζί με Πετρά-αναλημματικό τείχος, όλα
γύρω από Σητεία
Με οχυρωματικό περίβολο
Παρουσία εργαστηρίων
Στοιχεία για εξωτερικές επαφές αλλά δεν υπάρχουν τα
αντικείμενα γοήτρου που είναι σε αφθονία στα «ανακτορικά»
συγκροτήματα
Αγ. Φωτιά
Χαμαίζι
Χαμαίζι: βλέπει στον κόλπο
Σητείας - αγροικία
Θεμελιώθηκε στη ΜΜ ΙΑ – οβάλ κτίριο,

πιθανόν 2ώροφο
Αρχικά θεωρήθηκε ιερό κορυφής
Κεντρ. αυλή, 10 Δωμάτια, δεξαμενή
Οικιακή κεραμική, πιθάρια – ένα με
Γραμμική Α – υφαντικά βάρη, λίθινα
εργαλεία
Λίθινα αγγεία < εργαστήριο ?
Αγγεία με κρητική ιερογλυφική τύπου
Χαμαίζι κατασκευασμένα στα Μάλια
Αγία Φωτιά Κουφωτά

Θεμελιώθηκε στη ΜΜ ΙΑ έως ΜΜ
ΙΒ
Συγκρότημα 22 δωματίων σε
ορθογώνια διάταξη (18 χ 27,5 μ) με
εσωτερική αυλή
Ύπαρξη κουλούρας για αποθήκευση
Οχυρωματικός περίβολος με 3
αψιδωτούς πύργους που μοιάζουν με
ΠΚ οχυρώσεις π.χ. Χαλανδριανή,
Σύρος
Οικιακή κεραμική, μεγάλος αριθμός
τριβείων, οψιανοί, αρκετά εισηγμένα
αντικείμενα
Αρχιτεκτονική «ανακτόρων»
Τροχήλατη κεραμική
Διοίκηση
Γραφή
Αντικείμενα υψηλού γοήτρου και κύρους κατασκευασμένα από εισηγμένα
πολύτιμα υλικά
Είναι όμως τα παραπάνω, χαρακτηριστικά μόνο των «ανακτορικών» συγκροτημάτων ;

Προφανώς ΔΕΝ είναι γιατί παρόμοια στοιχεία βρίσκονται

και σε μη «ανακτορικά» σύνολα π.χ. τάφους, οικίες εκτός
«ανακτόρων», λατρευτικά σπήλαια κλπ
Τα «ανακτορικά» συγκροτήματα ως χώρος

διαπραγμάτευσης των ταυτοτήτων ανερχόμενων ομάδων με
τη χρήση κοινής γλώσσας μέσα από τεχνουργήματα, σφραγίδες,
τελετές, χειρονομίες και κάθε είδους στοιχείου που
εμπεριέχει συμβολική ή ιδεολογική υπόσταση
ΑΠΡ 202: Οργάνωση και χρήση του χώρου στο Αιγαίο:
Παλαιο-ανακτορική Κρήτη ΙI (αρχές 2ης χιλ. π. Χ)
Χειμερινό Εξάμηνο
Μάθημα 7
24/11/2011
Ιδεολογία: Ταφικές πρακτικές
Θολωτός τάφος: Καμηλάρι Α Ταφικό κτίριο: Γουρνιά
Ποικιλία ταφικών τύπων

Συνεχίζουν οι κυκλικοί τάφοι στη Μεσαρά πχ. Καμηλάρι Α και
Αρχάνες π.χ. τάφος Β
Συνεχίζουν οι τάφοι με τη μορφή σπιτιού: ταφικά κτίρια π.χ.
Γουρνιά, Μόχλος
Εμφανίζονται τα ταφικά περιφράγματα σε Αρχάνες, Μάλια π.χ.
Χρυσόλακκος και Ανατ. Κρήτη π.χ. Παλαίκαστρο
Εμφανίζεται νέος τύπος τάφου στην Κνωσό: Λαξευτοί τάφοι
Ιδεολογία:
Ταφικές πρακτικές
Θολωτός τάφος: Καμηλάρι Α Απεσωκάρι Α

Κουμάσα
Νεκροταφείο Φουρνί,
Αρχάνες
Το πιο
εντυπωσιακό
συγκρότημα τάφων
από την αρχή της 2ης
χιλ π.Χ.
ΠΜ ΙΙ-ΥΜ ΙΙΙΑ (2400-1600 π. Χ.) Αρχάνες – 800 χρόνια: 26 κτίρια με
ταφικό χαρακτήρα:
Πρόσβαση από τα Νότια
Θολωτοί τάφοι, ταφικά κτίρια, βοηθητικοί χώροι,
πλακόστρωτοι δρόμοι, συστήματα απαγωγής νερών
Θεμελιώνονται:
Προ-ανακτορικά: Θολωτός Ε, Θολωτός Γ, Κτίριο 5, 6, 8, 9,
13, 16, 19, 24-26
Παλαιο-ανακτορικά: Κτίριο 18
Νεο-ανακτορικά: Κτίριο 4
Μετανακτορικά: Θολωτός Α, Θολωτός Δ, Κτίριο 21,
Μυκηναϊκός περίβολος
Διάφορες φάσεις: Θολωτός Β, Κτίριο 3, 7
Θολωτός Ε (ο πρωιμότερος):
Υπέργειος - Θύρα στα Ανατολικά με δύο μονολιθικές
παραστάδες
Δύο φάσεις: 1) ΠΜ ΙΙ: 2 λάρνακες, δάπεδο, 2) ΜΜ
ΙΑ/ΙΒ-ΙΙ: 56 ταφές σε 29 λάρνακες (1-7 ταφές), 2 πιθάρια
και στο δάπεδο
Σκελετικά κατάλοιπα με προσωπικά αντικείμενα
(σφραγίδες, περίαπτα, φαγεντιανή, ασήμι, χάλκινα,
οψιανοί, Κυκλαδικό ειδώλιο, καμένα οστά ζώων, όστρεα)
Κτίριο 6 - Οστεοφυλάκιο
Κτίζεται στην ΜΜ ΙΑ στο ψηλότερο σημείο του

νεκροταφείου
Περιβάλλεται από δρόμους, πλακόστρωτο, σκάλα
6 δωμάτια, μερικά χωρίς θύρα < πρόσβαση από στέγη
Αποθέσεις κρανίων και ταφών στο δάπεδο, πίθους,
λάρνακες < καθαρισμός από διπλανούς θολωτούς και
ταφικών κτιρίων
Οστά ζώων και όστρεα < επιτάφια δείπνα
Κεραμική, λίθινα αγγεία, μεταλλικά εργαλεία,
σφραγίδες (ιερογλυφικές), περίαπτα
Ταφικός αποθέτης 300 αγγείων < από πλακόστρωτο
χώρο
Κτίριο 6 - Οστεοφυλάκιο: ευρήματα
Αγγεία από ταφικό αποθέτη Σκαραβαίος με επιρροές

από Αίγυπτο Σφραγίδες από
ελεφαντόδοντο
14πλευρη
σφραγίδα με
ιερογλυφική Αρχανών
Κτίριο 9 - Οστεοφυλάκιο
Κτίζεται ΜΜ ΙΑ – 3 δωμάτια
Ταφές σε δάπεδο, λάρνακες, πίθους
Ιδιαίτερη φροντίδα στα κρανία-ενήλικες και
παιδιά
Κεραμική, λίθινα αγγεία, σφραγίδες, χρυσή
ταινία, περίαπτα, πήλινο ομοίωμα σείστρου σε
παιδική ταφή όμοιο με αντίστοιχο από λίθινο αγγείο των
θεριστών από Αγ. Τριάδα –νεοανακτορικό < επιρροή
από Αίγυπτο
Κτίριο 19: ΜΜ ΙΑ-ΜΜ ΙΒ
Μοναδικό αψιδωτό ταφικό κτίριο - παχείς τοίχοι-

εκφορικό σύστημα στέγασης
Είσοδος στα ΝΔ
«Ταφές» (?) παιδιών και ενηλίκων: αγγεία, λάρνακες,
δάπεδο
Μεγάλος αριθμός κτερισμάτων: κεραμική, λίθινα
αγγεία, χάλκινα αντικείμενα, σφραγίδες, λεπίδες
οψιανού, χάντρες κλπ
Θολωτός Β:
το μεγαλύτερο και πολυπλοκότερο κτίριο
Θεμελιώθηκε ΜΜ ΙΑ επάνω στο κτίριο 7, με 5

προσκτίσματα, 2ώροφο συγκρότημα
Τελευταία χρήση ΥΜ ΙΙΙΑ
Συνεχής χρήση για 600 χρόνια: προσθήκες,
μετασκευές, κλίμακα ανόδου, δωμάτιο με πεσσό
κλπ
Θόλος: προσεγμένη κατασκευή: ΜΜ ΙΑ,
ισοπέδωση με πλακοειδείς πέτρες και πηλό,
κατασκευή θρανίου
Κρύπτη με λάρνακα και κατάλοιπα 19 νεκρών
τοποθετημένα με ιδιαίτερη φροντίδα
Θολωτός Β
Δωμάτιο με πεσσό
Κτίριο 4 < χρήση από τους ζωντανούς για
φροντίδα των νεκρών (κοσμικό κτίριο)
Ορθογώνιο κτίριο σε διάφορα επίπεδα, 2ώροφο
< δεύτερος όροφος: χρωματιστά κονιάματα,
παράθυρα κλπ < εξώστης
Εργαστηριακοί χώροι-αργαλειοί (πήλινα
υφαντικά βάρη)
Αποθηκευτικοί χώροι- πιθάρια
«Βιοτεχνικοί» χώροι – χάλκινα αντικείμενα
(μαχαίρια, κοπέας, μολύβδινο βάρος < ζύγι)
Πατητήρι – δεξαμενή για συλλογή μούστου
Χώρος για τέλεση νεκρικών τελετουργιών <
παρουσία ελεύθερης κιονοστοιχίας (3 βάσεις
κιόνων) σε πλακόστρωτο
Κτίριο 4 < χρήση από τους ζωντανούς για τη

Αναπαράσταση
από το πατητήρι
Πήλινος ληνός
Κτίριο 4 < χρήση από τους ζωντανούς για
Μάλια: ποικιλία ταφικών πρακτικών –

500 μ από το ανάκτορο προς την ακτή
Ταφές σε σχισμές βράχων

– υποτίθεται για τα φτωχότερα
μέλη της κοινότητας
Ταφές σε πιθάρια ή/και
λάρνακες
Κιβώτια
Ταφικά περιφράγματα –
για τα μέλη της elite
Μάλια: ποικιλία ταφικών πρακτικών
Μάλια: ο τάφος των νεκρών: θεμελιώθηκε στη ΜΜ ΙΑ
Κέρνος
Ορθογώνιο κτίριο με αίθριο με κονιάματα και 7 εσωτερικούς χώρους

με ταφές σε κιβώτια και πίθους
Λίθινα αγγεία, τράπεζα προσφορών, τσαγιέρα, πήλινη απομίμηση
Αιγυπτιακού λίθινου αγγείου
Μάλια: Χρυσόλακκος Ι και ΙΙ
Μάλια: Χρυσόλακκος Ι και ΙΙ
Χρυσόλακκος Ι
Χρυσόλακκος ΙΙ
Μάλια: Χρυσόλακκος Ι
Πλακόστρωτη αυλή στη Δυτ πλευρά

Μακρύς διάδρομος με εναλλασσόμενες
κόγχες και ορθοστάτες στην Ανατ. πλευρά –
διαμόρφωση δωματίων και ιερού
Κάθε δωμάτιο με θρανίο, λάκκο με
ασβεστοκονίαμα για μόνωση, εστία από πηλό,
θρανία από γυψόλιθο χαρακτηριστικό στα Μάλια
Διάδρομος παρόμοιος με ιερούς ναούς του
Αρχαίου Βασιλείου στην Αίγυπτο
Αρκετά δωμάτια δέχονταν ταφές – δεν
βρέθηκαν σκελετοί
Μάλια: Χρυσόλακκος ΙΙ
Μάλια: Χρυσόλακκος ΙΙ
Χρυσό κόσμημα από

Χρυσόλακκο με μέλισσες =
σύμβολο «βασιλικής» εξουσίας
Πλακόστρωτες αυλές σε όλες τις πλευρές

Περίπου 40 δωμάτια σε έκταση 1,150 μ2
Σειρά 7 βάσεων κιόνων στα Ανατολικά – προσεγμένη τοιχοποιία με
ορθοστάτες
Δωμάτια όπως στην προηγούμενη φάση
2 δωμάτια- ιερά
Τα σκελετικά ευρήματα δεν είναι εξαιρετικά πολλά
Ιδεολογία:
Θρησκεία
Ιερά κορυφής και διασπορά

τους στο νησί
Ιερά κορυφής ξεκινούν από τέλος προ-ανακτορικής: Γιούχτας, Κόφινας,

Τραόσταλος, Πισκοκέφαλο κλπ. - τουλάχιστον 25 συνεχίζουν από το τέλος
προ-ανακτορικής στην παλαιο-ανακτορική – μόλις 8 συνεχίζουν στη
νεοανακτορική περίοδο
Σπήλαια: Καμάρες, Ιδαίο Άντρο, Ψυχρό
Υπαίθρια ιερά: Κάτω Σύμη
Ιδεολογία: Ιερά κορυφής -
Γενικά χαρακτηριστικά:
Τριποδικό μαγειρικό
Ειδώλια από Πετσοφά αγγείο
Ενδείξεις για τελετές με κατανάλωση τροφής και ποτού

Εντονότερη παρέμβαση στο χώρο (κατασκευές-περίβολοι) κυρίως στη
Νεοανακτορική
π.χ. Κάτω Σύμη: στεγασμένο κτίριο
Μεγαλύτερη ποικιλομορφία σε αναθήματα:
πήλινα ειδώλια, μεταλλικά αντικείμενα κ.λ.π.
Περισσότερο σύνθετο τελετουργικό τυπικό:
βωμοί, σύμβολα, πολυτελής κεραμική, αντικείμενα με σύμβολα
ιερογλυφικής
Ιερό κορυφής Γιούχτ
Άποψη από Κνωσ

Ιερό κορυφής Γιούχτα
Θεμελιώθηκε στην ΜΜ ΙΑ – τα σημερινά

λείψανα ανήκουν στη νέο-ανακτορική φάση του
ιερού
Στην παλαιο-ανακτορική περίοδο: υπαίθριος
ανοιχτός χώρος διαμορφωμένος με άνδηρα
Σε σχισμή στο βράχο: αποθέτης μεγάλου
αριθμού αναθημάτων: στάχτη με οστά ζώων,
αγγεία, ειδώλια, πήλινα ανθρώπινα μέλη, ειδώλια
ζώων, σφραγίδες, χάλκινοι διπλοί πελέκεις
Ιερό κορυφής
Γιούχτα
Γιούχτα
Πετσοφά, ανατ. Κρήτη
Ιερό κορυφής Πετσοφά – Η θέα

προς το Παλαίκαστρο
Ιερό κορυφής Πετσοφά – Από το

Ιερό κορυφής Πετσοφά –
Παλαίκαστρο 2 ώρες περίπου
περπάτημα Η θέα προς Ζάκρο, ΝΑ
Κρήτη
Αρχιτεκτονικά λείψανα
Ιερό κορυφής Πετσοφά, ανατ. Κρήτη
Ιερό κορυφής Πετσοφά, ανατ. Κρήτη Αναθηματικά ειδώλια:

γυναικεία και ανδρικά
Γυναικεία ειδώλια από Πισκοκέφαλο

Γυναίκες:
Έμφαση στο φόρεμα & μαλλιά
Άνδρες: Έμφαση
στα εγχειρίδια
Ιερό κορυφής Πετσοφά,
ανατ. Κρήτη
Πήλινα ειδώλια και ομοιώματα

από ανθρώπινα μέλη
Ειδώλια ζώων
Ιερό κορυφής Πετσοφά, Αγγεία για κατανάλωση

ανατ. Κρήτη ποτού, φαγητού και
προσφορές
Ατσιπάδες, Ρεθύμνου
Ιερό κορυφής Ατσιπάδες, Ρεθύμνου
Ανασκαφή 1989 από Peatfield – στην κοιλάδα Αμαρίου,

Νότια Ρεθύμνου
Μικρό αγροτικού τύπου ιερό κορυφής # αστικά ιερά Γιούχτα,
κεντρ. Κρήτη και Πετσοφά, ανατ. Κρήτη
Δεν αναγνωρίστηκαν αρχιτεκτονικά λείψανα
Αναθηματικές δραστηριότητες σε 200 μ2 στην περιοχή δύο
ανδήρων
Ιερό κορυφής Ατσιπάδες, Ρεθύμνου
Πήλινοι φαλλοί
Χρήση μέχρι την ΜΜ ΙΙ

Αναθήματα σε φυσική
διαμόρφωση σε βράχο
Κεραμικά αγγεία
σχετιζόμενα με σπονδές:
Ειδώλια ζώων – ρυτά γεφυρόστομες πρόχοι
επικρατούν τα Τα αναθήματα
βοοεδή Ανδρικά & γυναικεία ειδώλια περιορίζονται σε πολύ
βασικούς τύπους σε αντίθεση
με αστικά ιερά κορυφής
Γιούχτα και Πετσοφά
Ιερό κορυφής Βρύσινα, Ρεθύμνου: το

σημαντικότερο στη Δυτική Κρήτη
Η χρήση του ξεκινάει στην προ-ανακτορική
Ακμή στην παλαιοανακτορική και συνεχίζεται
σε μικρότερη ένταση στη νεοανακτορική
περίοδο
Λατρευτικά αντικείμενα σε σχισμές στο βράχο
– υπαίθριο ιερό
Εκτός από πήλινα αναθήματα, μετάλλινοι
λατρευτές, χάλκινοι μικρογραφικοί διπλοί
πελέκεις, χάλκινα ομοιώματα εγχειριδίων
Επιφανειακή έρευνα ιερού κορυφής Βρύσινα,
Ρεθύμνου
Παρουσία ανδήρων
καλλιέργειας
Ιερά κορυφής
Αναγνωρίστηκαν κυρίως στο κέντρο και στα Ανατολικά του νησιού

Συσχετισμός ιερών κορυφής με γονιμότητα, κύκλο ζωής και θανάτου
Σημαντικό στοιχείο: να εποπτεύουν μεγάλη περιοχή με οικισμούς και όχι τόσο να
βρίσκονται στο υψηλότερο σημείο = έμφαση στην οπτική επαφή και το πεδίο
εποπτείας των ιερών κορυφής (Peatfield 1984, 1994)
Ιεραρχία στα ιερά κορυφής (Watrous 1995): μεγάλης εμβέλειας-περιφερειακά ιερά
π.χ. Γιούχτας, Κόφινας, Βρύσινας με μεγαλύτερη ποικιλία και πλούσια αναθήματα #
μικρά-τοπικού χαρακτήρα ιερά με μικρή ποικιλία αναθημάτων
Συσχετισμός ιερών κορυφής με λατρεία τάφων κατά Peatfield, με ανάγκες και
ανακούφιση φόβου γεωργών και κτηνοτρόφων εποχιακά κατά Rutkowski, με
επιρροές από Αίγυπτο και Εγγύς Ανατολή κατά Watrous, με ανερχόμενες elite και
ιδεολογικό μέσο στήριξης μέσο της επικράτειας τους κατά Cherry
Ιερά κορυφής:
προϋποθέσεις
σύμφωνα με Peatfield
1992
Eξέχουσα θέση στο χώρο και την περιφέρεια από όπου

προέρχονται οι προσκυνητές
Εποπτεία χώρου
Πρόσβαση
Γειτνίαση με οικιστικές εγκαταστάσεις και ζώνες
εκμετάλλευσης
Λατρευτικά σπήλαια
Σπήλαιο Ιδαίον, Ίδα
Σπήλαιο Καμάρες Σπήλαιο Δικταίο-Ψυχρό
Πρώτο λατρευτικό σπήλαιο – Ιδαίον – σύγχρονο με τα πρώτα

ιερά κορυφής
Οπτική επαφή με οικισμούς
Λατρεία εντός του σπηλαίου ώστε να χρησιμοποιηθούν
περιβάλλοντα στοιχεία π.χ. σταλακτίτες-σταλαγμίτες, σκοτάδι, νερό
σε θρησκευτική έκσταση
Παρουσία αγγείων για κατανάλωση

φαγητού, ποτού και προσφορές
Πολυτελής κεραμική
Χάλκινα ειδώλια με γυναικείες και ανδρικές
μορφές και συσχετισμός με ανερχόμενες
ομάδες elite
Ιερά: Κάτω Σύμη Βιάνου
Θεμελιώθηκε στην ΜΜ ΙΒ περίοδο

3 αρχιτεκτονικές φάσεις
α’ φάση: μεγάλο κτίριο μήκους 21 μ –
πλακόστρωτο δάπεδο, βάσεις κιόνων
β’ φάση: κτίριο U: MM II – με 22
δωμάτια: αποθήκευση προϊόντων και
αντικειμένων σχετικών με λατρεία,
τροφοπαρασκευαστικοί χώροι – χώροι με
θρανία για δημόσιες συναθροίσεις
Πηγή νερού σχετιζόμενη με τη λατρεία

Πλατεία για τους προσκυνητές
Πήλινα ειδώλια, αγγεία, λίθινα αγγεία,
σφραγίδες, αντικείμενα με γραμμική Α,
πινακίδα με ιερογλυφική- λείπουν
ανθρωπόμορφα ειδώλια
Ιερά: Ανεμόσπηλια, Αρχάνες
Σημαντική θέση – κλειδί ανάμεσα στις Αρχάνες –

διαδρομή προς ιερό κορυφής Γιούχτα - και Κνωσό
Θεμελιώθηκε στην ΜΜ ΙΙ και
καταστράφηκε από σεισμό (πρώιμο 17ο
αι. π.Χ)
3 ορθογώνια δωμάτια στη σειρά και
προθάλαμος
Διαχωρισμός αιματηρών και αναίμακτων
δραστηριοτήτων
Αιματηρές
Αναίμακτες
Δυτικό δωμάτιο με 2 σκελετούς
Κεντρικό δωμάτιο με αποθήκευση

Δίκτυα-ανταλλαγές
Εμπορικές διαδρομές προς Αιγαίο (νησιά & ηπειρ.
Ελλάδα)
Καμαραϊκή
κεραμική στη Λέρνα
Αργολίδας
Δυτικά (Δυτ. Κρήτη, Χανιά): Κύθηρα - Αγ. Στέφανος –Αργολίδα

Κεντρικά (κεντρ. Κρήτη): Θύρα – Μήλος – Κέα – Λαύριο
Ανατολικά (ανατ. Κρήτη-Μάλια): Κάσος – Κάρπαθος – Ρόδος –
παράλια Μ Ασίας – Κύπρος – Εγγύς Ανατολή
Εμπορικές διαδρομές προς Αιγαίο (νησιά & ηπειρ. Ελλάδα)
Διασπορά ΜΜ κεραμικής στο Αιγαίο και ηπειρ. Ελλάδα
Κρητική εισαγωγή στη Λέρνα

Πευκάκια
Αίγινα Σάμος Μίλητος

Κέα
Λέρνα
Μήλος
Άγ Στέφανος
Θήρα Ρόδος
Κύθηρα
Κάσος-Κάρπαθος
Εμπορικές διαδρομές προς Εγγύς Ανατολή
Κύπρος
Αίγυπτος
Συρο-Παλαιστίνη
Εισαγωγές στην Κρήτη κυρίως ως προς την τεχνογνωσία από Αίγυπτο,
Συρο-Παλαιστίνη, Κύπρο, Εγγύς Ανατολή
Κοινωνική πολυπλοκότητα στην ΠΜ ΙΙΙ-ΜΜ ΙΑ (μεταβατική

περίοδος) –
Το πέρασμα στα πρώτα ανάκτορα
Εμπορικοί σταθμοί π.χ. Μόχλος
έντονα στοιχεία κοινωνικής πολυπλοκότητας με ιεραρχία στους τάφους στο
τέλος της προ-ανακτορικής και απότομη συρρίκνωση στη μεταβατική
περίοδο
Μικροί ΠΜ οικισμοί π.χ. Βασιλική, Μύρτος Φούρνου-Κορυφή
καταστρέφονται στο τέλος προ-ανακτορικής
Εξέλιξη του ΠΜ νεκροταφείου των ταφικών κτιρίων στο Μόχλο, ανατ. Κρήτης
Κοινωνική πολυπλοκότητα στην ΠΜ ΙΙΙ-ΜΜ ΙΑ
(μεταβατική περίοδος) –
Το πέρασμα στα πρώτα ανάκτορα
Εμφάνιση στοιχείων κοινωνικής πολυπλοκότητας και

στα νεκροταφεία Μαλίων
Χρήση επιμελημένων οστεοφυλακίων από λίγους #
σχισμές βράχων από αρκετούς
ΜΜ ΙΒ: κατασκευή ταφικού περιφράγματος
Χρυσόλακκου με ιδιαίτερα πλούσια κτερίσματα – χρήση
Εξέλιξη παλαιο-ανακτορικών από την elite των Μαλίων
νεκροταφείων Μαλίων
Καταλληλότητα αγροτικής καλλιέργειας σε άμεση γειτνίαση και

συγκέντρωση αγροτικών προϊόντων από ανερχόμενες elite
Μόχλος: στραμμένος προς το

εμπόριο δια θαλάσσης –
περιορισμένη αγροτική επάρκεια
Μάλια: στραμμένα στην πεδιάδα
λόγω αγροτικής επάρκειας αλλά και
Συγκρότημα Μ
Μόχλος
Μάλια

το παράδειγμα της Κνωσού όμοια με Μάλια

Το παράδειγμα της Κνωσού :

ελέγχει μία από τις πιο εύφορες
πεδιάδες στη Βόρεια κεντρική Κρήτη
Αλλά επίσης, εμπορικός σταθμός
Πόρου Κατσαμπά στην προμήθεια
προϊόντων και πρώτων υλών
Αύξηση μεγέθους οικισμών σε επίπεδα «αστικού» κέντρου
Αύξηση μεγέθους οικισμών και δημιουργία μεγάλων «αστικών» κέντρων

Κνωσός = 33 εκτάρια – 330 στρέμματα
Φαιστός = 27 εκτάρια – 270 στρέμματα
Μάλια = 40-60 εκτάρια – 400 – 600 στρέμματα - ο μεγαλύτερος
οικισμός στην παλαιο-ανακτορική Κρήτη
Ρόλος ελέγχου αγροτικής έκτασης και συγκέντρωσης αγροτικών
προϊόντων για τις ανερχόμενες elite των πρώτων «ανακτόρων»
Ωστόσο είναι πιθανό πως:

Μεγάλα κέντρα που ελέγχουν αγροτικές καλλιέργειες – γεωργικά
προϊόντα, πλεόνασμα παραγωγής – σε συνδυασμό με διακίνηση
αντικειμένων γοήτρου επικρατούν στις παλαιο-ανακτορικές κοινωνίες
Μάλια: «ανάκτορο» –Συγκρότημα Μ
Κνωσός: ανάκτορο – λιμάνι Πόρου Κατσαμπά – ταφικά συγκροτήματα
Αρχάνες
Μήπως ανερχόμενες ομάδες Κρητών αποκτούν την τεχνογνωσία, πρόσβαση στις

πρώτες ύλες και εξελιγμένη ναυσιπλοΐα από κοσμοπολίτες ΠΚ ΙΙ Κυκλαδίτες ,
ώστε να επιβληθούν στις ντόπιες κοινότητες ?

Αιγαίο:
τα νησιά του κεντρ. Αιγαίου στις αρχές της 2ης χιλ.
π.Χ.
Μάθημα 8
1/12/2011
- μέχρι το τέλος 3ης χιλ.
:
Οι Κυκλαδίτες
αλληλεπιδρούσαν με τον γύρω
κόσμο κυρίως με τους δικούς
τους όρους και προσδιορισμό
της ταυτότητας τους και τη
νησιωτικότητας τους
- αρχές 2ης χιλ. :

Η εικόνα αλλάζει με
αυξανόμενη τάση εξωτερικής
επιβολής: υλικό από τα α’
ανάκτορα της Κρήτης
εμφανίζεται στις Κυκλάδες για τα
επόμενα 500 χρόνια με το
απόγειο του εκμινωϊσμού
(minoanization) στην ΥΕΧ βλέπε
Θήρα, Κέα, Μήλο
τέλος 3ης - αρχές 2ης χιλ. (2200-2000 π.Χ) ΠΚ

ΙΙΙ:
Εικόνα εσωτερικών
μεταβολών και
αναστάτωσης στα νησιά
Σημαντικά προβλήματα
στην αναγνώριση του υλικού
– ασυνέχεια, χάσμα μεταξύ
ΠΧ ΙΙ και ΜΕΧ
Διακοπή της κατοίκησης σε
πολύ μεγάλο αριθμό
οικισμών
Διακοπή είτε βίαιη π.χ.
Πάνορμο είτε απλή
εγκατάλειψη π.χ. Μαρκιανή
τέλος 3ης - αρχές 2ης χιλ. (2200-2000 π.Χ) ΠΚ
ΙΙΙ:
Εγκατάλειψη μεγάλων
κεντρικών οικισμών:
Χαλανδριανή-Καστρί, Σκάρκος,
Κάβος-Δασκαλειό
εγκαταλείπονται για πάντα (με
κόκκινο)
Κενό πολλών αιώνων στην
Αγ. Ειρήνη Κέας και Γρόττα-
Απλώματα (με μπλε)
Βόρεια Σύρος, Ερημονήσια,
Νότια Νάξος, Αμοργός (με
κόκκινο στο χάρτη) χάνουν τη
δεσπόζουσα θέση που είχαν
στην ΠΚ ΙΙ
Πολιτισμός Φυλακωπής Ι- ΠΚ ΙΙΙ-ΜΕΧ Ι:
Μεταστροφή προς περισσότερο

συγκεντρωτικό μοντέλο στα νησιά
(nucleation)- επικρατούν λίγες,
μεγαλύτερες πυρηνικές κοινότητες
με έναν εξέχοντα οικισμό σε κάθε
νησί
Γενικευμένες αλλαγές με
συνοδευόμενες καταστροφές στην
Ανατολία, ανατ. Μεσόγειο, ηπειρωτ.
Ελλάδα
Συρρίκνωση των οικισμών στη
νότια ηπειρ. Ελλάδα, τέλος των
«οικιών με διαδρόμους», σφραγίδων
και σφραγισμάτων
Εμφάνιση καινούριων τύπων
κεραμικής, αλλαγές στο εμπόριο-
επαφές
Οικισμοί πολιτισμού Φυλακωπής Ι - ΠΚ ΙΙΙ-
ΜΕΧ Ι:
Έκταση + 1 εκτάριο =
μέγεθος μεγάλου χωριού ή
μεσαίου μεγέθους πόλης
Έλεγχο μεγάλης
καλλιεργήσιμης γης
Κοντά σε φυσικά λιμάνια
Πρόσβαση σε κοντινές πηγές
νερού
Οικισμοί Φυλακωπής Ι:
Μεγάλοι οικισμοί: Φυλακωπή,

Μήλου, Παροικιά, Πάρου,
Ακρωτήρι, Θήρας
Αγ Ειρήνη Κέας: δεν
κατοικείται στην φάση
Φυλακωπή Ι – φ. ΙV
χρονολογείται 1900 π.Χ. με βάση
τις εισαγωγές πρώιμων
ανακτορικών κεραμικών
ρυθμών από Κρήτη
Τάση παρουσίας οικισμών
Φυλακωπής Ι στις Νότιες
Κυκλάδες
Φυλακωπή Ι
Ένα μέρος κατεστραμμένο

από διάβρωση
Έκταση: 1,8 εκτάρια –
200-300 άτομα/εκτάριο = 360-
540 άτομα – ίσως λίγο
μικρότερος πληθυσμός
Θέση
Φυλακωπή ΜΕΧ-ΥΕΧ: 1400-
προϊστορικο
2250 άτομα
ύ λιμανιού
Φυλακωπή Ι
Κανονικότητα στον προσανατολισμό σπιτιών και
δρόμων
Δεν υπάρχουν ενδείξεις διαφοροποίησης στα σπίτια
αντίθετα με ΥΕΧ
Η κοινότητα ήταν δομημένη γύρω από ένα δίκτυο
μεγάλων και σταθερών νοικοκυριών
Εικόνα ταφικών πρακτικών ενισχύει την άποψη των
σταθερών νοικοκυριών
Φυλακωπή Ι: ταφικές πρακτικές
Πιθοταφές κάτω από δάπεδο

οικιών
Λαξευτοί τάφοι στο φυσικό
βράχο με πολλαπλές-
οικογενειακές ταφές
Φυλακωπή Ι: δίκτυα και

επαφές – διασπορά
ασκών στο Αιγαίο
Οι Κυκλάδες βρίσκονται στο

επίκεντρο της παραγωγής και
παρουσίας των ασκών στο Αιγαίο
Κέντρα παραγωγής: Αίγινα,
Μήλος, Πάρος, Σάμος
Εκτός δικτύου: Κρήτη, Ν
Πελοπόννησος, ΒΑ Αιγαίο
Μεταφορά ενδιαφέροντος από

δίκτυα σε αντικείμενα γοήτρου και
συμβόλων στην ΠΚ ΙΙ σε
εμπορεύσιμα αγαθά στην ΠΚ ΙΙΙ-
αρχές ΜΕΧ
Φυλακωπή Ι: δίκτυα και
επαφές –
Απουσία κεντρικού συστήματος

γραφειοκρατίας όπως στην
Κρήτη αλλά αύξηση των σημείων
κεραμέων στη Φυλακωπή,
Κολώνα, Αγ. Ειρήνη
Πιθανή σημασία
καλαθοπλεκτικής στο εμπόριο και
δίκτυα βλέπε μοτίβα σε γραπτά
αγγεία Φυλακωπής Ι
Δίκτυα και επαφές στα νησιά στις αρχές

ΜΕΧ
Ζώνη Κρήτης και Ανατ

Πελοποννήσου με κρητική
ΜΜΙΑ ή τοπικές
απομιμήσεις στα Κύθηρα,
Αγ. Στέφανο, Λέρνα, Ασίνη
Περισσότερο έντονες οι
επαφές στην πρώιμη ΜΕΧ
Δίκτυα και επαφές στα νησιά στις αρχές
ΜΕΧ: ο αντίστροφος δρόμος;
πρώιμη ΜΕΧ:
περιορισμένα Κυκλαδικά
αντικείμενα στην Κρήτη,
ηπειρ. Ελλάδα και Ανατ.
Αιγαίο
όψιμη ΜΕΧ-τέλος ΜΜ ΙΙ:
κατακόρυφη αύξηση
κυκλαδικών στην Κνωσό
π.χ. θησαυροφυλάκια
Κνωσού και σπάνια στη
Νότια Κρήτη
όψιμη ΜΕΧ-τέλος ΜΜ ΙΙ:
συχνότερη παρουσία στην
Ανακτορική Κρήτη και οι επαφές με

Κυκλάδες στη ΜΕΧ
Οι ανακτορικοί ρυθμοί της

κρητικής κεραμικής
εμφανίζονται στις Κυκλάδες
της ύστερης ΜΕΧ από τη
ΜΜ ΙΒ περίοδο
Κρητικές εισαγωγές στη
Φυλακωπή ΙΙ = 2-3% στο
σύνολο της κεραμικής
Ντόπια μινωίζουσα
κεραμική στα νησιά
Οικισμοί ύστερη ΜΕΧ:
Κυριαρχία μιας μόνο

κοινότητας εκτός από τη
Νάξο
Είτε οχυρωμένοι οικισμοί
π.χ. Αγ Ειρήνη, Κέας είτε σε
οχυρή θέση
Νάξος:
Νάξος 3 μεγάλοι πυρηνικοί
οικισμοί: Γρόττα, Μικρή Βίγλα
και Ριζοκαστελλιά στη Δυτική
ακτή – φυσικές οχυρές θέσεις
Απουσία οικισμών σε μικρά
νησιά – ελλιπείς εκτάσεις
καλλιεργήσιμης γης,
αγκυροβόλια, παροχή νερού
Αγ Ειρήνη ΙV και V-
ύστερη ΜΕΧ:
επανακατοικείται
Μετά την Αγ. Ειρήνη ΙΙΙ –τέλος
ΠΕΧ - υπήρχε μεγάλο κενό
Αγ Ειρήνη ΙV και V: Με πολλές
εισαγωγές από την Κρήτη και
τοπικές απομιμήσεις οι οποίες
επικρατούν
Αγ Ειρήνη Iva: ειδικές επαφές
με Κολώνα, Αίγινας
Νεκροταφεία είναι από τα λίγα
που γνωρίζουμε από αυτή την
περίοδο στις Κυκλάδες
Αγ Ειρήνη ΙV και V: νεκροταφεία: 25
τάφοι διαφόρων τύπων
Δυτικό και Ανατολικό νεκροταφείο εκτός του οικισμού: ταφές

σε αγγεία, κιβωτιόσχημους τάφους, λακκοειδείς ταφές
Πλούσια κτερίσματα
Παρουσία πλατφόρμας στα νεκροταφεία για τελετές και
ταφικές προσφορές
Αγ Ειρήνη ΙV και
V Ισχυρή οχύρωση με πύλη και πεταλόσχημο πύργο
Η πρώιμη οχύρωση αντικαθίσταται στη φ. V από άλλη
οχύρωση, πιο Βόρεια που περιλαμβάνει μεγαλύτερο μέρος του
οικισμού με ορθογώνιους πύργους και ισχυρό τείχισμα
Αγ Ειρήνη V
Χρήση Κρητικής γραφής και κρητικού τύπου διοικητικά

μέσα
Μινωικού τύπου κεραμική καθώς ντόπιοι κεραμείς
αντιγράφουν κρητική τεχνογνωσία και σχηματολόγια
Χρήση Μινωϊκού τύπου μονάδων μέτρησης
ΜΕ Κολώνα, Αίγινας
Συνεχής κατοίκηση από την ΠΕΧ: Κολώνα VI-X

Περισσότερο εντυπωσιακό στοιχείο είναι ο
οχυρωματικός περίβολος με φάσεις προσθετικές και
ανακατασκευής για την ενίσχυση του – 2 πύλες με
πύργους
ΜΕ Κολώνα, Αίγινας:
Οχυρωματικός περίβολος
Αιγινήτικη αμαυρόχρωμη
κεραμική
Διασπορά Αιγινήτικης
κεραμικής στο Αιγαίο
κεραμική: σε +60 θέσεις
μέχρι Ν Ιταλία, Τροία,
Λιμάν Τεπέ, Μίλητο
Κεραμική με τεράστια διασπορά
στο Αιγαίο έως Ν Ιταλία, Τροία και
Δυτικά παράλια Ανατολίας –
τουλάχιστον σε 60 οικισμούς και
Αιγινήτικο αμαυρόχρωμο: νεκροταφεία
εισαγωγή στη Λέρνα
Χειροποίητη με σημεία κεραμέα
Θαμπή διακόσμηση με γεωμετρικά
μοτίβα με βαφή με βάση το
μαγγάνιο
κεραμική
Αγγεία με μεγάλη σχετικά
χωρητικότητα – αποθηκευτικά και
παραστάσεις μακρών πλοίων π.χ.
ΠΚ ΙΙ τηγανόσχημα
Σημαντικό: παραστάσεις πλοίων σε
αγγεία που αποθηκεύουν το
αγροτικό περίσσευμα
μεγάλος αριθμός εισαγμένης κεραμικής
από ηπειρ. Ελλάδα, Κυκλάδες, Κρήτη
Ρόλος Αίγινας σε δίκτυα κατασκευής αλλά και διακίνησης κεραμική

μεγάλο κτιριακό συγκρότημα στο κέντρο του οικισμού (αρχές
ΜΕ- ΥΕ Ι)
230 – 680 μ2 – κατασκευασμένο
με μεγάλους παχείς τοίχους
και τετραγωνισμένους λίθους
Διαφορετικές φάσεις με
προσαρμογές και προσθέσεις
δωματίων
Κεραμική πολύ καλής
ποιότητας, ντόπια και
εισαγμένη από Κυκλάδες και
Κρήτη
Ομάδα ντόπιας elite με ειδικές

διασυνδέσεις με Κρήτη
μεγάλο κτιριακό συγκρότημα στο κέντρο του
οικισμού
2 πήλινα κυλινδρικά αντικείμενα και 1 σφραγίδα με

ανθρώπινη μορφή, ζώα και σπείρες < ενδείξεις
διοίκησης και γραφειοκρατίας
ΜΕ Κολώνα, Κτιστός τάφος που βρίσκεται

Αίγινας: μπροστά από τον οχυρωματικό
περίβολο, κοντά σε μία από τις
ο κάθετος λακκοειδής
πύλες
τάφος (ΜΕ ΙΙ)
Οπλισμός, χρυσά κοσμήματα,
ντόπια και εισαγμένη κεραμική
από Κρήτη και Κυκλάδες, δόντια
από κάπρο για διακόσμηση
κράνους < απόκτημα κυνηγιού &
ρόλος του στο τέλος ΜΕ
περιόδου
Η πιο εξέχουσα ταφή της
πρώιμης ΜΕ
Επιφανειακή έρευνα Μήλου:
μόνο ο οικισμός Φυλακωπής ΙΙ
Ο οικισμός της Φυλακωπής

ΙΙ πρέπει να μοιάζει με
οικισμούς Ανατ. Κρήτης
παρά με ανακτορικά
συγκροτήματα της ίδιας
περιόδου
Μεγάλος οικισμός με
προσεκτική οργάνωση και
φροντισμένα σπίτια
2-4 δωμάτια με πιθανές
αυλές
MEX Ακρωτήρι,
Θήρας: με την ευκαιρία
της εκσκαφής των
στεγάστρων
Κυρίως στα Ανατ & ΝΑ του ΥΕΧ
οικισμού-κοντά στο λιμάνι
Υπήρχε κάποιο ρυμοτομικό
σύστημα αλλά με διαφορετικό
προσανατολισμό από τον ΥΕΧ
οικισμό
Εσωτερικοί χώροι μικρών
διαστάσεων
Μερικές φορές συναντάται 2ος
όροφος
Κεραμική: τεράστια ποικιλία
σχημάτων και μοτίβων σε αντίθεση
με ΥΕΧ-τεχνολογικοί νεωτερισμοί
Ελάχιστες εισαγωγές από ηπειρ.
Ελλάδα
MEX Κύθηρα
Μείωση των οικισμών
Θεμελίωση ιερού κορυφής
σύμφωνα με τα πρότυπα
αντίστοιχων μινωικών
Καστρί: «μινωική αποικία»
ακμάζει στη ΜΜ ΙΙΙ/ΥΜΙ
Άγιος Γεώργιος
Κυθήρων, Μινωικό
ιερό κορυφής
Άγιος Γεώργιος
Κυθήρων, Μινωικό
ιερό κορυφής
Χάλκινο ειδώλιο από σκορπιό

Στοιχεία από
Δυτικά παράλια:
Çehme-Baglararasi
Στοιχεία από
Δυτικά παράλια:
Çehme-Baglararasi
όψιμη ΜΕΧ-ΜΜ ΙΙΙ:

οργανωμένος οικισμός με
χώρους τροφοπαρασκευής,
παρασκευής κρασιού
Σπίτια φροντισμένα με
κονίαμα < μινωική επιρροή
90% ντόπια κεραμική
Μινωικού τύπου αγνύθες
Ανατολίζουσα αλλά και
εισαγμένη κεραμική από
Κυκλάδες, Κρήτη και ΝΑ
Αιγαίο
Στοιχεία από Δυτικά παράλια: Çehme-
Baglararasi
Μινωίζουσα κεραμική

Η Κρήτη αρχές- μέσα της 2ης χιλ.
Νεοανακτορική περίοδος
Μάθημα 9 &10
08 & 15/12/2011
Χρονολόγηση
ΜΜΙΒ-ΜΜ ΙΙ – Παλαιοανακτορική περίοδος = α΄ ανάκτορα

Καταστροφές α΄ ανακτόρων περ. 1750 π.Χ. – πυρκαγιές από
σεισμό (;) π.χ. Φαιστό, Συγκρότημα Μ, Μάλια
ΜΜ ΙΙΙ-ΥΜΙΒ (1750-1500 π.Χ.) – Νεοανακτορική περίοδος =
β΄ανάκτορα – φαινόμενο κάθετων λακκοειδών στην ηπειρ.
Ελλάδα
1600-1500 π.Χ. = Καταστροφές β΄ανακτόρων
ΥΜ ΙΙ-ΥΜ ΙΙΙΑ1 (1490-1370 π.Χ.) = Μονο-ανακτορική
περίοδος = Τελικά ανάκτορα μόνο στην Κνωσό
Καταστροφή ΥΜ ΙΙΙΑ2
ΥΜ ΙΙΙΒ-ΥΜ ΙΙΙΓ (1200-1050 π.Χ) = Μετανακτορική περίοδος
Καταστροφή των α’ ανακτόρων περ. 1750 π.Χ.
Κνωσός: οικοδομικά υλικό

πεσμένο στην ίδια κατεύθυνση
εξαιτίας σεισμού π.χ. «Οικία των
πεσμένων λίθων»
Ανεμόσπηλια, Αρχάνες:
στοιχεία για σεισμό και πυρκαγιά
Το ηφαίστειο της Σαντορίνης:
τέλος ΥΜΙΑ
Διασπορά τέφρας στην λεκάνη της
Ανατ. Μεσογείου
Απόλυτη χρονολόγηση στην εποχή του Χαλκού:

Ραδιοχρονολόγηση
Η χρονολόγηση του ηφαιστείου της Σαντορίνης
(τέλος ΥΜ ΙΑ) και η σχέση του με την
καταστροφή ανακτόρων στην Κρήτη –
προβληματική χρονολόγηση 17ου-16ου αι. π.Χ
Υψηλή χρονολόγηση (σύμφωνα με
ραδιοχρονολόγηση): περ. 1600 (1660-
1613) π.Χ.
Χαμηλή χρονολόγηση (σύμφωνα με
αρχαιολογικούς συγχρονισμούς με
Αίγυπτο): περ. 1500 (1550-1525) π.Χ.
Συνέπεια της υψηλής χρονολόγησης:
μετακινείται η αρχή της ΥΕΧ (ΥΜ ΙΑ/ΥΕ)
περίπου έναν αιώνα
Νεοανακτορική περίοδος: κατοίκηση
Εξάπλωση οικιστικής δραστηριότητας σε όλες τις ζώνες

Μεγαλύτερη και πολυπλοκότερη οικιστική δραστηριότητα
Ανακτορικά συγκροτήματα
Επαύλεις
Αγροικίες
Πόλεις
Λιμάνια
«Ανάκτορα»:
διαφέρουν σε μέγεθος
3 μεγάλα «ανάκτορα»: Κνωσός, Φαιστός, Μάλια
Μικρά «ανάκτορα»: Ζάκρος, Πετράς, Γαλατάς, Γουρνιά (;),
Αρχάνες (;)
Κατασκευαστικά χαρακτηριστικά «ανακτόρων» –
ιδιαίτερα μνημειώδη και επιμελώς κατασκευασμένα:
Επαναλαμβάνονται συγκεκριμένες κατασκευές –

συμβολισμός της αρχιτεκτονικής:
Κεντρική και Δυτική αυλή
Πολύθυρο
Διάδρομοι αποθηκών
Δεξαμενή καθαρμών
Δωμάτιο με πεσσούς
Τριμερές ιερό
Εξώστες
Σταθερός προσανατολισμός σε συγκεκριμένους χώρους
Υλικά και τεχνικές οικοδόμησης
Εικονογραφία με συμβολικό χαρακτήρα τοιχογραφιών
Μεγάλα «ανάκτορα»
Φαιστός
Μάλια
Κνωσός
Νεοανακτορικά σε σχέση με παλαιοανακτορικά «ανάκτορα»
Κνωσός
Λιγότερος χώρος για αποθήκευση και ανακατανομή προϊόντων

Περισσότερος χώρος για τελετές
Περιορισμένη σταδιακά προσβασιμότητα από έξω προς τα μέσα
Μειώνεται ο χώρος κεντρ. αυλής
Δωμάτια οργανωμένα σε πτέρυγες γύρω από κεντρ. Αυλή

Μνημειακότητα δυτικής πρόσοψης
Συγκέντρωση και κίνηση πλήθους
Κεντρική αυλή
Έλεγχος στην πρόσβαση
Χρονολογική ιστορία του ανακτόρου:
πολύπλοκη
Συνεχείς ανακατασκευές μετά από γκρεμίσματα λόγω σεισμών
Θεμελιώνεται σύμφωνα με Evans στην ΜΜ ΙΙΙΑ, μετά από
καταστροφή του α’ ανακτόρου λόγω σεισμού που έγινε στη ΜΜ ΙΙΒ
– υποστηρίζεται από McGillivray πιο πρόσφατα από μελέτη
κεραμικής
Σύμφωνα με ΜcDonald:
Καταστροφή α΄ ανακτόρου στην ΜΜ ΙΙΙΑ και κατασκευή β’
ανακτόρου στη ΜΜ ΙΙΙΒ –
ΥΜ ΙΑ: τοιχογραφικό πρόγραμμα ανακτόρου: συνοδεύεται με
αναδιάταξη αρκετών χώρων, σμίκρυνση κεντρ. αυλής, σφράγισμα
θησαυροφυλακίων ιερού
ΥΜ ΙΒ: μερική εγκατάλειψη β΄ ανακτόρου
Πρόσβαση προς το ανάκτορο Κνωσού
Βασιλικός Δρόμος
Δυτική
αυλή
Κνωσός: κοιλαδογέφυρα – σημείο πρόσβασης στο ανάκτορο από
Κνωσός-κοιλαδογέφυρα:
ευρήματα Evans
Κνωσός-κοιλαδογέφυρα:
αναπαράσταση
Κνωσός-Νότια
Πρόσβαση από Νότια
πρόσοψη:
αναπαράσταση Στοάς
πρόσβασης
Βασιλικός Δρόμος Πρόσβαση από Βορειοδυτικά
Διάδρομοι πρόσβασης:
ερχόταν από το Μικρό
Ανάκτορο και την πόλη
Βασιλικός δρόμος
που οδηγεί στο
«θεατρικό χώρο»
Κνωσός: «θεατρικός χώρος»
«Βασιλικός δρόμος» πομπικοί

διάδρομοι: πομπές;
«Θεατρικός χώρος» : τελετουργικές
συγκεντρώσεις; δρώμενα; γιορτές;
Βασιλικός δρόμος και θεατρικός χώρος: όψη

από Ανατολικά προς Δυτικά
Κνωσός: Δυτική αυλή και πρόσοψη -
Αναπαράσταση
ΝΔ είσοδος
Κνωσός:
Δυτική αυλή και
πρόσοψη
Κνωσός: Νότια
προπύλαια
Διάδρομος με την πομπή
Κνωσός: Νότια
προπύλαια
Κνωσός: Δυτική πτέρυγα: δύο
όροφοι
Πομπικός διάδρομος
Ιερά: το συγκρότημα του κεντρικού
ιερού: τριμερές ιερό, το δωμάτιο των
κρυπτών με τους πεσσούς, «ιερά
θησαυροφυλάκια»
Αποθήκες
Άλλοι τελετουργικοί χώροι:
«Αίθουσα του θρόνου»
«Δεξαμενές καθαρμών»
Ιερά και τελετουργικοί χώροι στον
όροφο π.χ. «Piano nobile» στο
β΄όροφο
Πομπικός διάδρομος
Κνωσός: Δυτική πτέρυγα: άποψη από την κεντρ. αυλ
Η αίθουσα του θρόνο
Πρόσβαση στο
ισόγειο-αποθήκες &
Πρόσβαση στο β’ όροφο Piano Nobile
τριμερές ιερό
«Ιερό»
Τα
«θησαυροφυλάκια»
του ιερού
«Ιερό»: 2 κιβωτιόσχημοι
χώροι με ποικιλία
ευρημάτων που ταυτίστηκαν
με αναθήματα
Χωρητικότητα σε υγρά: 4,300

και 3,600 λίτρα και κλειστά
αγγεία για υγρά χωρητικότητας
250 λίτρων
Τα «θησαυροφυλάκια» του ιερού

Τα ιερά
Το Δωμάτιο των κρυπτών με τους
πεσσούς και τον προθάλαμο του:
τόπος λατρείας κάποιας χθόνιας
θεότητας – με απεικόνιση με τα
τεκτονικά σημεία
Ωστόσο δεν είναι καθόλου ασφαλές
ότι ο χώρος χρησιμοποιήθηκε για
τελετές αλλά ίσως για αποθήκευση
στοιχείων που έχουν σχέση με λατρεία
σύμφωνα με Παναγιωτάκη 1999
Τα τελετουργικά σκεύη ίσως
αποθηκεύονταν μόνο στο χώρο και
χρησιμοποιούνταν περιστασιακά σε
ειδικές τελετές μόνο (Younger &
Rehak)
Δωμάτιο κρυπτών με
πεσσούς
Τεκτονικά σημεία:
ερμηνεύτηκαν από Evans ως
ανεικονική απεικόνιση χθόνιων
θεοτήτων
Piano Nobile: β΄ όροφος
Δυτικής πτέρυγας
Η μορφή του αποτελεί αποκατάσταση από

Evans – δεν σώθηκε τίποτα στη θέση του
Τρικιόνιο ιερό (16) σύμφωνα με Evans και
βασίζεται σε απεικονίσεις ιερών από
τοιχογραφίες
Μεγάλη Αίθουσα (17)
Αίθουσα του Ιερού (18)
Η «Παριζιάνα»
βρέθηκε στο ισόγειο
της «Αίθουσας του
ιερού»
Αποθήκες-διάδρομοι Δυτικής
πτέρυγας
ΒΑ αποθήκες-διάδρομοι
Πολύ κοντά στην κεντρ. αυλή

3 υπόγειοι χώροι με μεγάλο αριθμό (100) χρηστικής
κεραμικής π.χ. τριποδικά αγγεία, πιθοειδή κλπ
Πιθανόν βοηθητικοί χώροι σε τελετές της κεντρ. αυλής
Σε συνδυασμό με χώρους κεντρ. ιερού που δίνουν έμφαση
στην αποθήκευση υγρών αλλά ίσως και Βόρεια αίθουσα με
πεσσούς
Οι Δυτικές Αποθήκες
Στενοί ορθογώνιοι διάδρομοι: 18 αποθήκες & 3 που είχαν

μετασκευαστεί
Ο καθένας περιείχε από 30 μεγάλα πιθάρια χωρητικότητας 590 λίτρα
93 υπόγειες ορθογώνιες θήκες-κρύπτες
Η «αίθουσα του θρόνου»
Η «αίθουσα του θρόνου»: μοναδικό

χαρακτηριστικό Κνωσού
Η «αίθουσα του θρόνου»: είσοδος από την κεντρ.
αυλή
Η «αίθουσα του θρόνου»:

κάτοψη
Το εσωτερικό ιερό Η αίθουσα του θρόνου
Δεξαμενή Καθαρμών Προθάλαμος

Προθάλαμος με πολύθυρο με 4
ανοίγματα: στοιχείο ανακτόρων που
απομονώνει ή ενοποιεί χώρους – κατά
περίπτωση
Τοίχοι με θρανία
Στο κέντρο λίθινη λεκάνη που όμως
βρέθηκε σε γειτονικό διάδρομο –σήμερα
στην αίθουσα του θρόνου
Κνωσός: πολύθυρο ανάμεσα σε προθάλαμο «αίθουσας θρόνου»

και κεντρικής αυλής
Η «αίθουσα του θρόνου»: στοιχεία π.χ. θρόνος & τοιχογραφίες με
γρύπες αποτελούν προσθήκες στην Τελική Ανακτορική περίοδο
Θρόνος & τοιχογραφίες αποτελούν προσθήκες στην Τελική

Ανακτορική περίοδο
Θρόνος & τοιχογραφίες αποτελούν προσθήκες στην Τελική
Ανακτορική περίοδο - & λίθινη λεκάνη που δεν είναι στη θέση της
Πολύθυρο και η κατεύθυνση του ήλιου στο θερινό ηλιοστάσιο

(ανατολή)
Πολύθυρο και η κατεύθυνση του ήλιου στον χειμερινό ηλιοστάσιο
(ανατολή)
Πολύθυρο και η κατεύθυνση του ήλιου στην ισημερία (ανατολή)
Εσωτερικό ιερό της αίθουσας

του θρόνου με θρανίο – ιερός
χαρακτήρας του χώρου
Θερινό ηλιοστάσιο: 21/6 7/9
13/3 Χειμερινό ηλιοστάσιο: 22/12
Κνωσός: Ανατολική & Βόρεια πτέρυγα: πολλαπλά

επίπεδα-πολλοί όροφοι
Χώροι υποδοχής & επίδειξης

Εργαστήρια
Ιερά
Αίθουσα συμποσίων
χώροι τελετουργικής επίδειξης
δύναμης και εξουσίας - χώροι
κατοικίας;
Το «οικιστικό συγκρότημα» Ανατολικής πτέρυγας: συγκεντρώνει
όλα τα βασικά στοιχεία της μινωικής αρχιτεκτονικής
Απομονωμένο από το υπόλοιπο ανάκτορο
Επίπεδο 3 κεντρικής αυλή
Επίπεδο 2
Ισόγειος χώρος-Δωμάτια
Κνωσός:
το μεγάλο κλιμακοστάσιο σε
τομή
Κνωσός: Μεγάλο κλιμακοστάσιο
Επίπεδο 3 - Κεντρ.αυλή
Φωτίζεται από μεγαλοπρεπή φωταγωγό που

περιβάλλεται από κιονοστοιχίες
Παρουσία δίδυμων παραθύρων
Δημιουργία επάλληλων ανδήρων (βεράντες)

Επίπεδο 2: το λεγόμενο «άνδηρο της φρουράς» με τοιχογραφία
με 8σχημες ασπίδες
Επίπεδο 1 – Ισόγειος χώρος
Κνωσός: το ανάκτορο από τη Νότια πλευρά –

“Οικιστικό” συγκρότημα
“Οικιστικό συγκρότημα”: συνδυασμός αρχιτεκτονικών
στοιχείων π.χ. πολύθυρα, παράθυρα, εξώστες, φωταγωγοί -
αίθουσα
Παράθυρα
Εξώστης
Φωταγωγός
Η μινωϊκή αίθουσα: φωταγωγός, εξώστης, αίθουσα

“Οικιστικό συγκρότημα”
Αίθουσα των διπλών πελέκεων

ή μέγαρο του βασιλιά
Το δωμάτιο της βασίλισσας
Η αίθουσα των διπλών πελέκεων ή μέγαρο του βασιλιά
Φωταγωγός και εξώστης έξω από την

αίθουσα των διπλών πελέκεων
Αίθουσα των διπλών πελέκεων

Πολύθυρα στο “οικιστικό
συγκρότημα”
Επίπεδο 1
Ξύλινα στοιχεία σε
συνδυασμό με παράθυρα
Επίπεδο 2
Επίπεδο 3
Στα Νότια της

αίθουσας των διπλών
πελέκεων: το μέγαρο της
βασίλισσας
Προθάλαμος: εξώστης με
κίονες και μικρή αυλή
Κυρίως αίθουσα: πολλά
ανοίγματα στα Ανατολικά
(πόρτα και 3 παράθυρα)
Στα Δυτικά: το «λουτρό»
της βασίλισσας
Το λουτρό: πρόκειται μάλλον για δεξαμενή
καθαρμών
Τα εργαστήρια: Βόρεια από τα «βασιλικά διαμερίσματα»
Εργαστήριο του Λιθοξόου: για λάξευση

λίθου, βρέθηκαν πυρήνες σπαρτιάτικου
βασάλτη για την κατασκευή λίθινων αγγείων
Εργαστήριο αγγειοπλαστικής ή
κατασκευής κονιαμάτων
Ανατολικός προμαχώνας
Ανατολικός προμαχώνας με
σύστημα απομάκρυνσης-
Εργαστήριο Λιθοξόου απορροής των ομβρίων υδάτων
Βόρεια πτέρυγα
«Τελωνείο» – Βόρεια αίθουσα με πεσσούς

σύμφωνα με Evans: χώρος μεγάλων
διαστάσεων με άξονα Β-Ν που διατρέχεται
από διπλή σειρά 8 πεσσών
Δυτικός προμαχώνας με τοιχογραφία
ταύρου
Βόρεια δεξαμενή καθαρμών
Δυτικό πρόπυλο
Δυτικό πρόπυλο και Βόρεια

Δυτικό πρόπυλο &
Βόρειος διάδρομος που
οδηγούσε στην κεντρ.
αυλή
Κνωσός: το ανάκτορο
Φαιστός
α΄ ανάκτορο
καταστρέφεται τέλος
ΜΜ ΙΙΒ
β’ ανάκτορο:
θεμελιώνεται όψιμη
ΥΜΙΑ μετά το
ηφαίστειο
καταστρέφεται από
φωτιά τέλος ΥΜ ΙΒ,
όπως Μάλια
Φαιστός: κάτοψη του ανακτόρου
Με κόκκινο: τα α΄ανάκτορα
Φαιστός: αεροφωτογραφία του «ανακτόρου»
«Θεατρικός χώρος»
Φαιστός:
παλαιό ανάκτορο,
πλακόστρωτη Δυτ. αυλή
Πομπικοί
διάδρομοι
Δυτική
πρόσοψη
Φαιστός: Δυτική πρόσοψη
Δυτική πρόσοψη β΄ ανακτόρου
Δυτική πρόσοψη α΄ανακτό
Φαιστός: μνημειώδης Δυτική

πρόσοψη β΄ανακτόρου
Κλίμακα Δυτ
πρόσοψης
«θεατρικός χώρος»
Φαιστός: Μνημειώδης
είσοδος - Αναπαράσταση
Η Βόρεια πρόσοψη στην

κεντρ. αυλή με θέα την Ίδα:
περισσότερο προσεγμένη και
μνημειακή
Φαιστός: παρόμοιοι χώροι με Κνωσό
Δυτική πτέρυγα: αποθήκες-διάδρομοι
με διαφορετικό προσανατολισμό όμως –
10 διαφορετικοί χώροι
Δεξαμενές καθαρμών
Χώροι με θρανία
Ιερό με θρανίο
Χώροι που συνδέονται με

τελετουργίες: στο κέντρο
Δυτικής πτέρυγας- δεξαμενές
καθαρμών, χώροι με θρανία
Φαιστός: η μεγάλη κλίμακα και ο θεατρικός χώρος μειωμένος
σε σχέση με το α΄ανάκτορο
Χώρος για την τέλεση τελετουργικών δραστηριοτήτων

και δρώμενων
Παρουσία πολύθυρου στην είσοδο προς το ανάκτορο
Μάλια
β’ ανάκτορο: ΥΜ ΙΑ-
εγκαταλείπεται ΥΜΙΒ
Ζάκρος
Όψιμη ΥΜ ΙΑ
θεμελιώνεται το
ανάκτορο
Καταστρέφεται από
φωτιά ΥΜ ΙΒ
Ζάκρος
Ανασκαφές Πλάτωνα δεκαετία ΄60

Απομακρυσμένη περιοχή στην
ανατ. Κρήτη: σημαντικό ανάκτορο
για τη γνώση επαφών και εξωτερικών
δικτύων - προστατευμένο λιμάνι
Ζάκρος
Κεντρ. Αυλή (100Χ40): με κιονοστοιχία

Ανατ και Βόρεια
ΒΑ: αίθουσα με πεσσούς
Χώροι υποδοχής στην Ανατ. και Δυτ.
πτέρυγα
Αποθηκευτικοί χώροι
Εργαστήρια
Δυτ. πτέρυγα με χώρο ιερού και
θησαυροφυλάκιο
Μεγάλη, κυκλική δεξαμενή στην Ανατ.
Πτέρυγα
Πηγάδια στα ΝΑ γεμάτα με προσφορές
όπως κύπελλα με ελιές και διπλοί πελέκεις
Ανάκτορο Ζάκρου
«Αίθουσα τελετών», Δυτ.

πτέρυγα άποψη από κεντρ. αυλή
Συγκρότημα ιερού,
ιερού Δυτ.
πτέρυγα «Θησαυροφυλάκιο»
Ανάκτορο Ζάκρου –
«θησαυροφυλάκιο»
Ρυτό από ορεία

κρύσταλλο
Ανάκτορο Ζάκρου –
«θησαυροφυλάκιο»
16 ρυτά
Ρυτά από φαγεντιανή
Απομίμηση τρίτωνα από φαγεντιανή
Ανάκτορα: μέγεθος
Κνωσός: 13,000 μ2
Φαιστός: 6,500 μ2
Μάλια: 7,500 μ2
Ζάκρος: 3,500 μ2
Κεντρ. αυλές σε Κνωσό, Μάλια

και Φαιστός παρόμοιες σε μέγεθος
Αναλογία 2:1
Προσανατολισμός Β-Ν: συζήτηση
για προσανατολισμό σε σχέση με
σημεία αναφοράς στο χώρο, άξονα
ήλιου π.χ. φωτισμός προσόψεων
κεντρ. αυλής
Συμμετρία σε βασικά στοιχεία ανακτόρων

π.χ. κεντρ. αυλή (Palyvou 2002) – τετράγωνο σχήμα
Προσόψεις κεντρ. αυλών: ιδιαίτερα φροντισμένες και
μεγαλοπρεπείς με ανοίγματα, κιονοστοιχίες, σκεπαστές στοές και
εξώστες – μεταβατικοί χώροι από αυλή στο εσωτερικό
Ανάκτορα: αποθήκες-διάδρομοι
Αυτόνομες ενότητες ΦΑΙΣΤΟΣ
Ξεχωριστές από τους υπόλοιπους
χώρους
Μακρείς διάδρομοι, χαμηλοί, με
ελάχιστο φωτισμό, κοινή είσοδο
Συνήθως στη Δυτ. πτέρυγα-άμεση
γειτνίαση με Δυτ. αυλή (σημείο
σταθμός για τον κόσμο-κομβικό
σημείο δρόμων από την πόλη)
Στη Φαιστό: λίγο διαφορετικός
προσανατολισμός (Α-Δ) και είσοδος
Ανάκτορα: χώροι υποδοχής
Σε Κνωσό, Φαιστό, Μάλια:
μεγάλο μέρος των χώρων υποδοχής
πιθανόν να βρίσκονται στο β΄ όροφο
Δυτ Πτέρυγας π.χ. Piano Nobile
Στη Ζάκρο: στο ισόγειο –
αίθουσα τελετών
Ανάκτορα: χώροι διαμονής

Ιδιαίτερα προσεγμένοι χώροι των ανακτόρων με ιδιαίτερα
αρχιτεκτονικά στοιχεία π.χ. δεξαμενή καθαρμών
Μινωική αίθουσα: με φωτισμό και εξαερισμό τουλάχιστον από 2-3
πλευρές
Βαθμηδόν περιορισμένη πρόσβαση στους εσωτερικούς χώρους
Απόλυτη θέα προς το ανάκτορο
Πρόσβαση στα ανάκτορα από την πόλη
(Palyvou 2002)
Κάθε δίοδος πρόσβασης με διαφορετικό σκοπό π.χ. πρόσβαση
στη Δυτ. αυλή από πόλη
Οικοδόμηση αλλά και εγκατάλειψη των «ανακτόρων» ΔΕΝ

συμβαίνει ταυτόχρονα σε όλο το νησί
Ανακεφαλαίωση: το «ανάκτορο» ως το
απόλυτο κέντρο εξουσίας και πολιτικής
δύναμης στην επικράτεια του
Επαναλαμβάνονται συγκεκριμένες κατασκευές – συμβολισμός της

αρχιτεκτονικής
Υλικά και τεχνικές οικοδόμησης – επιμελημένα, συνδυασμός υλικών
Σταθερός προσανατολισμός σε συγκεκριμένους χώρους π.χ. κεντρ. αυλή
Ελεγχόμενη πρόσβαση και βαθμιαία περιορισμένη πρόσβαση από έξω
προς τα μέσα
Τελετουργική προσφορά: αποθήκες, ιερά – θησαυροφυλάκια
Τελετουργική κατανάλωση: συμπόσια, δεξαμενή καθαρμών
Εικονογραφία με συμβολικό χαρακτήρα τοιχογραφιών

Αιγαίο:
Νεοανακτορική περίοδος
Μάθημα 11
22/12/2011
Μικρά «ανάκτορα»
π.χ. Γαλατάς, Γουρνιά, Πετράς, Αρχάνες, Κομμός;
Γαλατάς
Προηγήθηκε κτίριο στη ΜΜ ΙΙΑ
στη Δυτική πτέρυγα
Δραστηριότητες που
σχετίζονται με επεξεργασία
οψιανού και οστέινων
εργαλείων, άλεσμα τροφής
(τριβεία), και σταθερές
κατασκευές σε σχέση με
επεξεργασία σιτηρών
Τεράστια ποσότητα
κεραμικής για φαγητό και
ποτό σε ακέραιη κατάσταση
= δημόσιες συναθροίσεις και
γιορτές
Αναλύσεις κεραμικής < από
εργαστήρια Κνωσού και
Φαιστού
Γαλατάς
Το ίδιο το ανάκτορο διαρκεί

από ΜΜ ΙΒ-ΥΜΙΑ-μεγάλοι
αποθηκευτικοί χώροι στην Ανατ.
πτέρυγα
Έντονα Κνωσιακά στοιχεία ήδη
από την προηγούμενη περίοδο
σε ό,τι αφορά την κεραμική
Τοιχογραφίες: σκηνές από
τοπίο, φυτικά μοτίβα – πιθανώς
ζωγραφισμένες από Κνώσιους
τεχνίτες
Γαλατάς Το «ανάκτορο»: πιθανώς μιμείται

πολλά στοιχεία από Κνωσό
β΄ όροφος με εξώστες για οπτική
επαφή προς την κεντρ. Αυλή
Διασπορά αγγείων πόσης και
φαγητού σε ολόκληρο το «ανάκτορο»
= βασικό στοιχείο στη λειτουργία του
Βόρεια πτέρυγα = οικιστικά
συγκροτήματα με μνημειώδες Βόρειο
πρόπυλο από κεντρ. Αυλή και
φροντισμένο εσωτερικό διάκοσμο με
χρώματα
Οικίες κοντά στο «ανάκτορο» με
ανάλογες ενδείξεις δημοσίων
συναθροίσεων
Μετά την ΥΜ ΙΑ: κτήριο στη ΒΔ
γωνία του ανακτόρου
Γουρνιά
1/10 ανακτόρου Κνωσού
Μεγάλη αυλή στα Νότια
Μικρή πλακόστρωτη Δυτική
αυλή
Δυτική πρόσοψη
Αποθήκες-διαδρόμους στη
Δυτική πλευρά
Μικρός χώρος για
τελετουργίες που κοιτάει στη
ΒΔ γωνία μεγάλης αυλής
Το «ανάκτορο» περιβάλλεται
από τις οικίες της πόλης
Κέρνος
Γουρνιά: θεατρικός χώρος

Αρχάνες, Τουρκογειτονιά
Μερικώς μόνο ανασκαμμένο
Παρουσία μινωικής αίθουσας αλλά δεν
αρκεί για χαρακτηρισμό «ανακτόρου»
Μεγαλύτερο μέρος στη σύγχρονη πόλη
των Αρχανών
Πετράς, Σητείας:
α΄ φάση = ΜΜ ΙΙΑ - η πιο σημαντική φάση
του Πετρά με αναλημματικό οχυρωματικό
(?) τείχος
β΄φάση = ΥΜ ΙΑ
γ΄ φάση = ΥΜ ΙΒ –σμίκρυνση ανακτόρου
και αύξηση αποθηκών
Μικρή σχετικά κεντρ. Αυλή:

6 Χ 13 ΥΜ ΙΑ
4,9 Χ 12 ΥΜ ΙΒ
Αποθήκες στα Βόρεια με
χωρητικότητα πιθαριών στην ΥΜ
ΙΒ = 20,000 λίτρα
Το ανάκτορο πρέπει να εξεταστεί
σε σχέση με τον περιβάλλοντα
χώρο και τις γειτονικές επαύλεις
Κομμός
Βόρεια Στοά
Κομμός
Κτίριο Τ: Βόρεια πρόσοψη = από τις πιο

εντυπωσιακές αρχιτεκτονικές κατασκευές στην
Κρήτη – τοίχος 55 μ μήκος με ορθοστάτες και
κρηπίδωμα
Εσωτερικό κτιρίου: απλούστατο γύρω από
μεγάλη αυλή (28,64 Χ 39,10)
Ανατ πτέρυγα: 8 μακρές στοές-διάδρομοι
πλάτους 4 μ
Βόρεια και Νότια = στοές
΄Αγνωστο τι γίνεται στα Δυτικά
Κομμός: Ανατ. πρόσοψη

Νεοανακτορικές οικίες
Πάνω από 60 Νεοανακτορικές θέσεις απέδωσαν

περίπου 320 οικίες
Πολυτελείς «επαύλεις» κοντά στα ανακτορικά

συγκροτήματα π.χ. μικρό ανάκτορο Κνωσού, βασιλική
έπαυλη, Κνωσού – Αγ. Τριάδα, Φαιστού
Μεγάλα & πολυτελή σπίτια με χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικά
και λειτουργικά στοιχεία με ανακτορικά συγκροτήματα
Βασιλική έπαυλη Κνωσού

Μικρό ανάκτορο Κνωσού
Πολυτελείς «επαύλεις» -αστικές κοντά στα ανακτορικά
συγκροτήματα π.χ. μικρό ανάκτορο Κνωσού, βασιλική
έπαυλη, Κνωσού – Αγ. Τριάδα, Φαιστού
Μνημειώδεις
κατασκευές – ποικίλλουν
σε μέγεθος, κάτοψη και
λειτουργία
«Ανακτορική»
αρχιτεκτονική: δωμάτιο με
πεσσό, «δεξαμενή
καθαρμών», πολύθυρα,
μινωική αίθουσα,
κιονοστοιχία
Μικρό ανάκτορο Βασιλική έπαυλη
Ανεξερεύνητη οικία
Πολυτελείς επαύλεις- αστικές: το Μικρό
Ανάκτορο και το Ανεξερεύνητο Μέγαρο Κνωσού
συνδέονται με κάποια γέφυρα
το Μικρό Ανάκτορο Κνωσού

Ισόγειο = 990 μ2: φωταγωγός = περίστυλη αυλή,
μινωική αίθουσα = τεράστια σε μέγεθος με δύο
φωταγωγούς , δεξαμενή καθαρμών – 3 όροφοι
Κρύπτη με πεσσό, με 2 πεσσούς
Λείπει κεντρ. αυλή
Το Ανεξερεύνητο Μέγαρο: πολύ κοντά με το Μικρό
Ανάκτορο
Απουσιάζουν οι χαρακτηριστικοί χώροι των οικιστικών
ανακτορικών συγκροτημάτων π.χ. μινωική αίθουσα,
φωταγωγοί, δεξαμενές καθαρμών
Το Ανεξερεύνητο Μέγαρο: πολύ κοντά με Μικρό

Ανάκτορο
Τα δύο κτίρια πρέπει να λειτουργούσαν μαζί: το Μικρό Ανάκτορο =
τελετουργικό – η Ανεξερεύνητη Οικία = αποθήκες και εργαστήρια
Συνολική έκταση = 1450 μ2 = μισό ανάκτορο Ζάκρου ή Γαλατά
Η Νότια Οικία
Προηγήθηκε εκβραχισμός και

ισοπέδωση του χώρου
Μινωική αίθουσα στο ισόγειο =
άμεση πρόσβαση στους επισκέπτες
Εξαιρετικά φροντισμένη κατασκευή:
τοιχοποιία, β΄όροφος, ξύλινοι κίονες,
δωμάτιο με πεσσό, δεξαμενή
καθαρμών
Χρονοβόρα και ακριβή κατασκευή σε
σχέση με το εργατικό προσωπικό
(22,500 εργατικές ώρες = 4 μήνες = 31
εργάτες πλήρους απασχόλησης)
Μοιάζει σε κάποια στοιχεία με το «μέγαρο της βασίλισσας»

Είσοδος από τον επάνω όροφο από τα Δυτικά –μοιάζει με
κλιμακοστάσιο ανακτόρου
Πολύθυρα και σταδιακά περιορισμένη πρόσβαση προς τους
υπόγειους χώρους
Περιορισμένος αποθηκευτικός χώρος = χρησιμοποιούσαν
πιθανόν αποθήκες ανακτόρου για προμήθειες
Μινωϊκή αίθουσα
Δωμάτιο με πεσσό
Μινωική αίθουσα στο κέντρο

Στα Βόρεια: δωμάτιο με πεσσό
Στα Νότια: δεξαμενή καθαρμών
Κλιμακοστάσιο στη ΝΔ γωνία που
οδηγούσε σε 3 ορόφους
Μινωική αίθουσα με φωταγωγό στα
Ανατολικά αλλά και μικρότερο στα
Δυτικά με χαμηλό «θωράκιο»

Πολύθυρο
Μινωϊκή αίθουσα
Φωταγωγός
Βασιλική έπαυλη Κνωσού: δωμάτιο με πεσσό

Στοιχεία που συναντώνται στα οικιστικά συγκροτήματα
των ανακτόρων και χαρακτηρίζουν οικίες σε πόλεις:
Μινωική αίθουσα
Ορθογωνισμένη τοιχοποιία
Πολύθυρα
Πεσσοί
Εικονιστικές τοιχογραφίες
Τεκτονικά σημεία
Καστέλι, Χανιά
Οικία BC, Ψείρα
Η συνεύρεση σε μία οικία-έπαυλη μινωικής

αίθουσας, δεξαμενής καθαρμών, φωταγωγού και
δωματίου με πεσσό δεν συναντώνται εκτός κεντρ.
Κρήτης
Νίρου Χάνι
Μάλια, Οικία Ζb
Οικία Α, Τύλισος Η συνεύρεση σε μία οικία-
έπαυλη μινωικής αίθουσας,
δεξαμενής καθαρμών,
φωταγωγού και δωματίου με
πεσσό δεν συναντώνται εκτός
κεντρ. Κρήτης
Οικία Α, Αγ Τριάδα
Αυτόνομες «επαύλεις» ανεξάρτητες από ανακτορικά

συγκροτήματα – εξοχικές π.χ. Τύλισος, Μύρτος Πύργος,
Ζώμινθος κλπ
Μεγάλα σπίτια με επιλεκτικά
αρχιτεκτονικά και λειτουργικά στοιχεία
με ανακτορικά συγκροτήματα
Λείπουν κεντρ. αυλές
Αστικά χαρακτηριστικά αλλά λείπει η
φροντίδα στην κατασκευή των
πολυτελών επαύλεων
Υπάρχουν χώροι αποκλειστικά για
αποθηκευτικές (αγροτικά προϊόντα) και
εργαστηριακές δραστηριότητες σε
αντίθεση με επαύλεις γύρω από Κνωσό
συγκροτήματα- εξοχικές Τύλισος
Πιθάρια συχνά για αποθήκευση αγροτικής

σοδειάς
Εργαστηριακοί χώροι με εξειδίκευση
Εργαστηριακοί χώροι που είναι σε άμεση
επαφή με τους βασικούς χώρους διαμονής
Συχνά χώροι αρχείων και πολύτιμων
Τύλισος αντικειμένων

συγκροτήματα με ντόπιες παραλλαγές σε συγκεκριμένα
στοιχεία
Αντί για Μινωική αίθουσα- αίθουσα τύπου Παλαικάστρου: στο
κέντρο οικίας με 4 κίονες και υπόγειο- «βυθισμένο» κεντρικό χώρο
Παλαίκαστρο, Οικία 1-22

συγκροτήματα - ιδιωτικότητα
Η χρήση πολύπλοκων διαδρόμων εξασφαλίζει την ιδιωτικότητα των
χώρων
Δωμάτια με πρόσβαση μόνο από β΄όροφο-εξασφαλίζεται η ιδιωτικότητα
Τύλισος, Οικία Γ
Μύρτος Πύργος
Ιερό
Κέντρο διοικητικό
(σφραγίσματα Γραμμικής Α)
Στενές επαφές με Μάλια
π.χ. κεραμική
Ζώμινθος:
καραβάνσεραϊ (;) για
επισκέπτες στο δρόμο
προς Ιδαίον
2 όροφο κτίριο
Πρόσοψη σε πολύ καλή
κατάσταση με παράθυρα
Εργαστήριο κεραμικής
Κτηνοτροφικός σταθμός
Αγία Τριάδα
Αγία Τριάδα: έντονη
διοικητική δραστηριότητα
Αρχείο
Αγία Τριάδα: ομοιότητες με Μικρό Ανάκτορο και

Ανεξερεύνητο Μέγαρο Κνωσού
Τοιχογραφίες
Λίθινα αγγεία και μεταλλικά
αντικείμενα π.χ. χάλκινα τάλαντα,
χάλκινα ειδώλια
Ανακτορικά αρχιτεκτονικά
στοιχεία
Αρχείο Γραμμικής Α και πήλινα
A Συγκρότημα σχήμα L
B Μεγάλη αυλή με
προσανατολισμό Α-Δ
Γ Δωμάτια-Διάδρομοι στα Δυτικά
Πολύθυρα και περίστυλη αυλή
στα Βόρεια
Αγία Τριάδα
Οικία Β
Οικία Α
Σχέση επαύλεων με
ανακτορικά συγκροτήματα
Έδρα πλούσιας ανώτερης τάξης που είχε διοικητική σχέση με

το ανάκτορο ;
Έδρα «γαιοκτήμονα» με έλεγχο στην γεωργική παραγωγή της
επικράτειας του ανακτόρου ;
Έδρα θρησκευτικού ηγέτη σε θεοκρατική πολιτεία με κέντρο
το ανάκτορο ;
Αυτόνομες «επαύλεις» με έντονο αγροτικό χαρακτήρα-
αγροικίες π.χ. Βαθύπετρο, Αμνισός, Ζου, Αχλάδια,
Σκλαβόκαμπος
Μεγάλα σπίτια με επιλεκτικά

αρχιτεκτονικά στοιχεία
ανακτόρων π.χ. πολύθυρα και
λειτουργικά χαρακτηριστικά
αγροτικού χαρακτήρα π.χ.
πιεστήριο για μούστο- λάδι,
αποθήκευση αγροτικών
προϊόντων κλπ
Βαθύπετρο
Πιεστήριο κρασιού
Αμνισός
Αίθουσα
Πολύθυρα
Η πόλη
Κνωσός: ομοιώματα σπιτιών από

φαγεντιανή – μωσαϊκό πόλης
Κνωσός από Νότια: η πόλη κυρίως προς Δυτικά
και Βόρεια
Βασιλικός Δρόμος
Μέγεθος ευρύτερης
περιοχής Κνωσού
(σύμφωνα με Whitelaw 2001)
60-80 εκτάρια – 800

στρέμματα
Πληθυσμός: 13,500-18,000
Πόλεις με «κεντρικά» κτίρια π.χ. Γουρνιά, Φαιστός –
επαύλεις που περιβάλλονται από μικρότερα,
απλούστερα και ομοιογενή κτίρια
Harriet Boyd & Edith Hall,

αρχές 19ου αι.
Γουρνιά: πόλη με Σπίτια

κεντρικό κτίριο
Δημόσια αυλή
Γουρνιά: πόλη με κεντρικό κτίριο
Μικροί χαλικόστρωτοι δρόμοι – περιφερειακή οδός

περιβάλλει όλο τον οικισμό
Σπίτια με βαθειά υπόγεια
Πλούσιος και σχετικά αυτάρκης οικισμός
Γουρνιά: πόλη με κεντρικό κτίριο
Έκταση: περίπου 4 εκτάρια-

400 στρέμματα
1,400 άτομα
40 σπίτια ανασκαμμένα από
την Harriet Boyd
Το κάθε σπίτι = 80-100 μ2
β΄ όροφος Γουρνιά: σπίτια
Δραστηριότητες εργαστηριακές,
αποθηκευτικές κλπ – εξειδικευμένοι
χώροι δραστηριοτήτων σε
διαφορετικά σπίτια π.χ. μέταλλα,
υφαντουργία, ξυλουργία, πιεστήριο
κρασιού
Παρόμοιοι χώροι παντού
Μόχλος: το
συγκρότημα των τεχνιτών:
εργαστήρια οικιακού
χαρακτήρα
Χώροι διαμονής και

εργαστηριακοί
Κατασκευή λίθινων αγγείων
μεταλλικών αντικειμένων,
κεραμικής (κεραμικός
κλίβανος, δεξαμενών διήθησης
πηλού), υφαντουργίας κλπ
Παχειά Άμμος: εργαστήριο αποκλειστικά για
την παρασκευή πορφύρας
Αγγεία για τα όστρεα,

αποθηκευτικά, μαγειρικά κλπ
Σπασμένα όστρεα μαζί με
γουδιά
Σύστημα βαθύνσεων για τη
βαφή των υφασμάτων
Πόλεις οργανωμένες σε οικοδομικά τετράγωνα

σπιτιών με ενδιάμεσους δρόμους – μεγάλα
οικοδομικά τετράγωνα με πολυτελή σπίτια και
περισσότερο απλά π.χ. Παλαίκαστρο, Ψείρα (ανατ.
Κρήτη)
Ιερό κορυφής Πετσοφά
Πόλη
Πόλη
Λιμάνι
Πόλεις οργανωμένες σε αραιή διάταξη με μεγάλα

συγκροτήματα π.χ. Μόχλος - η νησίδα αλλά και
απέναντι παραλία
Πόλεις με «κεντρικά» κτίρια και ειδικές
δραστηριότητες π.χ. λιμένας Κομμού
Κομμός
Σπίτια στο λόφο
Πολυτελή σπίτια
Αστικό κέντρο
Τα σπίτια
Ομοίωμα σπιτιού από Αρχάνες
Τα σπίτια
Σπίτια σε διάφορα μεγέθη – μεγάλα > 100 μ2 στο
ισόγειο
Υπάρχει β΄ όροφος
Εστίες, χώροι τροφοπαρασκευής, αποχετευτικό
Ποικιλία κατασκευαστικών τεχνικών
Ποικιλία υλικών – πολυχρωμία – γυψόλιθος
Σημάδια τεκτόνων – διπλός πέλεκυς, αστέρια,
σύμβολα Γραμμικής Α
Εξώστες – παράθυρα-πολύθυρα-φωταγωγοί-δωμάτια
με πεσσούς- «δεξαμενές καθαρμών» – μινωική
αίθουσα - θρανία
Μέγεθος οικίας
σημαντικό:
Ιεραρχία εντός του

οικισμού
Μέγεθος οικίας και
πυκνότητα κατοικήσιμου
χώρου = υπολογισμός
πληθυσμού
Σε σχέση με γεωργική
επάρκεια και πηγές
άμεσης γειτνίασης ή
ανάγκη χρήσης
εξωτερικών πηγών
Διαφορά στα μεγέθη των οικισμών

Τι ήταν τα ανάκτορα και ποια ήταν η μορφή και η βάση της εξουσίας και τα
χαρακτηριστικά της πολιτική οργάνωσης στην Κρήτη;
κατά τη Νεοανακτορική περίοδο
Ένα ή πολλά ανταγωνιστικά κέντρα εξουσίας;
Ιεραρχική η εταιραρχική οργάνωση;
κατά την Μονοανακτορική περίοδο και μετά
Ένα-δύο κέντρα εξουσίας (Κνωσός-Χανιά;)
Αυστηρή ιεραρχική οργάνωση
Ποιος ο ρόλος των επαύλεων και η σχέση τους με τα ανάκτορα;

Νεοανακτορική περίοδος: Τάφοι-χώροι λατρείας
Νησιά του κεντρ. Αιγαίου-Εκμινωισμός (minoanisation)
Μάθημα 12
12/01/2012
 Ταφικές πρακτικές στη
Νεοανακτορική περίοδο
 Σημαντικός περιορισμός του αριθμού των τάφων

 Ελάχιστοι μνημειώδεις τάφοι με έμφαση σε αυστηρό
τελετουργικό ταφής
 Ταφική εθιμοτυπία και τελετουργικό μόνο για εξέχουσες ομάδες
της κοινωνίες
 Οι υπόλοιποι ίσως θάβονται χωρίς ιδιαίτερες διαδικασίες που δεν
αφήνουν ίχνη
 Φουρνί Αρχάνες: Κτίριο 4 < χρήση από τους

ζωντανούς για τη φροντίδα των νεκρών - κοσμικό κτίριο
 Ορθογώνιο κτίριο σε διάφορα επίπεδα

 β’ όροφος: χρωματιστά κονιάματα,
παράθυρα κλπ < εξώστης
 Εργαστηριακοί χώροι-αργαλειοί (πήλινα
υφαντικά βάρη)
 Αποθηκευτικοί χώροι- πιθάρια
 «Βιοτεχνικοί» χώροι – χάλκινα αντικείμενα
(μαχαίρια, κοπέας, μολύβδινο βάρος < ζύγι)
 Πατητήρι – δεξαμενή για συλλογή μούστου
 Χώρος για τέλεση νεκρικών τελετουργιών:
παρουσία ελεύθερης κιονοστοιχίας με 3 βάσεις
κιόνων σε πλακόστρωτο χώρο
 Κτίριο 4  Κωνικά κύπελλα
 Αναπαράσταση από πατητήρι
 Πήλινες αγνύθες
Πήλινος ληνός
 Θολωτός τάφος Καμηλάρι Α,

Μεσαρά – η χρήση του από ΜΜ ΙΒ-
ΥΜ ΙΙΙΑ2
Βωμός
 Θολωτός τάφος Καμηλάρι Α, Μεσαρά:
πήλινα ομοιώματα από ομαδική κατανάλωση φαγητού-ποτού και χορό
Κωνικό
Βωμός
κύπελλο
«Κέρατα καθοσιώσεως»
 Ανδρικές φιγούρες σε χορό
 ΜΜ ΙΙΙ πιθοταφές νεκροταφείων Σφουγγαρά και Παχειάς Άμμου, ανατ.

Κρήτη – περιοχή κοντά στα Γουρνιά
 Κνωσός: Τάφος-Ιερό από το ανάκτορο
 Κνωσός: Τάφος Ιερό

Δυτικά
(ΜΜ ΙΙΙΒ-ΥΜ ΙΒ)
 2όροφο κτίριο με σημαντικά αρχιτεκτονικά ανακτορικά στοιχεία

 Ισόγειο: Προθάλαμος που οδηγεί σε αυλή – ο προθάλαμος ανακατασκευάστηκε
στην ΥΜ ΙΑ με προσθήκες/κτισίματα τοίχων
 Κρύπτες με πεσσούς: εξωτερική κρύπτη με σκελετικά κατάλοιπα από περ. 20
άτομα
 Δυτικά: ορθογώνιος λαξευμένος στο βράχο θάλαμος με πεσσό – εσωτερική
κρύπτη
 Τοίχοι και δάπεδο από γυψόλιθο
 β΄ όροφος: τελετές για το νεκρό
 Δεν υπάρχουν στοιχεία για ιερό εκτός από αρχιτεκτονική διάταξη
 Δεν υπάρχουν πρωτογενείς ταφές-μόνο ανακομιδές
 Κνωσός: Τάφος-Ιερό
Κάτοψη ισόγειου χώρου
 Κνωσός: Τάφος-Ιερό
 Κνωσός και ευρύτερη
περιοχή
 Νεκροταφεία υπόγειων λαξευτών τάφων

στη Νεοανακτορική ακολουθούν την
παλαιοανακτορική παράδοση με τις
πολλαπλές ταφές και ανακομιδές π.χ.
Πόρος Κατσαμπάς, Γυψάδες,
Μαυροσπήλιο
 Χαρακτηριστική απουσία ταφών από
Κνωσό
 Νεκροταφείο λαξευτών θαλαμωτών

τάφων, Πόρου Κατσαμπά
Παλαιο-ανακτορικά ιερά
 Λατρεία κορυφής
Νεο-ανακτορικά ιερά κορυφής
Πετσοφάς
Γιούχτας
 Περιορισμός του αριθμού των ιερών κορυφής και των λατρευτικών

σπηλαίων
 Επικρατούν συγκεκριμένα ιερά και λατρευτικά σπήλαια π.χ. Γιούχτας,
Πισκοκέφαλο, Κάτω Σύμη, Ιδαίον και Δικταίον Άνδρον κλπ. - τουλάχιστον
25 συνεχίζουν από το τέλος προ-ανακτορικής στην παλαιο-ανακτορική –
μόλις 8 συνεχίζουν στη νεοανακτορική περίοδο
 Μετακίνηση της λατρείας εντός των ανακτόρων με ιερά και λατρευτικούς
χώρους
 Ιερό κορυφής Γιούχτα

 Αναθήματα από ιερό κορυφής Γιούχτα
 Δικταίον Άνδρον στο Ψυχρό

στα 1,025 μ-
Μεγάλος αριθμός χάλκινων ανθρωπόμορφων
ειδωλίων ανδρικών και γυναικείων
 Δικταίον Άνδρον στο Ψυχρό: 3 βασικές περιοχές
 Κτιστό άνδηρο-προθάλαμος στη σπηλιά
 Άνω θάλαμος με χάλκινα αναθήματα
μέχρι τη Γεωμετρική περίοδο: με
Νεοανακτορικό βωμό και αποθηκευτικό
χώρο
 Κάτω θάλαμος περίπου 65 μ από την
είσοδο με συγκέντρωση νερού και
διαμορφώσεις του σπηλαίου (ρωγμές,
σταλακτίτες, σταλαγμίτες) – ευρήματα: 500
χάλκινα αντικείμενα (εγχειρίδια, διπλοί
πελέκεις κλπ)
 Αντικείμενα: 1) για τελετές, 2) με
συμβολική διάσταση (προσφορές,
αναθήματα), 3) όπλα, 4) προσωπικού
χαρακτήρα, 5) εργαλεία
 Υπαίθριο ιερό:
Κάτω Σύμη Βιάννου
Θεμελιώθηκε ΥΜ Ι
με χρήση μέχρι τα Ρωμαϊκά
χρόνια
Εξέδρα για προσφορές
 Πηγή νερού σχετιζόμενη με τη λατρεία

 Πλατεία για τους προσκυνητές
 Πήλινα ειδώλια, αγγεία, λίθινα αγγεία,
σφραγίδες, αντικείμενα με γραμμική Α,
πινακίδα με ιερογλυφική, τράπεζες
προσφορών
 Υπαίθριο ιερό: Κάτω Σύμη Βιάννου: 3 βασικά δομικά στοιχεία
 Μεγάλος περίβολος που ορίζει παραλληλόγραμμο χώρο
 Πλακόστρωτος δρόμος που οδηγεί στο εσωτερικό
 Κτιστή εξέδρα στο εσωτερικό
 Ανάμεσα στον περίβολο και την εσωτερική εξέδρα: απόρριψη από
οστά ζώων και κεραμική (κύπελλα) σε στάχτη: από τελετές και
κατανάλωση τροφής και ποτού
 Υπαίθριο ιερό: Κάτω

Σύμη Βιάννου
Αποκατάσταση από Shaw

 Λατρεία: αναθήματα
 Πολύτιμα αναθήματα με ανακτορικό χαρακτήρα: αρκετά μεταλλικά -
ειδώλια, όπλα, εργαλεία, αναθηματικοί πελέκεις -, λίθινοι βωμοί, αντικείμενα
με επιγραφές Γραμμικής Α, λίθινα αγγεία κλπ.
Διπλοί πελέκεις, Αρκαλοχώρι
 Λατρεία:
τι αλλάζει στην νεοανακτορική περίοδο;
 Μετάβαση της λατρείας από τα υπαίθρια ιερά – ιερά κορυφής και

λατρευτικά σπήλαια – στα ανάκτορα, σε σημαντικά σπίτια και σε
οικισμούς
 Αύξηση της έκτασης και της ποικιλίας των λατρευτικών και
τελετουργικών χώρων στα ανάκτορα και σε άλλα σημαντικά κτίρια
 Αύξηση του αριθμού, της ποικιλίας και της συχνότητας των
συμβολικών και λατρευτικών αντικειμένων και των τελετουργικών
σκευών
Ενδείξεις για στενότερη σύνδεση αριστοκρατίας με τελετουργικό και

λατρευτικό στοιχείο
Λατρεία= βασικό μέσο διαμόρφωσης της δύναμης και της
διεκδίκησης της εξουσίας
 Το παράδειγμα του ανακτόρου της Κνωσού:
 Τριμερές ιερό – Δυτ πτέρυγα

 Συγκρότημα « αίθουσας του
θρόνου» - Δυτ. πτέρυγα
 «Piano nobile» στο β’ όροφο Δυτ.
Πτέρυγα
 Ιερά με πεσσούς
 Δεξαμενές καθαρμών σε διάφορα
σημεία του ανακτόρου
 Ιερά ανατολικής πτέρυγας
 Ανάκτορο Ζάκρου – «θησαυροφυλάκιο»

Διπλοί πελέκεις από ορείχαλκο
 Κνωσός, μακρύς
διάδρομος:
Πυραμιδοειδής βάση
για τη στήριξη διπλών
πελέκεων;
 Διπλοί πελέκεις από Τύλισσο

 Ψείρα, χώρος AC
 Αστικά Ιερά
 Γουρνιά
 Ελάχιστες ασφαλείς ενδείξεις για

ιερά
 Στη Ψείρα: μόνο σπαράγματα από
σχετική θεματολογία σε ανάγλυφες
τοιχογραφίες
 Στα Γουρνιά: χρονολόγηση αρκετά
ύστερη ΥΜ ΙΙΙΒ
 Ο κούρος του Παλαικάστρου

 Αστικά Ιερά: Παλαίκαστρο
 Αστικά Ιερά: Παλαίκαστρο
 Τμήμα από Νεονακτορικό κτίριο

 ΥΜ ΙΑ: κτίζονται τα ανοίγματα
προς το υπόλοιπο κτίριο και ο χώρος
του ιερού γίνεται ανεξάρτητος
 Σπαράγματα από το άγαλμα
βρέθηκαν στο Δωμ. 2 και στην
εξωτερική αυλή
 Ο κούρος του Παλαικάστρου: πρόταση

αποκατάστασης στο κτίριο 5: αστικό ιερό;
 - μέχρι το τέλος 3ης χιλ. :
 Οι Κυκλαδίτες αλληλεπιδρούσαν με
τον γύρω κόσμο κυρίως με τους
δικούς τους όρους και προσδιορισμό
της ταυτότητας τους και της
νησιωτικότητας τους
 - αρχές 2ης χιλ. :

 Η εικόνα αλλάζει με αυξανόμενη
τάση εξωτερικής επιβολής : υλικό από
τα α’ ανάκτορα της Κρήτης
εμφανίζεται στις Κυκλάδες για τα
επόμενα 500 χρόνια με το απόγειο του
εκμινωϊσμού (minoanization) στην
ΥΕΧ βλέπε Θήρα, Κέα, Μήλο
 Μινωϊκή επίδραση στις Κυκλάδες και τις Δυτικές ακτές της Τουρκίας
(Μ. Ασία)- Μινωική θαλασσοκρατία Evans
Αγ. Ειρήνη, Κέα Μίλητος

Ιασός
Φυλακωπή, Μήλος
Τριάντα, Ρόδος
Ακρωτήρι, Θήρα
Καστρί, Κύθηρα
 Έντονη παρουσία των Κυκλάδων
στη ΜΕΧ:
 Ρόλος στη διακίνηση προϊόντων

και όχι συμβόλων π.χ. ΠΚ
τηγανόσχημα
 Κεραμική με ντόπια στοιχεία
αλλά και μινωικές επιδράσεις
ΜΕ Αγ. Ειρήνη, Κέα

 Στη Νεοανακτορική: ΜΜ ΙΙΙ-ΥΜΙΑ - εκμινωισμός
Μινωϊκή «θαλασσοκρατία» -
Minoan Thalassocracy- Minoanisation
 Έντονες επιδράσεις της Κρήτης προς τις Κυκλάδες, Δωδεκάνησα και

παράλια Δυτ. Τουρκίας
 Με ποια μορφή;
 Υιοθέτηση μεθόδων διοίκησης Κρητών: Γραφειοκρατία – Γραμμική Α
 Υιοθέτηση μινωικών πολιτισμικών χαρακτηριστικών σε υλικό πολιτισμό,
τελετουργίες παράλληλα με τοπικά στοιχεία: τοιχογραφίες, τελετουργικά σκεύη και
σύμβολα, τεχνολογίες
 Από ποιους;
 Ντόπιες ομάδες elite νησιωτών που
υιοθετούν κρητικά πολιτιστικά
χαρακτηριστικά σε επίπεδο ανταγωνιστικών
σχέσεων
 Μινωϊκή «θαλασσοκρατία» - Εκμινωισμός

Minoan Thalassocracy- Minoanisation - Ερμηνευτικές απόψεις
 Παραδοσιακή ερμηνευτική άποψη: στρατιωτική-επιθετική , οικονομική
επιβολή της Κρήτης στα νησιά
 Νεώτερη άποψη: σύνθετη διαδικασία υιοθέτησης μινωικών πολιτιστικών
χαρακτηριστικών από ντόπιες κοινωνίες και κυρίως ανερχόμενες ομάδες
μέσα από εντατικές επαφές και δίκτυα ανταλλαγών με διάφορα σημαντικά
κρητικά κέντρα
 Αγία Ειρήνη, Κέα – φάση ΙV:
MEX:
 Οχύρωση με πεταλόσχημο πύργο

 Σπίτια χωρίς β’ όροφο
 Δεν συναντώνται τοιχογραφίες
 Κεραμική με επιρροές κυρίως από
ηπειρ. Ελλάδα – μινυακά και
αμαυρόχρωμα αγγεία
 Αγία Ειρήνη, Κέα – φάση V-VII:

ΥEX:
Φάση V:
 Εκρηκτική επιρροή Κρήτης
 Παρουσία μεγάλου περιβόλου
με ορθογώνιους πύργους αντί για
πέταλο
 Άφθονη μινωικού τύπου-ντόπια
κατασκευασμένη αλλά και
εισαγμένη μινωική κεραμική
 Αγία Ειρήνη, Κέα – φάση V-VII:
ΥEX:
Φάσεις VI-VII (ΥΜ Ι-ΙΒ):
 Συνεχίζονται έντονες μινωικές επιρροές
π.χ. υφαντική, αρωματικά έλαια,
εξειδικευμένοι τύποι κεραμικών με
Ιερό
μινωικές επιρροές Οικία Α
 Κτίζονται μεγάλα σπίτια που
εξελίσσονται σε επαύλεις
 Παρουσία ιερού, του οποίου η χρήση
συνεχίζει μέχρι την επχ του Σιδήρου
 Οικία Α: μεγάλη σε μέγεθος,
περιβάλλεται από δρόμους, με μικρή
κεντρική πλατεία, αποχετευτικό σύστημα
για όμβρια ύδατα, παρουσία φωταγωγού,
βρέθηκαν πιθάρια μινωικού τύπου
 Αγία Ειρήνη, Κέα – οικία Α: χαρακτηριστικά που έρχονται

σε αντίθεση με ηπειρωτικά ή ντόπια στοιχεία των γειτονικών
σπιτιών Ντόπια ομάδα elite που
 Μινωικά αρχιτεκτονικά στοιχεία π.χ. χρησιμοποιούσε
πολύθυρα, δεξαμενές καθαρμών χαρακτηριστικά Μινωικά
 Τοιχογραφίες με μινωικά στοιχεία σύμβολα για την επιβολή της
 Απόδοση όμως με αρκετά ντόπια δύναμης και της εξουσίας της
στοιχεία με τη χρήση ντόπιων υλικών και
τρόπων κτισίματος
 19 αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά που
συναντώνται σε Μινωικές οικίες στην
Κρήτη – δαιδαλώδης διάταξη χώρων
 Δωμάτια με πεσσό κοντά σε
αποθηκευτικούς χώρους
 Σταθερή εστία στην αυλή –ίσως
ηπειρωτική επινόηση
 Θησαυρός από Μινωικού τύπου ειδώλια
 Μακρά ιστορία χρήσης του στο Αιγαίο
καθώς συνεχίζει μέχρι Ρωμαϊκή περίοδο  Αγία Ειρήνη, Κέα – Ιερό:
 Τραπεζοειδής διάταξη με ασυνήθιστο θεμελιώνεται στην ΥΜ ΙΒ
προσανατολισμό ΒΔ-ΝΑ
 Χώρος 5 για αποθήκευση συμβολικών
αντικειμένων λατρείας
 Είσοδος από ΝΑ από την πλευρά της
θάλασσας
 Από πλευρά εισόδου: σταθερές λιθόκτιστες
κατασκευές
 Παρουσία αυλής-χώρος συγκέντρωσης στη
ΒΔ πλευρά του ιερού που επικοινωνεί με
δρόμους= πιθανός χώρος αρχικής
συγκέντρωσης, μύησης και πομπικών
διαδρομών προς το ιερό
 Αγία Ειρήνη, Κέα – Ιερό: θεμελιώνεται στην ΥΜ ΙΒ

 περ. 50 μεγάλου μεγέθους (0,7 -1,35 μ ύψος)
γυναικεία ειδώλια με μινωικού τύπου φόρεμα
βρέθηκαν στο χώρο 1 (στην ΥΜ ΙΒ)
 Σύμφωνα με Caskey (ανασκαφέας) χορεύτριες
και όχι θεότητες
 Με μία εξαίρεση τα χέρια των ειδωλίων είναι στη
μέση
Από πλευρά εισόδου

 Φυλακωπή, Μήλος
 Οχυρωματικός
περίβολος
Έπαυλη
 Φυλακωπή, Μήλος – κυρίως φάση ΙΙΙ:

ΥΜ Ι-ΙΒ – έντονα μινωικά στοιχεία
 Έπαυλη με τοιχογραφίες – ιπτάμενα ψάρια

 Γραμμική Α
 Κεραμική με μινωικές επιρροές
 Ακρωτήρι, Θήρα
 Η Κρήτη από τη Σαντορίνη

 Ηφαίστειο Σαντορίνης - τέλος ΥΜ ΙΑ - προκαλεί γεωμορφολογικές
αλλαγές στην περιοχή
 Μέχρι αρχές ΥΕΧ: Θήρα,

Θηρασία και Ασπρονήσι ενωμένα
με άνοιγμα στα Δυτικά
 Το ηφαίστειο της Σαντορίνης και οι

επιπτώσεις του στους πολιτισμούς της Ανατ.
Μεσογείου
 Ακρωτήρι, Θήρα – αποκαλύφθηκε
η πόλη πριν καλυφτεί από την τέφρα
του ηφαιστείου
 10 οικίες πολυτελούς κατασκευής και

επαύλεις με άξονα Β-Ν και δρόμους
ανάμεσα
 Χρήση Γραμμικής Α σε κεραμική και
πήλινες πινακίδες
 Σφραγίσματα από σφραγίδες κεντρ.
Κρήτης
 Ακρωτήρι, Θήρα – ανασκαφή από

Μαρινάτο και Ντούμα
 Ένα τμήμα μόνο της πόλης έχει ανασκαφεί
 Ακρωτήρι, Θήρα
 Οργανωμένη κάτοψη με
οικοδομικά τετράγωνα και δρόμους
Λαξευτή τοιχοποιία παρόμοια με
μινωική αρχιτεκτονική
 2/3όροφες οικίες με εσωτερικές
σκάλες
 Πολύθυρα, δεξαμενή καθαρμών και
άλλα χαρακτηριστικά στοιχεία
μινωικής αρχιτεκτονικής
 Τοιχογραφίες
 Οικίες, ιερά – χώροι τελετουργιών,
αποθηκευτικοί χώροι
Δυτ. οικία
β΄ όροφος
 Δυτική οικία
2ος όροφος
1ος όροφος
Ισόγειο
Δυτ. Οικία –Δωμ. 5

 Δυτική οικία:
χώροι τελετουργιών
 Τοιχογραφίες: σκηνές μύησης,

μορφές σε φυσικό μέγεθος κλπ
 Κινητά ευρήματα
 Δυτική οικία
 Μεγάλα παράθυρα β΄ορόφου
 Επιμελημένη πρόσοψη που βλέπει σε
δημόσια αυλή
 Ακρωτήρι, Θήρα – Τοιχογραφίες

Θέματα και τεχνοτροπία με έντονες μινωικές επιδράσεις
 Αφηγήσεις: θρυλικές ιστορίες και

γεγονότα, μυθολογικά γεγονότα
 Μυθικοί τόποι, χώροι και ζώα
 Φυσιοκρατικά τοπία
 Αναπαραστάσεις σημαντικών στιγμών
της ζωής των κατοίκων
 Αναπαραστάσεις τελετουργικών και
θρησκευτικών δραστηριοτήτων
 Δυτική οικία – Δωμ. 5
 Δυτική οικία – κυρίως δωμάτιο
 Τοιχογραφία σε φυσικό μέγεθος:

Ιέρεια που βαδίζει προς Δωμ. 5 με
πύραυνο και θυμίαμα
 Νεαρά αγόρια που
 Κτίριο Β πυγμαχούν με ένα γάντι ο
καθένας
 Αντιλόπες
 Κροκοσυλλέκτης πίθηκος
 Ξεστή 3: τοιχογραφίες
με έντονο τελετουργικό
και θρησκευτικό
χαρακτήρα
 Χώροι-ιερά
αφιερωμένοι κυρίως σε
τελετές μύησης
1ος όροφος
 Δεξαμενή καθαρμών
Ισόγειο
 Δυτική οικία: χώροι τελετών
εκτείνονται σε 2 ορόφους
 Ξεστή 3: χώροι τελετών στον β΄

όροφο μόνο σε γειτονική διάταξη –
συμβαίνει κυρίως στην Κρήτη
 Ξεστή 3 – Δωμάτιο 3: ιερός

χώρος για τελετές μύησης
γυναικών ?
Κλίμακα προς δεξαμενή

καθαρμών
 Ξεστή 3 – Δεξαμενή καθαρμών
«Κέρατα καθοσιώσεως»
Θεότητα
Κροκοσυλλέκτρια
Γρύπας
Βωμός
«Μητέρα των ορέων»,
Κνωσός
 Μινωϊκή επίδραση στις Κυκλάδες και τις Δυτικές ακτές της Τουρκίας
(Μ. Ασία)- Μινωική θαλασσοκρατία Evans
Αγ. Ειρήνη, Κέα Μίλητος

Ιασός
Τριάντα, Ρόδος
Ακρωτήρι, Θήρα
Καστρί, Κύθηρα
 Τριάντα, Ρόδος
Στρώμα από την τέφρα Σαντορίνης

Βάση από τριποδική τράπεζα
προσφορών με ακροβάτες
 Μεγάλη πόλη στο μέγεθος του Ακρωτηρίου στη Θήρα

 Με λαξευτή τοιχοποιία, πολύθυρα – μινωικό στοιχεία στην αρχιτεκτονική
 Τοιχογραφίες
 Λίθινα «κέρατα καθοσιώσεως»
 Χάλκινα αναθήματα μινωικού τύπου
 Κεραμική με επιρροές από Δυτ Τουρκία παρά από Κρήτη
 Τριάντα, Ρόδος
 Η ΥΜΙΑ πόλη πολύ μεγαλύτερη από
την επόμενη φάση
 Δρόμοι που χωρίζουν τα σπίτια
μεταξύ τους
 Λαξευτή τοιχοποιία, πολύθυρο
διακοσμημένο με τοιχογραφία,
φωταγωγός ως υστερότερη προσθήκη
και κέρατα καθοσιώσεως
 Χάλκινο ειδώλιο Μινωικού τύπου,
σπάνιο εκτός Κρήτης = οικιακή
λατρεία
 Η ΥΜΙΑ (δεύτερη πόλη)
καταστράφηκε από το ηφαίστειο
 Τρίτη πόλη πολύ μικρότερη και
λιγότερο οργανωμένη –συνδέεται
περισσότερο με κυριαρχία
Μυκηναϊκών στοιχείων στο Αιγαίο
 Μίλητος, Δυτ. Ανατολία,

Μ. Ασία
 Συγκρότημα ιερού με μινωικές επιρροές: πλίνθινοι

βωμοί, γύψινες τράπεζες προσφορών
 Σπαράγματα από τοιχογραφίες με φυτικά μοτίβα
 Απανθρακωμένος ξύλινος «θρόνος», αγνύθες, λίθινα
αγγεία
 Εξαιρετικής ποιότητας μινωίζουσα κεραμική
 Σφραγίδες, 1 σφράγισμα
 Γραμμική Α σε αγγεία
 Από το Δέλτα του Νείλου: Tel Kabri – μινωικού τύπου τοιχογραφίες
 Tel el Daba – Άβαρις - μινωικού
τύπου τοιχογραφίες
 Tel el Daba – Άβαρις - μινωικού τύπου τοιχογραφίες:

ταυροκαθάψια
 Μινωϊκή επίδραση στις Κυκλάδες και στις Δυτικές ακτές Τουρκίας
(Μ. Ασία) - Μινωική θαλασσοκρατία Evans
Σφραγίσματα από Σαμοθράκη
 Ελάχιστες μινωικές επιρροές στο Β Αιγαίο, Τρωάδα και Δυτ Μεσόγειο π.χ.
Σικελία
 Μινωϊκή παρουσία στο Αιγαίο κυρίως στη ΜΕΧ – παλαιοανακτορική και αρχές
ΥΕΧ – αρχές νεοανακτορικής
 Δίκτυα ανταλλαγών – προμήθεια α΄ υλών από νησιά και Αττική
 Στην ΥΜ Ι περίοδο στις Κυκλάδες: ντόπιες παραδόσεις έδωσαν το λόγο σε
κρητικές-μινωικές παραδόσεις – τεχνογνωσία
 Πρώιμες Αιγαιακές elite με έντονες μινωικές επιδράσεις – αρχιτεκτονική, σύστημα
διοίκησης, κεραμική, τοιχογραφίες
 Παρουσία Κρητών τεχνητών ???? – μαγειρικός εξοπλισμός
 Κρήτη = κέντρο δικτύων στην ανατ. και κεντρ. Μεσόγειο – νεοανακτορική και
τελική ανακτορική

Τρίτη Ανακτορική περίοδος – Εκμυκηναϊσμός στην Κρήτη και
στα νησιά
Μάθημα 13
16/01/2012
 Χρονολόγηση στην Κρήτη
 ΜΜΙΒ-ΜΜ ΙΙ – Παλαιο-ανακτορική= α΄ ανάκτορα

 Καταστροφές α΄ ανακτόρων περ. 1750 π.Χ. – πυρκαγιές από σεισμό
(;) π.χ. Φαιστό, Συγκρότημα Μ, Μάλια
 ΜΜ ΙΙΙ-ΥΜΙΒ (1750-1500 π.Χ.) – Νέο-ανακτορική = β΄ανάκτορα –
φαινόμενο κάθετων λακκοειδών στην ηπειρ. Ελλάδα
 1600-1500 π.Χ. = Καταστροφές β΄ ανακτόρων – τέλος εκμινωισμού
 ΥΜ ΙΙ-ΥΜ ΙΙΙΑ1 (1490-1370 π.Χ.) = Τρίτη ανακτορική - Μονο-
ανακτορική περίοδος = Ανάκτορα μόνο στην Κνωσό
 Καταστροφή ΥΜ ΙΙΙΑ2
 ΥΜ ΙΙΙΒ-ΥΜ ΙΙΙΓ (1200-1050 π.Χ) = Μετανακτορική περίοδος
 Εμφάνιση νέας γλώσσας και γραφής

 Τελική Ανακτορική: έντονη
– Γραμμική Β
εμφάνιση Μυκηναϊκών πολιτιστικών
στοιχείων
 Καινούρια σχήματα αγγείων – κύλικα και

αρτόσχημα αλάβαστρα
 Καινούριοι τύποι τάφων – θαλαμωτοί –

τάφοι «πολεμιστών»
 Η Κνωσός στη
Νεοανακτορική
περίοδο
 Η Κνωσός στην
Τρίτη Ανακτορική
περίοδο
 Τελική Ανακτορική Κνωσός:
 Μικρότερο μέγεθος οικισμού από τη

Νεοανακτορική περίοδο σε περίπου 60
εκτάρια - 13,500 πληθυσμός –
παραμένει όμως ο μεγαλύτερος
οικισμός-πόλη στην Κρήτη
 Νεοανακτορική  Τελική ανακτορική
 Μετανακτορική
 Η περιοχή της Κνωσού στην
ΥΜ ΙΙΙΒ
 Κνωσός: Γραμμική Β
 Πρόσφατη ανακάλυψη πινακίδων ΥΜ ΙΙΙΒ Γραμμικής Β στα Χανιά σε

συνδυασμό με ενεπίγραφους ψευδόστομους αμφορείς μέχρι τέλη 13ου αι.
 Κνωσός: Πινακίδα Γραμμικής Β με ιδεόγραμμα με ψευδόστομο αμφορέα
 Κνωσός: Γραμμική Β: διασπορά των πινακίδων στο ανάκτορο

 Αναφορά σε περ. 100 τοπωνύμια-επικράτειες υπό τον έλεγχο Κνωσού
 Λείπουν τοπωνύμια Ανατ. Κρήτης
Φαιστός Κνωσός
Κυδωνία Μη εντοπισμένη
περιοχή – πιθανό
Ρέθυμνο
 Κνωσός: Γραμμική Β: τοπωνύμια
Οικονομικός έλεγχος σε συγκεκριμένες περιφέρειες – 2/3 νησιού =
4,000-6,000 χλμ2
6 δευτερεύοντα κέντρα – Συλλέκτες: διαχείριση κοπαδιών, παραγωγή υφασμάτων
– πιθανοί ντόπιοι αριστοκράτες Νεοανακτορικής
Κυ-δο-νι-jα = Κυδωνία- σχετικά αυτόνομη περιφέρεια εντός της επικράτειας

Κνωσού
Πα-ι-το = Φαιστός
Σε-το-ι-ja = Ανατ. Κνωσού, Μάλια ;
Δα-*22-το = Δυτ. Κνωσού, περιοχή Ρεθύμνου ;
Κου-τα-το = ;
Α-μι-νι-σο = Αμνησός
 Κνωσός: Γραμμική Β: σιτηρά αλλά κυρίως κοπάδια και παραγωγή

μαλλιού για ύφανση
 10,000 μονάδες σιτηρών που αντιστοιχούν σε 960,000 λίτρα από Δα-wo, ίσως Κομμός
ή Αγ. Τριάδα
 600 κοπάδια σε όλο το νησί υπό τον έλεγχο Κνωσού: είτε άμεσος έλεγχος είτε μέσω
των συλλεκτών – τα ζώα εκτρέφονταν από ντόπιο πληθυσμό και η διαχείριση του μαλλιού
γινόταν από μεσάζοντες
 Μεγάλος αριθμός αρσενικών και θηλυκών ζώων σε 30 περιοχές: κυριαρχούν τα
ευνουχισμένα αρσενικά < μεγαλύτερη ποσότητα μαλλιού
 100,000 πρόβατα
 Μαλλί παραδίνονταν σε υφάντρες για ύφανση συγκεκριμένων τύπων υφασμάτων (πάνω
από 1,000 υφάντρες)
 Κνωσός: Μεγάλο κλιμακοστάσιο-Επίπεδο 2:
Οκτώσχημες ασπίδες
 Κνωσός: Μεγάλα τοιχογραφικά προγράμματα

ΥΜ ΙΙ-ΙΙΙΑ1 με στόχο προβολής νέων στοιχείων
ταυτότητας από την καινούρια elite ομάδα
 Η τοιχογραφία με τις
καθιστές μορφές
Η «Παριζιάνα»
Κύλικα
 Ανάκτορο Πύλου - Θυσίες και εορταστικά δείπνα:

αναπαράσταση διαδικασιών συμποσίου στην κεντρ. αίθουσα
 Οι τοιχογραφίες στο τοίχο του θρόνου

 Νεκροταφεία γύρω από περιοχή
Ισόπατα Σελλόπουλο
Κνωσού: περίπου 60 τάφοι
 Ταφικοί τύποι και πρακτικές - όπλα και

Ζαφέρ Παπούρα κοσμήματα ως κτερίσματα - που
υιοθετούνται από την Μυκηναϊκή Ελλάδα:
Μαυροσπήλιο  ατομικοί κάθετοι λακκοειδείς τάφοι
 θολωτοί μυκηναϊκοί τάφοι
 θαλαμωτοί με δρόμο
Ερμηνεία: υιοθέτηση μυκηναϊκών πρακτικών
από νέα μινωική αριστοκρατία κορυφώνεται
στην ΥΜ ΙΙΙΑ1
 Παραδείγματα:
 «Τάφοι πολεμιστών» Κνωσού
Γυψάδες  Ταφικός περίβολος Αρχανών
 Θολωτός τάφος Α Αρχανών με θυσία
αλόγου, μεγάλο πλούτο κτερισμάτων
 Νεκροταφεία γύρω από περιοχή Κνωσού: ταφικοί τύποι πρώιμης Τρίτης

περιόδου
Λακκοειδής τάφος
λαξευμένος στο
βράχο (μονή ταφή)
Θαλαμωτός λαξευτός
(2-3 άτομα)
Κάθετος λακκοειδής
(μονή ταφή)
 «Βασιλικοί» τάφοι Κνωσού
 Θολωτός τάφος Κεφάλα
 Με μνημειακό προθάλαμο
που μοιάζει με αντίστοιχο από
Ισόπατα
 Ισόπατα, «Βασιλικός» τάφος

 Θάλαμος = 50 μ2
 Μοιάζει με τάφο Ρ στον ταφ.
Κύκλο Β – συζήτηση για πρότυπα
Συριακά
 «Βασιλικοί» τάφοι Κνωσού
 Ο τάφος των «διπλών πελέκεων»

 Δρόμος
 Διπλοί θάλαμοι
 Κιβωτιόσχημος τάφος στο
εσωτερικό στο σχήμα διπλού πέλεκυ
(Νεοανακτορικό στοιχείο)
 3 χάλκινοι διπλοί πελέκεις και
ρυτό σε σχήμα κεφαλής ταύρου
(Νεοανακτορικό στοιχείο) που
συνήθως συναντώνται σε
λατρευτικούς χώρους και όχι σε
τάφους αλλά και χάλκινα όπλα
(Μυκηναϊκό στοιχείο)
Zapher Papoura Cemetery, Knossos
Pit Caves
 Ζαφέρ Παπούρα:
100
Shaft Graves
90
κατανομή ταφικών τύπων 80

70
Chamber Tombs
60
50
40
30
20
10
0
LM IIIA1 LM IIIA2 LM IIIB
Ζαφέρ Παπούρα
ΥΜ IIIA1
 Σελλόπουλο Τάφος 4
 Σελλόπουλο Τάφος 4
– Ταφή 1
Εξοπλισμός πολεμιστή
Τελετή πόσης
Προσωπικά κοσμήματα – αντικείμενα

ταυτότητας
Τροφοπαρασκευή: εργαλεία για
τεμαχισμό – αγγεία σερβιρίσματος
 Αναλύσεις στροντίου στην περιοχή Κνωσού (Nafplioti 2008):
ντόπιοι πληθυσμοί στους Κνώσιους «τάφους των πολεμιστών»
KN
MYC
Μάλεμε
Χανιά Στύλος
Φυλάκι Κνωσός
Αρμένοι
Αρχάνες
Μόχλος
Αγ. Τριάδα Παλαίκαστρο
Τράπεζα-Κερατόκαμπος
 Αρχάνες, θολωτός τάφος Α
 Δρόμος- Θόλος (4,31 μ διάμετρος, 5,04 μ ύψος)-Πλευρικό δωμάτιο με τη

«βασιλική» ταφή σε λάρνακα : ΥΜ ΙΙΙΑ1
 Είσοδος- υπέρθυρο
 Θυσία αλόγου, ταύρου (κατάλοιπο ταυροθυσίας)
 Πλούσια κτερίσματα: χρυσά μικροαντικείμενα, περιδέραια, χρυσά
δαχτυλίδια, χρυσός σφηκωτήρας, χρυσά κιβωτίδια, σφραγίδες, σφοντύλια – 10
χάλκινα αγγεία
 Υποπόδιο – 87 ελεφαντοστέϊνα ενθέματα
 Αρχάνες, θολωτός τάφος Α Ταφή αλόγου
Κεφάλι
ταύρου
 Αρχάνες, θολωτός τάφος Α: πλευρικό δωμάτιο με
αδιατάρακτη ταφή
Λάρνακα
 Αρχάνες, θολωτός τάφος Α:

κιβωτίδιο με ελεφαντοστέϊνα
ενθέματα
 Οδοντόφρακτο κράνος πολεμιστή

 Το οδοντόφρακτο κράνος πολεμιστή ως μοτίβο σε κεραμική
της Τρίτης Ανακτορικής περιόδου της Κνωσού
 Αρχάνες: ταφικός περίβολος
 Ορθογώνιο σχήμα
 Πρόσβαση από θολωτό Α
 Μέσα στον περίβολο: 7 τάφοι, από 1
λάρνακα με γραπτή διακόσμηση <
βρέθηκαν άδειες
 Βρέθηκαν πολύτιμα αντικείμενα
σπασμένα έξω από λάρνακες: 12 χάλκινα
αγγεία, λίθινα αγγεία, αντικείμενα από
ελεφαντοστό κλπ < ανακομιδές
 Σε 3 λάκκους < επιτύμβιες στήλες:
μοναδικό στην Κρήτη

 Αγ Τριάδα:
Τελική Ανακτορική
(πρώιμη ΥΜ ΙΙΙΑ2)
 Μνημειώδη κτίρια και

τάφοι με σημαντική
εικονογραφία
 Μεγαροειδές κτίριο στα ερείπια

νεοανακτορικών οικιών Α και Β:
αξονική διάταξη, κυρίως αίθουσα
και βοηθητικοί χώροι
 Παρόμοια και σε Γουρνιά
 Αγ Τριάδα: Τελική Ανακτορική (ΥΜ ΙΙΙΑ2-ΥΜ ΙΙΙΒ)
 Στοά (Μήκος = 48 μ)
 Κιονοστοιχία στην πρόσοψη
 8 δωμάτια για αποθήκευση
 Κλιμακοστάσιο στα Βόρεια που
οδηγούσε πιθανόν σε β΄όροφο
 Μοιάζει με στοές με τον όρο της
αγοράς-εργαστήρια-ιερά κλπ στα
Κλασικά χρόνια
 Αγ Τριάδα: Τελική Ανακτορική (ΥΜ ΙΙΙΑ2-ΥΜ ΙΙΙΒ)
 Παρόμοια στοά και στην Τύλισο

και στον Κομμό
Δημόσια αυλή
 Αγία Τριάδα, Μεσαράς –
περιοχή Φαιστού
 Αγία Τριάδα, Μεσαράς – περιοχή

Φαιστού: τάφος 4 (3,85 Χ 4,25 μ)
 Σαρκοφάγος από ασβεστόλιθο με

επίχρισμα κονιάματος
 Σαρκοφάγος Αγίας
Τριάδας με ζωγραφικό
διάκοσμο
 Νεκρός άνδρας μπροστά από

τον τάφο του – προσκομίζονται
προσφορές υπό την υπόκρουση
λύρας
 Σαρκοφάγος Αγίας Τριάδας: θυσία ταύρου υπό τους ήχους αυλών-

πομπή γυναικών, βωμός, διπλός πέλεκυς σε βάση, ιερό, κέρατα
καθοσιώσεως, σκεύος για συλλογή αίματος θυσίας
 Σαρκοφάγος Αγίας Τριάδας: πομπή με προσφορές μπροστά στο
νεκρό – διπλοί πελέκεις, προσφορά ζώου, καράβι, βωμός-ιερό
 Κομμός: σημαντικός εμπορικός σταθμός για προϊόντα ανατ. Μεσογείου

 Κομμός: λίθινες άγκυρες
 Μεγάλο μέγεθος που σημαίνει πως

προορίζονταν για μεγάλα σκάφη
 Κομμός: νεώριο: χώρος-προστασίας των σκαφών: 6 γαλαρίες 40μ Χ

6μ – Κτίριο P (ΥΜ ΙΙΙΑ2)
 Κομμός: η μεγαλύτερη ποσότητα κεραμικής στην Κρήτη
από ανατ. Μεσόγειο στην ΥΜ ΙΙΙΑ
Όστρακα από Αιγυπτιακά αγγεία
Κυπριακό πιθάρι
Χαναναϊκοί αμφορείς
 Μυκηναϊκή επίδραση στις Κυκλάδες: το παράδειγμα στη Φυλακωπή

Μήλος
 Μυκηναϊκή επίδραση στα νησιά – Ψαρά:
θαλαμωτοί τάφοι
 Φυλακωπή Μήλος
 Μέγαρο που θεμελιώθηκε στην ΥΕ ΙΙΙΑ1

στη θέση της μινωικής έπαυλης
 Αξονική κάτοψη- προστώο – κυρίως χώρος
 Πιθανώς για την ντόπια αριστοκρατία
 Κτιριακό συγκρότημα ιερού
 Η «κυρία» της
Φυλακωπής»
τροχήλατο
ειδώλιο
 ΥΕ ΙΙΙΑ1: Δυτικό ιερό: χρήση για 260

χρόνια
 ΥΕ ΙΙΙΑ2: Ανατολικό ιερό
(υστερότερη προσθήκη)
 Δημιουργία κοινής αυλής μεταξύ των
δύο ιερών
 Η «κυρία» της Φυλακωπής
 Ειδώλια με αναπαράσταση
βοοειδών, 10 λίθινες σφραγίδες, χρυσή
ανδρική προσωπίδα, λύρα από όστρεο
 Παρουσία θρανίων περιμετρικά στους

εσωτερικούς χώρους για την απόθεση
λατρευτικών συμβόλων
 Αναπαράσταση του ιερού

 Εμπορικά δίκτυα από ανατ. Μεσόγειο στο Αιγαίο μέσω Ρόδου
και Νότιας Κρήτης
Νάξος, Καμίνια:
 Μυκηναϊκή επίδραση στα νησιά στις θαλαμωτοί λαξευτοί τάφοι
ταφικές πρακτικές:
επικρατούν οι θαλαμωτοί τάφοι
Ιαλυσός Ρόδος:
κτερίσματα από τάφο
 κεραμική -απιόσχημοι
αμφορείς προερχόμενοι
από Αργολίδα
 Μυκηναϊκή επίδραση στα νησιά – Κως:
Θολωτός τάφος
 Μετανακτορική περίοδος – ΥΜ ΙΙΙΒ

(1260-1200 π.Χ.)
- Και μετά τα ανάκτορα τι ;;;;;
 Καταστροφές των ανακτόρων από πυρκαγιές –

 Συνεχίζει σε μικρή κλίμακα το Ανάκτορο στα Χανιά
 Δραματικές αλλαγές στην οικονομία: μετατρέπεται σε αγροτική
οικονομία
 Μεταβολές στη θρησκεία
 Γύρω στο 1200, μετά την ΥΜ ΙΙΙΓ, νέο κύμα
καταστροφών, πλήρης εγκατάλειψη των παράλιων
οικισμών, χάνονται τα μινωικά στοιχεία, οι οικισμοί αποσύρονται
στην ενδοχώρα, παύουν οι διευρυμένες εμπορικές επαφές και τα
υπερπόντια δίκτυα
 ΥΜ ΙΙΙΒ Κνωσός: δεν θυμίζει σε τίποτα την αίγλη της Δεύτερης και
Τρίτης Ανακτορικής περιόδου
 Κατάτμηση των χώρων

 Κτίσιμο τοίχων
 Λατρεία μεταφέρεται
στην Ανατ. Πτέρυγα π.χ.
ιερό των Διπλών πελέκεων
 Κνωσός: το ιερό των Διπλών πελέκεων: ένα μόνο δωμάτιο

 Μετανακτορική περίοδος – ΥΜ ΙΙΙΒ: Θρησκεία
 Μεταφέρεται από τα λατρευτικά σπήλαια και τα ανάκτορα μέσα στους
οικισμούς
 Εμφάνιση νέου τύπου ειδωλίων – θεότητες με τα υψωμένα χέρια – και
κύπελλα που στηρίζονται σε κυλινδρικά στηρίγματα με οφιοειδείς λαβές
 Μετανακτορική περίοδος – ΥΜ ΙΙΙΒ: Κάτοψη οικιών που

μιμούνται Μυκηναϊκά μέγαρα π.χ. Γουρνιά, Χανιά, Αγ. Τριάδα –
σχέση τους με δευτερεύοντα ανακτορικά κέντρα της Δεύτερης
Ανακτορικής περιόδου
 Οικία Η, Γουρνιά
 Μετανακτορική περίοδος – ΥΜ ΙΙΙΓ (1200-1100 π.Χ.)
 Γενική εγκατάλειψη των παράλιων οικισμών και μεταφορά στην
ενδοχώρα σε αμυντικές θέσεις-καταφύγια σε υψώματα π.χ.
Καρφί, Καβούσι, Μοναστηράκι, Κεφάλα Βασιλική – ανατ. Κρήτη
 Καβούσι Κάστρο και

Καβούσι Βροντά
Καβούσι Βροντά
 Καβούσι Βροντά: 300 μ

χαμηλότερα από το Κάστρο
 Πυκνή δόμηση, αξονική
κάτοψη των σπιτιών με
προσθήκες που κτίζονταν
διαδοχικά ανάλογα με τις
ανάγκες
 15-20 σπίτια - < 100
άτομα, περίπου 4 γενιές
 35-45 μ2
 Καβούσι Βροντά
 Κεντρικός χώρος με
εγκαταστάσεις τροφοπαρασκευής
(εστία, φούρνο)
 Η εστία φαίνεται να είναι
σημαντικό στοιχείο ενός
νοικοκυριού
 Κινητά ευρήματα:
τριβεία, μαγειρικά σκεύη κλπ
 Κεντρικός πάσσαλος για τη
στήριξη στέγης
 Οικογένεια περίπου 5 ατόμων ?
 Καβούσι Βροντά: το μεγάλο συγκρότημα Α-Β – ανασκαφή

προηγούμενου αιώνα από Boyd
 Στο υψηλότερο άνδηρο του οικισμού –

Συγκρότημα 2όροφο με προσεκτική
αξονική διάταξη
 Κυρίως δωμάτιο και πίσω χώρος –
περιοχή Α - με ισόγειο χώρο περιοχή Β
για αποθήκευση
 Βασικό δωμάτιο = μεγάλος χώρος 70
μ2
 Υποτίθεται το «σπίτι του αρχηγού»:
ταύτιση μεγέθους οικίας και κοινωνικής
πολυπλοκότητας – υπο συζήτηση
 Ευρήματα: βούκρανα συμβολικά
εκτεθειμένα και αγγεία (κύλικες) που
υποδηλώνουν συλλογική κατανάλωση
τροφής και ποτού
 Καβούσι Βροντά: το ιερό G
 2χωρο κτίριο με εστία και θρανία

 Πρόσβαση εισόδου αρχικά σε μικρό
δωμάτιο
 Σχετικά απομονωμένο από οικισμό
 Χώρος συγκέντρωσης λατρευτών
 Θρανίο για την έκθεση λατρευτικών
αντικειμένων
 Κινητά ευρήματα: 20-30 θεότητες με
υψωμένα χέρια, κυλινδικά στηρίγματα
με οφιοειδείς λαβές κλπ
 Λατρευτές πιθανότατα να
συγκεντρώνονταν έξω γιατί το κτίριο
είναι μικρό
 Μοναστηράκι Καταλύματα και Χαλασμένος

 Μοναστηράκι Καταλύματα
 Τελική Νεολιθική: Μοναστηράκι
Καταλύματα-ισθμός Ιεράπετρας
 Μοναστηράκι Χαλασμένος
 Περίπου 15 σπίτια
 Κατασκευάστηκαν σταδιακά –
προσθετική αρχιτεκτονική
 Ένας όροφος, κύριο δωμάτιο και 2/3
βοηθητικά
 Σπίτια ακανόνιστα εκτός από 5 σπίτια
με αξονική διάταξη στην περιοχή Α: τα
λεγόμενα μέγαρα «Μυκηναϊκού» τύπου
 Μοναστηράκι Χαλασμένος: το ιερό
 2 χωρο κτίριο
 Πρόσβαση εισόδου στο
μεγαλύτερο δωμάτιο
 Καρφί
 25-30 σπίτια ανασκαμμένα αλλά

υπάρχουν και άλλα
 Πληθυσμός = περίπου 750 άτομα
 Στενά δρομάκια
 2 δημόσιες πλατείες που
διαμορφώνονται από τους δρόμους
 Εργαστηριακοί χώροι – χώροι
αποθήκευσης
 Καρφί
 Κτίρια με αξονική διάταξη π.χ. το
ιερό και η μεγάλη οικία
 Προσθετική αρχιτεκτονική
οικισμού
Αρχικές οικίες: απλές κατασκευές
προσκολλημένες στο φυσικό βράχο
 Στη συνέχεια, αξονική διάταξη
οικιών
 Κεντρικός χώρος-πυρήνας και
βοηθητικοί για τις ανάγκες
οικογένειας
 2 βασικές τάσεις στον οικισμό:
ακανόνιστα σπίτια στη Δυτική πλευρά
και κανονική αξονική διάταξη στην
Ανατολική πλευρά
 Καρφί: αξονική διάταξη οικίας για τη στέγαση οικογένειας

5 ατόμων
 Καρφί: το ιερό
 5 θεότητες με υψωμένα χέρια

 Αυλή και θρανία
 Πλατφόρμες στα Βόρεια και Ανατολικά –ίσως
βωμός
 Αποθηκευτικοί χώροι για σκεύη λατρείας

Η Οργάνωση Και Χρήση Του Χώρου Στην Εποχή Του Χαλκού Στο Αιγαίο Σ. Τριανταφύλλου ΑΠΘ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Η Οργάνωση Και Χρήση Του Χώρου Στην Εποχή Του Χαλκού Στο Αιγαίο Σ. Τριανταφύλλου ΑΠΘ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΠΡ 202:

Οργάνωση και χρήση του χώρου στο Αιγαίο

 Οργάνωση και χρήση του χώρου

Η έννοια του χώρου διττή:

Φυσικός χώρος = στοιχεία της φύσης – Θετικές επιστήμες:

 Αναδόμηση του φυσικού περιβάλλοντος στην προϊστορία με

 Οικολογική και οικιστική

Άρθρο σταθμός των Steward & Setzler (1938) –

Στροφή από την τεχνοτροπική ανάλυση των τεχνουργημάτων στην

 Έρευνα για τη διάταξη των οικισμών

 Μεταφορά του ενδιαφέροντος από τη

 Πέρα από τη διάταξη των οικισμών

 Έμφαση στην κατανόηση των

 Δεν ευνοούνται οι μελέτες ενός μόνο οικισμού

Απόρριψη του οικολογικού ντετερμινισμού

 Νέα Αρχαιολογία και χώρος

 Έμφαση στη μελέτη

 Περιβάλλον και άνθρωπος (αρχαιολογία του περιβάλλοντος,

 Αρχαιολογία του χώρου

 Χωροταξική οργάνωση του χώρου στην ηπειρωτ.

 Η εγκατάσταση και βιωσιμότητα ενός οικισμού εξαρτώνται

Halstead 1984: Strategies for Survival

 Ρόλος περιβαλλοντικών και κοινωνικών παραγόντων στην

 Μετα-διαδικαστική αρχαιολογία – δεκαετίες ’80-’90:

 Έμφαση στο τοπίο – αρχαιολογία του τοπίου – φαινομενολογία του

 Παράδειγμα από το Αιγαίο:

Τούμπα # επίπεδος οικισμός -

Νεολιθική Τούμπα # επίπεδος

 Επίπεδος οικισμός = δύσκολο να εντοπιστεί

 Η περίπτωση του ΜΝ Σέσκλου:

 «Πόλη», μέγεθος οικισμού 100

Αντανακλώνται πιθανόν κοινωνικές

 Τούμπα: κιβωτιόσχημος περίβολος –

 Το/ε-ίχος, περίβολος = οριοθέτηση χώρου

Ακρωτήριο Ταίναρο (Μάνη): φράχτες

Βρετανική εξοχή: φράχτες στο τοπίο

 Αρχαιολογία του τοπίου

 Σημαντικό στοιχείο για τα ιερά

Long barrows, Αγγλία – 3650 π.Χ

 Σύμφωνα με Bradley 1998, από την σκόπιμη

 Τοπίο και μνήμη: Stonehenge – συμβολικά

 Κατασκευή αναλημματικού τοίχου γύρω από τον περίβολο

 Επιφανειακές έρευνες πεδίου:

Δεκαετία ΄60: Minnesota Messenia Expedition

 Βασικά κριτήρια αναγνώρισης

 Εντατικό περπάτημα σε «διαδρόμους»

 Επιφανειακές έρευνες πεδίου

 Υπολογισμός δημογραφικών παραμέτρων μιας περιοχής σε

 Επιφανειακές έρευνες πεδίου

 Εντατικές # εκτενείς επιφανειακές – Επιλεκτική # ολική συλλογή

 Διεπιστημονικό Αρχαιολογικό Πρόγραμμα της Μήλου (Renfrew

 Επιφανειακές έρευνες στο Αιγαίο

 Επιφανειακή έρευνα Κέας: στα Βόρεια του νησιού (Cherry,

 Λέσβο, Άνδρο, Κύθνο, Μύκονο, Αμοργό αλλά και Δωδεκάνησα

 Kythera Island Project (KIP)

Κύθηρα στο σταυροδρόμι εμπορικών

 Αύξηση θέσεων στην ΠΕ ΙΙ και Νεοανακτορική περίοδο (έκρηξη

 Kythera Island Project (KIP):

9 38% της περιοχής που ερευνήθηκε

9 Άνδηρα καλλιέργειας με περισσότερες από μία φάσεις κατασκευής

 Καλλιέργεια σε άνδηρα από

 Kythera Island Project (KIP):

 Χοιρόμανδρες, κάτω Ζάκρου

 Στη Νεοανακτορική περίοδο

Οργάνωση και χρήση του χώρου

Αναδόμηση του φυσικού περιβάλλοντος στην προϊστορία με

Οικολογική και οικιστική

Έρευνα για τη διάταξη των οικισμών

Μεταφορά του ενδιαφέροντος από τη

Πέρα από τη διάταξη των οικισμών

Έμφαση στην κατανόηση των

Δεν ευνοούνται οι μελέτες ενός μόνο οικισμού

Νέα Αρχαιολογία και χώρος

Έμφαση στη μελέτη

Περιβάλλον και άνθρωπος (αρχαιολογία του περιβάλλοντος,

Αρχαιολογία του χώρου

Χωροταξική οργάνωση του χώρου στην ηπειρωτ.

Η εγκατάσταση και βιωσιμότητα ενός οικισμού εξαρτώνται

Ρόλος περιβαλλοντικών και κοινωνικών παραγόντων στην

Μετα-διαδικαστική αρχαιολογία – δεκαετίες ’80-’90:

Έμφαση στο τοπίο – αρχαιολογία του τοπίου – φαινομενολογία του

Παράδειγμα από το Αιγαίο:

Επίπεδος οικισμός = δύσκολο να εντοπιστεί

Η περίπτωση του ΜΝ Σέσκλου:

«Πόλη», μέγεθος οικισμού 100

Τούμπα: κιβωτιόσχημος περίβολος –

Το/ε-ίχος, περίβολος = οριοθέτηση χώρου

Αρχαιολογία του τοπίου

Σημαντικό στοιχείο για τα ιερά

Σύμφωνα με Bradley 1998, από την σκόπιμη

Τοπίο και μνήμη: Stonehenge – συμβολικά

Κατασκευή αναλημματικού τοίχου γύρω από τον περίβολο

Επιφανειακές έρευνες πεδίου:

Βασικά κριτήρια αναγνώρισης

Εντατικό περπάτημα σε «διαδρόμους»

Επιφανειακές έρευνες πεδίου

Υπολογισμός δημογραφικών παραμέτρων μιας περιοχής σε

Επιφανειακές έρευνες πεδίου

Εντατικές # εκτενείς επιφανειακές – Επιλεκτική # ολική συλλογή

Διεπιστημονικό Αρχαιολογικό Πρόγραμμα της Μήλου (Renfrew

Επιφανειακές έρευνες στο Αιγαίο

Επιφανειακή έρευνα Κέας: στα Βόρεια του νησιού (Cherry,

Λέσβο, Άνδρο, Κύθνο, Μύκονο, Αμοργό αλλά και Δωδεκάνησα

Kythera Island Project (KIP)

Κύθηρα στο σταυροδρόμι εμπορικών

Αύξηση θέσεων στην ΠΕ ΙΙ και Νεοανακτορική περίοδο (έκρηξη

Kythera Island Project (KIP):

Καλλιέργεια σε άνδηρα από

Kythera Island Project (KIP):

Χοιρόμανδρες, κάτω Ζάκρου

Στη Νεοανακτορική περίοδο

Διαχείριση του νερού με

Η ακρόπολη του Γλα και τα

Αποθηκευτικά αγγεία για 2,000 τόνους

Ρωμανός: το λιμάνι της Πύλου

Δημιουργία λιμανιού και

Δεν είναι εύκολα παρατηρήσιμο μέγεθος

Αρχαιολογία του νοικοκυριού

Παράδειγμα b: δεν υπάρχουν μεταβατικοί

Αρχαιολογία του νοικοκυριού

Ο τρόπος που ο επισκέπτης προσεγγίζει την είσοδο και

Εσωτερικοί χώροι που όλοι έχουν

Αρχαιολογία του νοικοκυριού

Η οικία βλέπει σε δρόμο

Αρχαιολογία του νοικοκυριού

Έμφαση στην οικογένεια-

Αρχαιολογία του νοικοκυριού

Αρχαιολογία του νοικοκυριού

Νουβία Αρχαιολογία του νοικοκυριού

Αρχαιολογία του νοικοκυριού

Αρχαιολογία του νοικοκυριού

Στρωματογραφική ακολουθία στην κατασκευή δωματίων –

Το ανάκτορο της Πύλου και ο ρόλος των συμποσίων:

Tι είναι τελικά ο χώρος;

Τελική Νεολιθική Μινωική (Κρήτη) – ΠΜ-ΜΜ-ΥΜ

Πρώτες πρώιμες ενδείξεις

Μεταλλουργία: σημαντικό ρόλο κατά Renfrew (1972)

Παρουσία μεταλλουργίας ήδη από την ΤΝ

Παρουσία ελιάς από τη Νεολιθική (Δυτ. Κρήτη)

Επανάσταση Δευτερογενών Προϊόντων Ζώων στην

H εκμετάλλευση των δευτερογενών

Στοιχεία για έλξη ζώων ήδη από την

Αναλύσεις λιπιδίων από αγγεία

Στοιχεία για την τέλεση γιορτών και δημοσίων