4/15/2022

Mục tiêu
1. Trình bày các tính chất của tia X

TIA X: SỰ TẠO THÀNH, ỨNG DỤNG VÀ 2. Trình bày các quá trình tương tác của tia X với vật chất

TẠO ẢNH TRONG NHA KHOA 3. Mô tả cấu tạo của bóng phát tia X và sự phát sinh tia X

Đối tượng: Lớp RHM III

4. So sánh hình ảnh trên phim tia X và hình ảnh kỹ thuật số

5. Nêu các ưu, nhược điểm của Xquang kỹ thuật số

PGS.TS.BS. Phạm Anh Vũ Thụy

Bài giảng lý thuyết Khoa Y – ĐHQG HCM

Tia X
Mở đầu GS. Wilhelm Conrad Roentgen (Đức), 8/11/1895

Cùng với sự phát triển của trang thiết bị, vật liệu nha khoa; các
phương pháp trong điều trị bệnh lý răng hàm mặt, chẩn đoán
hình ảnh trong nha khoa đã có những bước tiến vượt bậc trong
những thập niên gần đây.
Dr. Otto Walkoff (Đức): Chụp phim răng đầu tiên
Dr. Rollins (Mỹ): Cảnh báo phải đảm bảo an toàn phóng xạ
Tia X là sóng /bức xạ điện từ có bước sóng (lamda) rất ngắn.

Các kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh trở thành các phương tiện Tia X điều trị: <0.1 Ăngtron
thiết yếu giúp Bác sĩ đưa ra những chẩn đoán chính xác,
Tia X chẩn đoán: 0,1-10 Ăngtron
phương pháp điều trị thích hợp.
Năng lượng tia X tỷ lệ nghịch với bước sóng

Khả năng đâm xuyên tỷ lệ nghịch với bước sóng

Tính chất Tia X Tính chất Tia X

- Truyền theo đường thẳng, mọi hướng
- Khả năng đâm xuyên tốt, suy giảm càng nhiều nếu chiều dày và tỷ
trọng của vật càng cao.
- Khó xuyên các vật phát sinh tia thứ (tia khuyết tán).
- Tác dụng mạnh lên kính ảnh.
- Làm phát quang một số chất (muối clorua Na, Ba, Mg…).
- Làm đen các nhủ tương của phim ảnh.
- Có khả năng ion hóa không khí và các chất khí.
- Tác dụng sinh học rất mạnh lên tế bào, vi khuẩn, …
- Sự tạo ảnh tia X có hiện tượng trực chiếu, phóng đại, mờ hình
học.
- Cường độ tia X phát xạ giảm theo số nghịch đảo của bình phương
khoảng cách.

1
 4/15/2022

Sự phát sinh Tia X Sự phát sinh Tia X

Cần một môi trường khí kém hoặc chân không

Bản chất sự phát sinh tia X: chuyển đổi năng lượng khi một Tia X tạo ra cần có hai điều kiện phải thỏa mãn đồng thời:

chùm tia điện tử chuyển động nhanh từ tóc đèn (catot, -) đến đập - Có nguồn năng lượng để đốt nóng tóc đèn, tạo ra các điện tử

vào một bia kim loại (anot, +). - Có một hiệu điện thế cao (khoảng 50 đến 100KV): giúp các điện
tử chuyển động nhanh từ cực âm (catốt) về phía cực dương
Quá trình này sẽ phát sinh hai loại bức xạ: (anốt).
Tia X có tác dụng tạo ảnh:
- Bức xạ hãm chính: tia X.
- Nguồn năng lượng tạo ra điện tử (mA)
- Bức xạ đặc trưng: tia X có bước sóng đặc trưng, phụ thuộc vào
- Hiệu điện thế làm điện tử chuyển động (KV)
loại vật liệu anot.
- Thời gian phát tia X.

Quá trình tương tác Quá trình tương tác

Quá trình hấp thu: quá trình làm mất đi một phần năng lượng của Quá trình tán xạ: Sự tán xạ/sự tạo thành các tia khuếch tán
tia X.
xảy ra theo các phương và các hướng khác nhau, không cùng
- Thể tích của vật bị chiếu xạ
phương với chùm tia X ban đầu.
- Mật độ của vật
Không có vai trò trong quá trình tạo ảnh, là yếu tố gây nhiễu.
- Trọng lượng nguyên tử của vật
- Loại bỏ: thu hẹp chùm tia, lưới lọc
- Bước sóng của chùm tia X

- Cơ sở cho chẩn đoán trên phim Xquang

- Cơ sở cho các liệu pháp Xquang
- Lọc tia X

Máy tia X Cấu tạo của bóng phát tia X

Cấu tạo của bóng phát tia X
- Vỏ bóng (vỏ ngoài) thường làm bằng hợp kim nhôm phủ chì chỉ có
Vỏ thủy tinh (vỏ trong) bao quanh anot và catot, đã được hút chân một cửa sổ nhỏ để chùm tia X cần sử dụng chui qua để ngăn ngừa
không. tia X bức xạ theo những hướng không mong muốn ra môi trường

1. Nguồn điện tử hay âm cực (catot): cấu tạo bằng một sợi tóc được xung quanh.

nung nóng đỏ. Dòng điện đốt sợi tóc được đo bằng miliampe (mA),
số lượng tia X phát sinh phụ thuộc vào sự thay đổi của dòng này.

2. Cực dương (anot): miếng kim loại (tungsten) có tác dụng kìm
hãm các điện tử đã được gia tốc.

2

Cấu tạo, hoạt động của máy X-quang
- Bóng phát tia X
- Bộ phận điều khiển: gồm có các nút điều khiển công tắc nguồn (tắt
bật máy), nút điểu khiển cường độ dòng (mA), nút điểu chỉnh hiệu
điện thế (KVP), nút điều chỉnh thời gian (t) và các loại đồng hồ đo
các chỉ số này.
- Bộ phận cấp nguồn điện.
- Bàn cho bệnh nhân, giá đỡ cassette và các thiết bị phụ trợ.
Nguyên lý tạo hình của máy chụp Xquang
Bộ phận thu nhận và xử lý hình ảnh là điểm khác biệt lớn nhất giữa
các thế hệ máy Xquang.
Xquang cổ điển: Sử dụng phim Xquang để nhận tín hiệu, dùng máy
rửa hoặc rửa tay qua các hoạt chất khác nhau để hiện hình ảnh.
Xquang kỹ thuật số: Sử dụng các tấm nhận ảnh CR (Computed
radiography) hoặc DR (Direct radiography), các máy tính sẽ xử lý tín
hiệu và tạo ảnh.
Hiện nay, trên thị trường có nhiều loại máy chụp Xquang như:
Xquang cổ điển, Xquang kỹ thuật số gián tiếp CR và Xquang kỹ
thuật số trực tiếp DR.
Hệ thống Xquang cổ điển đang dần được thay thế và sử dụng bởi
các hệ thống máy chụp Xquang kỹ thuật số CR và DR.
Xquang kỹ thuật số gián tiếp CR (bán trực tiếp):
Đây là hệ thống gần giống với Xquang cổ điển, máy phát tia Xquang
bình thường và phim/bìa X quang được thay bằng tấm tạo ảnh có
tráng lớp phosphor lưu trữ và kích thích phát sáng.
Tấm tạo ảnh sau khi được tia X chiếu lên sẽ tạo nên 1 tiềm ảnh, sau
đó tấm tạo ảnh này sẽ phát quang lần 2 khi quét bởi 1 tia laser trong
máy kỹ thuật số hoá, ánh sáng này được bắt lấy và cho ra hình kỹ
thuật số tạo ảnh, chuyển đổi qua hình ảnh kỹ thuật số.
Hình ảnh này sau đó sẽ được xử lý trên máy tính. Hình ảnh này có
thể lưu trữ dưới dạng số, tìm kiếm và chỉnh sửa dễ dàng.
4/15/2022
Nguyên lý tạo hình của máy chụp Xquang
Chùm tia X sau khi truyền qua vùng thăm khám của cơ thể thì suy
giảm do bị hấp thụ bởi các cấu trúc.
Sự suy giảm phụ thuộc vào:
Độ dày, mật độ của các cấu trúc mà nó đi qua
Vì vậy tác động của chùm tia còn lại tới bộ phận thu nhận (film,
detector, màn chiếu…) là khác nhau qua đó bộ xử lý hình ảnh sẽ
cho thang xám khác nhau. Mức độ thang xám sẽ tạo ra ảnh.
X quang cổ điển:
Dùng hệ thống phim/bìa tăng sáng để chụp các bộ phận của cơ thể.
Phim được chưa trong các cassette.
Casette được đặt sau vật cần chiếu, tia X sau khi xuyên qua được
vật sẽ đến đập vào phim.
Phim sau khi được phô xạ, sẽ được đưa vào phòng tối để xử lý
bằng hoá chất hiện hình và định hình.
Khi rửa phim dùng AgCl, nơi nào bị tia X đâm xuyên khi rửa sẽ
không bị mất (có màu đen) và nơi nào tia X bị cản lại sẽ hiển thị
màu trắng.
Phim sẽ được đọc trên hộp đèn đọc phim. Đây là hình vĩnh viễn,
không thể chỉnh sửa, khó lưu trữ, sao lưu và tìm kiếm.
Vấn đề an toàn bức xạ tia X; Vệ sinh môi trường; Bất tiện trong việc
lưu trữ
X quang kỹ thuật số trực tiếp:
Nguyên tắc tạo ảnh là nhờ bảng cảm ứng (Sensor panel) cấu tạo do
sự kết hợp của lớp Scintillator: gồm các lớp cesiumiodide/thallium
và tấm phim mỏng transistor (TFT); với silicon vô định hình
(amorphous silicon).
Bảng cảm ứng này thay thế cặp phim/bìa tăng quang cổ điển, sau
khi được phô xạ, sẽ chuyển hình và hiển thị trên màn hình máy tính
sau khoảng 5 giây.
3
 4/15/2022

X quang Kỹ thuật số
Hình ảnh kỹ thuật số đã có hơn một thập kỷ. Hệ thống hình ảnh kỹ
thuật số trực tiếp đầu tiên, RadioVisioGraphy (RVG) được phát minh
bởi Dr. Frances Mouyens và được sản xuất bởi công ty Trophy
Radiologie (Pháp) năm 1984.
Được mô tả trong một tài liệu nha khoa của Hoa kỳ năm 1989.
Xquang kỹ thuật số là sự tiến bộ gần đây nhất trong hình ảnh nha
khoa.
Xquang kỹ thuật số đang dần được áp dụng trong ngành nha khoa
Hình ảnh kỹ thuật số kết hợp công nghệ máy tính trong việc chụp,
hiển thị, làm nổi bậc và lưu trữ hình ảnh Xquang

Hình ảnh trên phim Hình ảnh kỹ thuật số

Hình ảnh trên phim Hình ảnh kỹ thuật số Kỹ thuật Quy định phòng tối nghiêm ngặt Không cần hoá chất, phòng tối nghiêm ngặt

Hình ảnh trên phim là tương
tác giữa tia X với các
electron trong nhũ tương
phim.
Qua quá trình xử lý hóa học
(rữa phim), chúng ta biến
hình ảnh ẩn thành hình ảnh
có thể nhìn thấy được.
Phim là một công cụ dò bức
xạ tương đối kém hiệu quả.
Do đó, đòi hỏi mức độ bức
xạ tương đối cao
Hình ảnh kỹ thuật số là kết quả
của sự tương tác của tia X với
các electron trong các cảm ứng
(sensor) điện tử (yếu tố hình
ảnh)
Sự chuyển đổi dữ liệu tương tự
sang dữ liệu kỹ thuật số, xử lý
hình ảnh trên và hiển thị hình
ảnh thấy được trên máy tính
Phụ thuộc nhiều vào yếu tố phổ Tấm tạo ảnh và bản cảm ứng có thể sử
Chất
xạ, nhiệt độ, nồng độ hóa chất làm dụng lại nhiều lần và cho hình ảnh chất
lượng
phim hiện hình và định hình lượng cao
Có thể khảo sát nhiều mô khác nhau, nhiều
cơ quan khác nhau trên cùng 1 phim
Lưu trữ Khó khăn khi lưu trữ, sao chép và Lưu trữ, sao chép và chuyển gởi nhanh
chuyển gửi. chóng hơn.
Chất Sau khi đã rữa không thể cải thiện Có thể xem trực tiếp trên màn hình monitor
lượng chất lượng hình nên phải chụp lại và chỉnh sửa, có thể phóng to vùng cần
hình gây tốn kém và nhiễm xạ cho quan sát. Rất ít khi hư hình ảnh và hầu như
ảnh bệnh nhân không cần chụp lại
Chi phí Ít tốn kém Tốn kém nhiều hơn

Ưu điểm Ưu điểm
1. Hình ảnh rõ nét: 2. Tái tạo 3 D:
Độ phân giải thang xám vượt trội của 256 màu xám so với 16 đến Ứng dụng này về mặt lý thuyết có thể được sử dụng để tái tạo hình
25 sắc thái xám trên phim thông thường. ảnh trong và ngoài miệng. Các ứng dụng bao gồm từ việc định dạng
Các tùy chọn bao gồm: các ống tủy chân răng đến các vết gãy trên khuôn mặt theo cả ba
chiều.
Phóng đại
3. Lưu trữ:
Tương phản
Hình ảnh có thể lưu trữ (CD, ổ cứng, USB) và trong thời gian dài.
Sáng/tối
màu sắc của các vùng hình ảnh dựa trên mật độ
Độ sắc nét
Định hướng hình ảnh và thay đổi màu giả
Hình cho thấy các sensor có dây và không dây trong miệng

4
 4/15/2022

Ưu điểm Ưu điểm

4 . Thời gian: 8. Giảm nhiễm tia xạ:

Hình ảnh được hiển thị ở bên ghế ngay lập tức sau khi chụp.
5. Hợp vệ sinh:
Không có hóa chất xử lý được sử dụng hoặc vứt bỏ.
6. Chia sẽ hình ảnh từ xa:
File hình ảnh kỹ thuật số có thể gửi cho đồng nghiệp xem (ví dụ:
qua mail).
Dựa trên loại X quang được chụp, bức xạ có thể giảm từ 3 đến 4
lần hoặc nhiều hơn so với thông thường.
9. Tư vấn bệnh nhân:
Chụp X quang kỹ thuật số, tư vấn và giải thích ngay những phát
hiện khi bệnh nhân xem tình trạng bệnh trên màn hình là rất hữu ích
và thiết thực, đồng thời giúp cho bệnh nhân dễ chấp nhận các
phương án và kế hoạch điều trị.

7. Không cần phòng tối:

Rất tiện lợi về mặt kinh tế, không gian phòng có thể được sử dụng
cho các mục đích khác có ích hơn trong phòng nha.

Nhược điểm Trong nha khoa

1. Chi phí Được sử dụng trong tất cả các chuyên khoa nha khoa:
2. Gian lận trong y khoa: Phát hiện khối u.
Khả năng thao túng hình ảnh cho các mục đích gian lận. Phát hiện các tổn thương mô cứng di căn.
3. Kiểm soát lây nhiễm chéo: Theo dõi sau chấn thương hoặc phẫu thuật.
Sensor trong miệng không thể tiệt trùng. Trong quá trình đo đạc.
4. Kích thước sensor: Phân tích trong cấy ghép.
Sensor có kích thước cồng kềnh, thường là cứng, khó điều chỉnh Phát hiện các bệnh lý răng, miệng, hàm mặt
đặt đúng vị trí trong miệng.
…

5
 4/15/2022

Chụp cắt lớp vi tính chùm tia nón (Cone

Beam computed temography)
Tài liệu tham khảo
Đây là một trong những loại chụp Xquang kỹ thuật số mới nhất và
đắt tiền nhất hiện nay, nhưng nó đang nhanh chóng trở thành một
trong những loại hữu ích nhất. 1. Sanjay M. Mallya; Ernest W.N. Lam: White and Pharoah’s Oral

Quét trong vùng chụp và hình ảnh kết quả được hiển thị dưới dạng Radiology, 8th Edition, Elsevier, 2018.
các lát hình ảnh và / hoặc hình ảnh 3 chiều (3D) của vùng chụp.
…

Chụp X quang chùm tia hình nón (CB) X quang CB được sử dụng để lập kế
nâng cao với xác định dây thần kinh để hoạch cấy ghép và loại bỏ răng hàm
lập kế hoạch quan trọng thứ ba

Cảm ơn đã theo dõi

Phạm Anh Vũ Thụy
Tel: 0916 810 874
Email: pavthuy@medvnu.edu.vn