You are on page 1of 198

‫ــــــــــــــــــــزة‬

‫ّ‬ ‫ِّ ُ‬
‫ــــــــــــــــــــﻼﻣﯾﺔ‪َ -‬ﻏـ‬ ‫ــــــــــــــــــــﺔ ِ‬
‫اﻹﺳـ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬
‫اﻟﺟﺎﻣﻌَـ‬
‫َ‬
‫اﻟﻌﻠﯾـــــﺎ‬
‫اﺳــــﺎت ُ‬ ‫ﺷــــؤون اﻟﺑﺣــــث اﻟﻌﻠﻣــــﻲ واﻟد َر َ‬
‫ﻛﻠﯾـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــﺔ َ ِ‬
‫اﻵداب‬ ‫ُ ﱢّ‬
‫اﻟﻠﻐــــــــــــــــــــــــــــﺔ َ َ ِ ّ‬
‫اﻟﻌرﺑﯾــــــــــــــــــــــــــــﺔ‬ ‫ـــــــــــــــــــــــــــﺳم ُ‬
‫ُْ‬ ‫ِﻗـ‬

‫ﺍﻟﻐﺮﺑﺔ ﻭﺍﳊﻨﲔ ﰲ ﺷﻌﺮ ﺃﲪﺪ ﺷﻮﻗﻲ‬


‫ٌ‬ ‫ٌ َ ْ‬ ‫ٌ َ ْ ّ‬ ‫َ َ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻠﻴﺔ(‬
‫ﻭﺻﻔﻴـــــــــﺔ ِ‬
‫ِ‬ ‫) ِﺩﺭﺍﺳـــــــﺔ‬

‫‪Foreignness and Nostalgia at the Poetry of Ahmed Shawki‬‬


‫)‪(A Descriptive and Analytic Study‬‬

‫إﻋداد َ ِ‬
‫اﻟطﺎﻟب‬ ‫ِ َْ ُ‬
‫ﻧﺿﺎل ﻋﻠﯾﺎن ﻋوﯾض اﻟﻌﻣﺎوي‬

‫اف اﻟ ُ ِ‬
‫دﻛﺗور‬ ‫ِْ‬
‫إﺷَر ُ‬
‫د‪ .‬ﻣﺎﺟد ﻣﺣﻣد اﻟﻧﻌﺎﻣﻲ‬
‫أﺳﺗﺎذ اﻷدب واﻟﻧﻘد اﻟﻣﺷﺎرك ﻓﻲ اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ -‬ﻏزة‬

‫اﻟﻧﻘد ِﻣن‬
‫َدب و ﱠ ْ ِ‬
‫اﻟﻣﺎﺟﺳﺗﯾر ِﻓﻲ اﻷ َ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﻠﻰ َ ِ‬
‫درﺟﺔ َ‬
‫طﻠﺑﺎت ُ ِ‬
‫اﻟﺣﺻول َ َ َ َ‬
‫اﺳﺗﻛﻣﺎﻻ ِﻟﻣﺗَ َّ ِ‬
‫َ ً ُ َ‬
‫اﻟرﺳﺎﻟﺔ ِ‬
‫ﻗدﻣت ﻫذﻩ ﱢ َ ُ‬
‫ُﱢ َ ْ‬
‫ﻣﻌﺔ َ ِ ّ‬
‫اب ِﻓﻲ اﻟﺟﺎ ِ ِ‬ ‫ُﻛْﻠّﯾِﺔ َ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ ِﺑَﻐّزةَ‬ ‫اﻵد ِ ْ َ َ‬

‫‪١٤٣٧‬ه ــــ ‪٢٠١٥‬م‬


             
          


‫ﺍﻹﻫـــﺪﺍء‬

‫ﱠ‬
‫ﺇﱃ ﺭﻭﺡ ﻭﺍﻟﺪﻱ ﺍﻟﻄﺎﻫﺮﺓ ‪ ،‬ﺍﻟﺘﻲ ﺗﺴﻘﻴﻨﻲ ﺍﳊﺐ ﻭﺍﳊﻨﲔ ‪.‬‬
‫ﺇﱃ ﻧﺒﻊ ﺍﳊﻨﺎﻥ ‪ ،‬ﻭﻣﺼﺪﺭ ﺍﻷﻣـــــﺎﻥ ‪ ،‬ﺃﻣﻲ ﺍﳊﺒﻴﺒﺔ ‪.‬‬
‫ﺇﱃ ﺯﻭﺟﺘـــﻲ ﺍﻟﻐﺎﻟﻴﺔ ﺍﻟﺘﻲ ﺃﺧﺬﺕ ﺑﻴﺪﻱ‬
‫ﺣﱴ ﻧﻬﺎﻳﺔ ﻫــــــــــــﺬﺍ ﺍﻟﻌﻤﻞ ‪.‬‬
‫ﺇﱃ ﺗﻮءﻡ ﺍﻟﺮﻭﺡ ﺃﺧﻲ ﺍﻟﻌﺰﻳﺰ‬
‫ﺃﺑﻲ ﻋﺒﺪ ﺍﷲ ‪.‬‬
‫ﺇﱃ ﺃﺧﻮﺍﺗﻲ ﺍﻟﻜﺮﳝﺎﺕ ‪.‬‬
‫ﺇﱃ ﻣﻬﺠﺔ ﺍﻟﻔﺆﺍﺩ ﺑﻨﺎﺗﻲ‪ :‬ﺳﻠﻤﻰ ‪ ،‬ﻣﺮﻭﺓ ‪ ،‬ﺭﻳﺘﺎﺝ ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ﺷﻜﺮ ﻭﺗﻘﺪﻳﺮ‬

‫ﻗﺎﻝ ﺗﻌﺎﱃ‪ :‬ﺭ‪‬ﺏ‪ ‬ﺃَﻭ‪‬ﺯِﻋ‪‬ﻨ‪‬ﻲ ﺃَﻥ‪ ‬ﺃَﺷ‪‬ﻜُﺮ‪ ‬ﻧ‪‬ﻌ‪‬ﻤ‪‬ﺘَـﻚ‪ ‬ﺍﻟﱠﺘ‪‬ـﻲ ﺃَﻧْﻌ‪‬ﻤ‪‬ـﺖ‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَـﻲ‪ ‬ﻭ‪‬ﻋ‪‬ﻠَـﻰ ﻭ‪‬ﺍﻟ‪‬ـﺪ‪‬ﻱ‪ ‬ﻭ‪‬ﺃَﻥ‪ ‬ﺃَﻋ‪‬ﻤ‪‬ـﻞَ ﺻ‪‬ـﺎﻟ‪‬ﺤ‪‬ﺎ ﺗَﺮ‪‬ﺿَـﺎﻩ‪‬‬

‫ﻭ‪‬ﺃَﺩ‪‬ﺧ‪‬ﻠْﻨ‪‬ﻲ ﺑِﺮ‪‬ﺣ‪‬ﻤ‪‬ﺘ‪‬ﻚ‪ ‬ﻓ‪‬ﻲ ﻋ‪‬ﺒ‪‬ﺎﺩ‪‬ﻙَ ﺍﻟﺼ‪‬ﺎﻟ‪‬ﺤ‪‬ﲔ‪) ‬ﺍﻟﻨﻤﻞ ‪(١٩/٢٧‬‬


‫اﻟﻠﻬـم ﻟــك اﻟﺣﻣــد ﻛﻣــﺎ ﯾﻧﺑﻐــﻲ ﻟﺟــﻼل وﺟﻬــك وﻋظــﯾم ﺳــﻠطﺎﻧك ‪ ،‬أﺣﻣــدك رﺑــﻰ ﺣﻣــد اﻟــﺷﺎﻛرﯾن‬
‫وأﺛﻧــﻰ ﻋﻠﯾــك اﻟﺧﯾــر ﻛﻠــﻪ ‪ ،‬ﻓﺄﻫــل أﻧــت أن ﺗﻌﺑــد وأﻫــل أﻧــت أن ﺗﺣﻣــد ‪ ،‬وﻣــﺎ ﻋﺑــدﻧﺎك ﺣــق ﻋﺑﺎدﺗــك ‪،‬‬
‫ﻓﻣﻘﺎﻣك ﻋظﯾم وﺳﻠطﺎﻧك ﻗدﯾم وﻋزﺗك ﻓوق ﻛل ﻋظﯾم ‪ ،‬وأﺻﻠﻲ ﻋﻠﻰ ﺳـﯾدﻧﺎ وﺷـﻔﯾﻌﻧﺎ ﻣﺣﻣـد ) ﺻـﻠﻰ‬
‫اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم ( أﻣﺎ ﺑﻌد ‪،،،‬‬
‫أن ﻣـ ﱠـن ﻋﻠـ ﱠ‬
‫ـﻲ ﺑﺈﻧﻬــﺎء د ارﺳــﺗﻲ ﻫــذﻩ ‪ ،‬ووﻓﻘﻧــﻲ ﻓــﻲ إﺗﻣﺎﻣﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓــﻼ ﯾــﺳﻌﻧﻲ ﻓــﻲ ﻫــذا‬ ‫اﻟﺣﻣــد ﷲ ﱠ‬
‫اﻟﻣﻘﺎم إﻻ أن أﺗﻘدم ﺑﺟزﯾل اﻟﺷﻛر واﻟﻌرﻓﺎن ﻣن ﻣـﺷرﻓﻲ اﻟﻔﺎﺿـل اﻟـدﻛﺗور ﻣﺎﺟـد ﻣﺣﻣـد اﻟﻧﻌـﺎﻣﻲ اﻟـذي‬
‫ﻣــﺎ ﻓﺗــﺊ ﯾﻘــدم ﻟــﻲ ﻧــﺻﺎﺋﺣﻪ اﻟﺛﻣﯾﻧــﺔ وﺗوﺟﯾﻬﺎﺗــﻪ اﻟــﺳدﯾدة ﻣﻧــذ أن ﻛــﺎن ﻫــذا اﻟﻌﻣــل ﻓﻛ ـرة إﻟــﻰ أن ﺻــﺎر‬
‫ﺛﻣ ـرة واﺳــﺗوى ﻋﻠــﻰ ﺳــوﻗﻪ ‪ ،‬ﻓﻠــﻪ ﻣﻧــﻲ اﻟــﺷﻛر أﻟﻔــﺎً ‪ ،‬واﷲ اﻟﻌﻠــﻲ اﻟﻌظــﯾم أﺳــﺄل أن ﯾﺟزﯾــﻪ ﻋﻧــﻲ ﺧﯾــر‬
‫اﻟﺟزاء ‪ ،‬وﯾﺟﻌل ﻫذا اﻟﻌﻣل ﻓﻲ ﻣﯾزان ﺣﺳﻧﺎﺗﻪ ‪.‬‬
‫ﺷــﻛري واﻣﺗِﻧــﺎﻧﻲ إﻟــﻰ ﻣﻧﺎﻗــﺷﻲ اﻟﻛ ـرﯾﻣﯾن ‪ :‬اﻟــدﻛﺗور وﻟﯾــد ﻣﺣﻣــود أﺑــو ﻧــدى أﺳــﺗﺎذ‬ ‫وأﻋ ِطـ ُ‬
‫ـف ُ‬
‫اﻷدب واﻟﻧﻘــد ﻓ ــﻲ اﻟﺟﺎﻣﻌ ــﺔ اﻹﺳ ــﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬واﻟ ــدﻛﺗور رﯾــﺎض ﻋﺑ ــد اﷲ أﺑ ــو راس أﺳ ــﺗﺎذ اﻷدب واﻟﻧﻘ ــد ‪،‬‬
‫اﻟﻠــذﯾن ﺗﻔــﺿﻼ ﺑﺎﻟﻣواﻓﻘــﺔ ﻋﻠــﻰ ﻣﻧﺎﻗــﺷﺔ رﺳــﺎﻟﺗﻲ‪ ،‬وﺗﺟــﺷﻣﺎ ﻗـراءة ﻫــذﻩ اﻟرﺳــﺎﻟﺔ اﻟﻌﻠﻣﯾــﺔ؛ ﻟﺗﻘــدﯾم اﻟﺗوﺟﯾــﻪ‬
‫واﻟﻧﺻﺢ اﻟﻼزﻣﯾن ‪ٕ ،‬واﺛراء اﻟرﺳﺎﻟﺔ ﻣن ﻏزﯾر ﻋﻠﻣﻬﻣﺎ‪ ،‬ﻓﻠﻛﻣﺎ ﻣﻧﻲ ﺧﺎﻟص اﻟﺷﻛر واﻟﺗﻘدﯾر ‪.‬‬
‫وﻻ ﯾﻔــوﺗﻧﻲ أن أﺗﻘــدم ﺑﺎﻟــﺷﻛر واﻟﺗﻘــدﯾر ﻣــن ﻛــل ﻣــن ﻋﻠﻣﻧــﻲ ﺣرﻓــﺎً ط ـوال ﻣــﺳﯾرﺗﻲ ﻓــﻲ اﻟﻌﻠــم‬
‫واﻟﺗﻌﻠـ ــﯾم ‪ ،‬وأﺧـ ــص ﺑﺎﻟـ ــذﻛر أﺳـ ــﺎﺗذة ﻗـ ــﺳم اﻟﻠﻐـ ــﺔ اﻟﻌرﺑﯾـ ــﺔ ﺑﺎﻟﺟﺎﻣﻌـ ــﺔ اﻹﺳـ ــﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬واﻟـ ــﺷﻛر ﻣوﺻـ ــول‬
‫ﻷﺻـدﻗﺎء اﻟد ارﺳـﺔ اﻟـذﯾن راﻓﻘــوﻧﻲ ﻋﻠـﻰ ﻣـدار ﺳــﻧوات د ارﺳـﺗﻲ ﻓـﻲ اﻟﺟﺎﻣﻌـﺔ ‪ ،‬وﻗــدﻣوا ﻟـﻲ ﯾـد اﻟﻌــون ‪،‬‬
‫وأﺧص ﺑﺎﻟذﻛر ﺻدﯾﻘﻲ اﻟﻌزﯾز اﻷﺳﺗﺎذ ﻣﺣﻣد اﻟدراوﺷﺔ ‪.‬‬
‫واﻟـﺷﻛر ﻣوﺻــول ﻟﻠﻬﯾﺋــﺔ اﻟﺗدرﯾـﺳﯾﺔ ﺑﻣدرﺳــﺔ ذﻛــور اﻟﻣﻐـﺎزي اﻹﻋدادﯾــﺔ ) أ ( وأﺧــص ﺑﺎﻟــذﻛر‬
‫اﻹدارة ﻟﻣﺎ ﻗدﻣﺗﻪ ﻟﻲ ﻣن ﺗﺳﻬﯾﻼت أﺛﻧﺎء د ارﺳـﺗﻲ ‪ .‬وﺷـﻛر ﺧـﺎص ﻟﻸﺳـﺗﺎذ ﺧـﺿر ﺳـﻌﯾﻔﺎن اﻟـذي ﻗـﺎم‬
‫ﺑﻣراﺟﻌﺔ اﻟﺑﺣث وﺗدﻗﯾﻘﻪ‪.‬‬
‫وﻻ أﻧﺳﻰ ﻛل ﻣن ﺳﺄل ﻋﻧﻲ وﻋـن ﻣـدى ﺗﻘـدﻣﻲ ﻓـﻲ د ارﺳـﺗﻲ ﻫـذﻩ ‪ ،‬ﻓﻠﻛـم ﻣﻧـﻲ ﺟزﯾـل اﻟـﺷﻛر‬
‫واﻟﺗﻘدﯾر ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ﻣﻠﺧص اﻟﺑﺣث‬

‫ﯾﺗﻧــﺎول ﻫــذا اﻟﺑﺣــث ﺑﺎﻟــدرس واﻟﺗﺣﻠﯾــل ﺷــﻌر اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻧــد أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬واﻟﺗﻌــرف إﻟــﻰ‬
‫ﺗﺟﻠﯾ ــﺎت ﺗﻠ ــك اﻟظ ــﺎﻫرة وأﺑﻌﺎدﻫ ــﺎ ﻓ ــﻲ ﺷ ــﻌرﻩ ‪ ،‬واﻟﻛ ــﺷف ﻋ ــن أﺳ ــﺑﺎب اﻟﻐرﺑ ــﺔ واﻻﻏﺗـ ـراب ﻓـ ـﻲ ﺣﯾﺎﺗ ــﻪ‬
‫وﺗﺄﺛﯾرﻫ ــﺎ ﻋﻠ ــﻰ ﺷ ــﻌرﻩ ‪ ،‬ﻓﻘ ــد أﺳ ــﻬﻣت ﻣﺟﻣوﻋ ــﺔ ﻣ ــن اﻟﻌواﻣ ــل ﻓ ــﻲ ﺗﻛ ــون ﺗﻠ ــك اﻟظ ــﺎﻫرة ﻣﻧﻬ ــﺎ ﻋواﻣ ــل‬
‫ﺳﯾﺎﺳــﯾﺔ وﻋواﻣــل ﻧﻔــﺳﯾﺔ وﻋواﻣــل اﺟﺗﻣﺎﻋﯾــﺔ وأﺧــرى ﺛﻘﺎﻓﯾــﺔ ‪ ،‬واﻟﻐرﺑــﺔ ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ارﺗﺑطــت ﺑــﺎﻟﺣﻧﯾن‬
‫ارﺗﺑﺎطــﺎً وﺛﯾﻘــﺎً ‪ ،‬إﻣــﺎ ﻓــﻲ اﻟﻣﺟــﺎل اﻟــﺳﯾﺎﺳﻲ ‪ ،‬أو اﻟﻣﺟــﺎل اﻟﻣﻌﯾــﺷﻲ ﻓــﻲ ﺣﯾﺎﺗــﻪ ‪ ،‬ﻓظﻬــر اﻟﺣﻧــﯾن ﻓــﻲ‬
‫ﻣﺟــﺎﻻت ﻋــدة ﻣﺗﻣــﺛﻼً ﻓــﻲ ‪ :‬اﻟﺣﻧــﯾن إﻟــﻰ اﻟــوطن ‪ ،‬واﻟﺣﻧــﯾن إﻟــﻰ اﻷﻫــل واﻷﺻــدﻗﺎء ‪ ،‬واﻟﺣﻧــﯾن إﻟــﻰ‬
‫اﻟــذﻛرﯾﺎت اﻟﺟﻣﯾﻠــﺔ ‪ ،‬واﻟﺣﻧــﯾن إﻟــﻰ اﻟﻣﻛــﺎن ‪ ،‬واﻟﺣﻧــﯾن اﻟــدﯾﻧﻲ ‪ ،‬واﻟﺣﻧــﯾن إﻟــﻰ اﻟﻣﺣﺑــوب ‪ .‬أﻣــﺎ أﻛﺛــر‬
‫أﻧواع اﻟﺣﻧﯾن ظﻬو اًر ﻓﻲ ﺷﻌرﻩ وأﻗواﻫﺎ ﺗﺄﺛﯾ اًر ﻓﻛﺎن ﺣﻧﯾﻧﻪ إﻟﻰ اﻟوطن ‪ ،‬وذﻟـك ﺑـﺳﺑب ﻧﻔﯾـﻪ ﻋـن وطﻧـﻪ‪،‬‬
‫وﻣﻌﺎﻧﺎﺗﻪ ﻓﻲ ﺑﻼد اﻟﻐرﺑﺔ ﻣن ﺿﯾق اﻟﻌﯾش ‪ ،‬وﻣﻌﺎﻧﺎة ﻧﻔﺳﯾﺔ ﺑﺳﺑب اﻟﻐرﺑﺔ ﻋن اﻟوطن ‪.‬‬
‫ﻟﻘد ﺟﺎء اﻟﺑﺣث ﻣﺗﻧﺎوﻻً ﻓـﻲ اﻟﺗﻣﻬﯾـد ﺣﯾـﺎة ﺷـوﻗﻲ ﻣﻧـذ وﻻدﺗـﻪ ﺣﺗـﻰ وﻓﺎﺗـﻪ ‪ ،‬ﻟﻠﺗﻌـرف إﻟـﻰ ﻣـﺳﺑﺑﺎت‬
‫ﺗﻠــك اﻟظــﺎﻫرة ﻓــﻲ ﺷــﻌرﻩ ‪ ،‬وﺟــﺎء اﻟﻔــﺻل اﻷول ﻣﺗﺣــدﺛﺎً ﻋــن اﻟﻐرﺑــﺔ ﻓــﻲ ﺷــﻌرﻩ وﺑواﻋــث اﻟﻐرﺑــﺔ ﺑــﺷﻛل‬
‫ﻋﺎم ‪ ،‬وﺗﻘﺳﯾم اﻟﻐرﺑﺔ ﻋﻧدﻩ إﻟﻰ داﺧﻠﯾﺔ وﺧﺎرﺟﯾﺔ ‪ ،‬أﻣﺎ اﻟﻔـﺻل اﻟﺛـﺎﻧﻲ ﻓﻘـﺳم ﻋﻠـﻰ ﺳـﺗﺔ ﻣﺑﺎﺣـث ﺗﻧـﺎول‬
‫ﻣﺟــﺎﻻت اﻟﺣﻧــﯾن ﻓــﻲ ﺷــﻌرﻩ ‪ ،‬وﺟــﺎء اﻟﻔــﺻل اﻟﺛﺎﻟــث د ارﺳــﺔ ﻓﻧﯾــﺔ ﻟﻣوﺿــوع اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻣــن ﺣﯾــث‬
‫اﻷﺳــﻠوب ‪ ،‬واﻟــﺻورة اﻟ ــﺷﻌرﯾﺔ ‪ ،‬واﻟﻣوﺳــﯾﻘﺎ ﺳ ـواء أﻛﺎﻧ ــت ﺧﺎرﺟﯾــﺔ أم داﺧﻠﯾــﺔ ‪ ،‬ﺛ ــم اﻟﺧﺎﺗﻣــﺔ ﻣ ــﺷﺗﻣﻠﺔ‬
‫ﻋﻠﻰ أﻫم اﻟﻧﺗﺎﺋﺞ اﻟﺗﻲ ﺗوﺻل إﻟﯾﻬﺎ اﻟﺑﺣث ‪.‬‬

‫‪‬‬
Abstract

This research studies and analyses the poetry of alienation and nostalgia
at Ahmed Shawqi's poetry . It identifies the aspects of this phenomenon
and its dimensions in Shawqi's poems . This research reveals the reasons
of alienation at Shawqi's life and its impact on his poetry .
There was a combination of factors that have contributed to form this
phenomenon – some of these factors were political , psychological ,
social and cultural .
The alienation at Ahawqi's poetry is closely associated with
homesickness either with political or living sphere . Therefore , the
nostalgia appears at many areas . It is represented at homesickness ,
nostalgia for the family , the friends , the sweet memories , the place , the
religion and longing for the beloved .
The strongest type of nostalgia at Shawqi's poems is homesickness and it
influenced his poems clearly .This is because of the exile away from his
homeland . Moreover , Shawqi's suffering by the bad circumstances
during the exile affected his poetry .
The introduction at this research tackles Shawqi's life from birth to death
to understand the causes of this phenomenon in his poems .The first
chapter tackles the alienation and its motives at Shawqi's poetry . The
alienation generally is divided into internal and external .However , the
second chapter is divided into six sections that tackles the areas of
nostalgia in Shawqi's poetry . The third chapter covers the technical study
of the alienation and nostaligia in terms of style , poetic image and the
music – whether internal or external . Finally , the conclusion includes the
most important findings that the researcher reached .


‫ﺍﳌﻘﺪﻣــــﺔ‬
‫اﻟﺣﻣـ ــد ﷲ رب اﻟﻌ ـ ــﺎﻟﻣﯾن ‪ ،‬ﺑﺎﻋ ـ ــث اﻟﻧﺑﯾ ـ ــﯾن ﻣﺑ ـ ــﺷرﯾن وﻣﻧ ـ ــذرﯾن ‪ ،‬وأﺻ ـ ــﻠﻲ ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺳ ـ ــﯾد اﻷوﻟ ـ ــﯾن‬
‫واﻵﺧـرﯾن ﺳـﯾدﻧﺎ ﻣﺣﻣـد ) ﺻـﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾـﻪ وﺳـﻠم ( وﻋﻠــﻰ آﻟـﻪ وأﺻـﺣﺎﺑﻪ اﻟﻐـر اﻟﻣﯾـﺎﻣﯾن ‪ ،‬وﻣـن ﺗــﺑﻌﻬم‬
‫ﺑﺈﺣﺳﺎن إﻟﻰ ﯾوم اﻟدﯾن ‪ ،‬أﻣﺎ ﺑﻌد ‪،،،‬‬
‫ظﺎﻫرة اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻗدﯾﻣﺔ ﻗدم اﻹﻧﺳﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬واﻟﺷﻌر اﻟﻌرﺑـﻲ ﻣﻠـﻲء ﺑﺗﻠـك اﻟـﺷواﻫد ﻣﻧـذ ﺑداﯾﺎﺗـﻪ ‪،‬‬
‫ﻓﻠﻘــد ﻛ ــﺎن اﻟ ــﺷﻌراء اﻷواﺋــل ﯾﻘﻔ ــون ﻋﻠ ــﻰ اﻷط ــﻼل وﻣــﺎ وﻗ ــوﻓﻬم ﻫ ــذا إﻻ ﺷــﻌور ﺑﺎﻟﻐرﺑ ــﺔ ﻋ ــن اﻟ ــدﯾﺎر‬
‫واﻷﺣﺑﺎب ‪ ،‬وﺣﻧﯾن ﻟﻣن أﺣﺑوﻫم وأﺧﻠﺻوا ﻟﻬم ‪ ،‬وﺳﺎر ﻋﻠﻰ ﻫذا اﻟـﻧﻣط ﻛـل ﻣـن ﻋـﺎﻧﻰ ﺗﺟرﺑـﺔ اﻟﻐرﺑـﺔ‬
‫واﻟﺣﻧﯾن ﻣن اﻟﺷﻌراء اﻟﻌرب ﻋﻠﻰ ﻣر اﻟﻌﺻور اﻷدﺑﯾﺔ ﻣﻧذ اﻟﻌـﺻر اﻟﺟـﺎﻫﻠﻲ ﺣﺗـﻰ اﻟﻌـﺻر اﻟﺣـدﯾث؛‬
‫ﻟﻛــن ﺑواﻋــث اﻟﻐرﺑــﺔ ﺗﻧوﻋــت ﺑﯾــﻧﻬم ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧــت ﺑواﻋــث اﻟﻐرﺑــﺔ إﻣــﺎ ﺳﯾﺎﺳــﯾﺔ أو اﺟﺗﻣﺎﻋﯾــﺔ أو ﻧﻔــﺳﯾﺔ أو‬
‫ﺛﻘﺎﻓﯾﺔ ‪ ،‬وﻗد ﺗﺷﺗرك ﺑﻌض اﻟﺑواﻋث ﻋﻧد أﺣد اﻟﺷﻌراء ‪ ،‬واﻟﺣﻧﯾن ﻧﺎﺗﺞ ﻋن إﺣدى ﻫذﻩ اﻟﺑواﻋث ‪.‬‬
‫أﻣﺎ ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ﻓﻘد اﺷﺗرﻛت ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن اﻟﻌواﻣل ﻓـﻲ إﺑـراز ظـﺎﻫرة اﻟﻐرﺑـﺔ واﻟﺣﻧـﯾن ﻓـﻲ ﺷـﻌرﻩ ‪،‬‬
‫ﻣﻧﻬﺎ ‪ :‬اﻟﻌﺎﻣل اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ‪ ،‬واﻻﺟﺗﻣﺎﻋﻲ ‪ ،‬واﻟﻧﻔﺳﻲ ‪ ،‬واﻟﺛﻘﺎﻓﻲ ‪.‬‬
‫ﱠ‬
‫إن اﻟواﻗﻊ اﻟذي ﻋﺎﺷﻪ ﺷوﻗﻲ ﻛﺎن ﻟﻪ اﻟـدور اﻷﺑـرز ﻓـﻲ ﺗﻛـوﯾن ﺗﻠـك اﻟظـواﻫر ﻓـﻲ ﺷـﻌرﻩ ‪ ،‬ﻓـﺎﻟﻔﺗرة‬
‫اﻟزﻣﻧﯾــﺔ ﻣــن ﺣﯾــﺎة ﺷــوﻗﻲ ﻣــرت ﻓﯾﻬــﺎ ﺗﻐﯾ ـرات ﺟذرﯾــﺔ ﻋﻠــﻰ اﻟﻣــﺳﺗوى اﻟﻌــﺎﻟﻣﻲ ﻋﺎﻣــﺔ ‪ ،‬وﻓــﻲ اﻟــوطن‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ ﺧﺎﺻﺔ ‪ ،‬ﻻﺳﯾﻣﺎ ﻣﺻر ﻗﻠـب اﻷﻣـﺔ اﻟﻧـﺎﺑض ‪ ،‬وﻣـن ﺗﻠـك اﻷﻫـوال ‪ :‬ﻧﻔـﻲ ﺷـوﻗﻲ ﻋـن وطﻧـﻪ ‪،‬‬
‫واﻧدﻻع اﻟﺣـرب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾـﺔ اﻷوﻟـﻰ‪ ،‬وﺳـﻘوط اﻟﺧﻼﻓـﺔ اﻹﺳـﻼﻣﯾﺔ ﻋﻠـﻰ ﯾـد ﻣـﺻطﻔﻲ أﺗـﺎﺗورك ‪ ،‬وﺗﻌـرض‬
‫اﻟوطن اﻟﻌرﺑـﻲ ﻟﻼﺣـﺗﻼل اﻟﻐرﺑـﻲ‪ ،‬واﻟواﻗـﻊ اﻻﺟﺗﻣـﺎﻋﻲ ﻓـﻲ ﻣـﺻر ‪ ،‬ﻧﺎﻫﯾـك ﻋـن أﺣﺎﺳﯾـﺳﻪ اﻟﺷﺧـﺻﯾﺔ‬
‫واﻟﻧﻔــﺳﯾﺔ وﻓﺎﻋﻠﯾﺗ ــﻪ ﻓــﻲ ﺑ ــث اﻟﺣﯾــﺎة اﻷدﺑﯾ ــﺔ ﻣــن ﺟدﯾ ــد ﻣــن ﺧ ــﻼل دورﻩ اﻟﺑــﺎرز ﻓ ــﻲ ﻣدرﺳــﺔ اﻹﺣﯾ ــﺎء‬
‫واﻟﺑﻌث ‪.‬‬
‫وﻣــن ﺧــﻼل اطــﻼع اﻟﺑﺎﺣــث ود ارﺳــﺗﻪ ﻟــدﯾوان ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬وﺟــد ﺑــروز ظــﺎﻫرة اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻟــدى‬
‫اﻟﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻣﻣﺎ دﻓﻊ اﻟﺑﺎﺣث وﺣﻔزﻩ إﻟﻰ دراﺳﺔ ﻫذﻩ اﻟظﺎﻫرة ﻋﻧدﻩ ‪ ،‬ﺧﺎﺻﺔ وأﻧﻬﺎ ﻟم ﺗدرس ﻣن ﻗﺑل‪،‬‬
‫وﻗد ﺑدأت اﻟﺑﺣث ﺑﻣﻘدﻣﺔ وﺗﻣﻬﯾد ‪ ،‬وأﺷرت ﻓﻲ اﻟﻣﻘدﻣﺔ إﻟﻰ أﻫﻣﯾـﺔ اﻟﺑﺣـث ‪ ،‬وﺳـﺑب اﺧﺗﯾـﺎر ﻣوﺿـوع‬
‫اﻟﺑﺣ ــث ‪ ،‬ﺛ ــم ذﻛ ــرت اﻟ ــﺻﻌوﺑﺎت اﻟﺗ ــﻲ واﺟﻬﺗﻧ ــﻲ أﺛﻧ ــﺎء ﻛﺗ ــﺎﺑﺗﻲ ﻫ ــذا اﻟﺑﺣ ــث ‪ ،‬ﺛ ــم ذﻛ ــرت اﻟد ارﺳ ــﺎت‬
‫اﻟــﺳﺎﺑﻘﺔ وﻣ ــﻧﻬﺞ اﻟﺑﺣ ــث ‪ ،‬وﻓ ــﻲ اﻟﺗﻣﻬﯾ ــد ﺗﻧﺎوﻟ ــت ﺣﯾ ــﺎة ﺷ ــوﻗﻲ ﻣﻧ ــذ وﻻدﺗ ــﻪ ﺣﺗ ــﻰ وﻓﺎﺗ ــﻪ ‪ ،‬ﺛ ــم ﻗ ــﺳﻣت‬
‫اﻟﺑﺣــث إﻟــﻰ ﺛﻼﺛــﺔ ﻓــﺻول ‪ :‬ﻓﺗﺣــدﺛت ﻓــﻲ اﻟﻔــﺻل اﻷول ﻋــن اﻟﻐرﺑــﺔ ﻓــﻲ ﺷــﻌر أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬وﻓــﻲ‬
‫اﻟﻔــﺻل اﻟﺛــﺎﻧﻲ ﺗﺣــدﺛت ﻋــن اﻟﺣﻧــﯾن ﻓــﻲ ﺷــﻌر أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬أﻣــﺎ اﻟﻔــﺻل اﻟﺛﺎﻟــث ﻓﺗﻧﺎوﻟــت اﻟد ارﺳــﺔ‬
‫اﻟﻔﻧﯾﺔ ﻟﻐرض اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ ﺛم اﻟﺧﺎﺗﻣـﺔ ﻣـﺷﺗﻣﻠﺔ ﻋﻠـﻰ أﻫـم ﻧﺗـﺎﺋﺞ اﻟﺑﺣـث ‪ ،‬وذﻛـرت‬
‫ﻣﺻﺎدر اﻟﺑﺣث وﻣراﺟﻌﻪ ‪ ،‬واﺧﺗﺗﻣت اﻟدراﺳﺔ ﺑﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن اﻟﻔﻬﺎرس ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫وﻗــد اﻋﺗﻣــدت ﻓــﻲ د ارﺳــﺗﻲ ﻫــذﻩ ﻋﻠــﻰ دﯾ ـوان أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ ) اﻟــﺷوﻗﯾﺎت ( ﺗــدﻗﯾق ‪ :‬ﻣﺣﻣــد ﻓــوزي‬
‫ﺣﻣ ـزة ‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑــﺔ اﻵداب ‪ ،‬اﻟﻘــﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌــﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾــﺔ ‪ ٢٠١٢ ،‬م ‪ ،‬وذﻟــك ﻷﻧﻬــﺎ ﺷــﻣﻠت ﺟﻣﯾــﻊ أﺷـ ـﻌﺎر‬
‫ﺷوﻗﻲ‪ ،‬ﻣﺿﺎﻓﺔ إﻟﯾﻬﺎ اﻷﺷﻌﺎر اﻟﻣﺟﻬوﻟﺔ اﻟﺗﻲ أﺛﺑﺗﻬﺎ ﻣﺣﻣد ﺻﺑري ﻓﻲ ﻛﺗﺎﺑﻪ )اﻟﺷوﻗﯾﺎت اﻟﻣﺟﻬوﻟﺔ(‪.‬‬
‫َب ﺻ ــدﻋﻪ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻓ ــﺄرﺟو أن ﯾﺟ ـ َـد ﻫ ــذا اﻟﺑﺣ ـ ُ ِ‬
‫ﻋوﺟ ــﻪ‪ ،‬وَﯾـ ـ ْأر ُ‬
‫ـث ﻋ ْﻧ ـ َـد اﻟﻠﺟﻧ ــﺔ اﻟﻣ ــوﻗرة ﺻ ــد اًر رﺣﺑ ـ ًـﺎ‪ ،‬ﯾﻘ ــﯾم َ‬
‫ـﺎوز ﺑِـ ِـﻪ َﻋــن‬
‫ـذار َﻣـﺎ ُﯾﺗَﺟـ ُ‬ ‫ـﻲ اﻷﻋـ َ َ‬ ‫ﺳﯾﻠﺗَ ِﻣـﺳون ﻟِـ‬ ‫ـﺧﺔ ﻓــﻲ ﻫــذا اﻟﻣ َﺟـ ِ‬
‫ـﺎل َ َ‬ ‫ـدم اﻟ ﱠار ِﺳ َ‬ ‫وأﺣـﺳب أ ﱠن َذوي ِ‬
‫اﻟﻌﻠـِـم واﻟﻘَـ َ ِ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬
‫ـﯾﺑدوﻧﻪ ِﻣـن‬
‫ﱠﻌﺎدة ﺑِ َﻣـﺎ َﺳ ُ َ‬ ‫ـﺎﻟﻎَ اﻟـﺳ َ‬‫ـﺻد ِﻣﱢﻧـﻲ ﻓـﻲ ﻫـذا اﻟﻌﻣ ِـل‪ ،‬وﺳـﺄﻛون ﺳـﻌﯾداً ﺑ ِ‬
‫ُ َ‬ ‫َ‬
‫وﻗﻌت دون ﻗَ ٍ‬ ‫ﱠ ِ‬
‫اﻟﻬﻧﺎت اﻟﺗﻲ َ َ َ ْ َ‬ ‫َ‬
‫ـﺎﯾﺗﻲ واﻫﺗِﻣـﺎﻣﻲ ﺛﺎﻧِﯾ ًـﺎ ‪َِ ،‬ﻟﯾﺧـرَج‬ ‫ِ‬
‫ﻻ ‪ ،‬ﺛ ﱠـم ﻋﻧ َ‬ ‫ـﺗﻛون َﻣ َﺣ ﱠـل ﺗَﻘـدﯾري واﻋﺗِـزازي أو ً‬ ‫ٍ‬
‫ﻣﻼﺣظﺎت واﺳﺗد َراﻛﺎت ‪َ ،‬ﺳ َ ُ‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ُ َ‬
‫اﷲ َﺗﻌﺎﻟﻰ ‪.‬‬ ‫ﺑﺈذن ِ‬ ‫ﺣﻠﺗﻪ اﻟﻘﺷﯾﺑﺔ ِ‬ ‫اﻟﺑﺣث ﻓﻲ ﱠ ِ‬
‫ﻫذا َ ُ‬
‫ُ‬
‫وﻋﻧــد اﻻﻧﺗﻬ ــﺎء ﻣ ــن ﻛﺗﺎﺑــﺔ ﻫ ــذا اﻟﻌﻣ ــل ﺗﺧــﺗﻠط ﻋﻧ ــد اﻹﻧ ــﺳﺎن ﻣﺟﻣوﻋــﺔ ﻣ ــن اﻷﻓﻛ ــﺎر ‪ ،‬ﺗـ ـراودﻩ‬
‫ﺑﺎﺳﺗﻣرار ﺣول اﻟﻣراﺟﻌﺔ واﻟﺗـدﻗﯾق اﻟﺟﯾـد ‪ ،‬وﻟﻌـل اﻟﻘﺎﺿـﻲ اﻟﻔﺎﺿـل ﻋﺑـد اﻟـرﺣﯾم اﻟﺑﯾـﺳﺎﻧﻲ ﯾﺟﻣـل ذﻟـك‬
‫ـﺎل ﻓــﻲ َﻏ ِـدﻩ ‪ ،‬ﻟــو ُﻏﱢﯾ َـر ﻫــذا‬ ‫ـﺳﺎن ِﻛﺗﺎﺑــﺎً ﻓـﻲ َﯾو ِﻣــﻪ إﻻ ﻗ َ‬
‫ـب إﻧ ٌ‬ ‫ـت أﱠﻧـﻪ ﻻ َﯾﻛﺗُـ ُ‬
‫اﻟﺗﻔﻛﯾـر ﻓـﻲ ﻗوﻟــﻪ ‪" :‬إ ﱢﻧـﻲ أرْﯾـ ُ‬
‫ـﺎن أﺟ َﻣ َـل‪،‬‬‫ـرك ﻫـذا ﻟَﻛ َ‬ ‫ـﺿل‪ ،‬وﻟـو ﺗُ ِ َ‬
‫ـﺎن أﻓ َ َ‬‫ـدم ﻫـذا ﻟَﻛ َ‬ ‫ﯾﺳﺗﺣﺳن ‪ ،‬وﻟـو ﻗُ ﱢ َ‬ ‫أﺣﺳن ‪ ،‬وﻟو ِزﯾ َد َﻛذا َ َ‬
‫ﻟﻛﺎن ُ ْ َ ْ َ َ‬ ‫ﻟﻛﺎن َ ُ‬
‫َ َ‬
‫اﻟﺑﺷر " )‪.(١‬‬ ‫ﻋﻠﻰ َ ِ‬
‫ﺟﻣﻠﺔ َ َ‬ ‫ِ‬
‫اﺳﺗﯾﻼء ﱠ ْ ِ‬ ‫وﻫذا ِﻣن َِ ِ‬
‫اﻟﻧﻘص َ َ ُ‬ ‫ﻋﻠﻰ‬‫دﻟﯾل َ َ‬
‫اﻟﻌﺑر ‪ ،‬وﻫو َ ٌ‬ ‫أﻋظم َ‬
‫ﺧد َﻣـ ِـﺔ ﻟﻐــﺔ ﻗرآﻧــﻪ ‪ ،‬وأن ﯾﻬﯾــﺊ‬
‫ﻓﺄﺳــﺄل اﷲَ ﺗﻌــﺎﻟﻰ أن ﯾﺟﻌﻠــﻪ ﺧﺎﻟــﺻﺎً ﻟوﺟﻬــﻪ ‪ ،‬وأن ﯾﻌﯾﻧﻧــﺎ ﻋﻠــﻰ ِ ْ‬
‫ـق إﻟــﻰ ﻣــﺎ ْ ِ ِ‬
‫ﯾﺣظﯾﻧـﻲ ﻟدﯾـﻪ ﺑﺟزﯾــل اﻟﺛـواب ‪ٕ ،‬واﯾــﺎﻩُ‬ ‫ُ‬ ‫ﻟﻧـﺎ ﻣــن أﻣرﻧــﺎ َرﺷـداً ‪ ،‬ﻓﻣﻧــﻪ أﺳــﺗﻣ ﱡد اﻟــﺻو َ‬
‫اب ‪ ،‬واﻟﺗوﻓﯾ َ‬
‫ـرم ﻣــﺳؤول‪،‬‬ ‫ِ‬
‫ـﻲ اﻟﻔﻬـ َـم ﻣــن اﻟزﯾـ ِـﻎ واﻟزﻟــل ‪ ،‬إﻧــﻪ أﻛـ ُ‬‫ـﺻم اﻟﻘﻠـ َـم ِﻣـ َـن اﻟﺧطـِـﺄ واﻟﺧطَـ ِـل ‪ ،‬وأن ﯾﻘـ‬
‫ِ‬
‫ـﺄل أن ﯾﻌـ َ‬
‫أﺳـ ُ‬
‫َ‬
‫أﻋظم ﻣﺄﻣول ‪.‬‬
‫و ُ‬

‫ﺳﺑب اﺧﺗﯾﺎر اﻟﺑﺣث ‪:‬‬


‫ﻟﻘــد دﻓــﻊ اﻟﺑﺎﺣــث إﻟــﻰ اﺧﺗﯾــﺎر ﻣوﺿــوع ﺑﺣﺛــﻪ ﺑــروز ﻫــذﻩ اﻟظــﺎﻫرة ﻋﻧــد اﻟــﺷﺎﻋر أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ‬
‫ﺑﺷﻛل ﻻﻓت ﻟﻠﻧظر ‪ ،‬وﻣﻌﺎﻟﺟﺔ اﻟﺷﺎﻋر ﻟﻬﺎ ﻣﻌﺎﻟﺟﺔ ﻣوﺿوﻋﯾﺔ ﺗﺳﺗوﺟب اﻟدراﺳﺔ واﻟﺗﺣﻠﯾل ‪.‬‬

‫أﻫﻣﯾﺔ اﻟﺑﺣث ‪:‬‬


‫ﺗﻛﻣـن أﻫﻣﯾـﺔ اﻟﺑﺣـث ﻓـﻲ اﻟﻐـوص داﺧـل ﺷـﻌر أﺣـد ﻋﻣﺎﻟﻘـﺔ اﻟـﺷﻌر اﻟﻌرﺑـﻲ اﻟﺣـدﯾث ‪ ،‬ﻓﻬـو ﯾﺑــرز‬
‫ﻋﺎطﻔــﺔ إﻧــﺳﺎﻧﯾﺔ ﻣﺗﺟــذرة ﻓــﻲ اﻟــﻧﻔس اﻟﺑــﺷرﯾﺔ ﻣﻧــذ ﻧــﺷﺄة اﻹﻧــﺳﺎن ‪ ،‬وﺗﻘــوم ﻫــذﻩ اﻟد ارﺳــﺔ ﻋﻠــﻰ إظﻬــﺎر‬
‫ظــﺎﻫرﺗﻲ اﻟﻐرﺑ ـﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻧــد اﻟــﺷﺎﻋر أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬وﺗﺟﻠﯾــﺎت ﺗﻠــك اﻟظــﺎﻫرة ﻓــﻲ ﺷــﻌرﻩ ﻣــن ﺣﯾــث‬
‫اﻷﺳﻠوب واﻟﻠﻐﺔ واﻟﺻورة اﻟﺷﻌرﯾﺔ واﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬إﺗﺣــﺎف اﻟــﺳﺎدة اﻟﻣﺗﻘــﯾن ﺑــﺷرح إﺣﯾــﺎء ﻋﻠــوم اﻟــدﯾن ‪ :‬ﻣﺣﻣــد ﺑــن ﻣﺣﻣــد ﺑــن اﻟﺣــﺳﯾﻧﻲ اﻟزﺑﯾــدي ‪ ،‬ﻣؤﺳــﺳﺔ اﻟﺗــﺎرﯾﺦ‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ‪ ،‬ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪١٤١٤ ، ١‬ﻫـ‪١٩٩٤ ،‬م ‪ ،‬ص‪. ٣‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟدراﺳﺎت اﻟﺳﺎﺑﻘﺔ ‪:‬‬
‫ﻗ ــﺳﻣت اﻟد ارﺳ ــﺎت اﻟ ــﺳﺎﺑﻘﺔ إﻟ ــﻰ ﻗ ــﺳﻣﯾن ‪ :‬ﻗ ــﺳم ﻣﺗﻌﻠ ــق ﺑﺎﻟ ــﺷﺎﻋر أﺣﻣ ــد ﺷ ــوﻗﻲ وﺷ ــﻌرﻩ ‪ ،‬وﻗ ــﺳم‬
‫ﻣﺗﻌﻠق ﺑﻐرض اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ‪.‬‬
‫أوﻻً ‪ :‬اﻟدراﺳﺎت اﻟﺗﻲ ﺗﻧﺎوﻟت أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ وﻣﻧﻬﺎ ‪:‬‬
‫‪ -‬ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟﻌﺻر اﻟﺣدﯾث ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ اﻟﻐﻧﺎﺋﻲ واﻟﻣﺳرﺣﻲ ‪ :‬طﻪ وادي ‪.‬‬
‫‪ -‬أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ﺣﯾﺎﺗﻪ وﺷﻌرﻩ ‪ :‬اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺣدﯾﺛﺔ ‪ ،‬ﺑﯾروت ‪١٩٨٧ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﺑدﯾﻊ ﻓﻲ ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ ‪ :‬ﻣﻧﯾر ﺳﻠطﺎن ‪.‬‬
‫‪ -‬ذﻛرى اﻟﺷﺎﻋرﯾن ) ﺷﺎﻋر اﻟﻧﯾل وأﻣﯾر اﻟﺷﻌراء ( ‪ :‬أﺣﻣد ﻋﺑﯾد ‪.‬‬
‫‪ -‬إﺳﻼﻣﯾﺎت أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ دراﺳﺔ ﻧﻘدﯾﺔ ‪ :‬ﺳﻌﺎد ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺧﺻﺎﺋص اﻷﺳﻠوب ﻓﻲ اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ﻣﺣﻣد اﻟﻬﺎدي اﻟطراﺑﻠﺳﻲ ‪.‬‬
‫‪ -‬وطﻧﯾﺔ ﺷوﻗﻲ ‪ :‬أﺣﻣد اﻟﺣوﻓﻲ ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺷوﻗﻲ وﺷﻌرﻩ اﻹﺳﻼﻣﻲ ‪ :‬ﻣﺎﻫر ﺣﺳن ﻓﻬﻣﻲ ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺣﺎﻓظ وﺷوﻗﻲ ‪ :‬طﻪ ﺣﺳﯾن ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﻣﺗﻧﺑﻲ وﺷوﻗﻲ ‪ :‬ﻋﺑﺎس ﺣﺳن‬
‫‪ -‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت اﻟﻣﺟﻬوﻟﺔ ‪ :‬ﻣﺣﻣد ﺻﺑري ‪.‬‬
‫‪ -‬أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟوطﻧﯾﺔ واﻟﻣﺳرح واﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ :‬ﻓوزي اﻟﻌطوي ‪.‬‬

‫ﺛﺎﻧﯾﺎً ‪ :‬اﻟدراﺳﺎت اﻟﺗﻲ ﺗﻧﺎوﻟت اﻟﺣﻧﯾن ﻓﺄذﻛر ﺑﻌﺿﻬﺎ ‪:‬‬


‫‪ -‬رﺳﺎﻟﺔ ﻟﻠﺟﺎﺣظ ﺑﻌﻧوان اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻷوطﺎن ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﺣدﯾث ﻟﻠدﻛﺗور ﻣﺎﻫر ﻓﻬﻣﻲ ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﺣﻧﯾن واﻟﻐرﺑﺔ ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟﻌرﺑﻲ ﻟﻠدﻛﺗور ﯾﺣﯾﻰ اﻟﺟﺑوري ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻷﻧدﻟﺳﻲ ﻟﻠدﻛﺗورة ﻓﺎطﻣﺔ ﺻﺣﺻﺢ ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟﻔﻠﺳطﯾﻧﻲ ﺑﻌد اﻟﻣﺄﺳﺎة ﻟﻠدﻛﺗور أﻣﯾن اﻟﻌﻣﺻﻲ ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺗﺟرﺑﺔ اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد اﺑن ﺧﻔﺎﺟﺔ ‪ :‬رﺳﺎﻟﺔ ﻣﺎﺟﺳﺗﯾر ﻟﻠﺑﺎﺣﺛﺔ ﻓﺗﯾﺣﺔ دﺧﻣوش ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﺣﻧــﯾن واﻟﻐرﺑــﺔ ﻓــﻲ اﻟــﺷﻌر اﻷﻧدﻟــﺳﻲ ) ﻋــﺻر ﺳــﯾﺎدة ﻏرﻧﺎطــﺔ ( ‪ .‬رﺳــﺎﻟﺔ ﻣﺎﺟــﺳﺗﯾر ﻣــن إﻋــداد‬
‫اﻟﺑﺎﺣﺛﺔ ﻣﻬﺎ روﺣﻲ اﻟﺧﻠﯾﻠﻲ ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟزﻧﻛﻲ واﻷﯾوﺑﻲ رﺳﺎﻟﺔ ﻣﺎﺟﺳﺗﯾر ﻣن إﻋداد اﻟﺑﺎﺣﺛﺔ ﻣﻲ إﺑراﻫﯾم ﻋﻣرو ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ﻣﻧﻬﺞ دراﺳﺔ اﻟﺑﺣث ‪:‬‬
‫ـﻔﻲ اﻟﺗﺣﻠﯾﻠ ِـﻲ اﻹﺣـﺻﺎﺋﻲ ﻓـﻲ د ارﺳ ِـﺔ‬ ‫ـﻧﻬﺞ اﻟوﺻ ّ‬ ‫ـﺑﯾل اﻟﻣ ِ‬
‫ـﻠك ﻓﯾـﻪ ﺳ َ‬‫ـث ‪ ،‬أن أﺳ ُ َ‬‫اﻗﺗﺿت طﺑﯾﻌـﺔُ ﻫـذا اﻟﺑﺣ ِ‬
‫ْ‬
‫ـف‬
‫ـوث ‪ ،‬ﻓﺎﻟوﺻ ـ ُ‬ ‫ـﻧﻬﺞ ِﻟﻣﺛ ـ ِـل ِﻫ ــذﻩ اﻟﺑﺣ ـ ِ‬ ‫ـوﻋﻪ ‪ ،‬وذﻟ ــك ﻟﻣﻧﺎﺳ ـ ِ‬
‫ـﺑﺔ ﻫ ــذا اﻟﻣ ـ ِ‬ ‫ـﺷﻛﻠﺔ ﻟﻣوﺿ ـ ِ‬
‫ـوﻋﺎت اﻟﻣ ـ َ ِ َ ِ‬
‫اﻟﻣوﺿ ـ ِ‬
‫ُ‬
‫ِ‬ ‫ـﺎء اﻟﻌرﺑﯾ ِـﺔ اﻷواﺋ ِـل ﻓـﻲ ﺗﻧـﺎول ﻣ ِ‬
‫ـل ﻣـﻧﻬﺞ ﻋﻠﻣ ِ‬
‫ـق ﻓﻬﻣَﻧــﺎ‬ ‫ـﺳﺎﺋل اﻟﻠﻐـﺔ ‪ٕ ،‬و ﱠاﻧﻧـﺎ ﻧﻌﻠ ُـم أن اﻟﺗﺣﻠﯾ َـل ُ َ‬
‫ﯾﻌ ﱢﻣ ُ‬ ‫ُ‬ ‫واﻟﺗﺣﻠﯾ ُ‬
‫ـﺑﻌض‪،‬‬‫ـﺿﻬﺎ ﺑـ ٍ‬ ‫ـط ﺟزﺋﯾﺎﺗِﻬــﺎ ﺑﻌـ ِ‬‫ـﺳﺎﺋل اﻟﻠﻐـ ِـﺔ ورﺑـ ِ‬
‫ـﺻﺔ ﻟِﻣـ ِ‬
‫ـﻼل اﻟد ارﺳـ ِـﺔ اﻟﻣﺗﻔ ِﺣـ ِ‬
‫ﻟﻬــذﻩ اﻟﻠﻐـ ِـﺔ ‪ ،‬وذﻟــك ﻣــن ﺧـ ِ‬
‫َ ْ‬
‫وﻓﻘت ﻓﻲ ذﻟك ‪.‬‬ ‫ﻗد ُ ِ ْ ُ‬
‫أﻛون َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻟﻧﺗﺎﺋﺞ اﻟﻣﻘﻧﻌﺔ ‪ ،‬وأرﺟو ﻣن اﷲ أن َ‬ ‫ِ‬ ‫ﻟﻠوﺻول إﻟﻰ‬

‫اﻟﺻﻌوﺑﺎت اﻟﺗﻲ واﺟﻬت اﻟﺑﺎﺣث ‪:‬‬


‫أذﻛر ﻣﻧﻬﺎ‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻟﺑﺣث ‪ُ ُ ،‬‬
‫اﻟﺻﻌوﺑﺎت ﻓﻲ َ‬ ‫ﺑﻌض ُ‬‫اﺟﻬت َ ْ َ‬
‫ﻟﻘد و َ ْ ُ‬
‫‪ .١‬ﺗداﺧل أﺑﯾﺎت اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد أﻣﯾر اﻟﺷﻌراء أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ‪.‬‬
‫‪ .٢‬ﺻﻌوﺑﺔ اﻟﺣﺻول ﻋﻠﻰ ﺑﻌض اﻟﻣﺻﺎدر اﻟﺣدﯾﺛﺔ اﻟﺧﺎﺻﺔ ﺑﺎﻟدراﺳﺔ ‪ ،‬ﺑﺳﺑب اﻟﺣﺻﺎر‬
‫اﻟﻐﺎﺷم ﻋﻠﻰ ﻗطﺎﻋﻧﺎ اﻟﺣﺑﯾب ‪.‬‬
‫ِ‬
‫اﻟﺗﯾﺎر اﻟﻛﻬرﺑﺎﺋﻲ ‪ ،‬ﺟراء اﻟﺣﺻﺎر اﻟﺟﺎﺋر ﻋﻠﻰ ﻗطﺎﻋﻧﺎ اﻟﺣﺑﯾب ‪.‬‬ ‫اﻧﻘطﺎع‬
‫ِ‬ ‫ﺗﻔﺎﻗم‬
‫ُ‬ ‫‪.٣‬‬

‫ﺧطﺔ اﻟﺑﺣث‬

‫اﻟﻣﻘدﻣﺔ ‪ :‬وﺗﺷﻣل ﺳﺑب اﺧﺗﯾﺎر اﻟﺑﺣث وأﻫﻣﯾﺗﻪ واﻟدراﺳﺎت اﻟﺳﺎﺑﻘﺔ ‪.‬‬


‫اﻟﺗﻣﻬﯾد ‪ :‬إﺿﺎءات ﻓﻲ ﺣﯾﺎة اﻟﺷﺎﻋر أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ وﺳﯾرﺗﻪ ‪.‬‬
‫أوﻻً ‪ :‬اﻟﻣوﻟد واﻟﻧﺷﺄة ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﯾًﺎ ‪ :‬ﺣﯾﺎﺗﻪ اﻟﺗﻌﻠﯾﻣﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻟﺛًﺎ ‪ :‬ﺣﯾﺎﺗﻪ اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ‪.‬‬
‫راﺑﻌًﺎ ‪ :‬ﻣﻛﺎﻧﺗﻪ اﻷدﺑﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺧﺎﻣﺳًﺎ ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻣﯾزان اﻟﻧﻘد ‪.‬‬
‫ﺳﺎدﺳًﺎ ‪ :‬وﻓﺎﺗﻪ ‪.‬‬
‫اﻟﻔﺻل اﻷول ‪ :‬اﻟﻐرﺑﺔ ﻓﻲ ﺷﻌر أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ‬
‫اﻟﻣﺑﺣث اﻷول ‪ :‬اﻟﻐرﺑﺔ ﻟﻐﺔ واﺻطﻼﺣﺎً‬
‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻧﻲ‪ :‬ﺑواﻋث اﻟﻐرﺑﺔ ‪.‬‬
‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻟث‪ :‬أﻧواع اﻟﻐرﺑﺔ ‪:‬‬
‫أ‪ -‬داﺧﻠﯾﺔ ) اﻻﻏﺗراب (‬
‫ب ‪-‬ﺧﺎرﺟﯾﺔ‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻔﺻل اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ ﺷﻌر أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ‬
‫اﺻطﻼﺣﺎ ‪:‬‬
‫ً‬ ‫اﻟﻣﺑﺣث اﻷول ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن ﻟﻐﺔ و‬
‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ ﺷﻌرﻩ ‪:‬‬
‫‪ -‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟوطن ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻷﻫل واﻷﺻدﻗﺎء ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟذﻛرﯾﺎت اﻟﻣﺎﺿﯾﺔ ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﺣﻧﯾن اﻟدﯾﻧﻲ ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟﻣﻛﺎن ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟﻣﺣﺑوب ‪.‬‬
‫اﻟﻔﺻل اﻟﺛﺎﻟث ‪ :‬اﻟدراﺳﺔ اﻟﻔﻧﯾﺔ‬
‫اﻟﻣﺑﺣث اﻷول ‪ :‬اﻷﺳﻠوب ‪:‬‬
‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬اﻟﺻورة اﻟﺷﻌرﯾﺔ ‪:‬‬
‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻟث ‪ :‬اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ ‪:‬‬
‫‪ -‬اﻟﻣطﻠب اﻷول ‪ :‬اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ اﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ ‪.‬‬
‫‪ -‬اﻟﻣطﻠب اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ اﻟداﺧﻠﯾﺔ ‪.‬‬
‫ﺧﺎﺗﻣﺔ وأﻫم اﻟﻧﺗﺎﺋﺞ ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻣﺔ اﻟﻣﺻﺎدر واﻟﻣراﺟﻊ ‪.‬‬
‫ﻓﻬﺎرس اﻟدراﺳﺔ ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ﺍﻟﺘﻤﻬﻴﺪ‬
‫ً‬
‫ﺃﻭﻻ ‪ :‬ﺍﳌﻮﻟﺪ ﻭﺍﻟﻨﺸﺄﺓ ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺛﺎﻧﻴﺎ ‪ :‬ﺣﻴﺎﺗﻪ ﺍﻟﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺛﺎﻟﺜﺎ ‪ :‬ﺣﻴﺎﺗﻪ ﺍﻟﺴﻴﺎﺳﻴﺔ ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺭﺍﺑﻌﺎ ‪ :‬ﻣﻜﺎﻧﺘﻪ ﺍﻷﺩﺑﻴﺔ ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺧﺎﻣﺴﺎ ‪ :‬ﺷﻮﻗﻲ ﰲ ﻣﻴﺰﺍﻥ ﺍﻟﻨﻘﺪ ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺳﺎﺩﺳﺎ ‪ :‬ﻭﻓﺎﺗﻪ ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﺗﻣﻬﯾد‬
‫أوﻻ ‪ :‬اﻟﻣوﻟد واﻟﻧﺷﺄة ‪:‬‬
‫ً‬
‫ﻫـو أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ ﺑــن ﻋﻠــﻲ ﺑــن أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬أﺷــﻬر ﺷــﻌراء اﻟﻌــﺻر اﻷﺧﯾــر ‪ ،‬ﯾﻠﻘــب ﺑــﺄﻣﯾر‬
‫اﻟﺷﻌراء )‪ ،(١‬وﻟد ﻓﻲ اﻟﻘـﺎﻫرة ﺑﺣـﻲ اﻟﺣﻧﻔـﻲ ‪ ،‬وﻗـد اﺧﺗﻠـف اﻟﻣؤرﺧـون ﻓـﻲ ﺳـﻧﺔ ﻣـﯾﻼدﻩ اﺧﺗﻼﻓـﺎً ﻛﺑﯾـ اًر ‪،‬‬
‫ﻓﻣﻧﻬم ﻣن ذﻛر ﻋﺎم ‪١٨٦٩‬م )‪ ، (٢‬واﻋﺗﺑر ﺑﻌﺿﻬم ﻋﺎم ‪١٨٧٠‬م ﻫـو اﻟﻌـﺎم اﻟـﺻواب ﻣﻌﺗﻣـدﯾن ﻋﻠـﻰ‬
‫ﻣﺎ وﺛق ﻓﻲ ﺷﻬﺎدات ﺷـوﻗﻲ اﻟﻌﻠﻣﯾـﺔ ‪ ،‬وﻻ ﺳـﯾﻣﺎ ﻣـﺎ ﺟـﺎء ﻓـﻲ ﺷـﻬﺎدة اﻟﻠﯾـﺳﺎﻧس اﻟﺗـﻲ ﻧﺎﻟﻬـﺎ ﻓـﻲ ﺑـﺎرﯾس‬
‫‪ ،‬وذﻫـب آﺧـرون إﻟـﻰ اﻋﺗﺑـﺎر ﻋـﺎم ‪١٨٦٨‬م ﺗﺎرﯾﺧـﺎً ﻟﻌـﺎم ﻣـﯾﻼد ﺷـوﻗﻲ )‪ (٤‬؛ ﻟﻛﻧـﺎ ﻧﺟــد‬ ‫)‪(٣‬‬
‫ﻓـﻲ اﻟﺣﻘـوق‬
‫أن ﺟﻣــﯾﻌﻬم ﻣﺗﻔﻘــون ﻋﻠــﻰ ﯾــوم ﻣــﯾﻼدﻩ وﻫــو اﻟــﺳﺎدس ﻋــﺷر ﻣــن أﻛﺗــوﺑر ‪ ،‬وﯾــرى اﻟﺑﺎﺣــث أن ﺳــﺑب‬
‫اﻻﺧﺗﻼف ﻫـذا ﯾﺗﻌﻠـق ﻓـﻲ ﺳـﻔر ﺷـوﻗﻲ إﻟـﻰ ﻓرﻧـﺳﺎ ‪ ،‬ﺣﯾـث ﺣـدد ﺳـن اﻟﺛﺎﻣﻧـﺔ ﻋـﺷرة ﻟﻼﻟﺗﺣـﺎق ﺑﺎﻟﺑﻌﺛـﺔ‬
‫إﻟــﻰ ﻓرﻧــﺳﺎ ‪ ،‬وﺳــﺎﻓر ﺷــوﻗﻲ إﻟــﻰ ﻓرﻧــﺳﺎ ﻋــﺎم ‪١٨٨٧‬م ؛ ﻓــﺄوﻋز اﻟﺧــدﯾوي ﺗوﻓﯾــق ﻟﺗﻐﯾﯾــر ﺳــﻧﺔ ﻣــﯾﻼدﻩ‬
‫ﻟﯾﺗﺳﻧﻰ ﻟﻪ اﻻﻟﺗﺣﺎق ﺑﺎﻟﺑﻌﺛﺔ ‪ ،‬وﯾذﻛر اﻟدﻛﺗور ﻣﺣﻣد ﺻﺑري أن ﻋـﺎم ‪ ١٨٦٨‬م ﻫـو اﻟﺗـﺎرﯾﺦ اﻟـﺻﺣﯾﺢ‬
‫ﻟﻣﯾﻼد ﺷوﻗﻲ ﻣﺳﺗﻧداً ﻓﻲ ذﻟك إﻟﻰ ﻣذﻛرة ﻋن ﺳﻛرﺗﯾر ﺷوﻗﻲ اﻟﺧﺎص أﺣﻣـد ﻋﺑـد اﻟوﻫـﺎب )‪ .(٥‬وﻋﻠﯾـﻪ‬
‫ﯾﻛون ﺷوﻗﻲ ﻗد وﻟد ﻓﻲ اﻟﺳﺎدس ﻋﺷر ﻣن أﻛﺗوﺑر ﻟﻌﺎم ‪١٨٦٨‬م )‪.(٦‬‬
‫ﯾﻧﺣــدر أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ ﻣــن أﺳ ـرة ﺗــﺂزرت ﻓﯾﻬــﺎ ﻣﺟﻣوﻋــﺔ ﻣــن اﻷﺻــول ‪ " ،‬ﻓﻘــد ﺟــﺎءت ﺑــﻪ ﻣــن‬
‫ﻋﻧــﺻر ﺗرﻛــﻲ وآﺧــر ﺷرﻛــﺳﻲ ‪ ،‬وﻋﻧــﺻر ﯾوﻧــﺎﻧﻲ وآﺧــر ﻋرﺑــﻲ ﻛــردي ")‪ ، (٧‬وﯾــذﻛر ﻟﻧــﺎ ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ‬
‫ﻣﻘدﻣﺔ دﯾواﻧﻪ أﺻـوﻟﻪ ﻓﯾﻘـول ‪ " :‬ﺳـﻣﻌت أﺑـﻲ ) رﺣﻣـﻪ اﷲ ( ﯾـرد أﺻـﻠﻧﺎ إﻟـﻰ اﻷﻛـراد ﻓـﺎﻟﻌرب ‪ ،‬وﯾﻘـول‬
‫إن واﻟــدﻩ ﻗــدم ﻫــذﻩ اﻟــدﯾﺎر ﯾﺎﻓﻌــﺎً ﯾﺣﻣــل وﺻــﺎة ﻣــن أﺣﻣــد ﺑﺎﺷــﺎ اﻟﺟ ـزار إﻟــﻰ واﻟــﻲ ﻣــﺻر ﻣﺣﻣــد ﻋﻠــﻲ‬
‫ﺑﺎﺷــﺎ")‪ ، (٨‬وﯾ ـذﻛر ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ اﻟﻣﻘدﻣــﺔ ﺗﺎرﯾﺧــﺎً ﻣﺧﺗــﺻ اًر ﻟﺟــدﻩ ﺣﯾــث ﺗﻘﻠــد ﻋــدة ﻣﻧﺎﺻــب ‪ ،‬ﻓﯾﻘــول ‪:‬‬
‫"وﻛﺎن ﺟدي وأﻧﺎ ﺣﺎﻣل اﺳﻣﻪ وﻟﻘﺑﻪ ﯾﺣـﺳن ﻛﺗﺎﺑـﺔ اﻟﻌرﺑﯾـﺔ واﻟﺗرﻛﯾـﺔ ﺧطـﺎً ٕواﻧـﺷﺎء ‪ ،‬ﻓﺄدﺧﻠـﻪ اﻟـواﻟﻲ ﻓـﻲ‬
‫ﻣﻌﯾﺗــﻪ ‪ ،‬ﺛــم ﺗــداوﻟت اﻷﯾــﺎم وﺗﻌﺎﻗــب اﻟــوﻻة اﻟﻔﺧــﺎم وﻫــو ﯾﺗﻘﻠــد اﻟﻣ ارﺗــب اﻟﻌﺎﻟﯾــﺔ وﯾﺗﻘﻠــب ﻓــﻲ اﻟﻣﻧﺎﺻــب‬

‫)‪ (١‬اﻷﻋـﻼم ‪ :‬ﺧﯾــر اﻟـدﯾن ﺑــن ﻣﺣﻣـود ﺑــن ﻓـﺎرس اﻟزرﻛﻠــﻲ اﻟدﻣـﺷﻘﻲ)ت‪١٣٩٦‬ﻫــ(‪ ،‬دار اﻟﻌﻠـم ﻟﻠﻣﻼﯾــﯾن ‪ ،‬ﺑﯾــروت ‪،‬‬
‫ط‪٢٠٠٢ ، ١٥‬م ‪ ،‬ج‪ ، ١‬ص‪. ١٣٦‬‬
‫)‪ (٢‬ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟﻌﺻر اﻟﺣدﯾث ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌﺎرف ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬ط‪ ، ٧‬ص‪. ٩‬‬
‫)‪ (٣‬ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ اﻟﻐﻧﺎﺋﻲ واﻟﻣﺳرﺣﻲ ‪ :‬طﻪ وادي ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌﺎرف ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬ط‪١٩٨٥ ، ٣‬م ‪ ،‬ص‪. ٧‬‬
‫)‪ (٤‬اﻷﻋﻼم ‪ :‬ﺧﯾر اﻟدﯾن اﻟزرﻛﻠﻲ ‪ ،‬ج‪ ، ١‬ص‪. ١٣٦‬‬
‫)‪ (٥‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت اﻟﻣﺟﻬوﻟﺔ ‪ :‬ﻣﺣﻣد ﺻﺑري ‪ ،‬دار اﻟﻣﺳﯾرة ‪ ،‬ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪١٩٧٩ ، ٢‬م ‪ ،‬ج‪ ، ١‬ص ‪. ٥‬‬
‫)‪ (٦‬ﯾﻘــول ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻣﻘدﻣــﺔ اﻟــدﯾوان ص ‪ " : ١٢‬أﻣــﺎ وﻻدﺗــﻲ ﻓﻛﺎﻧــت ﺑﻣــﺻر اﻟﻘــﺎﻫرة ‪ ،‬وأﻧــﺎ اﻟﯾــوم أﺣﺑــو اﻟﺛﻼﺛــﯾن "‬
‫وﻛﺎن ﻣوﻟدﻩ ﺳﻧﺔ ‪١٨٦٨‬م وﻛﺎﻧت اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ﻣن اﻟدﯾوان ﺳﻧﺔ ‪١٨٩٨‬م ‪.‬‬
‫)‪ (٧‬ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟﻌﺻر اﻟﺣدﯾث ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬ص‪. ٩‬‬
‫)‪ (٨‬ﻣﻘدﻣﺔ اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ ،‬دﯾوان أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ‪ :‬ﺗـدﻗﯾق ﻣﺣﻣـد ﻓـوزي ﺣﻣـزة ‪ ،‬ط‪ ، ٢‬ﻣﻛﺗﺑـﺔ اﻵداب ‪ ،‬اﻟﻘـﺎﻫرة ‪٢٠١٢‬م ‪،‬‬
‫ص ‪. ١١‬‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬
‫‪ ،‬أﻣــﺎ ﺟــدﻩ ﻟواﻟدﺗــﻪ ﻓﺄﺻــوﻟﻪ ﺗرﻛﯾــﺔ‬ ‫اﻟــﺳﺎﻣﯾﺔ إﻟــﻰ أن أﻗﺎﻣــﻪ ﺳــﻌﯾد ﺑﺎﺷــﺎ أﻣﯾﻧــﺎً ﻟﻠﺟﻣــﺎرك اﻟﻣــﺻرﯾﺔ "‬
‫واﺳــﻣﻪ أﺣﻣــد ﺑــك ﺣﻠــﯾم وﯾﻌــرف ﺑﺎﻟﻧﺟــدﻫﻠﻲ ‪ ،‬أﻣــﺎ ﺟدﺗــﻪ ﻟواﻟدﺗــﻪ ﻓﻛﺎﻧــت ﻣــن أﺻــل ﯾوﻧــﺎﻧﻲ أﺗــﻲ ﺑﻬــﺎ‬
‫ﻛﺄﺳ ــﯾرة ﺣ ــرب ‪ ،‬وﻫ ــﺎ ﻫ ــو ﺷ ــوﻗﻲ ﺑ ــﯾن ذﻟ ــك ﻓﯾﻘ ــول ‪" :‬أﻣ ــﺎ ﺟ ــدي ﻟواﻟ ــدﺗﻲ ﻓﺎﺳ ــﻣﻪ أﺣﻣ ــد ﺑ ــك ﺣﻠ ــﯾم ‪،‬‬
‫وﯾﻌـرف ﺑﺎﻟﻧﺟـدﻫﻠﻲ ﻧــﺳﺑﺔ إﻟـﻰ ) ﻧﺟــدة ( إﺣـدى ﻗــرى اﻷﻧﺎﺿـول ‪ ،‬وﻓـد ﻋﻠــﻰ ﻫـذﻩ اﻟــﺑﻼد ﻓﺗﯾـﺎً ﻛــذﻟك ‪،‬‬
‫ﻓﺎﺳﺗﺧدﻣﻪ واﻟﻲ ﻣﺻر إﺑراﻫﯾم ﺑﺎﺷﺎ ﻣن أول ﯾوم ‪ ،‬ﺛم زوﺟﻪ ﻣن ﻣﻌﺗوﻗﺗﻪ ﺟـدﺗﻲ اﻟﺗـﻲ أرﺛﯾﻬـﺎ ﻓـﻲ ﻫـذا‬
‫اﻟﻣﺟﻣوﻋﺔ وأﺻﻠﻬﺎ ﻣن ﻣورة ‪ ،‬ﺟﻠﺑت ﻣﻧﻬﺎ أﺳﯾرة ﺣرب ﻻ ﺷراء" )‪.(٢‬‬
‫ﯾﻔﺗﺧــر ﺷــوﻗﻲ ﺑﺄﺻــوﻟﻪ ﻓــﻲ ﻗوﻟــﻪ ‪ " :‬أﻧ ـﺎ إذن ﻋرﺑــﻲ ﺗرﻛــﻲ ﯾوﻧــﺎﻧﻲ ﺟرﻛــﺳﻲ ﺑﺟــدﺗﻲ ﻷﺑــﻲ ‪،‬‬
‫أﺻول أرﺑﻌﺔ ﻓﻲ ﻓـرع ﻣﺟﺗﻣﻌـﺔ ‪ ،‬ﺗﻛﻔﻠـﻪ ﻟﻬـﺎ ﻣـﺻر ‪ ،‬ﻛﻣـﺎ ﻛﻔﻠـت أﺑوﯾـﻪ ﻣـن ﻗﺑـل )‪ "(٣‬وﻻ ﯾﻧـﺳﻰ ﺷـوﻗﻲ‬
‫اﻟﺣـب اﻟﻛﺑﯾــر اﻟـذي ﯾﻛﻧــﻪ ﻟﻣـﺻر ‪ ،‬ﻫــذا اﻟﺑﻠـد اﻟﺗــﻲ ﺗﻛﻠــم ﻋﻧـﻪ ﺷــوﻗﻲ ﻛﺛﯾـ اًر ﻓــﻲ أﺷـﻌﺎرﻩ ‪ ،‬ﻓﯾﻣﺗــدح ﻫــذا‬
‫اﻟ ـوطن اﻟﻐــﺎﻟﻲ ﻋﻠــﻰ ﻗﻠﺑــﻪ ﻓﯾﻘــول ‪ ":‬وﻣــﺎ زال ﻟﻣــﺻر اﻟﻛﻧــف اﻟﻣــﺄﻣول ‪ ،‬واﻟﻧﺎﺋــل اﻟﺟــزل ‪ ،‬ﻋﻠــﻰ أﻧﻬــﺎ‬
‫ﺑﻼدي ‪ ،‬وﻫﻲ ﻣﻧﺷﺋﻲ وﻣﻬﺎدي ‪ ،‬وﻣﻘﺑرة أﺟدادي ‪ ،‬وﻟـد ﻟـﻲ ﺑﻬـﺎ أﺑـوان ‪ ،‬وﻟـﻲ ﻓـﻲ ﺛ ارﻫـﺎ أب وﺟـدان ‪،‬‬
‫وﺑﺑﻌض ﻫذا ﺗﺣﺑب إﻟﻰ اﻟرﺟﺎل اﻷوطﺎن )‪. "(٤‬‬
‫داﻓ ــﻊ ﺷــوﻗﻲ ﻋ ــن أﺟ ــدادﻩ وأﺻ ــوﻟﻪ وأﻧﻬ ــم ﻛ ــﺎﻧوا ﯾﻌﯾ ــﺷون ﻋﯾ ــﺷﺔ ﻛرﯾﻣ ــﺔ ﻓ ــﻲ ظ ــل اﻟﺧ ــدﯾوي‬
‫إﺳــﻣﺎﻋﯾل ﺣﯾــث ﯾﻘــول ‪ " :‬ﻓﻣــﺎ زاﻻ ﻣﻐﻣــورﯾن ﺑﻧﻌﻣــﺔ ﻫــذا اﻟﺑﯾــت اﻟﻛ ـرﯾم ﺣﺗــﻰ ﺗــوﻓﻲ ﺟــدي وﻫــو وﻛﯾــل‬
‫ﻟﺧﺎﺻﺔ اﻟﺧدﯾوي إﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑﺎﺷﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﻣر ﺑﻧﻘل ﻣرﺗﺑﻪ إﻟﻰ أرﻣﻠﺗـﻪ وأن ﯾﺣـﺳب ذﻟـك ﻣﻌﺎﺷـﺎً ﻻ إﺣـﺳﺎﻧﺎً ‪،‬‬
‫وﻛﺎن اﻟﺧدﯾوي اﻟﻣﺷﺎر إﻟﯾﻪ ﯾﻘول ﻋﻧﻬﻣﺎ ‪ :‬ﻟم أر أﻋف ﻣﻧﻪ وﻻ أﻗﻧـﻊ ﻣـن زوﺟﺗـﻪ ‪ ،‬وﻟـو ﻟـم ﯾـﺳﻣﻪ أﺑـﻲ‬
‫)‪(٥‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﺣﻠﯾﻣﺎ ﻟﺣﻠﻣﻪ ﻟﺳﻣﯾﺗﻪ ﻋﻔﯾﻔﺎً ﻟﻌﻔﺗﻪ "‬
‫ً‬
‫ﻧــﺷﺄ ﺷــوﻗﻲ ﻣﻧــذ ﻧﻌوﻣــﺔ أظــﺎﻓرﻩ ﻓــﻲ ﻛﻧــف اﻟﻘــﺻر ‪ ،‬ﻛﺎﻧــت ﺟدﺗــﻪ ﻟواﻟدﺗــﻪ ﺗﺣﺑــﻪ ﺣﺑـ ًـﺎ ﺟ ّﻣ ـﺎً ‪،‬‬
‫وﺗﺣﻧو ﻋﻠﯾﻪ وﺗﻬﺗم ﺑﻪ ‪ ،‬وﺻـﻠﺗﻬﺎ ﺑﺎﻟﻘـﺻر اﻟﺣـﺎﻛم ﻗدﯾﻣـﺔ ﻣﻧـذ أﯾـﺎم إﺑـراﻫﯾم ﺑﺎﺷـﺎ ‪ ،‬ﻓﺗﻛﻔﻠـت ﺑﺗرﺑﯾﺗـﻪ ﻓـﻲ‬
‫ﻗﺻر اﻟﺧـدﯾوي إﺳـﻣﺎﻋﯾل ‪ ،‬وﯾـذﻛر ﻟﻧـﺎ ﺷـوﻗﻲ ﻗـﺻﺗﻪ وﻫـو اﺑـن ﺛـﻼث ﺳـﻧوات ﻣـﻊ اﻟﺧـدﯾوي إﺳـﻣﺎﻋﯾل‬
‫ﻋﻧدﻣﺎ ﯾﺗﺣدث ﻋن ﺟدﺗﻪ ﻷﻣﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ " :‬ﺣدﺛﺗﻧﻲ أﻧﻬﺎ دﺧﻠت ﺑﻲ ﻋﻠﻰ اﻟﺧـدﯾوي إﺳـﻣﺎﻋﯾل وأﻧـﺎ ﻓـﻲ‬
‫اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ﻣن ﻋﻣري ‪ ،‬وﻛﺎن ﺑﺻري ﻻ ﯾﻧـزل ﻋـن اﻟـﺳﻣﺎء ﻣـن اﺧـﺗﻼل أﻋـﺻﺎﺑﻪ ‪ ،‬ﻓطﻠـب اﻟﺧـدﯾوي ﺑـدرة‬
‫ﻣن اﻟـذﻫب ‪ ،‬ﺛـم ﻧﺛرﻫـﺎ ﻋﻠـﻰ اﻟﺑـﺳﺎط ﻋﻧـد ﻗدﻣﯾـﻪ ‪ ،‬ﻓوﻗﻌـت ﻋﻠـﻰ اﻟـذﻫب أﺷـﺗﻐل ﺑﺟﻣﻌـﻪ واﻟﻠﻌـب ﺑـﻪ ‪،‬‬
‫ﻓﻘﺎل ﻟﺟدﺗﻲ ‪ :‬اﺻﻧﻌﻲ ﻣﻌﻪ ﻣﺛل ﻫذا ﻓﺈﻧﻪ ﻻ ﯾﻠﺑـث أن ﯾﻌﺗـﺎد اﻟﻧظـر إﻟـﻰ اﻷرض ‪ ،‬ﻗﺎﻟـت ‪ :‬ﻫـذا دواء‬
‫ـﻲ ﻣﺗـﻰ ﺷـﺋت ؛ إﻧـﻲ آﺧـر ﻣـن ﯾﻧﺛـر اﻟـذﻫب‬
‫ﻻ ﯾﺧرج إﻻ ﻣن ﺻﯾدﻟﯾﺗك ﯾﺎ ﻣوﻻي ‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬ﺟﯾﺋﻲ ﺑـﻪ إﻟ ﱠ‬

‫)‪ (١‬ﻣﻘدﻣﺔ اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ ،‬دﯾوان أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ‪ :‬ﺗدﻗﯾق ﻣﺣﻣد ﻓوزي ﺣﻣزة ‪ ،‬ص ‪. ١١‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ ،‬ص ‪. ١١‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ ،‬ص ‪. ١٢‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق‪ ،‬ص ‪. ١٢‬‬
‫)‪ (٥‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ ،‬ص ‪. ١١‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻲ ﻣﺻر ")‪ .(١‬ﻫذﻩ اﻟﻧﺷﺄة ﻫﯾﺄت ﻟـﺷوﻗﻲ أﻣـو اًر ﻟـم ﺗﺗـوﻓر ﻟﻐﯾـرﻩ ‪ ،‬ﺣﺗـﻰ أﻧـﻪ اﻋﺗـﺎد ﻋﻠـﻰ ﺣﯾـﺎة اﻟﻘـﺻر‬
‫وﻫذا ﻣﺎ ﻧﻼﺣظﻪ ﻓﻲ ﻛﺛرة ﻣدﯾﺣﻪ ﻷﺻﺣﺎب اﻟﺳﻠطﺎن ﻓﻲ ﻣﺻر آﻧذاك ‪ ،‬ﺣﯾث إﻧﻪ أﻛﺛـر ﻣـن ﻣـدﺣﻬم‬
‫ﻓﻲ ﻏﯾر ﻣوﺿﻊ ‪.‬‬

‫‪.‬‬ ‫)‪ (١‬ﻣﻘدﻣﺔ اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ ،‬دﯾوان أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ‪ :‬ﺗدﻗﯾق ﻣﺣﻣد ﻓوزي ﺣﻣزة ‪ ،‬ص ‪١١‬‬

‫‪‬‬
‫ﺛﺎﻧﯾﺎً ‪ :‬ﺣﯾﺎﺗﻪ اﻟﺗﻌﻠﯾﻣﯾﺔ ‪:‬‬
‫ﺗﻠﻘﻰ ﺗﻌﻠﯾﻣﻪ ﻣﻧذ ﻧﻌوﻣﺔ أظﺎﻓرﻩ وﻫو ﻓﻲ اﻟراﺑﻌﺔ ﻣن ﻋﻣرﻩ ‪ ،‬ﺣﯾ ـ ــث دﺧ ـ ــل ﻣدرﺳ ـ ــﺔ اﻟ ـ ــﺷﯾﺦ‬
‫ﺻ ــﺎﻟﺢ ﺛ ــم اﻧﺗﻘ ــل إﻟ ــﻰ اﻟﻣﺑﺗ ــدﯾﺎن ﻓﺎﻟﺗﺟﻬﯾزﯾ ــﺔ ) اﻟﺧدﯾوﯾـ ــﺔ اﻟﯾ ــوم ( ‪ ،‬ﻓﻛ ــﺎن اﻟﺗﻠﻣﯾ ــذ اﻟﺛ ــﺎﻧﻲ ﻓ ــﻲ ﻫـ ــذﻩ‬
‫)‪(١‬‬
‫‪.‬‬ ‫اﻟﻣدرﺳﺔ ؛ ﻓﻣﻧﺢ اﻟﻣﺟﺎﻧﯾﺔ ﻣﻛﺎﻓﺄة ﻟﻪ ‪ ،‬وﺗﺧرج ﻓﯾﻬﺎ وﻋﻣرﻩ ﺧﻣس ﻋﺷرة ﺳﻧﺔ‬
‫ﻋ ــرف ﻋ ــن ﺷ ــوﻗﻲ ﺗﻔوﻗ ــﻪ وﻧﺑوﻏ ــﻪ ﻣﻧ ــذ أن ﻛ ــﺎن ﻓ ــﻲ اﻟﻣ ارﺣ ــل اﻟﺗﻌﻠﯾﻣﯾ ــﺔ اﻷوﻟ ــﻰ ‪ ،‬ﻓظﻬ ــرت‬
‫ﻣوﻫﺑﺗﻪ اﻟﺷﻌرﯾﺔ أﯾﺎم ﺻﺑﺎﻩ ‪ ،‬وﻗﺎل ﻗﺻﯾدة ارﺗﺟﻠﻬﺎ ارﺗﺟـﺎﻻً ﻓـﻲ اﻟﻣدرﺳـﺔ ﺻـﺎغ ﻓﯾﻬـﺎ ﺑﻌـض اﻟﻣﻌـﺎرف‬
‫اﻟﺟوﻟوﺟﯾﺔ واﻟﺟﻐراﻓﯾﺔ ﻣﻧﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟرﺟز (‬
‫)‪(٢‬‬ ‫ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ ِ ِ‬
‫ـﻛﻠﻪ أ ْﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﺑﻪُ ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ْ ُ ِ‬
‫ـﺎﻟﻌﻧﻘود‬ ‫ـﺳم ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن اﻟو ُﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـود‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫إﻓرﯾﻘﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ ٌ‬
‫ﺗﻌﺗﺑر ﻫذﻩ اﻟﻘﺻﯾدة ﻣن ﺑواﻛﯾر ﺷوﻗﻲ اﻟﺷﻌرﯾﺔ اﻟﺗﻲ ﻗﺎﻟﻬﺎ ﻓـﻲ ﺳـن ﻣﺑﻛـرة أظﻬـر ﻣـن ﺧﻼﻟﻬـﺎ‬
‫ﻧـواة ﻟــﺷﺎﻋر ﻛﺑﯾــر ﯾﻠــوح ﻓــﻲ اﻷﻓــق ‪ ،‬اﺗﺟــﻪ ﺷــوﻗﻲ ﺑﻌــد ذﻟــك إﻟــﻰ د ارﺳــﺔ اﻟﻘـواﻧﯾن واﻟــﺷراﺋﻊ ﺑﻧــﺎء ﻋﻠــﻰ‬
‫رﻏﺑــﺔ واﻟــدﻩ ﻓــﻲ ﻣدرﺳــﺔ اﻟﺣﻘــوق ‪ ،‬ﻓــدرس ﻓﯾﻬــﺎ ﺳــﻧﺗﯾن ﺛــم اﻟﺗﺣــق ﺑﻘــﺳم اﻟﺗرﺟﻣــﺔ اﻟــذي أﻧــﺷﺊ أﺛﻧــﺎء‬
‫د ارﺳــﺗﻪ ‪ ،‬وﻣﻛــث ﻓﯾﻬــﺎ ﺳــﻧﺗﯾن إﻟــﻰ أن أﻛﻣــل ﺗﻌﻠﯾﻣــﻪ وﺣــﺻل ﻋﻠــﻰ اﻟــﺷﻬﺎدة اﻟﻧﻬﺎﺋﯾــﺔ ‪ .‬ﯾــﺻﻔﻪ أﺣﻣــد‬
‫)‪(٣‬‬
‫ﺣ ــﯾن دﺧ ــل ﻫ ــذﻩ اﻟﻣدرﺳ ــﺔ ‪ ،‬ﻓﻘ ــﺎل ‪ " :‬ﻛ ــﺎن ﻓ ــﻲ ﺟﻣﻠ ــﺔ اﻟواﻓ ــدﯾن ﺳ ــﻧﺔ ‪١٨٨٥‬م ﻓﺗ ــﻰ‬ ‫زﻛ ــﻲ ﺑﺎﺷ ــﺎ‬
‫ﻧﺣﯾــف‪ ،‬ﻫزﯾــل ‪ ،‬ﺿــﺋﯾل ‪ ،‬ﻗــﺻﯾر اﻟﻘﺎﻣــﺔ ‪ ،‬وﺳــﯾم اﻟطﻠﻌــﺔ ) ﺗﻘرﯾﺑــﺎً (‪ ،‬ﻓﺗــﻰ ﺑﻌﯾــون ﻣﺗﺄﻟﻘــﺔ ) ﺗﺣﻘﯾﻘــﺎً (؛‬
‫وﻟﻛﻧﻬﺎ ﻣﺗﻧﻘﻠﺔ ) ﻛﺛﯾ اًر ( ﻓﺈذا ﻧظر إﻟﻰ اﻷرض دﻗﯾﻘﺔ واﺣـدة ﻓﻠﻠـﺳﻣﺎء ﻣﻧـﻪ دﻗـﺎﺋق ﻣﺗﻣﺎدﯾـﺔ ‪ٕ ،‬واذا ﺗﻠﻔـت‬
‫ﺻ ــوب اﻟﯾﻣ ــﯾن ﻓﻣ ــﺎ ذاك إﻻ ﻟﻛ ــﻲ ﯾرﻣ ــﻲ ﺑﺑ ــﺻرﻩ ﻧﺣ ــو اﻟ ــﺷﻣﺎل ‪ ،‬وﻫ ــو ﻣ ــﻊ ﻫ ــذﻩ اﻟﺣرﻛ ــﺎت اﻟﻣﺗﺗﺎﺑﻌ ــﺔ‬
‫اﻟﻣﺗﻧ ــﺎﻓرة ﻫ ــﺎدئ ‪ ،‬ﺳ ــﺎﻛن ‪ ،‬وادع ‪ ،‬ﻛﺄﻧﻣ ــﺎ ﯾﺗﺣ ــدث ﺑﻧﻔ ــﺳﻪ ﻋ ــن ﻧﻔ ــﺳﻪ ‪ ،‬أو ﯾﺗﻼﻏ ــﻰ ﻣ ــﻊ ﻋ ــﺎﻟم ﻣ ــن‬
‫اﻷرواح ‪ .‬ﻣﺎ ﻛﺎن ﯾﻼﺑﺳﻧﺎ ﻓﯾﻣﺎ ﻧﺄﺧذ ﻓﯾﻪ ﻣن اﻟﻠﻬو واﻟﻣزاح ‪ ،‬وﻻ ﯾﺗﻬﺎﻓـت ﻣﻌﻧـﺎ ﻋﻠـﻰ ﺗﻠﻘـف اﻟﻛـرة ﺑﻌـد‬
‫اﻟﻔراغ ﻣن ﺗﻧﺎول اﻟﻐذاء ‪ ،‬أو ﺣﯾﻧﻣﺎ ﻧﺗﻧﻔس اﻟﺻﻌداء ﻻﻧﺗﻬﺎء ﻣواﻗﯾت اﻟدراﺳﺔ )‪. "(٤‬‬
‫ﻫــذا اﻟوﺻــف اﻟــذي ذﻛ ـرﻩ أﺣﻣــد زﻛــﻲ ﯾﻌﺑــر ﺗﻌﺑﯾ ـ اًر دﻗﯾﻘــﺎً ﻋــن ﺗﺣرﻛــﺎت ﺷــﺎﻋر ﺗﺣرﻛــﻪ رﺑــﺔ‬
‫اﻟـﺷﻌر ﻟﻛـﻲ ﺗﻣـﻸ ﻫـذا اﻟـﺷﻌور ﻟﯾﺧـرج أﺟﻣـل اﻷﺷـﻌﺎر وأرﻗﻬـﺎ ‪ ،‬ﻓـﺷوﻗﻲ ﻗـد ﺷـﻐﻠﻪ اﻟـﺷﻌر وﺗﻔﻛﯾـرﻩ ﻓﯾـﻪ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪ / ١٣‬ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟﻌﺻر اﻟﺣدﯾث ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬ص‪ / ١١‬أﺣﻣـد ﺷـوﻗﻲ ﺣﯾﺎﺗـﻪ وﺷـﻌرﻩ ‪:‬‬
‫ﻛﻣﺎل أﺑو ﻣﺻﻠﺢ ‪ ،‬اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺣدﯾﺛﺔ ‪ ،‬ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪١٩٨٧ ، ١‬م ‪ ،‬ص‪. ١٢‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪ / ٢٥٩‬ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟﻌﺻر اﻟﺣدﯾث ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬ص‪. ١١‬‬
‫)‪ (٣‬ﻫو أﺣﻣد زﻛﻲ ﺑن إﺑراﻫﯾم ﺑن ﻋﺑد اﷲ‪ ،‬ﺷﯾﺦ اﻟﻌروﺑﺔ‪ :‬أدﯾب ﺑﺣﺎﺛﺔ ﻣﺻري‪ ،‬ﻣن ﻛﺑﺎر اﻟﻛﺗﺎب‪.‬‬
‫وﻟد ﺑﺎﻹﺳﻛﻧدرﯾﺔ ﻋﺎم ‪ ١٨٦٧‬م وﺗﺧرج ﺑﻣدرﺳﺔ اﻹدارة واﻟﺣﻘوق ﺑﺎﻟﻘﺎﻫرة‪ ،‬وأﺗﻘن اﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ‪ ،‬وﻛﺎن ﯾﻔﻬم اﻹﻧﻛﻠﯾزﯾـﺔ‬
‫واﻹﯾطﺎﻟﯾــﺔ وﻟــﻪ ﺑﻌــض اﻟﻣﻌرﻓــﺔ ﺑﺎﻟﻼﺗﯾﻧﯾــﺔ‪ .‬ﻋــﯾن ﻣﺗرﺟﻣــﺎ ﻟﻣﺟﻠــس اﻟﻧظــﺎر‪ ،‬ﻓــﺳﻛرﺗﯾ ار ﺛﺎﻧﯾــﺎ‪ ،‬ﻓــﺳﻛرﺗﯾ ار أول‪ .‬وﻣــﻧﺢ‬
‫ﻟﻘـب )ﺑﺎﺷـﺎ( واﺗـﺻل ﺑﻌﻠﻣـﺎء اﻟﻣــﺷرﻗﯾﺎت‪ ،‬وﻣﺛـل ﻣـﺻر ﻓـﻲ ﻣـؤﺗﻣراﺗﻬم‪ .‬وﻗــﺎم ﺑﻔﻛـرة إﺣﯾـﺎء اﻟﻛﺗـب اﻟﻌرﺑﯾـﺔ ‪ .‬ﺗــوﻓﻲ‬
‫ﻋﺎم ‪١٩٣٤‬م‪ .‬اﻧظر اﻷﻋﻼم ‪. ١٢٦/١ :‬‬
‫)‪ (٤‬ذﻛرى اﻟﺷﺎﻋرﯾن ) ﺷﺎﻋر اﻟﻧﯾل وأﻣﯾر اﻟﺷﻌراء ( ‪ :‬أﺣﻣد ﻋﺑﯾد ‪ ،‬اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬دﻣﺷق‪ ،‬ط‪، ١‬ص‪. ٣٢٦‬‬

‫‪‬‬
‫ﻋن زﻣﻼﺋﻪ ﻓﻲ اﻟﻣدرﺳﺔ ؛ ﻓﺎﻧﻌزل ﻋن أﻗراﻧﻪ واﻧﻬﻣك ﻓﻲ ﺧﯾﺎﻟﻪ اﻟﺷﻌري ﺣﺗﻰ ﻟﻔـت اﻧﺗﺑـﺎﻩ أﺳـﺗﺎذﻩ ﻓـﻲ‬
‫)‪(١‬‬
‫وﻛﺎن ﺷﺎﻋ اًر ﻓـﺻﯾﺣﺎً ‪ ،‬واﻟـذي راح ﯾﻧﻣـﻲ ﻓﯾـﻪ ﻣوﻫﺑﺗـﻪ‬ ‫اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﺷﯾﺦ ﻣﺣﻣد اﻟﺑﺳﯾوﻧﻲ اﻟﺑﯾﺑﺎﻧﻲ‬
‫اﻟــﺷﻌرﯾﺔ ‪ ،‬ﺣﯾــث ﻛــﺎن ﯾﺟﻠــس ﻣﻧــﻪ ﻣﺟﻠــس اﻟﺗﻠﻣﯾــذ ﻣــن أﺳــﺗﺎذﻩ ؛ ﻓﻛــﺎن ﯾﻌــرض ﻋﻠــﻰ ﺷــوﻗﻲ اﻟﻘــﺻﺎﺋد‬
‫اﻟﺗ ــﻲ ﯾﻧظﻣﻬ ــﺎ ﻓ ــﻲ ﻣ ــدح اﻟﺧ ــدﯾوي ﺗوﻓﯾ ــق ﻛﻠﻣ ــﺎ ﺣ ــل ﻣوﺳ ــم أو أﻫ ــل ﻋﯾ ــد ﻗﺑ ــل إرﺳ ــﺎﻟﻬﺎ إﻟ ــﻰ ﻗ ــﺻر‬
‫اﻟﺧدﯾوي‪.‬‬
‫ﻟﻘد أﺳﻬﻣت ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن اﻟظروف ﻓﻲ رﺳم ﺷﺧﺻﯾﺔ ﺷوﻗﻲ اﻟﺗﻲ ارﺗﺑطـت ﺑﺎﻟﻘـﺻر ‪ ،‬ﺳـواء‬
‫ﻋﺎﺋﻠﺗــﻪ ذات اﻟﻌﻼﻗــﺔ اﻟوطﯾــدة ﻣــﻊ ﻗــﺻر اﻟﺧــدﯾوي ‪ ،‬وأﺳــﺗﺎذﻩ اﻟــﺷﯾﺦ ﻣﺣﻣــد اﻟﺑــﺳﯾوﻧﻲ اﻟﺑﯾﺑــﺎﻧﻲ اﻟــذي‬
‫ﻏـرس ﻓﯾــﻪ اﻟﺗﻌﻠــق ﺑﺎﻟﻘــﺻر ﻣــن ﺧــﻼل ﻣــدح ﻋﻧﺎﺻـرﻩ اﻟﺗـﻲ أﺛــرت ﻋﻠــﻰ ﺷــﻌرﻩ ﻓﯾﻣــﺎ ﺑﻌــد ‪ ،‬ﺣﯾــث ﺳــﺎر‬
‫ﺷوﻗﻲ ﻋﻠـﻰ ﺧطـﻰ أﺳـﺗﺎذﻩ اﻟﺑـﺳﯾوﻧﻲ ﻓـﻲ ﻧظـم اﻟﻘـﺻﺎﺋد ﻓـﻲ ﻣـدح اﻟﺧـدﯾوي ﺗوﻓﯾـق وﻣـن ﺟـﺎء ﺑﻌـدﻩ ﻻ‬
‫ﺳﯾﻣﺎ اﻟﺧدﯾوي ﻋﺑﺎس ﺣﻠﻣﻲ ‪.‬‬
‫ﺧــﺗم ﺷــوﻗﻲ ﺣﯾﺎﺗــﻪ اﻟﺗﻌﻠﯾﻣﯾ ـﺔ ﻓــﻲ ﻣــﺻر ‪ ،‬وﻛﺎﻧــت ﺣﯾــﺎة أوروﺑﯾــﺔ ﻓــﻲ ﺟﻣﻠﺗﻬــﺎ ؛ ﻷن ﺗﻌﻠﯾﻣــﻪ‬
‫ارﺗــﺑط ﺑــﺎﻟﻌﻠوم اﻟﻐرﺑﯾــﺔ وﺑــﺎﻷﺧص اﻟﻔرﻧــﺳﯾﺔ ﻣﻣــﺎ أدى إﻟــﻰ ﺗــﺄﺛرﻩ ﺑﺎﻟﻧﻣــﺎذج اﻟﻐرﺑﯾـﺔ ﻓــﻲ ﺷــﻌرﻩ ‪ ،‬أﺗﺎﺣــت‬
‫اﻟﺑﯾﺋﺔ اﻟﺗﻲ ﻋﺎﯾﺷﻬﺎ ﺷوﻗﻲ ﺗوﺳﯾﻊ ﺛﻘﺎﻓﺗﻪ ﻣن ﺧﻼل دراﺳﺗﻪ ﻟﻠﻌرﺑﯾﺔ واﻟﻔرﻧﺳﯾﺔ وﺑﯾﺋﺔ ﺑﯾﺗـﻪ اﻟﻣﻧﺣـدرة ﻣـن‬
‫اﻷﺻل اﻟﺗرﻛﻲ ‪ ،‬وﺟﻌﻠﺗﻪ ﯾﺣذق ﻫذة اﻟﻠﻐﺎت اﻟﺛﻼت ‪.‬‬
‫" ﺑﻌــدﻣﺎ ﺗﺧــرج ﺷــوﻗﻲ ﻋــﯾن ﻓــﻲ اﻟﻘــﺻر ﻣوظﻔــﺎً ﻛﺑﯾ ـ اًر ﻓــﻲ رﺋﺎﺳــﺔ اﻟﻘﻠــم اﻹﻓرﻧﺟــﻲ ‪ ،‬وﺷــﺎﻋ اًر‬
‫ﻟﻠﺧــدﯾوي ﺗوﻓﯾــق ‪ ،‬وﻟــم ﯾﻛــن ﻋــﺿواً ﻫﺎﻣــﺷﯾﺎً ﻓــﺿوﻟﯾﺎً ﻓــﻲ ﻣوﻛــب اﻟﺣﺎﺷــﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻣــﺎ ﻫــﻲ إﻻ ﺳــﻧﺔ ﻋﻠــﻰ‬
‫ﺗوﻟﯾـﻪ اﻟوظﯾﻔـﺔ ﻓــﻲ اﻟﻘـﺻر ‪ ،‬ﺣﺗـﻰ وﺟــد اﻟﺧـدﯾوي ﺗوﻓﯾــق أن اﻟﻔﺗـﻰ ‪ ،‬اﺑـن اﻟﻌــﺷرﯾن ‪ ،‬ﻻ ﯾﺟـوز ﻟــﻪ أن‬
‫ﯾﻠﺗﺣ ــق ﺑﻘ ــﺻرﻩ ﻗﺑ ــل أن ﯾ ــﺳﺗﻛﻣل أﺳ ــﺑﺎب اﻟﺛﻘﺎﻓ ــﺔ اﻟﻘﺎﻧوﻧﯾ ــﺔ ‪ ،‬ﺑﺎﻹﺿ ــﺎﻓﺔ إﻟ ــﻰ ﺷ ــﻬﺎدة اﻟﺗرﺟﻣ ــﺔ اﻟﺗ ــﻲ‬
‫ﯾﺣﻣﻠﻬـ ــﺎ؛ وﻫﻛـ ــذا ﺑﻌـ ــث ﺑـ ــﻪ إﻟـ ــﻰ ﻓرﻧـ ــﺳﺎ ﻟﻼﻟﺗﺣـ ــﺎق ﺑﻛﻠﯾـ ــﺔ اﻟﺣﻘـ ــوق ‪ ،‬واﻻطـ ــﻼع ﻋﻠـ ــﻰ أﻟ ـ ـوان اﻟﺛﻘﺎﻓـ ــﺔ‬
‫)‪(٢‬‬
‫"‪.‬‬ ‫اﻷوروﺑﯾﺔ‬
‫ﺳﺎﻓر ﺷوﻗﻲ ﻋﻠـﻰ ﻧﻔﻘـﺔ اﻟﺧـدﯾوي ‪ ،‬وﻛﺗـب إﻟـﻰ ﻣـدﯾر اﻟﺑﻌﺛـﺔ اﻟﻣـﺻرﯾﺔ ﻓـﻲ ﻓرﻧـﺳﺎ ﻟﯾﻬـﺗم ﺑـﻪ ‪،‬‬
‫ﻟﻣــﺎ وﺻــل إﻟــﻰ ﻣرﺳــﯾﻠﯾﺎ رآﻩ ﻓــﻲ اﺳــﺗﻘﺑﺎﻟﻪ ‪ ،‬وأﺧﺑ ـرﻩ أن اﻟﺧــدﯾوي ﻛﺗــب إﻟﯾــﻪ أن ﯾﻘــﺿﻲ ﻓــﻲ ﻣوﻧﺑﻠﯾﯾــﻪ‬
‫ﻋــﺎﻣﯾن ‪ ،‬وﻓــﻲ ﺑــﺎرﯾس ﻋــﺎﻣﯾن آﺧ ـرﯾن ‪ ،‬واﻟﺗﺣــق ﺷــوﻗﻲ ﺑﻣدرﺳــﺔ اﻟﺣﻘــوق ﻓــﻲ ﻣوﻧﺑﻠﯾﯾــﻪ‪ .‬ﺑﻌــد ﻗــﺿﺎء‬

‫ودرس ﻓﯾــﻪ ﺛــم ﺑﻣدرﺳــﺔ اﻹدارة‬


‫)‪ (١‬ﻣﺣﻣــد ﻋﻠــﻲ اﻟﺑــﺳﯾوﻧﻲ اﻟﺑﯾﺑــﺎﻧﻲ‪ :‬ﻣــن ﻓــﺿﻼء اﻟﻣﺎﻟﻛﯾــﺔ ﺑﻣــﺻر‪ .‬ﺗﻌﻠــم ﺑــﺎﻷزﻫر‪ّ ،‬‬
‫)اﻟﺣﻘــوق( ﺑﺎﻟﻘــﺎﻫرة‪ .‬وﻋــﯾن ﻣﻔﺗﯾــﺎ ﻟﻠﻣﻌﯾــﺔ اﻟــﺳﻧﯾﺔ أﯾــﺎم اﻟﺧــدﯾوي ﺗوﻓﯾــق‪ ،‬وﻟـﻪ ﻧظــم ﻓــﻲ ﻣدﺣــﻪ ‪ .‬ﻣــن ﺗﻼﻣﯾــذﻩ أﺣﻣــد‬
‫ﺷــوﻗﻲ اﻟــﺷﺎﻋر وأﺣﻣــد زﻛــﻲ )ﺑﺎﺷــﺎ( ﻣــن ﻛﺗﺑــﻪ )ﺣــﺳن اﻟــﺻﻧﯾﻊ ﻓــﻲ ﻋﻠــوم اﻟﻣﻌــﺎﻧﻲ واﻟﺑﯾــﺎن واﻟﺑــدﯾﻊ ( و )ﺧﺎﺗﻣــﺔ‬
‫ﺣـﺳﻧﺔ ﻋﻠــﻰ ﺷـرح ﻛﻔﺎﯾــﺔ اﻟطﺎﻟـب اﻟرﺑــﺎﻧﻲ ﻋﻠـﻰ رﺳــﺎﻟﺔ أﺑـﻲ زﯾــد اﻟﻘﯾرواﻧـﻲ ( ﻧــﺳﺑﺗﻪ إﻟـﻰ )ﺑــﺳﯾون( ﻗرﯾـﺔ ﻛﺑﯾـرة ﻣــن‬
‫ﻏرﺑﯾﺔ ﻣﺻر ‪ .‬ﺗوﻓﻲ ﻋﺎم ‪ ١٨٩٢‬م ‪ .‬اﻧظر اﻷﻋﻼم ‪. ٣٠٠/٦ :‬‬
‫)‪ (٢‬ﺑﺗــﺻرف ‪ :‬اﻧظــر ‪ :‬أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ ﺷــﺎﻋر اﻟوطﻧﯾــﺔ واﻟﻣــﺳرح واﻟﺗــﺎرﯾﺦ ‪ :‬ﻓــوزي اﻟﻌطــوي ‪ ،‬دار اﻟﻔﻛــر اﻟﻌرﺑــﻲ ‪،‬‬
‫ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪ ١٩٨٩ ، ١‬م ‪ ،‬ص‪. ١٦-١٥‬‬

‫‪‬‬
‫ﺷــوﻗﻲ اﻟــﺳﻧﺔ اﻷوﻟــﻰ ﻓــﻲ ﻣوﻧﺑﻠﯾﯾــﻪ اﺷــﺗﺎق إﻟــﻰ وطﻧــﻪ وأﻫﻠــﻪ ؛ ﻟﻛ ـن اﻟﺧــدﯾوي رﻓــض ﻋودﺗــﻪ ﺣﺗــﻰ ﻻ‬
‫ﺗؤﺛر ﻋﻠﯾﻪ اﻟﻌودة إﻟﻰ ﻣﺻر ﺑﺎﻟـﺳﻠب ‪ ،‬ﻓﺗﻧﻘـل ﻓـﻲ أرﺟـﺎء ﻓرﻧـﺳﺎ ﻣﺳﺗﻛـﺷﻔﺎً ﻫـذا اﻟﻌـﺎﻟم اﻟﻐرﺑـﻲ ‪ ،‬اﻧﺗﻘـل‬
‫ﻓﻲ ﻋدة أﻣـﺎﻛن وﻗـﺿﻰ اﻟـﺳﻧﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾـﺔ ﻋﻠـﻰ ﻫـذا اﻟﺣـﺎل ‪ ،‬وﻣـﺎ أن أﺗـت اﻟﻌطﻠـﺔ اﺳـﺗﻐل ﻓرﺻـﺔ أﺗﺎﺣـت‬
‫ﻟـﻪ اﻟـﺳﻔر إﻟــﻰ ﻟﻧـدن ‪ ،‬ﻓﻣﻛــث ﻓﯾﻬـﺎ ﺷـﻬ اًر زار ﺧﻼﻟﻬــﺎ أﻏﻠـب ﻣﻌــﺎﻟم ﻟﻧـدن ‪ ،‬ﻓﺧـرج إﻟــﻰ ﺑﻌـض اﻟﻣــداﺋن‬
‫ﻋﻠﻰ ﺑﺣر اﻟﺷﻣﺎل ﺣﯾث راﺣﺔ اﻟﺧﺎطر وﻗرة اﻟﻧـﺎظر ‪ ،‬ﺛـم ﻋـﺎد إﻟـﻰ ﺑـﺎرﯾس ﻟﯾﻛﻣـل د ارﺳـﺗﻪ ﻓﯾﻬـﺎ إﻻ أن‬
‫اﻟﻣــرض داﻫﻣــﻪ ﻓﯾﻬــﺎ ؛ ﻓﺄﺻــﯾب ﺑﻣــرض ﺷــدﯾد ﻛــﺎن ﻓﯾــﻪ ﺑــﯾن اﻟﺣﯾــﺎة واﻟﻣــوت ‪ ،‬وﻋﻧــدﻣﺎ َﻣـﱠن اﷲ ﻋﻠﯾــﻪ‬
‫ﺑﺎﻟﺷﻔﺎء أﺷﺎر ﻋﻠﯾﻪ اﻷطﺑﺎء أن ﯾﻘﺿﻲ أﯾﺎﻣﺎً ﻓـﻲ ﺳـﻣﺎء أﻓرﯾﻘﯾـﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﺧﺗـﺎر اﻟﺟ ازﺋـر وﻣﻛـث ﻓﯾﻬـﺎ أرﺑﻌـﯾن‬
‫ﯾوﻣــﺎً ﺛــم ﻋــﺎد إﻟــﻰ ﺑــﺎرﯾس ﻣــﺳﺗﻛﻣﻼً د ارﺳــﺗﻪ ﻓــﺄﻧﻬﻰ د ارﺳــﺗﻪ ﻣــﻊ ﺗﻣــﺎم اﻟــﺳﻧﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛــﺔ ‪ ،‬وﺣــﺻل ﻋﻠ ـﻰ‬
‫اﻟــﺷﻬﺎدة اﻟﻧﻬﺎﺋﯾــﺔ ﻓــﻲ اﻟﺣﻘــوق ‪ ،‬وﻣﻛــث ﻓــﻲ ﺑــﺎرﯾس ﺳــﺗﺔ أﺷــﻬر ﯾﺗﻌــرف ﻋﻠــﻰ آداﺑﻬــﺎ وﻋﻠوﻣﻬــﺎ ‪ ،‬ﻋــﺎد‬
‫ﺑﻌدﻫﺎ إﻟﻰ وطﻧﻪ ﯾﺷدﻩ اﻟﺷوق واﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ ﻣﺳﻘط رأﺳﻪ ﺑﻌد طول ﻏﯾﺎب )‪.(١‬‬
‫أﺗﺎﺣـت ﻟــﻪ اﻷﯾــﺎم اﻟﺗـﻲ ﻋﺎﺷــﻬﺎ ﻣﺗــﻧﻘﻼً ﺑـﯾن أﻛﺛــر ﻣــن ﺑﻠـد ﻛﺛﯾـ اًر ﻣــن اﻟﻣﻌـﺎرف واﻟﻌﻠــوم اﻟﻣﺧﺗﻠﻔــﺔ ؛‬
‫ﻓﺎﺗـﺳﻌت ﻣدارﻛـﻪ وأﺻـﺑﺢ ﻋﻠـﻰ د ارﯾـﺔ واطـﻼع ‪ ،‬ﺳــﺎﻫﻣت ﻓـﻲ ﺻـﻘل ﺷﺧـﺻﯾﺗﻪ واﻟﺗـﻲ أﺛـرت ﺑﻌـد ذﻟــك‬
‫ﻋﻠــﻰ ﺷــﻌرﻩ ‪ ،‬ﻫــذﻩ اﻷﯾــﺎم ﺣــررت ﺷــوﻗﻲ ﻣــن ﺣﯾــﺎة اﻟﻘــﺻر ‪ ،‬اﻟــذي ﻣــﺎ ﻟﺑــث أن ﻋــﺎد إﻟﯾــﻪ ﻣــن ﺟدﯾــد؛‬
‫ﻟﯾﻌـﯾش ﻛﻣــﺎ ﯾﻌــﯾش اﻟﻣوظﻔــون ‪ ،‬ﺣﯾــﺎة ﻓﯾﻬــﺎ ﻣــن اﻟرﺗﺎﺑــﺔ أﻛﺛــر ﻣﻣــﺎ ﻓﯾﻬــﺎ ﻣــن اﻟﺗﺟدﯾــد ‪ ،‬ﺧــﺻوﺻﺎً وأن‬
‫وظﯾﻔﺗـﻪ ﻛﺎﻧــت ﺗﺣــﺗم ﻋﻠﯾــﻪ – ﻋــن ﻗﻧﺎﻋــﺔ أو ﻋــن ﻣﺟﺎﻣﻠــﺔ – أن ﯾرﻓــﻊ اﻟﻣــداﺋﺢ ﻓــﻲ اﻟﻣﻧﺎﺳــﺑﺎت اﻟدﯾﻧﯾــﺔ‬
‫واﻟوطﻧﯾﺔ إﻟﻰ اﻟﺧـدﯾوي ‪ ،‬وأن ﯾـﻧظم اﻟﻘـﺻﺎﺋد ﻓـﻲ ﺗﺄﯾﯾـد اﻟﻌـرش ‪ ،‬واﻹﺷـﺎدة ﺑـﺂل إﺳـﻣﺎﻋﯾل ‪ .‬ذﻟـك ﻛـﺎن‬
‫دأﺑﻪ ‪ ،‬وﻗد ﺑﻘﻲ ﻛذﻟك ردﺣﺎً ﻣن اﻟزﻣن )‪ ،(٢‬وﻟﺳﺎن ﺣﺎﻟﻪ ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـﺗﻛم ﯾُظﱢـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل اﻟﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻼ‬
‫ال ﺑﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬‫ﻻ زَ‬ ‫آل إﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻣﺎﻋﯾﻼ‬
‫ـﯾﻛم َ‬ ‫ـك ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ‬
‫اﻟﻣْﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ُ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺻﻣﯾم ﺑـ ـ ـ ــدﯾﻼ‬ ‫ِ‬ ‫ـﺻﻣﯾم ﻣـ ـ ـ ــن اﻟـ ـ ـ ـ‬ ‫ـﺎء اﻟـ ـ ـ ـ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ﺟـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـروﻋﻛم‬
‫ـوﻟﻛم وﺗﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذي أﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬

‫)‪ (١‬ﺑﺗﺻرف ‪ :‬اﻧظر ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟﻌﺻر اﻟﺣدﯾث ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬ص‪. ١٤‬‬
‫)‪ (٢‬ﺑﺗﺻرف ‪ :‬اﻧظر ‪ :‬أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟوطﻧﯾﺔ واﻟﻣﺳرح واﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ :‬ﻓوزي اﻟﻌطوي ‪ ،‬ص‪. ١٧‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٩٣‬‬

‫‪‬‬
‫ﺛﺎﻟﺛﺎً ‪ :‬ﺣﯾﺎﺗﻪ اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ‪:‬‬
‫ﺑﻌــد ﻋــودة ﺷــوﻗﻲ ﻣــن رﺣﻠﺗــﻪ اﻟﺗﻌﻠﯾﻣــﺔ وﺣ ــﺻوﻟﻪ ﻋﻠــﻰ ﺷــﻬﺎدة اﻟﺣﻘــوق ﻣــن ﺑــﺎرﯾس ‪ ،‬أﺧ ــذ‬
‫ﺷــوﻗﻲ ﯾﺗﻘــرب ﻣــن ﺳــدة اﻟﺣﻛــم ﻻ ﺳــﯾﻣﺎ ﺑﻌــد ﻣــوت اﻟﺧــدﯾوي ﺗوﻓﯾــق وﺗوﻟﯾــﺔ اﻟﺧــدﯾوي ﻋﺑــﺎس اﻟﺛــﺎﻧﻲ ؛‬
‫ﻓﺎﻧــﺷﺄ ﻗــﺻﯾدة ﯾرﺛــﻲ ﻓﯾﻬــﺎ اﻟﺧــدﯾوي ﺗوﻓﯾــق ‪ ،‬وﯾﻬﱢﻧــﺊ اﻟﺧــدﯾوي اﻟﺟدﯾــد ﻋﺑــﺎس اﻟﺛــﺎﻧﻲ ﺑﺗوﻟﯾــﺔ اﻟﺣﻛــم ؛‬
‫ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ـﺷر ِ‬
‫اء‬ ‫اﻟﻧﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎة واﻟ ُﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـذر ﱡ‬ ‫ﺿـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻷﺳـ ـ ـ ـ ــﻰ وآﺗـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻬﻧـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺑـ ـ ـ ـ ــﯾن ﻣﺎ ِ‬
‫ـﺎم ُﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ ُ‬
‫ﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎء‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬
‫ِ )‪(١‬‬ ‫ِ‬
‫ـﺎن اﻟ ـ ـ ـ ـ ـﺳﱠﻔﯾﻪَ ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻷﻧﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺎء‬ ‫ـ ـ ـ ـ ــﺿﺎً ﻓَﻛ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺿﻪ ﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬ ‫ﻧﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄٌ ُﻣ ْﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ـذر ﻧﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺑ ْﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وﯾﻘول ﻓﻲ ﺗﻬﻧﺋﺗﻪ ﻟﻠﺧدﯾوي ﻋﺑﺎس اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻓﻲ اﻟﻘﺻﯾدة ذاﺗﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ـﻌرش و ْاﻧﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــض ﺑﺎﻟدوﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ اﻟﻌﻠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎء‬ ‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َْ َ‬ ‫ارق اﻟـ ـ ـ ـ‬
‫ـﺎج و ْ َ‬ ‫اﺣ ِﻣـ ـ ـ ِـل اﻟـ ـ ـ َ‬
‫ـﺳﯾف وا ْﻟـ ـ ـ ِ‬
‫ْ‬ ‫ـﺑس اﻟﺗـ ـ ـ َ‬ ‫وْ‬
‫ِ )‪(٢‬‬
‫ـذاك اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذﻛﺎء‬ ‫وأﻧِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْر ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻ َرﻩُ ِﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـك ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺑﺎﺑك ُﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻧﺎً‬ ‫ِِ‬
‫وزذ اﻟﻣﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻟم ﺗﻛن ﻋﻼﻗﺔ ﺷوﻗﻲ ﻣﻊ اﻟﺧدﯾوي ﻋﺑﺎس طﯾﺑﺔ ﻓﻲ ﺑـﺎدئ اﻷﻣـر ‪ ،‬ﻓﻧﺟـدﻩ ﻗـد ﺟﻔـﺎﻩ وﻟـم ﯾﻬـﺗم‬
‫ﺑــﻪ ؛ ﻷﻧــﻪ ﯾﺑﺣــث ﻋــن رﺟــل ﺳﯾﺎﺳــﻲ ﯾــﺳﺎﻧدﻩ ﻓــﻲ ﻣﻌﺎرﺿ ـﺗﻪ ﻟﻺﻧﺟﻠﯾــز ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺧــدﯾوي ﯾــرى ﻓــﻲ ﺷــوﻗﻲ‬
‫ﺷــﺎﻋ اًر ﻻ ﻏﯾ ــر ‪ ،‬وﺳ ــﺑب ذﻟ ــك ﻫــﻲ وﺷ ــﺎﯾﺔ اﻟ ــﺑﻌض ﺿ ــد ﺷ ــوﻗﻲ ؛ ﻟﻛــن ﺗ ــدﺧل ﺑﻌ ــﺿﻬم ﻣ ــن أﻣﺛ ــﺎل‬
‫ﺑطــرس ﻏــﺎﻟﻲ وﺑــﺷﺎرة ﺗﻘــﻼ )‪ (٣‬وﻣــﺻطﻔﻰ ﻛﺎﻣــل ﻏﱠﯾــر ﻧظ ـرة اﻟﺧــدﯾوي ﻓــﻲ ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﻘرﺑــﻪ اﻟﺧــدﯾوي‬
‫وأﻋﻠ ــﻰ ﻣﻧزﻟ ــﻪ ‪ ،‬وﺟﻌﻠ ــﻪ ﺷ ــﺎﻋر اﻟﻘ ــﺻر ‪ ،‬ووﻻﻩ رﺋﺎﺳ ــﺔ اﻟﻘ ــﺳم اﻹﻓرﻧﺟ ــﻲ ‪ ،‬وﻣ ــﺎ ﻓﺗ ــﺊ ﺷ ــوﻗﻲ ﯾﺗ ــﺳﻠم‬
‫اﻟﻣﻧﺎﺻ ــب اﻟﻌﺎﻟﯾ ــﺔ ﺣﺗ ــﻰ أﺻ ــﺑﺢ ﻣ ــن اﻟﻌﻧﺎﺻ ــر اﻟﻣﻌ ــدودة اﻟﺗ ــﻲ ﯾﻌﺗﻣ ــد ﻋﻠﯾﻬ ــﺎ اﻟﺧ ــدﯾوي ‪ .‬ﻓﻔ ــﻲ ﻋ ــﺎم‬
‫‪ ١٨٩٦‬م )‪ (٤‬اﻧﺗدﺑﺗــﻪ اﻟﺣﻛوﻣ ــﺔ اﻟﻣ ــﺻرﯾﺔ ﻟﻠﻣــﺷﺎرﻛﺔ ﻓ ــﻲ ﻣ ــؤﺗﻣر اﻟﻣﺷﺗ ــﺷرﻗﯾن اﻟــذي ﻋﻘ ــد ﻓ ــﻲ ﻣدﯾﻧـ ـﺔ‬
‫ﺟﻧﯾف ﺑﺳوﯾﺳ ار ‪ ،‬وﻫﻧﺎك أﻟﻘﻰ ﻗﺻﯾدﺗﻪ اﻟراﺋﻌﺔ اﻟﺗﻲ ﺗﺣدث ﻓﯾﻬﺎ ﻋن ﺗـﺎرﯾﺦ ﻣـﺻر ﻣﻧـذ اﻟﻘـدم ‪ ،‬ﺗﻧـﺎول‬
‫ﻓﯾﻬﺎ وﺻﻔﺎً ﻟرﺣﻠﺗﻪ إﻟﻰ ﺟﻧﯾـف ﻋﺑـر اﻟﺑﺣـر ‪ ،‬وﺑـدأ ﺑـذﻛر أﻣﺟـﺎد اﻟﻔراﻋﻧـﺔ ﻣـرو اًر ﺑﺎﻟﻔﺗوﺣـﺎت اﻹﺳـﻼﻣﯾﺔ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٨٥‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٨٧‬‬
‫)‪ (٣‬ﺑطــرس ) ﺑﺎﺷــﺎ ( ﺑــن ﻏــﺎﻟﻲ ﻧﯾــروز ‪ :‬وﻟــد ﻓــﻲ ﻣــﺻر ﻋــﺎم ‪ ١٨٤٦‬وﺗــوﻓﻲ ﻋــﺎم ‪ ١٩١٠‬م ‪ ،‬وﻗــد ﺷــﻐل ﻣﻧــﺻب‬
‫وزﯾــر ‪ .‬اﻷﻋــﻼم ‪ . ٥٩/٢‬ﺑــﺷﺎرة ﺑــن ﺧﻠﯾــل ﺗﻘــﻼ ‪ :‬وﻟــد ﻓــﻲ ﻟﺑﻧــﺎن ﻋــﺎم ‪ ١٨٥٢‬م وﺗــوﻓﻲ ﻋــﺎم ‪ ١٩٠١‬م ‪ ،‬أﺣــد‬
‫ﻣؤﺳﺳﻲ ﺟرﯾدة اﻷﻫرام ‪ .‬اﻷﻋﻼم ‪.٥٢/٢‬‬
‫)‪ (٤‬اﻧظر ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟﻌﺻر اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ص‪ . ٢٦‬أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ﺷـﺎﻋر اﻟوطﻧﯾـﺔ واﻟﻣـﺳرح واﻟﺗـﺎرﯾﺦ‪ ،‬ص‪. ١٧‬‬
‫أﺣﻣ ــد ﺷ ــوﻗﻲ ﺣﯾﺎﺗ ــﻪ وﺷ ــﻌرﻩ ‪ . ٣٠ ،‬ﻣﻘدﻣ ــﺔ اﻟ ــﺷوﻗﯾﺎت ص‪ . ١٦‬اﻷﻋ ــﻼم ‪ . ١٣٦/١‬ﺗ ــروي ﺑﻌ ــض اﻟﻛﺗ ــب أن‬
‫زﯾﺎرﺗﻪ ﻟﺟﻧﯾف ﻛﺎﻧت ﻋﺎم ‪ ١٨٩٤‬م ‪ ،‬وذﻟـك ﺑﺧـﻼف ﻣـﺎ ﻫـو ﻣوﺟـود ﻓـﻲ ﻣﻘدﻣـﺔ اﻟـﺷﺎﻋر ﻟدﯾواﻧـﻪ وﻛﺗـﺎب اﻷﻋـﻼم‬
‫ﻟﻠزرﻛﻠﻲ ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ﻻ إﻟﻰ ﻣﺣﻣد ﻋﻠـﻲ اﻟﻛﺑﯾـر ‪ ،‬اﻋﺗﺑرﻫـﺎ اﻟـﺑﻌض ﻣﻠﺣﻣـﺔ ﺗﺎرﯾﺧﯾـﺔ ﻟﻣـﺎ‬
‫واﻻﺳﺗﻌﻣﺎر اﻟﻣﺗﻼﺣق ﻟﻣﺻر وﺻو ً‬
‫ﺗﺿﻣﻧﺗﻪ ﺑداﺧﻠﻬﺎ ﻣن أﺣداث ‪ ،‬ﺣﯾث ﻗﺎرﺑت ﻋﻠﻰ ﻣﺋﺗﯾن وﺗﺳﻌﯾن ﺑﯾﺗﺎً ‪ ،‬وﻣطﻠﻌﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ـﺎء‬ ‫ﱡ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َﻫ ﱠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫اﻟرﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َو َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداﻫﺎ ﺑ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺗُﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل َ‬ ‫ـك َواﺣﺗَواﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎءُ‬
‫ـت اﻟﻔُﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺳﻣﺎء‬
‫َﻛﺑ َرﺗﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫ـﻣﺎء ﻗَ ـ ـ ـ ـ ــد أ َ‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـﻬﺎ َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ً‬ ‫اﻟﺑﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ــر ذو اﻟﻌُﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎب َﺣواﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬ ‫ـرب َ‬
‫ﺿــــــ َ َ‬
‫َ‬
‫ُ‬
‫ﻻزم ﺷـ ــوﻗﻲ اﻟﺧـ ــدﯾوي ﻣﻧـ ــذ ﺳـ ــﻧﺔ ‪ ١٨٩٢‬إﻟـ ــﻰ ﺳـ ــﻧﺔ ‪ ١٩١٤‬م ‪ ،‬ﻋـ ــﺎش ﺧﻼﻟﻬـ ــﺎ ﻓـ ــﻲ ﻛﻧـ ــف‬
‫اﻟﺧدﯾوي ﻋﺑﺎس ﺣﺑﯾس اﻟﻣداﺋﺢ ﯾﺗﻐﻧﻰ ﺑﻪ وﺑﺄﻋﻣﺎﻟﻪ وﻣﻧﺎﺳﺑﺎﺗﻪ ‪ " ،‬ﻫذﻩ اﻟﺣﻘﺑـﺔ ﻣـن ﺣﯾﺎﺗـﻪ ﻛـﺎن ﯾﻌـﯾش‬
‫ﺑﻌﯾــداً ﻋــن اﻟــﺷﻌب ‪ ،‬ﻓﻬــو ﻓــﻲ اﻟﻘــﺻر أو ﻓــﻲ ﺑرﺟــﻪ اﻟﻌــﺎﺟﻲ ‪ ،‬ﻻ ﯾﻔﻛــر إﻻ ﻓﯾﻣــﺎ ﯾﻔﻛــر ﻋﺑــﺎس ﻓﯾــﻪ ‪،‬‬
‫وﻛــﺎن ﻓــﻲ ﻋﺑــﺎس طﻣــوح واﻧــدﻓﺎع ‪ ،‬ﻓــﺻﺎرع اﻹﻧﺟﻠﯾــز وﻏﺎﺿــﺑﻬم ‪ ،‬ووﻗــف ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﺻــﻔﻪ ﯾﻐــﺿب‬
‫ﻋﻠــﯾﻬم ﻣــﻊ ﻏــﺿﺑﻪ ‪ ،‬وﯾرﺿــﻰ ﻣــﻊ رﺿــﺎﻩ )‪ " (٢‬اﻋﺗﺑــر ﺑﻌــض اﻟﻧﻘــﺎد أن ﻫــذﻩ اﻟﻔﺗ ـرة ﻛﺎﻧــت ﻣﻘﺑ ـرة ﻟرﺑــﺔ‬
‫اﻟ ــﺷﻌر ﻟ ــدى ﺷ ــوﻗﻲ ‪ ،‬واﻋﺗﺑ ــروا ﻣداﺋﺣ ــﻪ ﻟﻠﺧ ــدﯾوي ﻋﺑ ــﺎس وﻣ ــﺎ ﯾﺗﻌﻠ ــق ﺑ ــﻪ ﻣ ــن ﻣﻧﺎﺳ ــﺑﺎت وأﻋﻣ ــﺎل ‪،‬‬
‫ﺿرﺑﺔ ﻟﻔﻧون اﻟﺷﻌر ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ‪.‬‬
‫اﻗﺗراب ﺷوﻗﻲ ﻣـن ﺳـﻠطﺔ اﻟﺣﻛـم ﺟﻌﻠـﻪ ﯾﺗﺑﻧـﻰ أﻓﻛـﺎر اﻟﺣـﺎﻛم ‪ ،‬وﯾـﺳﯾر وﻓـق ﺳﯾﺎﺳـﺔ اﻟﻘـﺻر ‪،‬‬
‫ﺣﯾ ــث ﻋ ــرف ﻋ ــن اﻟﺧ ــدﯾوي ﻋﺑ ــﺎس اﻟﺛ ــﺎﻧﻲ ارﺗﺑﺎط ــﻪ ﺑﺎﻟدوﻟ ــﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ــﺔ ووﻻؤﻩ ﻟﻬ ــﺎ ‪ ،‬وﻛرﻫ ــﻪ اﻟ ــﺷدﯾد‬
‫ﻟﻺﻧﺟﻠﯾــز‪ ،‬ورﻓــﺿﻪ ﻷﺷــﻛﺎل اﻟــذل واﻟﻬ ـوان اﻟــذي ﻣﺎرﺳــﻪ اﻹﻧﺟﻠﯾــز ﻋﻠــﻰ اﻟﻣــﺻرﯾﯾن ‪ ،‬ﻓﺄﺻــول ﺷــوﻗﻲ‬
‫اﻟﺗرﻛﯾــﺔ واﺗﺟﺎﻫــﺎت اﻟﺧــدﯾوي وﺗطﻠﻌــﺎت اﻟــﺷﻌب ﻟﻠﺗﺣــرر ﻣــن اﻟﻬﯾﻣﻧــﺔ اﻹﻧﺟﻠﯾزﯾــﺔ ﻧ ﱠﻣــت ﺑ ـواﻛﯾر اﻟــﺷﻌر‬
‫ﻛﺑﯾر ﻣن اﻟﻘﺻﺎﺋد اﻟﺗﻲ ﺗؤﻛد ﻫذﻩ اﻟﻔﻛرة ‪.‬‬
‫اﻟوطﻧﻲ ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﻧظم ﻋددًا ًا‬
‫ﻋ ــﺎﻧﻰ اﻟﻣ ــﺻرﯾون ﻣ ــن ﺳ ــﯾطرة اﻹﻧﺟﻠﯾ ــز ﻋﻠ ــﻰ ﻣﻧ ــﺎﺣﻲ اﻟﺣﯾ ــﺎة ﻓ ــﻲ ﺷ ــﺗﻰ ﺷ ــؤون ﺣﯾ ــﺎﺗﻬم ‪،‬‬
‫ﻓﻐــﺿﺑوا وﺛــﺎروا ﺛــورات ﻋدﯾــدة ؛ وﻟﻛــن دون ﺟــدوى ‪ ،‬ﺣﺗــﻰ وﺻــل اﻷﻣــر إﻟــﻰ ﺳــﯾطرة اﻹﻧﺟﻠﯾــز ﻋﻠــﻰ‬
‫ﺑﻌــض ﻓــرق اﻟﺟــﯾش اﻟﻣــﺻري ﻓــﻲ اﻟــﺳودان ‪ ،‬ﻣﻣــﺎ أدى إﻟــﻰ ﻏــﺿب اﻟﺧــدﯾوي واﻣﺗﻌﺎﺿــﻪ ﻣــن ﻫــذا‬
‫اﻷﻣــر وﻛــﺎن ذﻟــك ﻓــﻲ زﯾــﺎرة ﻟــﻪ إﻟــﻰ ﺷــﻣﺎل اﻟــﺳودان ) وادي ﺣﻠﻔــﺎ ( ‪ ،‬ﻋﻧــدﻣﺎ وﺟــد ﻗﺎﺋــداً إﻧﺟﻠﯾزﯾــﺎً‬
‫ﻹﺣ ــدى ﻓ ــرق اﻟﺟ ــﯾش ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﻘ ــد ذﻟ ــك ﺻـ ـراﺣﺔ ورﻓ ــﺿﻪ ﺑ ــﺎﻟﻣطﻠق ﻣ ــﺎ أﺛ ــﺎر ﺣﻔﯾظ ــﺔ )اﻟﻠـ ـورد ﻛروﻣ ــر(‬
‫اﻟﻣﻌﺗﻣــد اﻟﺑرﯾطــﺎﻧﻲ ﻓــﻲ ﻣــﺻر ‪ ،‬ﻓطﺎﻟــب اﻟﺧــدﯾوي ﺑﺎﻻﻋﺗــذار ﻋﻣــﺎ ﺑــدر ﻣﻧــﻪ ؛ ﻟﻛــن اﻟﺧــدﯾوي ﻟــم ﯾﺄﺑــﻪ‬
‫ﻟﻬــذا اﻷﻣ ــر وﻟ ــم ﯾﻘ ــدم أي اﻋﺗ ــذار ‪ ،‬ﻓــﻲ ﻫ ــذا اﻟوﻗ ــت ﻗ ــﺎم رﺋ ــﯾس اﻟــو ازرة آﻧ ــذاك رﯾ ــﺎض ﺑﺎﺷ ــﺎ ﺑطﻠ ــب‬
‫اﻻﻋﺗــذار ﻣــن )اﻟﻠــورد ﻛروﻣــر( وأرﺳــل ﺑرﻗﯾــﺔ إﻟــﻰ اﻟﻘﺎﺋــد اﻹﻧﺟﻠﯾــزي ﻟﻠﺟــﯾش ﯾﺣﻣــد ﻟــﻪ ﻧظــﺎم اﻟﺟــﯾش ‪،‬‬
‫ﻓــﺄﻧﻛر ﺷــوﻗﻲ ﻋﻠــﻰ رﯾــﺎض ﺑﺎﺷــﺎ ﺗﻌﻠﻘــﻪ ﺑــﺎﻹﻧﺟﻠﯾز ورﻛوﻧــﻪ ﻟﻬــم ‪ ،‬ﻓﻬﺟــﺎﻩ ﻓــﻲ ﻗــﺻﯾدة ﯾﻌﺗﺑرﻫــﺎ اﻟــﺑﻌض‬
‫أﻧﻬﺎ ﺟﺎءت ﻣن ﺗﻌﺻﺑﻪ ﻟوطﻧﻪ ودﻓﺎﻋﻪ ﻋن اﻟﺧدﯾوي ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ﻓﯾﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـك ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎﻟﻣﻼم‬
‫َ‬ ‫ُِ‬
‫ﺑرﻏﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ أن أﻧﺎﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺳﺎﺑﻘﯾن ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟ ِﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرِام‬
‫َ‬ ‫ﻛﺑﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٧‬‬


‫)‪ (٢‬ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟﻌﺻر اﻟﺣدﯾث ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬ص‪. ١٧‬‬

‫‪‬‬
‫ِ ِ‬
‫ـف واﻟ َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻼم‬ ‫ِإذا ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗَ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ِﻟﻠﻘَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫اﻟﻣواﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ‬
‫ﻓَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـول أَﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼً‬
‫ـﺻﺎﺋﺑﻧﺎ ِ‬
‫اﻟﻌظـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺎم‬ ‫ـﯾف إِﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫أُﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـت َﺧطﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ﻻ َﺧطﯾﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً‬
‫ﻓﻛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـت َ ُ‬
‫َﺧطَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـك ِﻣﻧـ ـ ـ ــﻪُ ﻟَـ ـ ـ ــو أَﺣ َﺳـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺳت داﻣـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫وﺟر ُﺣـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِِ ِ ِ‬ ‫ُِ‬
‫َُ‬ ‫ـت ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻻﺣﺗﻼل َوﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻩُ‬
‫ﻟﻬﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻟــم ﯾﻘــف ﺷــوﻗﻲ ﻋﻧــد ﻫــذا اﻟﺣــد ﻓــﻲ ﺗﺣدﯾــﻪ ﻟــﺑﻌض اﻟﺷﺧــﺻﯾﺎت اﻟﺗــﻲ ﺳــﺎﻧدت اﻹﻧﺟﻠﯾــز وﻟــو‬
‫ﺑﺎﻟﻛﻠﻣ ــﺔ ‪ ،‬ﻓﻬ ــﺎ ﻫ ــو ﺷ ــوﻗﻲ ﯾطﻠ ــق ﻟﻘﻠﻣ ــﻪ اﻟﻌﻧ ــﺎن ﻓ ــﻲ ﻗ ــﺻﯾدة وداع )اﻟﻠ ــورد ﻛروﻣ ــر( ﺳ ــﻧﺔ ‪ ١٩٠٧‬م‬
‫اﻟﻣﻌﺗﻣد اﻟﺑرﯾطﺎﻧﻲ ﻓﻲ ﻣﺻر ‪ ،‬ﯾﻧﺗﻘدﻩ ﻓﯾﻬﺎ وﯾذﻛر ﻣﺳﺎوﺋﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫اﻟﻌﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎءُ َرﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻼ‬ ‫ﻓﻛﺄَﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـت ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـك اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداءُ َ‬ ‫ََ‬ ‫ـﺷﻬدت‬
‫ـﺑﻼد ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱠ َ‬ ‫رﺣﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ﻟَ ّﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ َ‬
‫ـف واﻟ َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻼم‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِإذا ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗَ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ِﻟﻠﻘَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫اﻟﻣواﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـك ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ‬ ‫ﻓَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـول أَﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼً‬

‫ـوداع ِإﻫﺎَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً‬


‫)‪(٢‬‬
‫ـﺻﯾب َﻣﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻼ‬
‫ُ‬ ‫ـرك ﻻ ﯾُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫ﻟﻌﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ‬
‫َدب َ َ‬
‫أَ ٌ‬ ‫ـوم اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﻌﺗﻧﺎ َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫أَو َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫وﻟــم ﯾﻘــف ﺷــوﻗﻲ ﻋﻧــد ﻫــذا اﻟﺣــد ﻓــﻲ ﺗﺣدﯾــﻪ ﻟرﻣــوز اﻻﺣــﺗﻼل ‪ ،‬ﺑــل وﺻــف ﺑﻌــض ﻣــن ﺣــﺿروا‬
‫ﻫذا اﻻﺣﺗﻔﺎل ﺑﺎﻟﺟﺑن ؛ ﻷﻧﻬم ﻟم ﯾداﻓﻌوا ﻋن ﻣﺻر وﺣﻛﺎﻣﻬﺎ ﻋﻧدﻣﺎ أﺳـﺎء ﻛروﻣـر ﻓـﻲ ﺣﻘﻬﻣـﺎ ‪ ،‬وﻓـﻲ‬
‫اﻟﺑﯾﺗﯾن اﻵﺗﯾن ﯾﺳﺗﻧﻛر ﺷوﻗﻲ ﻋﻠﻰ اﻟﺳﻠطﺎن ﺣﺳﯾن ﻛﺎﻣـل وﻫـو ﻣـن اﻷﺳـرة اﻟﻌﻠوﯾـﺔ ‪ ،‬ﺻـﻣﺗﻪ ودﻓﺎﻋـﻪ‬
‫ﻋن ﺑﻠدﻩ وأﺟدادﻩ ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـﺻدر اﻷَﻋﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َﺗطﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻼ‬
‫َوُﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱠ ُ‬
‫ـﻬد اﻟﺣـ ـ ـ ـ ــﺳﯾن ﻋﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ﻟَﻌـ ـ ـ ـ ــن أُﺻـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـوﻟﻪ‬ ‫َ‬ ‫َﺷـ ـ ـ ـ ـ ِ َ ُ َ ُ َ‬
‫)‪(٣‬‬
‫َواﻟ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ــرءُ ِإن َﯾﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـﺑن َﯾ ِﻌـ ـ ـ ـ ـ ــش َﻣـ ـ ـ ـ ـ ــرذوﻻ‬ ‫ـﺑن أَ َﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل و َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــطﱠ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدر ِ‬
‫ﯾﻬﻣﺎ‬ ‫ُﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫َ‬ ‫َ‬

‫ﻣ ــرت أﺣـ ــداث ﺟـ ــﺳﺎم ﻋﻠـ ــﻰ ﻣ ــﺻر إﺑـ ــﺎن ﺳـ ــﯾطرة اﻹﻧﺟﻠﯾـ ــز ﻋﻠﯾﻬ ــﺎ ‪ ،‬وﻻ ﯾﻧـ ــﺳﻰ اﻟﺗـ ــﺎرﯾﺦ ﺣﺎدﺛـ ــﺔ‬
‫)‪(٤‬‬
‫اﻷﻟﯾﻣــﺔ ‪ ،‬اﻟﺗــﻲ ظﻬــر ﻓﯾﻬــﺎ ﺑــﺷﺎﻋﺔ اﻟﻣﺣﺗــل وﺑطــﺷﻪ ‪ ،‬ﻓﻘــﺎم ﺑــﺻﻠب ﻋــدد ﻣــن أﻫ ـل اﻟﻘرﯾــﺔ‬ ‫دﻧــﺷواي‬
‫وﺳﺟن آﺧرﯾن وﺗﻌذﯾﺑﻬم ‪ ،‬ﻛﺗب ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ذﻛرى اﻟﺣﺎدﺛﺔ أﺑﯾﺎﺗًﺎ ﻣن اﻟﺷﻌر ﯾﻘول ﻓﯾﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـﺎم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ذﻫ َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ُﻧس ُرﺑوﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك اﻷَّﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ـﻼم‬
‫اي َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ُرﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎك َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ دﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷو َ‬
‫ـﺎم‬ ‫ـﺷﻣل اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ ِ‬‫ـﺎت ﻟِﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫ﺷـ ـ ـ ـ ــﻬداء ﺣﻛ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺷﺗﯾت ﻧظـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َﻫﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﺗﻔرﻗـ ـ ـ ـ ـ ـوا‬
‫ـﺑﻼد ََ ﱠ‬ ‫ُ َ ُ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٠٣‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٤٩٥‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪ . ٤٩٥‬ﻗﺻد اﻟﺳﻠطﺎن ﺣﺳﯾن ﻛﺎﻣل ‪ ،‬واﻷﻋﻣﻰ ‪ :‬اﻟﺷﯾﺦ ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ﺳﻠﻣﺎن ‪.‬‬
‫)‪ (٤‬دﻧــﺷواي إﺣــدى ﻗــرى ﻣرﻛــز اﻟــﺷﻬداء اﻟﺗــﺎﺑﻊ ﻟﻣﺣﺎﻓظــﺔ اﻟﻣﻧوﻓﯾــﺔ ﻓــﻲ ﺟﻣﻬورﯾــﺔ ﻣــﺻر اﻟﻌرﺑﯾــﺔ‪ ،‬وﯾﺣــدﻫﺎ ﻗــرى أﺑــو‬
‫ﻛﻠس ٕواﺑﺷﺎدي ودﻧﺎﺻور وﻛﻔر دﻧﺷواي‪ ،‬وﻫﻲ اﻟﻘرﯾﺔ اﻟﺗﻲ ﻛﺎﻧت ﻣﺳرًﺣﺎ ﻷﺣداث ﺣﺎدﺛﺔ دﻧﺷواي‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﺣﻲ ﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫َﺷ ـ ـ ـ ـ ــﻌﺑﺎً ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـوادي اﻟﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ــل ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺎم‬
‫ـﯾس َﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫وروﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫اي َ َ ﱢ‬
‫ـﺎﺋم دﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷو َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻫــذﻩ اﻟﻘــﺻﯾدة ﻛﺗﺑﻬــﺎ ﺷــوﻗﻲ ﺑﻌــد ﻋــﺎم ﻣــن ﺣﺎدﺛــﺔ دﻧــﺷواي ‪ ،‬ﻣﻣــﺎ أﺛــﺎر ﺣﻔﯾظــﺔ ﺑﻌــض اﻟﻧﻘــﺎد‬
‫ﻋﻠﻰ ﺷوﻗﻲ ؛ ﻷﻧﻪ ﻟم ﯾﻛﺗب اﻟﻘﺻﯾدة إﺑﺎن اﻟﺛورة اﻟﺗﻲ ﻣﻸت ﻣـﺻر ﺑﻌـد ﻫـذﻩ اﻟﺣﺎدﺛـﺔ ‪ ،‬ﯾﻘـول ﺷـوﻗﻲ‬
‫ﺿﯾف ‪ " :‬وﻣﻊ ذﻟك ﻟـم ﯾـﺳﺗﺟب اﻟـﺷﺎﻋر ﻟﻛـل ﻫـذﻩ اﻟﺛـورة وﻣـﺎ اﻧطـوى ﻓﯾﻬـﺎ ﻣـن ﻏـﺿب وﺣﻘـد وﻏـﯾظ‬
‫إﻻ ﺑﻌد ﻣرور ﻋﺎم ﻋﻠﻰ اﻟﺣﺎدث ‪ ،‬وﻟﯾس ﻣن رﯾب ﻓـﻲ أن ﺣـﺎدث دﻧـﺷواي أﻓظـﻊ وأﺑـﺷﻊ ﻣـن ﺧطـﺎب‬
‫)ﻛروﻣ ــر( وﺗﻌرﺿ ــﻪ ﻹﺳ ــﻣﺎﻋﯾل وأﺳـ ـرﺗﻪ ‪ ،‬وﻟﻛ ــن ﻋﻧ ــد ﻣ ــن ؟ ﻋﻧ ــد اﻟ ــﺷﻌب ‪ ،‬وﻟ ــم ﯾﻛ ــن ﺷ ــوﻗﻲ ﻣ ــن‬
‫)‪(٢‬‬
‫‪ .‬ﻧرى ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ﻓﻲ ﻛﺗﺎﺑـﻪ ﯾﻠـوم ﻋﻠـﻰ أﺣﻣـد ﺷـوﻗﻲ أﻧـﻪ اﻟﺗﺟـﺄ‬ ‫اﻟﺷﻌب‪ ،‬ﻓﻘد ﻧﺷﺄ ﺑﺑﺎب اﻟﻘﺻر "‬
‫إﻟﻰ اﻟﻘـﺻر وﻧـﺳﻲ ﻫﻣـوم ﺷـﻌﺑﻪ ‪ ،‬وأﺻـﺑﺢ ﻣﺗﺣـدﺛﺎً ﺑﻠـﺳﺎن اﻟﻘـﺻر ﯾﻔﻌـل ﻣـﺎ ﯾرﯾـدﻩ اﻟﺧـدﯾوي دون ﺗـﺄﺛر‬
‫ﯾذﻛر ﺑﻣﺎ ﯾﻌﺎﻧﯾﻪ اﻟﺷﻌب اﻟﻣﺻري وﻗﺗذاك ‪.‬‬
‫ﻓــﻲ ﻋــﺎم ‪ ١٩١٤‬م اﻧــدﻟﻌت اﻟﺣــرب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾــﺔ اﻷوﻟــﻰ وظﻬــررت وﯾﻼﺗﻬــﺎ ‪ ،‬اﻷﻣــر اﻟــذي أﺛــر‬
‫ﻋﻠــﻰ اﻟﻌــﺎﻟم ﺑﺄﺳ ـرﻩ ‪ ،‬وﻣﻧﻬــﺎ ﻣــﺻر ﺑﻠــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﺗﻣﻛﻧــت إﻧﺟﻠﺗ ـ ار ﻣــن ﺑــﺳط ﺳــﯾطرﺗﻬﺎ اﻟﻛﺎﻣﻠــﺔ ﻋﻠــﻰ‬
‫ﻣــﺻر ‪ ،‬وﻛــﺎن اﻟﺧــدﯾوي ﻋﺑــﺎس – اﻟﻣﻌــروف ﺑﻌداﺋــﻪ ﻟﻺﻧﺟﻠﯾــز ‪ -‬ﻏﺎﺋﺑــﺎً ﻋــن ﻣــﺻر ﺑﺗرﻛﯾــﺎ ‪ ،‬ﻓ ـرﻓض‬
‫اﻹﻧﺟﻠﯾــز ﻋودﺗــﻪ إﻟــﻰ ﻣــﺻر ‪ ،‬وﻗــﺿوا ﺑﻌزﻟــﻪ ﻣــن ﻣﻧــﺻﺑﻪ ‪ ،‬وﺗﻌﯾــﯾن ﺣــﺳﯾن ﻛﺎﻣــل ‪ -‬اﻟــذي ﻋ ــرف‬
‫ﺑوﻻﺋــﻪ ﻟﻬــم ‪ -‬ﺑــدﻻً ﻣﻧــﻪ ﻋﻠــﻰ ﻋــرش ﻣــﺻر ‪ .‬أﺧــذ اﻟﻣﺣﺗﻠــون ﺑﺗﻐﯾﯾ ـرات ﻛﺑﯾ ـرة ﻓــﻲ اﻟﻘــﺻر اﻟﺣــﺎﻛم‬
‫ﺑﻣ ــﺻر ‪ ،‬وﻣ ــن ﻫ ــؤﻻء ﺷ ــوﻗﻲ ﻟﻣﻛﺎﻧﺗ ــﻪ اﻟﻔﻛرﯾ ــﺔ واﻟ ــﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ‪ ،‬وﺣﺑ ــﻪ اﻟ ــﺷدﯾد ﻟﻠﻌﻬ ــد اﻟﻘ ــدﯾم وﻟﻠﺧ ــدﯾوي‬
‫ـﻧس اﻟــﺳﻠطﺎن ﺣــﺳﯾن ﻣــﺎ ﻛﺗﺑــﻪ ﻋﻧــﻪ ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ وداع اﻟﻠــورد ﻛروﻣــر ‪ ،‬ﻓﻌﻣــل‬
‫ﻋﺑــﺎس اﻟﺛــﺎﻧﻲ ‪ ،‬وﻟــم ﯾـ َ‬
‫ﻋﻠﻰ ﻧﻔﯾﻪ ﻣن اﻟﺑﻼد وذﻟك ﺑﺎﻟﺗﻧﺳﯾق ﻣﻊ اﻹﻧﺟﻠﯾز‪.‬‬
‫ﻣﻧﻔﻰ ﻟﻪ وﻟﻌﺎﺋﻠﺗﻪ ‪ ،‬رﻛـب اﻟﺑﺣـر ﻣﻐـﺎد اًر وطﻧـﻪ اﻟـذي أﺣﺑـﻪ وﻛـﺎن ذﻟـك‬
‫اﺧﺗﺎر ﺷوﻗﻲ اﻷﻧدﻟس ً‬
‫)‪(٣‬‬
‫ﻓــﻲ اﻟﺧــﺎﻣس ﻣــن أﻏــﺳطس ﻋــﺎم ‪ ١٩١٥‬م ‪ ،‬ﻏــﺎدر وﻗﻠﺑــﻪ ﯾﻌﺗــﺻر أﻟﻣــﺎً ‪ ،‬ﻧــرى ﻫــذا اﻷﻟـم واﺿــﺣﺎً‬
‫ﻋﻠﯾ ــﻪ ﻋﻧـ ــدﻣﺎ ﯾﺧﺎطـ ــب اﻟـ ــﺳﻔﯾﻧﺔ اﻟﺗـ ــﻲ ﺗﺣﻣﻠـ ــﻪ ﻟﻠﻣﻧﻔـ ــﻰ ؛ ﻓﯾﻘـ ــول ‪ " :‬ﻓﻘﻠـ ــت ‪ :‬ﺳـ ــﯾري ﻋوذﺗـ ــك ﺑودﯾﻌـ ــﺔ‬
‫اﻟﺗ ــﺎﺑوت‪ ،‬وﺑ ــﺻﺎﺣب اﻟﺣ ــوت ‪ ،‬وﺑ ــﺎﻟﺣﻲ اﻟ ــذي ﻻ ﯾﻣ ــوت ؛ وأﺳ ــري ﯾ ــﺎ ﺑﻧ ــﺔ اﻟ ــﯾم ‪ ،‬زﻣﺎﻣ ــك اﻟ ــروح ‪،‬‬
‫ورﺑﺎﻧــك ﻧــوح ‪ ،‬ﻓﻛــم ﻋﻠﯾــك ﻣــن ﻣﻧﻛــوب وﻣﺟــروح ‪ ،‬إن ﻟﻠﻧﻔــﻲ ﻟروﻋــﺔ ‪ٕ ،‬وان ﻟﻠﻧــﺄي ﻟﻠوﻋــﺔ ‪ ،‬وﻗــد ﺟــرت‬
‫أﺣﻛــﺎم اﻟﻘــﺿﺎء ‪ ،‬ﺑــﺄن ﻧﻌﺑــر ﻫــذا اﻟﻣــﺎء ؛ ﺣــﯾن اﻟــﺷر ﻣــﺿطرم ‪ ،‬واﻟﯾــﺄس ﻣﺣﺗــدم ‪ ،‬واﻟﻌــدو ﻣﻧــﺗﻘم ‪،‬‬
‫واﻟﺧﺻم ﻣﺣـﺗﻛم ‪ ،‬وﺣـﯾن اﻟـﺷﺎﻣت ﺟـذﻻن ﻣﺑﺗـﺳم ‪ ،‬ﯾﻬـ أز ﺑﺎﻟـدﻣﻊ ٕوان ﻟـم ﯾﻧـﺳﺟم ‪ ،‬ﻧﻔﺎﻧـﺎ ﺣﻛـﺎم ﻋﺟـم ‪،‬‬
‫أﻋ ـوان اﻟﻌــدوان واﻟظﻠــم ‪ ،‬ﺧﻠﻔﻧــﺎﻫم ﯾﻔرﺣــون ﺑــذﻫب اﻟﻠﺟــم ‪ ،‬وﯾﻣرﺣــون ﻓــﻲ أرﺳــﺎن ﯾــﺳﻣوﻧﻬﺎ اﻟﺣﻛــم ‪.‬‬
‫ﺿرﺑوﻧﺎ ﺑﺳﯾف ﻟم ﯾطﺑﻌوﻩ ‪ ،‬وﻟم ﯾﻣﻠﻛوا أن ﯾرﻓﻌوﻩ أو ﯾﺿﻌوﻩ‪ ،‬ﺳﺎﻣﺣﻬم ﻓـﻲ ﺣﻘـوق اﻷﻓـراد‪ ،‬وﺳـﺎﻣﺣوﻩ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٧٩‬‬


‫)‪ (٢‬ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟﻌﺻر اﻟﺣدﯾث ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬ص‪. ٢٠‬‬
‫)‪ (٣‬ﻋﺷرون ﻣن ﺷﻌراء اﻟﻣﻧﺎﻓﻲ واﻟﺳﺟون ‪ :‬أﺣﻣد ﺳوﯾﻠم ‪ ،‬دار اﻟطﻼﺋﻊ ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪٢٠١١‬م ‪ ،‬ط‪ ، ١‬ص‪. ٤٣‬‬

‫‪‬‬
‫ـﺳﺗﺢ اﻟﺟــﻼد ")‪ .(١‬ﯾــرى اﻟﻣﺗﺄﻣــل ﻟﻠــﻧص اﻟــﺳﺎﺑق اﻟﻠوﻋــﺔ‬
‫ﻓــﻲ ﺣﻘــوق اﻟ ـﺑﻼد‪ ،‬وﻣــﺎ ذﻧــب اﻟــﺳﯾف إذا ﻟــم ﯾـ ِ‬
‫اﻟﻌظﯾﻣﺔ وﻣ اررة اﻟﻔراق اﻟﺗﻲ ﺳﯾطرت ﻋﻠﻰ ﺷوﻗﻲ وﻗت ﺧروﺟﻪ ﻣن ﺷـواطﺊ ﺑورﺳـﻌﯾد ﻋﻧـد ﺑداﯾـﺔ ﻗﻧـﺎة‬
‫اﻟﺳوﯾس‪ ،‬ﻧﻼﺣظ اﻧﻛﺳﺎرﻩ ‪ ،‬وﺻدق ﻣـﺷﺎﻋرﻩ ‪ ،‬وﺣـق ﻟـﻪ ذﻟـك ‪ ،‬ﻓﻬـل ﯾـﺳﺗطﯾﻊ اﻹﻧـﺳﺎن ﺗﺣﻣـل اﻟﻬﺟـرة‬
‫اﻟﻘﺻرﯾﺔ اﻟﺗﻲ ﯾﻔرﺿﻬﺎ ﻋﻠﯾﻪ اﻟﻣﺣﺗل اﻟﻐﺎﺻب ؟ ﺑﺗﻠك اﻟﻛﻠﻣـﺎت ﻋﺑـر ﺷـوﻗﻲ ﻋﻣـﺎ ﯾﺟـول ﻓـﻲ وﺟداﻧـﻪ‪،‬‬
‫ودوﻧﻪ ﻓﻲ ﻛﺗﺎﺑﻪ أﺳواق اﻟذﻫب ﺗﺣت ﻋﻧوان ) ﻗﻧﺎة اﻟﺳوﯾس ( ‪.‬‬
‫أﻟﻘــت ﺑــﻪ اﻟــﺳﻔﯾﻧﺔ ﻋﻠــﻰ ﺷ ـواطﺊ ﻣدﯾﻧــﺔ )ﺑرﺷــﻠوﻧﺔ( ﻓــﻲ أﺳــﺑﺎﻧﯾﺎ ‪ ،‬ﻫــذﻩ اﻟﻣدﯾﻧــﺔ اﻟﺗــﻲ اﺧﺗﺎرﻫــﺎ‬
‫ﻻرﺗﺑﺎطﻬــﺎ ﺑﺗــﺎرﯾﺦ أﻣﺗﻧــﺎ اﻹﺳــﻼﻣﯾﺔ واﻟﻌرﺑﯾــﺔ ‪ " ،‬أﻗــﺎم ﻓــﻲ ﺿــﺎﺣﯾﺔ ﻣــن ﺿ ـواﺣﻲ )ﺑرﺷــﻠوﻧﺔ( ‪ ،‬ﺗــدﻋﻰ‬
‫)ﻓﻠﻔـ ــدﯾ ار( وﺗرﺗﻔـ ــﻊ ﻛﺛﯾ ـ ـ اًر ﻋـ ــن ﺳـ ــطﺢ اﻟﺑﺣـ ــر‪ ،‬ﻓﯾﻣـ ــﺎ ﺗﺣـ ــﯾط ﺑﻬـ ــﺎ ﻏﺎﺑـ ــﺎت اﻟـ ــﺻﻧوﺑر وﻣـ ــﺷﺎﻫد اﻟطﺑﯾﻌـ ــﺔ‬
‫"‪ .‬أﻋﺟـ ــب ﺷـ ــوﻗﻲ ﺑﻬـ ــذا اﻟﺟﻣـ ــﺎل ؛ ﻟﻛـ ــن اﻟﻐرﺑـ ــﺔ ﻛﺎﻧـ ــت ﺗﻌﻛـ ــر ﻋﻠﯾـ ــﻪ اﻹﺣـ ــﺳﺎس ﺑﺟﻣـ ــﺎل‬ ‫)‪(٢‬‬
‫اﻷ ﱠﺧـ ــﺎذة‬
‫اﻟطﺑﯾﻌـﺔ‪ ،‬ﻧــرى ذﻟـك ﻓــﻲ ﺷـﻌرﻩ ﻋﻧــدﻣﺎ ﯾـﺳﻣﻊ ﺻــوت اﻟﺑـواﺧر ﺗﻣــر ﺑﺟﺎﻧـب اﻟــﺿﺎﺣﯾﺔ اﻟﺗـﻲ ﻛــﺎن ﯾﻘطــن‬
‫ﻓﯾﻬــﺎ ؛ ﻓﺗﺣــرك ﺑداﺧﻠــﻪ اﻟﺣﻧــﯾن إﻟــﻰ اﻟــوطن واﻟــﺷﻌور ﺑﺎﻟﻐرﺑــﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﺧﺎطــب اﻟــﺳﻔﯾﻧﺔ ﺑــﺄن ﺗ ـرأف ﺑﺣﺎﻟــﻪ‬
‫وﺗﺣﻣﻠﻪ ﻣﻌﻬﺎ إﻟﻰ وطﻧﻪ ‪ ،‬ﻓﻬو ﻋﻠﻰ اﺳﺗﻌداد أن ﯾﺟﻌل ﻣن ﻧﻔﺳﻪ وﻗوداً ﻟﻬﺎ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾوﺿـﺢ ذﻟـك ﻓـﻲ‬
‫ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬

‫َول اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل أَو َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوت َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد َﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬
‫ـرس‬ ‫َ‬ ‫أﱠ َ‬ ‫ـﺳﺗطﺎر ِإذا اﻟَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ُ‬
‫اﺧر َرﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬ ‫ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٌ‬
‫ـﺎﻋﻬن ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﻧﻘس‬ ‫ـرن ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ﱠ‬ ‫ﱠ‬ ‫ـﺿﻠوِع ﻟِﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬ ‫ار ِﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ُﻛﻠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺛُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺳﻔن ﻓَط ـ ـ ـ ـ ـ ُـن‬ ‫ـب ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ِ‬
‫ﺑﻣﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﻊ و َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺑس‬ ‫ـﯾم ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﻣوﻟَﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َ‬ ‫ـوك َﺑﺧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل‬ ‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑ َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ‬
‫ـﻼل ِﻟﻠطَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــن ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ِﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻧ ِ‬
‫س‬ ‫ُح َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ام َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺑﻼﺑِﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدو‬ ‫أَﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ٌ‬
‫ـث ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـذاﻫب ِرﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـس‬ ‫ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺧﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ـق ِﺑﺎﻷَﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل ِ ّإﻻ‬ ‫ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل ٍ‬
‫دار أَ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫َ‬
‫ِِ‬
‫ﺑﻬﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻣوِع ﺳ ـ ـ ـ ـ ــﯾري َوأَرﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫وﻗﻠﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـراعٌ‬
‫َﻧﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ ِﻣر َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل َ َ‬
‫وﻣﻛـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َوِ َ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـس‬ ‫ك َﯾـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﺛَﻐـ ـ ـ ـ ـ ِـر َﺑـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﯾن َرﻣـ ـ ـ ـ ــل َ َ‬ ‫وﻣﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ار‬
‫ـﺎر َ َ‬
‫اﺟﻌﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َوﺟﻬَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك اﻟﻔَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫وﻟﻌــل أﺻــدق اﻷﺑﯾــﺎت اﻟﺗــﻲ أﻧــﺷﺄﻫﺎ ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﺣﺑــﻪ ﻟﻠــوطن ﻣــﺎ ﻧظﻣــﻪ ﻓــﻲ ﻗــﺻﯾدﺗﻪ اﻟﺗــﻲ‬
‫ﻋﺎرض ﻓﯾﻬﺎ اﻟﺑﺣﺗري ‪ ،‬ﺣﯾـث ﻧـراﻩ ﯾﻔـﺿل اﻟـوطن ﻋـن ﺟﻧـﺔ اﻟﺧﻠـد وذﻟـك ﻋﻠـﻰ ﺳـﺑﯾل اﻟﻣﺟـﺎز ؛ ﻟﯾﺑـﯾن‬
‫ﻣدى ﺗﻌﻠﻘﻪ ﺑوطﻧﻪ ‪ ،‬وﻓﻲ ذﻟك ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬

‫)‪ (١‬أﺳواق اﻟذﻫب ‪ :‬أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﻬﻼل ‪ ،‬ﻣﺻر ‪١٩٣٢‬م ‪ ،‬ص ‪. ٢٨‬‬
‫)‪ (٢‬أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟوطﻧﯾﺔ واﻟﻣﺳرح واﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ :‬ﻓوزي ﻋطوي ‪ ،‬ص‪. ٢٣‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬
‫اﻟﺧﻠـ ـ ـ ـ ـ ِـد َﻧﻔـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬
‫ـﺎز َﻋﺗﻧﻲ ِإﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ ُ‬
‫ﻧـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﻐﻠت ِ ُ ِ‬
‫ﺑﺎﻟﺧﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬
‫َوطَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ــو ُ‬
‫ﺗﻔــرغ ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻣﻧﻔ ــﺎﻩ إﻟــﻰ ﻧﻔ ــﺳﻪ ‪ ،‬ﺗﺟــرد ﻣ ــن ﻗﯾــود ارﺗﺑﺎط ــﻪ ﺑﺎﻟﻘــﺻر ‪ ،‬ﻓﺄﺧ ــذ ﯾﻘـ ـ أر اﻷدب‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ ‪ ،‬وﯾطﻠﻊ ﻋﻠﻰ آﺛﺎر ﺷﻌراﺋﻪ ﻣن أﻣﺛﺎل ‪ :‬اﻟﺑﺣﺗـري ‪ ،‬واﺑـن زﯾـدون ‪ ،‬وﻏﯾـرﻫم اﻟﻛﺛﯾـر‪ ،‬ﻓﻧﺟـد ﻫـذا‬
‫اﻟﺗــﺄﺛر واﺿــﺣًﺎ ﻓــﻲ ﻣﻌﺎرﺿــﺎﺗﻪ ﻟﻬــم ‪ ،‬ﺣﯾــث ﻋــﺎرض اﻟﺑﺣﺗــري ﻓــﻲ ﺳــﯾﻧﯾﺗﻪ ﺑــﺳﯾﻧﯾﺔ أﺧــرى ﺗﺣﻣــل أروع‬
‫آﯾﺎت اﻟﺣب واﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟوطن ‪ ،‬واﻟﺗﻲ ﻣطﻠﻌﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ِ‬ ‫ُاذ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ار ﻟِ ـ ـ ـ ـ ـ‬ ‫ـﺎر َواﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل ﯾُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬ ‫ِاﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺎم أُﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬
‫ـﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺑﺎ َوأَّﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫اﻟﻧﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺗﻼف َ‬
‫َ‬
‫وﻋ ــﺎرض اﺑ ــن زﯾ ــدون ﻓ ــﻲ ﻧوﻧﯾﺗ ــﻪ ﺑﻧوﻧﯾ ــﺔ ﻋﺑ ــر ﻓﯾﻬ ــﺎ ﻋ ــن ﺷ ــوﻗﻪ اﻟ ــﺷدﯾد ﻟوطﻧ ــﻪ ‪ ،‬وﺷ ــﻌورﻩ‬
‫ﺑﺎﻷﺳﻰ ﻟﻣﺎ ﯾﺟري ﻋﻠﻰ ﺛرى وطﻧﻪ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ﻓﻲ ﻣطﻠﻌﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـك أَم َﻧﺄﺳـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻟِوادﯾﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َﻧـ ـ ـ ـ ــﺷﺟﻰ ﻟِوادﯾـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺢ أَﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎﻩٌ َﻋوادﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎﺋﺢ اﻟطَﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻣﻛث ﺷوﻗﻲ ﻓـﻲ ﻣﻧﻔـﺎﻩ ﺑﺎﻷﻧـدﻟس) أﺳـﺑﺎﻧﯾﺎ ( ﺧﻣـس ﺳـﻧوات أﺧـذ ﯾﺗﻧﻘـل ﺧﻼﻟﻬـﺎ ﻓـﻲ ﻫـذا اﻟﺑﻠـد‬
‫اﻟـذي ﯾﺣﻣــل راﺋﺣـﺔ ﻣــن ذﻛــرى ﻗﺎﺳـﯾﺔ ﻋﻠــﻰ ﻛــل ﻣـﺳﻠم وﻋرﺑــﻲ ‪ ،‬ﻛﯾـف ﻻ وﻫــﻲ اﻟﺟﻧــﺔ اﻟﺗـﻲ ﻓــرط ﻓﯾﻬــﺎ‬
‫اﻟﻣﺳﻠﻣون ؟ ﻫذﻩ اﻷرض اﻟﺗﻲ ﺗرﻛت أﺛـ اًر ﻋﻣﯾﻘـﺎً ﻓـﻲ ﻧﻔوﺳـﻧﺎ إﻟـﻰ ﯾوﻣﻧـﺎ اﻟﺣﺎﺿـر ‪ ،‬ﻏﯾـرت ﻫـذﻩ اﻟﻔﺗـرة‬
‫ﻣن ﺣﯾﺎﺗﻪ ﻛﺛﯾ اًر ‪ ،‬ﻓﻔﯾﻬﺎ ﻋـرف اﻷﻟـم واﻟﺣـﺳرة ﻋﻠـﻰ ﻓﻘـدان وطﻧـﻪ ؛ ﻓﺗﺟﻣﻌـت ﻣﺟﻣوﻋـﺔ ﻣـن اﻵﻻم ﻓـﻲ‬
‫ﻗﻠـب اﻟـﺷﺎﻋر ‪ ،‬أﻟـم ﺗـرك اﻟـوطن وﻓ ارﻗـﻪ وﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟـﻪ ‪ ،‬وﺷـوﻗﻪ إﻟـﻰ ﻣﺟﺎﻟـﺳﺔ اﻷﺻـدﻗﺎء ‪ ،‬وأﻟـم اﻟﺣﺎﺟــﺔ‬
‫إﻟـﻰ اﻟﻣـﺎل اﻟــذي ﺗﻌـود ﻋﻠﯾــﻪ ﺷـوﻗﻲ ‪ ،‬ﻫـذﻩ اﻟﻌواﻣــل ﻓﺟـرت رﺑــﺔ اﻟـﺷﻌر ﻋﻧـدﻩ ؛ ﻓﺄﺧرﺟــت ﻟﻧـﺎ ﺷــﻌ اًر ﻻ‬
‫ﯾــﺿﺎﻫﻰ ‪ ،‬ﺣﯾــث اﻋﺗﺑــر ﺑﻌــض اﻟﻧﻘــﺎد أن ﻫــذﻩ اﻟﻔﺗ ـرة ﻗﻠﺑــت ﻧظ ـرة ﺷــوﻗﻲ أرﺳــﺎً ﻋﻠــﻰ ﻋﻘــب ‪ ،‬ﻓﺄﺻــﺑﺢ‬
‫ﺷﺎﻋر اﻟوطﻧﯾﺔ اﻷول ‪ ،‬واﻟﻣداﻓﻊ ﻋن اﻷﻣﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ واﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬وﻟﻧـﺎ ﻓـﻲ دﯾواﻧـﻪ اﻟﻛﺛﯾـر ﻣـن اﻟـدﻻﺋل‬
‫ﻋﻠﻰ ﻫذا ‪.‬‬
‫ﻛﺎﻧــت ﺑﻌــض اﻟﺟﻬــود ﺗﺑــذل ﻣــن أﺟــل ﻋــودة ﺷــوﻗﻲ ﻣــن اﻟﻣﻧﻔــﻰ ‪ ،‬ﻓﻛــﺎن ﻷﺣﻣ ـد زﻛــﻲ دور ﻓــﻲ‬
‫ﻋودة ﺻدﯾﻘﻪ ) ﺷوﻗﻲ ( وذﻟك ﻓﻲ ﻣﻌرض ﺣﺿورﻩ ﻟﻣﺄدﺑﺔ ﻏداء ﻓﻲ ﻗـﺻر ﻋﺎﺑـدﯾن أﻗﺎﻣﻬـﺎ اﻟـﺳﻠطﺎن‬
‫ﺣــﺳﯾن ﻛﺎﻣــل ‪ ،‬ﻋﻧــدﻣﺎ ﺳــﺄل اﻟــﺳﻠطﺎن ﻋــن ﺷــﺎﻋر ﺑﺎﺳــﺗطﺎﻋﺗﻪ ﻣﺟــﺎراة ﺷــﻌراء اﻹﻓ ـرﻧﺞ ‪ ،‬ﻓﻘــﺎل أﺣﻣــد‬
‫زﻛ ــﻲ ‪" :‬إن ﺷ ــوﻗﻲ ﻣﻣ ــن ﺗ ــزدان ﺑﻬ ــم اﻟ ــدول وﻟ ــو ﻛ ــﺎن ﻓ ــﻲ زﻣ ــن اﻟﺧﻠﻔ ــﺎء ﻟﺗﺧﺎطﻔﺗ ــﻪ دﻣ ــﺷق وﺑﻐ ــداد‬
‫وﻗرطﺑـﺔ‪ ،‬ﻟﻘـد أﻓــﺎض ﻋﻠـﻰ اﻟﻌروﺑــﺔ ﻣـن ﻧﻔﺛﺎﺗــﻪ وﻣـﻧﺢ اﻟـﺷﻌر واﻷدب ﻣــن ﻧﻔﺣﺎﺗـﻪ ﺣــﺳﻧﺎت ﺑﺎﻗﯾـﺔ وآﺛــﺎ ار‬
‫ﺧﺎﻟ ــدة ‪ .‬أﯾ ــﺻﺢ ﺑﻌ ــد ﻫ ــذا أن ﺗﺑﻘ ــﻰ ﻣ ــﺻر ﻣﺣروﻣ ــﺔ ﻣ ــن ﺑﻠﺑﻠﻬ ــﺎ اﻟﻐرﯾ ــد‪ ،‬وأن ﯾرﻓ ــرف ﻫ ــذا اﻟط ــﺎﺋر‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٦٨٠‬‬

‫‪‬‬
‫ﺑﺟﻧﺎﺣﯾﻪ ﻋﻠﻰ ﻗرطﺑﺔ وطﻠﯾطﻠﺔ ٕواﺷﺑﯾﻠﯾﺔ وﻏرﻧﺎطﺔ‪ ،‬ﺑﻌد أن ﺧرﺟـت ﻣﻧﻬـﺎ اﻟﻌروﺑـﺔ ﺧـروج اﻷرواح ﻣـن‬
‫اﻷﺑدان"‪ ،‬وﺑﻌدﻫﺎ طﻠب اﻟﺳﻠطﺎن ﻣن رﺋﯾس وزراﺋﻪ أن ﯾﻌﻣل ﻋﻠﻰ ﻋودة ﺷوﻗﻲ ﻣن اﻟﻣﻧﻔﻰ )‪.(١‬‬
‫ﻋﺎد ﺷوﻗﻲ إﻟﻰ ﻣﺻر ﺑﻌد اﻧﺗﻬﺎء اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾﺔ اﻷوﻟﻰ ﺑﻌـد ﺳـﻣﺎح اﻹﻧﺟﻠﯾـز ﻟـﻪ ﺑـﺎﻟﻌودة ‪،‬‬
‫ﻓﺄﺑﺣر ﻣن أﺳﺑﺎﻧﯾﺎ إﻟﻰ إﯾطﺎﻟﯾﺎ وﻣﻧﻬﺎ إﻟﻰ ﻣﺻر ‪ " ،‬وﻣﺎ إن ﺑﻠﻎ اﻟﻘـﺎﻫرة ﺣﺗـﻰ ﺧـرج اﻟـﺷﻌب اﻟﻣـﺻري‬
‫ﻋن ﺑﻛرة أﺑﯾﻪ ‪ ،‬ﯾﺳﺗﻘﺑﻠﻪ وﯾﺣﺗﻔﻲ ﺑﻪ ‪ ،‬وﯾروى أن اﻟﺟﻣوع ﺣﻣﻠﺗﻪ ﻋﻠـﻰ اﻷﻋﻧـﺎق ‪ ،‬واﻟـدﻣوع ﺗﻧﻬﻣـر ﻣـن‬
‫ﻋﯾﻧﯾــﻪ ؛ ﻓﻘــد اﻋﺗﺑ ـرﻩ ﺷــﻌﺑﻪ ﺑطــﻼً ﻣــن أﺑطﺎﻟــﻪ ‪ ،‬ﻻ ﯾﻬــﺎدن اﻻﺳــﺗﻌﻣﺎر ‪ ،‬وﻻ ﯾﺗواطــﺄ ﻣــﻊ اﻷﻋــداء ﻋﻠــﻰ‬
‫ﺣﻛ ــﺎم وطﻧ ــﻪ ‪ ،‬وﻻ ﻋﻠ ــﻰ أﺑﻧ ــﺎء ﺷ ــﻌﺑﻪ )‪ ."(٢‬ﯾﻌﺑ ــر ﺷ ــوﻗﻲ ﻋ ــن ﻟﺣظ ــﺔ وﺻ ــوﻟﻪ ﻟﻣ ــﺻر ﻣﺧﺎطﺑ ــﺎً ﻫ ــذا‬
‫اﻟوطن اﻟﻐﺎﻟﻲ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـﺷﺑﺎﺑﺎ‬ ‫ـت ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَّﻧﻲ ﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َﻟﻘﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـك َﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺄس‬ ‫َوﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َوطَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ َﻟﻘﯾﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اﻟﻣﺟﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺎ‬
‫ـﺗم ُ‬ ‫ِ ِ‬
‫َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ أُﻗﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل اﻟ َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـت دﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫ﻟﻛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـت َ ُ‬
‫َوﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو أَّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُدﻋﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(٣‬‬
‫اﻟﻣﺗﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِإذا ﻓُﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـك ﻗَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل اﻟﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫أُدﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر ِإﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺷﻬﺎدةَ َو َ‬
‫ـت اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ـت َوﺟﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫َ‬
‫ﻛﺎن اﺳﺗﻘﺑﺎل اﻟﺷﻌب ﻟﺷوﻗﻲ دﻻﻟﺔ ﻋﻠﻰ ﺣب اﻟﺟﻣﯾﻊ ﻟﻪ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن اﺳﺗﻘﺑﺎل اﻟﺟﻣـﺎﻫﯾر ﻟـﻪ ﻋﻠـﻰ‬
‫ﻣﺣطﺔ اﻟﻘطﺎر وﻓﻲ ﻣﻘدﻣﺗﻬم ﺣﺎﻓظ إﺑراﻫﯾم ‪ ،‬وﯾﺣﯾﯾﻪ ﺣﺎﻓظ ﻗﺎﺋﻼً ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد ُﻏرَﺑﺗِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ إِﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ أَوطﺎﻧِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬ ‫ﻓﺎﻟﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد ﻟﻠِﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِﻪ اﻟﱠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذي ﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َ ﱠ‬
‫ردﻩُ‬ ‫َ َ‬
‫ﻓﺗﻧظﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــروا آﯾﺎﺗِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َوﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱠ‬
‫ِ ِ )‪(٤‬‬
‫ـﺑﻠﻛم َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ أَﻏ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺎﻧﻪ‬ ‫ـﺎم ُﺑﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ ُ‬
‫ﻗَـ ـ ـ ـ ــد ﻗ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺳﻣﻌوا‬ ‫َ ََ‬
‫ﺑﻌــد ﻋودﺗــﻪ إﻟــﻰ ﻣــﺻر ﺗﻐﯾــرت ﺣﯾﺎﺗــﻪ ﻋﻣــﺎ ﻛﺎﻧــت ﻋﻠﯾــﻪ ﻗﺑــل ﻧﻔﯾــﻪ إﻟــﻰ إﺳــﺑﺎﻧﯾﺎ ‪ ،‬اﺑﺗﻌــد ﻋــن‬
‫ﺣﯾــﺎة اﻟﻘــﺻر وﻋﻛــف ﻋﻠــﻰ أدﺑــﻪ وﺷــﻌرﻩ ‪ ،‬ﻓﺗــﺄﺛر ﺑﻣــن ﺣوﻟــﻪ ‪ ،‬ﻓﻧﺟــدﻩ ﻻ ﯾﻧــﺳﻰ ﻫﻣــوم ﺷــﻌﺑﻪ ‪ ،‬ﯾﻌــﯾش‬
‫ﻣﻌﻪ ﻓﻲ ﻛل ﺻﻐﯾرة وﻛﺑﯾرة ‪ ،‬ﯾدون ﺑﻘﻠﺑﻪ وﺑﻠﺳﺎﻧﻪ ﻫـذﻩ اﻟﻬﻣـوم ‪ ،‬ﯾﺧﺎطـب وﯾﻌﺎﺗـب وﯾﻧـﺻﺢ ‪ ،‬ﻓﻬـﺎ ﻫـو‬
‫ﯾﻧﺎﺷد زﻋﻣﺎء اﻷﺣزاب ﻓﻲ ﻣﺻر ﺑﺎﻟوﺣدة وﺗـرك اﻟﺧﻼﻓـﺎت ﺟﺎﻧﺑـﺎً ‪ ،‬وﻣواﺟﻬـﺔ اﻟﻣﺣﺗـل ﺑﻛـل اﻟوﺳـﺎﺋل ‪،‬‬
‫ﻓﻣﺻر ﻣﺎ زاﻟت ﻣﺣﺗﻠﺔ واﻟﺳودان ﺣﺎﻟﻬﺎ ﯾرﺛﻰ ﻟﻪ ؛ ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫اﻟﻛﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرى َﻋﻼﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﺿﺟﺔُ ُ‬ ‫َو َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذي اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱠ‬ ‫ـﻧﻛم ِإﻻﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـف َﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ُ‬
‫اﻟﺧﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫إﻻم ُ‬ ‫َ‬
‫ِ‬

‫ـداوةَ َواﻟ ِﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺎﻣﺎ‬


‫ـدون اﻟ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َوﺗُﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺿﻛم ﻟِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٍ‬
‫ـﺑﻌض‬ ‫ـﯾم َﯾﻛﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد َﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ ُ‬ ‫َوﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ـﺻر ِاﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ََ ﱠ‬ ‫ِ‬
‫)‪(٥‬‬
‫ـﺳودان داﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ُ‬ ‫ـﺎل َوﻻ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬ ‫ـﺗﻘرت‬ ‫ـوز ﻻ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َوأَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟﻔَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫)‪ (١‬ﺑﺗﺻرف ‪ :‬اﻧظر ‪ :‬ﻋﺷرون ﻣن ﺷﻌراء اﻟﻣﻧﺎﻓﻲ واﻟﺳﺟون ‪ ،‬ص‪. ٥٠-٤٩‬‬


‫)‪ (٢‬أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟوطﻧﯾﺔ واﻟﻣﺳرح واﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ :‬ص‪. ٢٤‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ١٠٦-١٠٥‬‬
‫)‪ (٤‬ﻋﺷرون ﻣن ﺷﻌراء اﻟﻣﻧﺎﻓﻲ واﻟﺳﺟون ‪ :‬ص‪.٥١‬‬
‫)‪ (٥‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٥٦٢‬‬

‫‪‬‬
‫ﯾﺻف ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ﺣﯾﺎة ﺷـوﻗﻲ ﺑﻌـد ﻋودﺗـﻪ ﻣـن اﻟﻣﻧﻔـﻰ ‪ ،‬ﻓﯾﻘـول ‪ " :‬وﻣـن ﻫﻧـﺎ ﺗﺑـدأ اﻟـدورة‬
‫اﻟﺛﺎﻧﯾــﺔ ﻓــﻲ ﺣﯾﺎﺗــﻪ اﻷدﺑﯾــﺔ ‪ ،‬ﻓﺈﻧــﻪ ﻟــم ﯾﻌــد ﯾﻔﻛــر ﻓــﻲ اﻟﻘــﺻر وﻻ ﻓــﻲ وظﯾﻔﺗــﻪ ﻓﯾــﻪ ‪ ،‬ﻓﻘــد أﺻــﺑﺢ ﺣ ـ ار‬
‫طﻠﯾﻘﺎ‪ ،‬وﻫﯾﺄ ﻟﻪ ﺛراؤﻩ أن ﯾﻧﻌم إﻟـﻰ أﻗـﺻﻰ ﺣـد ﺑﻬـذﻩ اﻟﺣرﯾـﺔ‪ ،‬ﻓﺧﻠـص ﻟﻔﻧـﻪ وﻟـﺷﻌﺑﻪ وأﺧـذ ﯾﻐﻧﯾـﻪ أﻏـﺎﻧﻲ‬ ‫ً‬
‫)‪(١‬‬
‫وطﻧﯾــﺔ راﺋﻌــﺔ " ‪ .‬ﯾــذﻛر ﺿــﯾف ﻓــﻲ ﻣﻌــرض ﺣدﯾﺛــﻪ ﻋــن ﻫــذﻩ اﻟﻔﺗ ـرة ﻣــن ﺣﯾــﺎة ﺷــوﻗﻲ أن ﻫــذا ﻣــن‬
‫اﻷﺳﺑﺎب اﻟﺗﻲ ﻓﺎﺿﻠت ﺷـوﻗﻲ ﻋﻠـﻰ ﺻـدﯾﻘﻪ ﺣـﺎﻓظ إﺑـراﻫﯾم ‪ ،‬ﺣﯾـث ﯾﻘـول ﺿـﯾف ‪ " :‬وﻣرﺟـﻊ ذﻟـك أن‬
‫ﻓﻧﻪ ﻛﺎن أروع ﻣن ﻓن ﺣﺎﻓظ‪ ،‬ﻓﻠﻣﺎ اﺗﺟﻪ ﺑﻪ إﻟـﻰ ﺗـﺻوﯾر ﻋواطﻔﻧـﺎ اﻟوطﻧﯾـﺔ وﺣﯾﺎﺗﻧـﺎ اﻟـﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ﺑﻠـﻎ ﻣـن‬
‫ذﻟك اﻟﻐﺎﯾﺔ اﻟﺗﻲ ﻻ ﺗﻣﺗد إﻟﯾﻬﺎ اﻷﻋﻧﺎق )‪."(٢‬‬
‫أﺻﺑﺢ ﺷوﻗﻲ ﺑﻌد ذﻟك ﻟﺳﺎن اﻷﻣﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟذي ﻻ ﯾﻔﺗﺄ ﯾداﻓﻊ ﻋن ﻗـﺿﺎﯾﺎﻫﺎ وﻫﻣوﻣﻬـﺎ ‪ ،‬ﻓﻠـم‬
‫ﯾﺗرك ﻗﺿﯾﺔ إﻻ وأدﻟﻰ ﺑدﻟوﻩ ﻓﯾﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﻧﺷﺄ اﻟﺷﻌر ﻓـﻲ ذﻟـك وﺑﻌـث روح اﻟﺣﻣﯾـﺔ ﻓـﻲ ﻧﻔـوس أﺑﻧـﺎء اﻷﻣـﺔ‬
‫اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬ﯾﺳﺗﻧﻬض ﻫﻣﻣﻬم ﺗﺟﺎﻩ ﻗﺿﺎﯾﺎﻫم اﻟﻣـﺻﯾرﯾﺔ ‪ ،‬وﻫـﺎ ﻫـو ﯾﻌﺑـر ﻋﻣـﺎ ﺣـل ﺑدﻣـﺷق ﻣـن اﻟﻣﺣﺗـل‬
‫اﻟﻔرﻧﺳﻲ ﻗﺎﺋﻼً ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـف ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِد َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺷق‬ ‫ﯾﻛﻔ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ودﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊٌ ﻻ ُ َ‬
‫ََ‬ ‫ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎ َﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـردى أ َ ﱡ‬
‫َرق‬ ‫ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻼم ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َ‬‫ٌ‬ ‫َ‬
‫ـف َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱡ‬
‫ـدق‬ ‫ـﻼل اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــرزِء ﻋـ ـ ـ ـ ـ ــن وﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ُ َ‬ ‫َﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫اﻟﯾ ار َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ َواﻟﻘَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـواﻓﻲ‬ ‫ِ‬
‫وﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذ َرةُ َ‬
‫ََ‬
‫َ‬
‫وﻣر ِ‬
‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻌﺔُ اﻷُﺑُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫ـوة ﻻ ﺗُ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫ـق‬ ‫ـﻼم ِظﺋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ اًر‬ ‫ﻟﻺﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺷق ِ ِ‬ ‫ـﺳت ِد َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫أَﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َُ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـور و َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫ـق‬ ‫ﱠ‬ ‫دم اﻟﺛُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّو ِار َ ِ‬
‫وﺗﻌﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـم أَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ َ‬
‫ََ‬ ‫ﺗﻌرﻓُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﻓَ َرﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺎ‬ ‫َُ‬
‫ﯾﻌود ﻣرة أﺧرى وﯾﻧﺎﺷد ﺷﺑﺎب ﺳـورﯾﺎ ﺑﻣواﺟﻬـﺔ اﻟﻣﺣﺗـل ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻌـدو ﻻﯾﻌـرف إﻻ ﻟﻐـﺔ اﻟـﺳﻼح ‪،‬‬
‫ﯾطﺎﻟﺑﻬم ﺑﺗرك اﻷﻣﺎﻧﻲ ﺟﺎﻧﺑﺎً ‪ ،‬وﻋدم اﻻﻧﺧداع ﺑﻣﻐرﯾﺎت اﻟﻣﺣﺗل ﻟﻬم ؛ ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـﻧﻛم اﻷَﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼَم أَﻟﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا‬
‫َوأَﻟﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬ ‫َﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوِرﱠﯾﺔَ ِ ﱠ ِ‬
‫اطرﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا اﻷَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ‬
‫)‪(٤‬‬
‫اﻹﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َرِة وﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِ ﱡ‬
‫رق‬ ‫ـﺎب ِ‬ ‫ﺑِﺄَﻟﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـدع اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺳﯾﺎﺳﺔ أَن ﺗُ َﻐـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّـروا‬ ‫ﻓَ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ِﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻋﺎش ﺷوﻗﻲ ﺑﻘﯾﺔ ﻋﻣرﻩ ﻋﻠـﻰ ﻫـذا اﻟﻣﻧـوال ‪ ،‬ﻟـم ﯾﺗـرك أﻣـ ًار ﯾﺧـص اﻷﻣـﺔ اﻟﻌرﺑﯾـﺔ واﻹﺳـﻼﻣﯾﺔ‬
‫إﻻ وأطﻠــق ﻟﻘﻠﻣــﻪ اﻟﻌﻧــﺎن ﻟﯾﻌﺑــر ﻋﻣــﺎ ﯾﺟــول ﻓــﻲ ﺧــﺎطرﻩ ﺣﺗــﻰ اﺧﺗﯾــر أﻣﯾـ اًر ﻟﻠــﺷﻌراء ﻋــﺎم ‪ ١٩٢٧‬م ‪،‬‬
‫وﺳﻧﺗﺣدث ﻋن ﻫذا ﻓﻲ اﻟﻣﺑﺣث اﻟﻘﺎدم ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻷدب اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻر ﻓﻲ ﻣﺻر ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌﺎرف ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬ط‪ ، ١٣‬ص‪.١١٢‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١١٢‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٤٤٧ - ٤٤٦‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص ‪. ٤٤٧‬‬

‫‪‬‬
‫راﺑﻌﺎً ‪ :‬ﻣﻛﺎﻧﺗﻪ اﻷدﺑﯾﺔ ‪:‬‬
‫أﺗﯾﺣــت ﻟــﺷوﻗﻲ أﻣــور ﻓﺟــرت ﺷــﺎﻋرﯾﺗﻪ ‪ ،‬ﻓﺗﻌﻠﯾﻣــﻪ ﻓــﻲ ﻓرﻧــﺳﺎ أﺗــﺎح ﻟــﻪ ﺗﻌﻠــم اﻟﻠﻐــﺔ اﻟﻔرﻧــﺳﯾﺔ‬
‫واﻟﺗﻌـرف إﻟـﻰ آداﺑﻬــﺎ اﻟﻣﺧﺗﻠﻔـﺔ وﺷــﻌراﺋﻬﺎ ‪ ،‬أﻣـﺎ ﻧﻔﯾــﻪ إﻟـﻰ إﺳـﺑﺎﻧﯾﺎ ﻣﻛﻧــﻪ ﻣـن ﻣﻌرﻓــﺔ آداب اﻷﺳـﺑﺎن ﻣـن‬
‫ﺟﻬﺔ ‪ ،‬وﺟﻌﻠﻪ ﯾﺗﻌـرف أﻣﺟـﺎد اﻟﻌـرب ﻓـﻲ ﺑـﻼد اﻷﻧـدﻟس ﻣـن ﺟﻬـﺔ أﺧـرى ‪ ،‬وﻣـﺎ رأﯾﻧـﺎﻩ ﻣـن ﻣﻌﺎرﺿـﺎﺗﻪ‬
‫ﻟﻠﺑﺣﺗري وﻻﺑن زﯾدون ﺧﯾر دﻟﯾل ﻋﻠﻰ ذﻟك ‪ ،‬واﻣﺗﻼﻛﻪ ﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾـﺔ وﻫـﺿﻣﻬﺎ ﺟﯾـداً أﻧـﺷﺄ ﻟـدى ﺷـوﻗﻲ‬
‫ﺛﻘﺎﻓــﺔ واﺳــﻌﺔ ﻟــم ﺗﺗــوﻓر ﻟﻐﯾ ـرﻩ ‪ " .‬وﻛــﺎن أﻛﺑــر ﻧﺑــﻊ ﯾــﺳﺗﻘﻲ ﻣﻧــﻪ ﻫــذﻩ اﻟﻣﯾــﺎﻩ ﻛﺗــﺎب ) اﻟوﺳــﯾﻠﺔ اﻷدﺑﯾــﺔ (‬
‫ﻟﻠﺷﯾﺦ ﺣﺳﯾن اﻟﻣرﺻﻔﻲ‪ ،‬وﻫو ﯾﺿم ﺑـﯾن دﻓﺗﯾـﻪ أروع ﻣـﺎ ﻟﻠﻘـدﻣﺎء ﻣـن ﻧﻣـﺎذج ﻛﻣـﺎ ﯾـﺿم ﺑﻌـض ﻧﻣـﺎذج‬
‫اﻟﺑﺎرودي اﻟﺣدﯾﺛﺔ‪ ،‬وﻟم ﯾﻛـد ﯾﻠـم ﺷـوﻗﻲ ﺑﻬـذﻩ اﻟﻧﻣـﺎذج اﻷﺧﯾـرة ﺣﺗـﻰ اﺣﺗواﻫـﺎ ﻟﻧﻔـﺳﻪ وﻓﻧـﻪ ‪ ،‬ﻓﻘـد ﺗﻣﺛﻠﻬـﺎ‬
‫ـﺛﻼ راﺋ ًﻌــﺎ )‪ .(١‬ﻓﺛﻘﺎﻓــﺔ ﺷــوﻗﻲ ﻛﺎﻧــت وﻟﯾــدة ﻋــدة أﺳــﺑﺎب ﻫــﻲ‪ :‬ﻧــﺳﺑﻪ اﻟﻣﻧﺣــدر ﻣــن أرﺑﻌــﺔ أﺻــول ‪،‬‬ ‫ﺗﻣـ ً‬
‫وﺗﺗﻠﻣ ــذﻩ ﻋﻠ ــﻰ ﯾ ــد ﺷ ــﺎﻋر اﻟ ــﺷﯾﺦ ﻣﺣﻣ ــد اﻟﺑ ــﺳﯾوﻧﻲ اﻟﺑﯾﺑ ــﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺗﻌﻠﻣ ــﻪ اﻟﻠﻐ ــﺔ اﻟﻔرﻧ ــﺳﯾﺔ ود ارﺳ ــﺔ اﻷدب‬
‫اﻟﻔرﻧﺳﻲ ‪ ،‬ورﺣﻼﺗﻪ اﻟﻣﺗﻌددة ﻟﻌدد ﻣن اﻟدول اﻟﻌرﺑﯾﺔ واﻟﻐرﺑﯾﺔ ‪.‬‬
‫أظﻬ ــر ﺷ ــوﻗﻲ ﺑ ارﻋ ــﺔ ﻓ ــذة ‪ ،‬ﻧﺟ ــد ذﻟ ــك ﻓ ــﻲ ﺛﻧﺎﯾ ــﺎ ﺷ ــﻌرﻩ ‪ ،‬وﻓ ــﻲ أﻏ ارﺿ ــﻪ اﻟﻣﺧﺗﻠﻔ ــﺔ ‪ ،‬ﺣﯾ ــث‬
‫ﺗﻧوﻋ ــت أﻏـ ـراض اﻟ ــﺷﻌر ﻋﻧ ــدﻩ ‪ " ،‬ﻓـ ـﻧظم ﻓ ــﻲ ﻣﻌظ ــم اﻷﻏـ ـراض واﻟﻣﺟ ــﺎﻻت ‪ ،‬وﻻ ﺳ ــﯾﻣﺎ اﻟﻣﺟ ــﺎﻻت‬
‫اﻟوطﻧﯾ ــﺔ واﻟ ــﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ‪ ،‬ﻓ ــﺿﻼً ﻋ ــن اﻟرﺛ ــﺎء ‪ ،‬واﻟﻐ ــزل ‪ ،‬واﻟﻣ ــدح ‪ ،‬وﻏﯾرﻫ ــﺎ ‪ .‬ﻓﺟ ــﺎءت أﺷ ــﻌﺎرﻩ ﻣﺗ ــﺳﻣﺔ‬
‫ﺑــﺎﻟﻌواطف اﻟﻘوﯾــﺔ ‪ ،‬واﻷﺧﯾﻠــﺔ اﻟرﺣﺑــﺔ ‪ ،‬واﻷﻟﻔــﺎظ اﻟﺳﻠــﺳﺔ اﻟﻌذﺑــﺔ ‪ ،‬واﻟﺗراﻛﯾــب اﻟﻘوﯾــﺔ ‪ ،‬وﺷــﺎﻋت ﻓﯾﻬــﺎ‬
‫وﻣﺿﺎت ﻣﺗﻣﯾزة ‪ ،‬أﻫﻣﻬﺎ ‪ :‬ﺣب اﻟـوطن ‪ ،‬وﺣـب اﻟـدﯾن ‪ ،‬وﺣـب اﻟﺣرﯾـﺔ ‪ ،‬وﺣـب اﻟﺣﯾـﺎة ‪ ،‬وﻗـد ﺗﻛﺛﻔـت‬
‫)‪(٢‬‬
‫"‪.‬‬ ‫ﻫذﻩ اﻟوﻣﺿﺎت ﻣﻌﺎً ‪ ،‬وارﺗﻔﻌت ﺑﻪ إﻟﻰ ﻣﺳﺗوى ﺳﺎﻣق‬
‫ﺗﺑﻧــﻰ ﺷــوﻗﻲ ﻓﻛــر أﺳــﺗﺎذﻩ اﻟــﺷﺎﻋر اﻟﻛﺑﯾــر ﻣﺣﻣــود ﺳــﺎﻣﻲ اﻟﺑــﺎرودي ﻓــﻲ إﺣﯾــﺎء اﻟﺗـراث وﺑﻌــث‬
‫اﻟﺣﯾﺎة ﻓﻲ اﻟﺷﻌر ﺑﻌدﻣﺎ وﺻل ﻟﻣراﺣل اﻧﺣطـﺎط ‪ ،‬وﻛﻣـﺎ ﻓﻌـل اﻟﺑـﺎردوي ﻓـﻲ ﺗـﺄﺛرﻩ ﺑﺎﻟﻌـﺻر اﻟﻌﺑﺎﺳـﻲ ‪،‬‬
‫ظﻬــر ﻫــذا ﺟﻠﯾــﺎً ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﻘــد ﺗــﺄﺛر ﺑﻌــدد ﻣــن ﺷــﻌراء اﻟﻌــﺻر اﻟﻌﺑﺎﺳــﻲ ﻣــن أﻣﺛــﺎل ‪ :‬اﻟﻣﺗﻧﺑــﻲ ‪،‬‬
‫اﻟﺑﺣﺗري ‪ ،‬أﺑـﻲ ﺗﻣـﺎم ‪ ،‬أﺑـﻲ ﻧـواس ‪ ،‬واﻟـﺷرﯾف اﻟرﺿـﻲ ؛ ﻟﻛـن ﺷـوﻗﻲ ﻣـﺎ ﻟﺑـث إﻻ ورﺳـم ﻟﻧﻔـﺳﻪ طرﯾﻘـﺎً‬
‫اﺿﺣﺎ ﯾﺳﯾر ﻋﻠﯾﻪ ‪ ،‬وﻣن ذﻟك ﻣﺣﺎﻓظﺗﻪ ﻋﻠﻰ ﻗواﻟب اﻟﺷﻌر ٕواﺿﻔﺎء روح اﻟﺣداﺛﺔ ﻋﻠﯾﻬـﺎ ﻣـن ﺧـﻼل‬
‫و ً‬
‫ﺗﻌﺑﯾرﻩ ﻋن اﻟواﻗﻊ اﻟﻣﻠﻣوس ﻓﻲ ﻋﺻرﻩ ‪.‬‬
‫ﻋــﺎرض ﺷــوﻗﻲ اﻟــﺷﺎﻋر اﻟﻌﺑﺎﺳــﻲ أﺑــﺎ ﻧ ـواس ﻓــﻲ ﺧﻣرﯾﺎﺗــﻪ وذﻟــك أﯾــﺎم ﺷــﺑﺎﺑﻪ ‪ ،‬ﻓ ـﻧظم ﻗــﺻﯾدة‬
‫ﺑﻌد اﻧﻘﺿﺎء ﺷﻬر رﻣﺿﺎن ﯾﻘول ﻓﯾﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـﺷﺗﺎﻗﺔً ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻌﻰ إِﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ُﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺷﺗﺎق‬ ‫ُﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺿﺎن َوﻟّ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻫﺎﺗِﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻗﻲ‬
‫َرَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻷدب اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻر ﻓﻲ ﻣﺻر ‪ :‬ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ‪ ،‬ص‪.١١٤‬‬


‫)‪ (٢‬ﺑﺗﺻرف ‪ :‬اﻧظر ‪ :‬ﻣن أﻋﻼم اﻟﻔﻛر واﻷدب ﻓﻲ اﻟﺗراث اﻟﻌرﺑﻲ ‪ :‬ﻣﺣﻣد ﺟواد اﻟﻧـوري ‪ ،‬ﻣطﺑﻌـﺔ اﻟـﺷرق اﻟﻌرﺑﯾـﺔ‪،‬‬
‫اﻟﻘدس – ﺷﻌﻔﺎط ‪ ،‬ص ‪.٢٠٧-٢٠٦‬‬

‫‪‬‬
‫ـروم َﻛرﯾ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ اﻷَﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ِ‬
‫اق‬ ‫ﺑِﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـت اﻟ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﻲ ِﻣ ـ ـ ـ َـن اﻟـ ـ ـ ُ ِ‬
‫ـﺳرور َوﻟَـ ـ ــم ﺗَـ ـ ـ َـزل‬ ‫ـﺣﻛت إِﻟَـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ﺿـ ـ ـ ِ َ‬‫َ‬
‫)‪(١‬‬ ‫ِ‬
‫ـﺻﯾﺣﺔ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ّ ِ‬
‫ـﺻﻔﺎق‬ ‫ِ‬ ‫ـﺎت ِاﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻘﻧﯾﻬﺎ َﻏﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــر ِ‬
‫ذات َﻋوا ِﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َﺣﺗّ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻧُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـراعَ ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ـب‬ ‫َ‬
‫ﱠ‬
‫ﺗﻐﺿب ﺑﺳﺑﺑﻬﺎ ﺗﻠﻣﯾذ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻣﺣﻣد ﻣﺗوﻟﻲ‬ ‫وﻟﻬذﻩ اﻟﻘﺻﯾدة ﻗﺻﺔ طرﯾﻔﺔ ‪ ،‬إذ‬
‫اﻟﺷﻌراوي – اﻟداﻋﯾﺔ اﻟﻛﺑﯾر ﻓﯾﻣﺎ ﺑﻌد رﺣﻣﻪ اﷲ – وﻋﺎﺗب ﻓﯾﻬﺎ ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻣﻊ ﻟﻌﺗﺎﺑﻪ ﺛم ﺗﻼ ﻋﻠﯾﻪ‬
‫‪     ‬‬ ‫ﻗوﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ ﻓﻲ ﺳورة اﻟﺷﻌراء ‪     :‬‬
‫)‪(٢‬‬
‫ﺛم ﺗﺑﺎﺳطﺎ اﻟﺣدﯾث ‪.‬‬ ‫‪        ‬‬

‫ﻛﺎﻧت ﻗرﯾﺣﺔ ﺷوﻗﻲ اﻟﺷﻌرﯾﺔ ﻗﺎدرة ﻋﻠﻰ ﻣﺟﺎراة أﻋﻼم اﻟﺷﻌر ﻓﻲ زﻣن ﻋﻧﻔواﻧﻪ ﻟﻣﺎ ﯾﻣﺗﻠﻛﻪ‬
‫ﻣن ﺣﺻﯾﻠﺔ ﻟﻐوﯾﺔ ‪ ،‬ﻫذا اﻟﺗﻣﻛن اﻟﻠﻐوي رأﯾﻧﺎﻩ ﻓﻲ ﻏﯾر ﻣوﺿﻊ ﻣﻣﺎ أﺿﻔﻰ ﻋﻠﻰ ﺷﻌرﻩ ﺑﻌض‬
‫اﻟﺳﻣﺎت واﻟﺧﺻﺎﺋص ﻫﻲ )‪: (٣‬‬
‫‪ -١‬اﺳﺗﻠﻬﺎم اﻟﺗراث اﻟﻌرﺑﻲ واﻟوﻋﻲ ﺑﻛﻧوزﻩ ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﻌﺎطﻔﺔ اﻟﻬﺎدﺋﺔ اﻟﻣرﻛزة اﻟﺗﻲ ﺗﻧﺄى ﻋن اﻟﺻﺧب ‪.‬‬
‫اﻋﯾﺎ ﺑوظﯾﻔﺗﻪ ﻓﻲ اﻟﻣﻌﻧﻰ ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻻﻋﺗﻣﺎد ﻋﻠﻰ اﻹﯾﻘﺎع اﻟﻣوﺳﯾﻘﻲ اﻋﺗﻣﺎداً و ً‬
‫‪ -٤‬ﺗدﻓق اﻟﺻور اﻟﻔﻧﯾﺔ اﻟﻣﻧﺑﺛﻘﺔ ﻣن اﻟﺻورة اﻟﻌﺎﻣﺔ ﻟﻠﻌﻣل اﻟﻔﻧﻲ ‪.‬‬
‫ﻣﻧﻬﺟﺎ ﻟﺷوﻗﻲ ﻓﻲ إﺑداﻋﻪ اﻟﺷﻌري ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﻠﻬﺎﻣﻪ ﻟﻠﺛراث‬
‫ً‬ ‫ﻫذﻩ اﻟﺧﺻﺎﺋص اﻟﻔﻧﯾﺔ اﻟﺗﻲ أﺻﺑﺣت‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ‪ ،‬وﻣﺟﺎراﺗﻪ ﻷﺷﻌﺎر اﻟﻌﺻر اﻟﻌﺑﺎﺳﻲ ﻋﻠﻰ وﺟﻪ اﻟﺧﺻوص ‪ ،‬وﻓﻲ ﺑﻌض اﻷﺣﯾﺎن ﯾﺳﺗﻐل‬
‫ﺑﻌض اﻷﺣداث اﻟﻣﺷﺎﺑﻬﺔ ﻟﯾﻧظم ﻗﺻﺎﺋد ﯾﻌﺎرض ﻓﯾﻬﺎ ﻫؤﻻء اﻟﺷﻌراء ‪ ،‬ﺣﯾث ﻋﺎرض اﻟﺑﺣﺗري ﻓﻲ‬
‫ﺳﯾﻧﯾﺗﻪ ‪ ،‬واﻟﺗﻲ ﻣطﻠﻌﻬﺎ ‪) :‬اﻟﺧﻔﯾف(‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـﺎر َواﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل ﯾُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬ ‫ِاﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬
‫)‪(٤‬‬
‫ـﺎم أُﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬
‫ـﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺑﺎ َوأَّﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫اﻟﻧﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ُاذ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ار ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺗﻼف َ‬

‫ﱠ‬
‫وﻋﺑر ﺷوﻗﻲ ﻣن ﺧﻼﻟﻬﺎ ﻋن ﺷدة ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻠوطن ‪ ،‬وﻧﯾران اﻟﻐرﺑﺔ اﻟﺗﻲ اﺷﺗﻌﻠت داﺧل ﻗﻠﺑﻪ ‪،‬‬
‫ﻣﻌﻠﻧﺎً رﻓﺿﻪ ﻟﻠﺧﺿوع ﻷواﻣر اﻟﻣﺣﺗل ‪ ،‬وﻣﺟدداً ﻋﻠﻰ ﺿرورة ﺧروج اﻻﺳﺗﻌﻣﺎر ﻣن وطﻧﻪ ‪.‬‬
‫وﻋﺎرض اﺑن زﯾدون ﻓﻲ ﻧوﻧﯾﺗﻪ ‪ ،‬وﻣطﻠﻌﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫)‪(٥‬‬
‫ـك أَم َﻧﺄﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻟِوادﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺟﻰ ﻟِوادﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺢ أَﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎﻩٌ َﻋوادﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎﺋﺢ اﻟطَﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٤٥٧‬‬


‫)‪ (٢‬ﺳورة اﻟﺷﻌراء ‪ :‬آﯾﺔ ‪. ٢٢٦-٢٢٤‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺑدﯾﻊ ﻓﻲ ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ ‪ :‬ﻣﻧﯾر ﺳﻠطﺎن ‪ ،‬اﻟﻣﻌﺎرف ‪ ،‬اﻹﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬ط‪ ١٩٩٢ ، ٢‬م ‪ ،‬ص‪. ٣٨‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬
‫)‪ (٥‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٦٨٠‬‬

‫‪‬‬
‫وﻛﺎﻧت ﺗﻠك اﻟﻘﺻﯾدة ﻛﺳﺎﺑﻘﺗﻬﺎ ) اﻟﺳﯾﻧﯾﺔ ( ﺗﺗﻣﺣور ﺣول اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟوطن ‪ ،‬وﻣدى‬
‫اﺷﺗﯾﺎﻗﻪ ﻟﻠﻌودة إﻟﻰ ﻣﺻر ‪ ،‬ﻓﻘد أﻧﺷﺄﻫﺎ ﻓﻲ ﻣﻧﻔﺎﻩ ﺑﺎﻷﻧدﻟس ‪.‬‬
‫ﻗﺎﺋﻼ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ﻛﻣﺎ ﻋﺎرض اﻟﺑوﯾﺻري ﻓﻲ ﻧﻬﺞ اﻟﺑردة ً‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﻬر اﻟ ُﺣـ ـ ُ ِ‬
‫ـرم‬ ‫أَ َﺣـ ـ ﱠـل َﺳـ ـ َ‬
‫ـﻔك َدﻣـ ــﻲ ﻓـ ــﻲ اﻷَﺷـ ـ ُِ‬ ‫اﻟﻌﻠَـ ـ ـ ـ ِـم‬ ‫ـﯾن اﻟﺑـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن َو َ‬ ‫ـﺎع َﺑـ ـ ـ ـ َ‬
‫رﯾ ـ ـ ـ ـ ٌم َﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻘـ ـ ـ ـ ِ‬

‫وﻓﯾﻬﺎ ﻣدح ﺷوﻗﻲ ﺧﯾر ﻣﺧﻠوق ﺳﯾدﻧﺎ ﻣﺣﻣد ) ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم ( ‪ .‬وﻛﺛﯾر ﻣن‬
‫أﺣﯾﺎﻧﺎ ﻋﻠﻰ ﻣن ﻋﺎرﺿﻪ ‪ ،‬ﻓﻛل ذﻟك ﻛﺎن ﯾﺳﺗﻘﯾﻪ‬
‫ً‬ ‫اﻟﻣﻌﺎرﺿﺎت اﻟﺗﻲ أﺑدع ﻓﯾﻬﺎ ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬ﺑل أﻧﻪ ﺗﻔوق‬
‫ﻣن اﻟﺗراث اﻟﻌرﺑﻲ اﻷﺻﯾل ‪ ،‬ﻛﯾف ﻻ وﻫو اﻟذي أﺧذ ﻋﻠﻰ ﻋﺎﺗﻘﻪ إﻛﻣﺎل ﻣﺳﯾرة أﺳﺗﺎذﻩ اﻟﺑﺎرودي‬
‫ﻓﻲ إﺣﯾﺎء اﻟﺗراث وﺑﻌث اﻟﺣﯾﺎة ﻓﯾﻪ ﻣن ﺟدﯾد ‪.‬‬

‫وﺻـﻠت ﻣﻛﺎﻧــﺔ ﺷــوﻗﻲ اﻷدﺑﯾــﺔ إﻟـﻰ ذروة ﺳــﻧﺎﻣﻬﺎ ﻋﻧــدﻣﺎ ﺑوﯾــﻊ أﻣﯾـ اًر ﻟﻠــﺷﻌراء ‪ ،‬وﻛــﺎن ذﻟــك ﻋﻧــدﻣﺎ‬
‫أﻋـﺎد ﺷــوﻗﻲ طﺑــﻊ دﯾواﻧــﻪ ) اﻟــﺷوﻗﯾﺎت ( ﻋــﺎم ‪ ١٩٢٧‬م ‪ ،‬ﻓــﺄﻗﯾم ﻟـﻪ ﺣﻔــل ﺗﻛـرﯾم ﻟﻣــﺎ ﻗدﻣــﻪ ﻣــن أﺷــﻌﺎر‬
‫ﻟﻣﺻر وﻟﻸﻣﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﺟﻣﻌﺎء ‪ ،‬ﺣﯾث ﺷﺎرﻛت ﻓـﻲ ﻫـذا اﻻﺣﺗﻔـﺎل ﺣـﺷود ﻛﺑﯾـرة ‪ ،‬واﻟﺣﻛوﻣـﺔ اﻟﻣـﺻرﯾﺔ‬
‫واﻟــﺑﻼد اﻟﻌرﺑﯾــﺔ ؛ إذ ﻗــدﻣت ﻣﻧﻬــﺎ وﻓــود ﻣﺧﺗﻠﻔــﺔ ﺗﻣ ﱢﺟــد ﺷــﺎﻋر ﻣــﺻر وﺗــﺷﯾد ﺑﻌﺑﻘرﯾﺗــﻪ وﻧﺑوﻏــﻪ‪ .‬وﻗ ــد‬
‫وﺿــﻊ اﻟــﺷﻌراء ﻓــﻲ ﻫــذا اﻟﺣﻔــل ﻋﻠــﻰ ﻣﻔرﻗــﻪ ﺗــﺎج إﻣــﺎرة اﻟــﺷﻌر ﻻ ﻓــﻲ ﻣــﺻر وﺣــدﻫﺎ ؛ ﺑــل ﻓــﻲ ﺳــﺎﺋر‬
‫اﻷﻗط ــﺎر اﻟﻌرﺑﯾ ــﺔ ‪ ،‬وﻣ ــن اﻟﺷﺧ ــﺻﯾﺎت اﻟﻣ ــﺷﺎرﻛﺔ ﻓ ــﻲ ﺣﻔ ــل اﻹﻣ ــﺎرة ﻣﺣﻣ ــد ﻛ ــرد ﻋﻠ ــﻲ ﻋ ــن اﻟﻣﺟﻣ ــﻊ‬
‫اﻟﻌﻠﻣ ــﻲ اﻟﻌرﺑ ــﻲ ﺑدﻣ ــﺷق ‪ ،‬وﺷ ــﺑﻠﻲ ﻣ ــﻼط ﻋ ــن ﻟﺑﻧ ــﺎن ‪ ،‬وأﻣ ــﯾن اﻟﺣ ــﺳﯾﻧﻲ ﻋ ــن ﻓﻠ ــﺳطﯾن ‪ ،‬وﺷ ــﻛﯾب‬
‫أرﺳــﻼن ‪ ،‬وﻓﻧــدﻧﺑرج اﻟﺑﻠﺟﯾﻛــﻲ ﻋــن ﺑﻠــدﻩ ‪ ،‬وﺣــﺎﻓظ إﺑ ـراﻫﯾم اﻟــذي أﻋﻠــن اﻟﺑﯾﻌــﺔ ﻟــﺷوﻗﻲ ﺑﺎﺳــﻣﻪ واﺳــم‬
‫ﺷﻌراء اﻟﺑﻼد اﻟﻌرﺑﯾﺔ )‪ (٢‬ﻗﺎﺋﻼً ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـود اﻟـ ـ َ ِ‬ ‫ـت ُﻣﺑﺎﯾِﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً‬
‫)‪(٣‬‬
‫ﺑﺎﯾ َﻌـ ــت َﻣﻌـ ــﻲ‬
‫ـﺷرق ﻗَـ ــد َ‬ ‫َو َﻫـ ــذي ُوﻓـ ـ ُ‬ ‫أَﻣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر اﻟﻘَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـواﻓﻲ ﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ــد أَﺗَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٠٦‬‬


‫)‪ (٢‬ﯾﻧظــر ‪ :‬ﺷــوﻗﻲ ﺷ ـﺎﻋر اﻟﻌــﺻر اﻟﺣــدﯾث ‪ ،‬ﺷــوﻗﻲ ﺿــﯾف ‪ ،‬ص‪ . ٣٧‬أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ ﺷــﺎﻋر اﻟوطﻧﯾــﺔ واﻟﻣــﺳرح‬
‫واﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ ،‬ص‪ . ٢٥‬اﻷدب اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻر ﻓﻲ ﻣﺻر ‪ ،‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ص‪. ١١٣‬‬
‫)‪ (٣‬دﯾوان ﺣﺎﻓظ إﺑراﻫﯾم ‪ :‬ﺿﺑطﻪ وﺷـرﺣﻪ ‪ ،‬اﺣﻣـد أﻣـﯾن وأﺣﻣـد اﻟـزﯾن ٕواﺑـراﻫﯾم اﻻﺑﯾـﺎري ‪ ،‬اﻟﻬﯾﺋـﺔ اﻟﻣـﺻرﯾﺔ اﻟﻌﺎﻣـﺔ‬
‫ﻟﻠﻛﺗﺎب ‪ ،‬ط‪ ١٩٨٧ ، ٣‬م ‪ ،‬ص‪. ١٢٨‬‬

‫‪‬‬
‫ﻛﺎﻧــت إﻣــﺎرة اﻟ ــﺷﻌر ﺑﺎﻟﻧــﺳﺑﺔ ﻟــﺷوﻗﻲ ﻣﻛﺎﻓ ــﺄة ﻟﻣــﺎ ﻗدﻣــﻪ ﻟﻣ ــﺻر وﻟﻸﻣــﺔ اﻟﻌرﺑﯾــﺔ واﻹﺳ ــﻼﻣﯾﺔ ‪،‬‬
‫ﻓﻛــﺎن اﻟﻣــداﻓﻊ اﻷول ﻟﻬﻣــوم اﻟــﺷﻌب اﻟﻣــﺻري واﻟــﺷﻌب اﻟﻌرﺑــﻲ ﻛــذﻟك ‪ ،‬ﻧﺎﻫﯾــك ﻋــن ﺑراﻋﺗــﻪ اﻟــﺷﻌرﯾﺔ‬
‫وأﺳﻠوﺑﻪ اﻟﻌذب وﻟﻐﺗﻪ اﻟﻣﻧﺳﺎﺑﺔ ﻛﺎﻟﺟداول اﻟﻬﺎدﺋﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺗﺣق ﺑﺟدارة ذﻟك اﻟﻠﻘب ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ﺧﺎﻣﺳﺎً ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻣﯾزان اﻟﻧﻘد‪:‬‬
‫ﺗﻌــرض ﺷــوﻗﻲ ﻟﻧﻘــد ﻛﺑﯾــر ﺳ ـواء ﺑﺎﻟﺛﻧــﺎء ﻋﻠﯾــﻪ أو ﺑــﺎﻟﻬﺟوم اﻟــﺳﺎﻓر ﻋﻠــﻰ ﺷﺧــﺻﻪ وﺷــﻌرﻩ ‪ ،‬وﻣﻣــﺎ‬
‫أﺛــﺎر ﻏــﺿﺑﻬم ﺗﻛرﯾﻣــﻪ ﺑﻠﻘــب إﻣــﺎرة اﻟــﺷﻌر ﻓــﻲ اﻟﻌــﺻر اﻟﺣــدﯾث ‪ " ،‬ﻓﻘــﺎم ﻧﻔــر ﻣــن اﻟﻛﺗــﺎب ﯾﻬــﺎﺟﻣون‬
‫ﺷـوﻗﻲ ‪ ،‬وﯾﻧﺗﻘـدون ﻣﻛرﻣﯾـﻪ ‪ ،‬وﯾﻧﻛــرون ﻋﻠﯾـﻪ ﻣﺟـرد اﻟــﺷﺎﻋرﯾﺔ ‪ ،‬وﻣـﺎ ﻋﻣﻠﻬـم ﻫــذا إﻻ دﻟﯾـل ﻋﻠـﻰ ﻋﻠــو‬
‫ﻛﻌب اﻟﺷﺎﻋر" )‪.(١‬‬
‫ﻓ ــﺎﻟﻛﻼم ﻋ ــن ﺷ ــوﻗﻲ ﯾط ــول وﯾط ــول ﻟﻛﺛـ ـرة ﻣ ــن ﺗﺣ ــدﺛوا ﻋﻧ ــﻪ ‪ ،‬ﺣﯾ ــث ﯾﻘ ــول ﻋﻧ ــﻪ ﺷ ــﯾﺦ اﻷدﺑ ــﺎء‬
‫اﻟﻣرﺣوم ﻣﺻطﻔﻰ ﺻﺎدق اﻟراﻓﻌﻲ ‪ " :‬اﻧﻔﻠت ﻣن ﺗوارﯾﺦ اﻵداب ﻟﻣـﺻر وﺣـدﻫﺎ ﻛـﺎﻧﻔﻼت اﻟﻣطـرة ﻣـن‬
‫ﺳــﺣﺎﺑﻬﺎ اﻟــﺳﺎﺋر ﻓــﻲ اﻟﺟــوزاء ‪ ،‬ﻓﺄﺻــﺑﺣت ﻣــﺻر ﺳــﯾدة اﻟﻌــﺎﻟم اﻟﻌرﺑــﻲ ﻓــﻲ اﻟــﺷﻌر ‪ ،‬وﻟــم ﯾــﺳﺗطﻊ أﺣــد‬
‫)‪(٢‬‬
‫وﯾﻘـول ﻋﻧـﻪ اﻷدﯾـب‬ ‫ﻣن اﻟﺷﻌراء أن ﯾﺿﻊ ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺷﻌر ﻋﻠﻰ ﻣﻔرق ﻣﺻر ووﺿﻌﻪ ﺷوﻗﻲ وﺣـدﻩ "‬
‫أﺣﻣـد اﻟزﯾـﺎت ‪ " :‬إﻧــﻪ ﺷـﺎﻋر ﻏﯾــر ﻣـداﻓﻊ ﺗﻬﯾــﺄ ﻟـﻪ ﻣـﺎﻟم ﯾﺗﻬﯾــﺄ ﻟﻐﯾـرﻩ ﻣــن ﺳـﻼﻣﺔ اﻟﻔطـرة وﻛـرم اﻟﻧــﺷﺄة ‪،‬‬
‫وﺳ ــﻌﺔ اﻟﺛﻘﺎﻓ ــﺔ ‪ ،‬وﻧﻌ ــﯾم اﻟﺣﯾ ــﺎة ﻓﺄﺟ ــﺎد اﻟﺗﻌﺑﯾ ــر ‪ ،‬أﻣ ــﺎ ﻣﻌﺎﻧﯾ ــﻪ ﻓﻛﺛﯾرﻫ ــﺎ ﻣﺧﻠ ــوق ‪ ،‬ﻟ ــم ﯾﺗﻣﺛ ــل ﻓ ــﻲ ﻏﯾ ــر‬
‫ﺧــﺎطرﻩ ‪ ،‬وﻗﻠﯾﻠﻬــﺎ ﻣطــروق ﻧﻔــﺦ ﻓﯾــﻪ ﻣــن روﺣــﻪ وﺧﻠــﻊ ﻋﻠﯾــﻪ ﻣــن وﺷــﯾﻪ ‪ ،‬وﻣــﺷﻰ ﺑــﻪ إﻟــﻰ ﺣــد اﻟﻛــﻼم‬
‫)‪(٣‬‬
‫‪.‬‬ ‫وﻣﺑﺗﻛرﻩ "‬
‫ﻛﺛﯾر ﻫم ﻣن أﻧﺻﻔوا ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬وﻋﺑروا ﺑﺻدق ﻋن إﺳﻬﺎﻣﺎت ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ اﻟـﺷﻌر اﻟﻌرﺑـﻲ اﻟﺣـدﯾث‪،‬‬
‫واﻟﻧﻘﻠــﺔ اﻟﻧوﻋﯾــﺔ اﻟﺗــﻲ أﺣــدﺛﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﯾﺟﻣــل اﻟــدﻛﺗور ﻣﻧﯾــر ﺳــﻠطﺎن ذﻟــك ﻓــﻲ ﻗوﻟــﻪ ‪ " :‬ﺟــﺎء ﺷــوﻗﻲ ﻓوﺟــد‬
‫اﻟﺑﻧــﺎء ﻣــﺳﺗوﯾﺎً ﻋﻠــﻰ ﻋــودﻩ ‪ ،‬ﻓﺄﻛﻣــل ﻓــﻲ اﻟﺑﻧــﺎء ‪ ،‬ﺟــدد ﻓــﻲ اﻷرﻛــﺎن ‪ ،‬و ّﺳــﻊ ﻓــﻲ اﻟــﺷرﻓﺎت ‪ ،‬ﺑـ ّـدل ﻓــﻲ‬
‫اﻟﻣ ــداﺧل ‪ ،‬ﺑﻘ ــدر ﻣ ــﺎ ﺗﺣﺗﻣ ــل أﻋﻣ ــدة اﻟﺑﻧ ــﺎء ‪ ،‬ﺑﺣﯾ ــث ﻻ ﺗ ــﺿﯾﻊ ﻣﻌﺎﻟﻣ ــﻪ ﻓﯾﻧﻛـ ـرﻩ ﻣ ــن ﯾﻌرﻓ ــﻪ ‪ ،‬ﻓ ــﺻﺎر‬
‫ﻟﻠــﺷﻌر اﻟﻌرﺑــﻲ ﻗــﺻر ﻣﻧﯾــف ‪ ،‬وﻓﯾــﻪ ﺑﺎﺣــﺔ واﺳــﻌﺔ وﺳــور ﺣــﺻﯾن ‪ ،‬وﯾــﺿم ﺣدﯾﻘــﺔ ﻏﱠﻧــﺎء ‪ ،‬ﻓﻣﻧــذ أن‬
‫ﻛﺎن ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬إﻟﻰ أن ﻣﺎت ‪ ،‬وﻛـل اﻻﺗﺟﺎﻫـﺎت واﻟﻣـدارس ﺗﻧطﻠـق ﻣـن رﺣﺎﺑـﻪ ‪ ،‬إﻣـﺎ ﻏﺎﺿـﺑﺔ ﻣﻧـﻪ ‪ ،‬أو‬
‫ﻏﺎﺿــﺑﺔ ﻋﻠﯾــﻪ ‪ ،‬ﻟﻛﻧﻬــﺎ ﻣرﺗﺑطــﺔ ﺑــﻪ ﺑــﺻورة ﻣــن اﻟــﺻور ‪ ،‬ودرﺟــﺔ ﻣــن اﻟــدرﺟﺎت ‪ ،‬ﺑــل اﻗــول ‪ ،‬ﻟــوﻻ‬
‫ﺷوﻗﻲ ﻣﺎ ﻛﺎﻧت ‪ ،‬وﻻ ظﻬر ﻧﺟم ﻓﻲ ﺳﻣﺎء اﻟﺷﻌر" )‪.(٤‬‬
‫ﻟﻘـد ﺣﻣــل اﻟﻧﺎﻗــد ﻋﺑـﺎس اﻟﻌﻘــﺎد ﻟـواء اﻟﻧﻘــد ﺿـد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﻛــﺎن ﻫﺟوﻣــﻪ ﻋﻠـﻰ ﺷــوﻗﻲ ﻣﻣﻧﻬﺟــﺎً ﻣــن‬
‫ﺧــﻼل ﺗﻧــﺎول اﻟﻣوﺿــوﻋﺎت اﻟﻣﺗﻌﻠﻘــﺔ ﺑــﺷﻌر ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ووﺻــل ﺑــﻪ اﻷﻣــر إﻟــﻰ اﻟﺣــدﯾث ﻋ ـن ﺷﺧــﺻﯾﺔ‬
‫ﺷوﻗﻲ ﻧﻔﺳﻪ ‪ ،‬وﺟﺎء ﻧﻘد اﻟﻌﻘﺎد ﻟﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻣﺣﺎور ﻫﻲ ‪ :‬اﻟﺗﻔﻛك واﻓﺗﻘـﺎد اﻟوﺣـدة اﻟﻌـﺿوﯾﺔ ‪ ،‬واﻹﺣﺎﻟـﺔ‬
‫) ﻓﺳﺎد اﻟﻣﻌﻧﻰ ( ‪ ،‬واﻟﺗﻘﻠﯾد واﻟﺳرﻗﺔ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬ﺑﺗﺻرف ‪ :‬أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟوطﻧﯾﺔ واﻟﻣﺳرح واﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ :‬ص‪. ٢٦‬‬
‫)‪ (٢‬أﻣﯾــر اﻟــﺷﻌراء أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ ‪ :‬ﻣﺣﻣــد اﻟطــﺎﻫر اﻟزﻧﻛﻠــوﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺟﻠــﺔ اﻷزﻫــر – اﻟﻘــﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟﺟــزء اﻟﻌﺎﺷــر ‪ ،‬ﯾوﻟﯾــو‬
‫‪ ١٩٨٦‬م ‪ ،‬ص‪. ١٦٠٧-١٦٠٦‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١٦٠٧‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺑدﯾﻊ ﻓﻲ ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ ‪ :‬ﻣﻧﯾر ﺳﻠطﺎن ‪ ،‬ص‪. ٢٩-٢٨‬‬

‫‪‬‬
‫ﯾذﻛر اﻟدﻛﺗور ﺣﻣﺎد أﺑو ﺷﺎوﯾش ﺧﺻﺎﺋص ﻧﻘد اﻟﻌﻘﺎد ﻟﺷوﻗﻲ ‪ ،‬وﻣﻧﻬﺎ‪:‬‬
‫‪ -١‬اﻟﺗﺟﻧﻲ واﻟﺗﺣﺎﻣل ‪.‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﻧظرة اﻟﺟزﺋﯾﺔ ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﻻﻫﺗﻣﺎم ﺑﺷﺧﺻﯾﺔ ﺷوﻗﻲ أﻛﺛر ﻣن اﻻﻫﺗﻣﺎم ﺑﺷﻌرﻩ أﺣﯾﺎﻧﺎً ‪.‬‬
‫)‪(١‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﺗﻌﻣﯾم ‪.‬‬

‫ﺳﺎدﺳﺎً ‪ :‬وﻓﺎﺗﻪ ‪:‬‬

‫ﻋـﺎﻧﻰ ﺷــوﻗﻲ أواﺧــر ﺣﯾﺎﺗـﻪ ﻣــن اﻷﻣـراض ﻻﺳـﯾﻣﺎ اﻟــﺳﻧﺗﯾن اﻷﺧﯾـرﺗﯾن ﻣـن ﺣﯾﺎﺗــﻪ ‪ ،‬ﻓﻌﻛــف ﻋﻠــﻰ‬
‫ﻗراءة اﻟﻘرآن وﻛﺗب اﻟﺣدﯾث اﻟﻧﺑوي ‪ ،‬وﻛﺎن ُﯾﻌﺟب ﺑﺎﻟﻐزاﻟﻲ وﻣؤﻟﻔﺎﺗﻪ واﻟﺟﺑرﺗﻲ وﺗﺎرﯾﺧﻪ )‪.(٢‬‬
‫" وأﺧﯾـ اًر ﺣـول اﻟـﺳﺎﻋﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾـﺔ ﻓــﻲ ﻟﯾﻠـﺔ ‪ ١٤‬ﻣـن أﻛﺗـوﺑر ﺳــﻧﺔ ‪ ١٩٣٢‬م ﻛـف اﻟﺑﻠﺑـل ﻋـن ﺷــدوﻩ ‪،‬‬
‫ﻓﻘ ــد ﺳ ــﻘطت ﻗﯾﺛ ــﺎرة اﻟ ــﺷﻌر ﻣ ــن ﯾ ــدﻩ ‪ ،‬وﻟّﺑ ــت روﺣ ــﻪ ﻧ ــداء رﺑ ــﻪ ‪ ،‬وارﺗﻔ ــﻊ اﻟﻧـ ـواح واﻟﻧ ــﺷﯾﺞ ﻓ ــﻲ ﻣ ــﺻر‬
‫)‪(٣‬‬
‫واﻷﻗطﺎر اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬وﺧرﺟت اﻷﻣﺔ اﻟﻣﺻرﯾﺔ اﻟﻛرﯾﻣﺔ ﺗﺷﯾﻊ ﺷﺎﻋرﻫﺎ ﺑﻘﻠب ﻣﻠﻬوف وﻋﯾن ﺟﺎرﯾﺔ "‬
‫رﺣ ــم اﷲ اﻷﻣﯾ ــر ‪ ،‬ﻓﻘ ــد ﻋ ــرف ﻧﺗﯾﺟ ــﺔ اﻟﺣﯾ ــﺎة ﺑﺄﻧﻬ ــﺎ زاﺋﻠ ــﺔ ‪ ،‬ﻟ ــذﻟك ﻋّﺑ ــر ﺑ ــﺻدق ﻋ ــن طﻠﺑ ــﻪ‬
‫ﻟﻠﻐﻔران ﻣن اﷲ ‪ -‬ﺗﺑﺎرك وﺗﻌـﺎﻟﻰ – ﻋﻧـدﻣﺎ ﻣـدح ﺳـﯾد اﻟﺧﻠـق ﻣﺣﻣـد – ﺻـﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾـﻪ وﺳـﻠم – ﻓـﻲ‬
‫ﻗﺎﺋﻼ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬ ‫ﻧﻬﺞ اﻟﺑردة ً‬
‫ﻓ ـ ـ ــﻲ اﻟﻠَ ـ ـ ـ ِـﻪ َﯾﺟﻌﻠُﻧ ـ ـ ــﻲ ﻓ ـ ـ ــﻲ َﺧﯾ ـ ـ ـ ِـر ﻣﻌﺗَـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺻم‬ ‫ِإن َﺟـ ـ ـ ﱠـل َذﻧﺑ ـ ـ ــﻲ َﻋ ـ ـ ـ ِـن اﻟﻐُﻔ ـ ـ ـر ِ‬
‫ان ﻟ ـ ـ ــﻲ أَ َﻣ ـ ـ ـ ٌـل‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻐ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ِـم‬
‫ﯾن َو َ‬ ‫ـرب ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ــدا َر ِ‬ ‫ﻣﻔَـ ـ ـ ـ ـ ﱢـرِج اﻟ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫اﻟﻣﺟﯾـ ـ ـ ـ ُـر َﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ‬ ‫أَﻟﻘـ ـ ـ ــﻰ َرﺟـ ـ ـ ــﺎﺋﻲ ِإذا َﻋـ ـ ـ ـ ﱠـز ُ‬
‫ـﺷﻔﺎﻋﺔ ﻟَـ ـ ـ ــم أَﺳ ـ ـ ـ ـﺄَل ِﺳـ ـ ـ ــوى أُ َﻣـ ـ ـ ـ ِـم‬ ‫ِﻋـ ـ ـ ـ ﱠـز اﻟـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬ ‫ـﺎح اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ﱢ‬
‫ـذل أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَُﻟﻪُ‬ ‫ِإذا َﺧﻔَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺿت َﺟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﯾدﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َﻋﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرةَ اﻟَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـدم‬ ‫ـﯾن َ َ‬ ‫ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ُ‬ ‫ٕوِان ﺗَﻘَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـدم ذو ﺗَﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٍ‬
‫َ‬ ‫ـدﻣت َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺻﺎﻟﺣﺔ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـﺎب اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َﯾﻐﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ِِ‬
‫ـﻧم‬ ‫ـﺎح ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﯾﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺳك ِ ِ‬
‫ﺑﻣﻔﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـت ﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب أَﻣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر اﻷَﻧﺑِﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎء َو َﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن‬ ‫َ ِﻟزﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫)‪(٤‬‬
‫ـوم ﻻ ِﻋ ـ ـ ـ ﱠـز ِﺑﺎﻷَﻧ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﺎب َواﻟﻠُ َﺣ ـ ـ ـ ِـم‬ ‫ﻓ ـ ـ ــﻲ َﯾ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـت ِﻣ ـ ـ ـ ــن َﻣد ِﺣ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َﺣ ـ ـ ـ ــﺑﻼً أُ َﻋ ـ ـ ـ ـ ﱡـز ِﺑ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫َﻋﻠﱠﻘ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫)‪ (١‬ﺑﺗﺻرف ‪ :‬دراﺳﺎت ﻓﻲ اﻟﻧﻘد اﻷدﺑﻲ ‪ :‬د‪ .‬ﺣﻣﺎد أﺑـو ﺷـﺎوﯾش ‪ ،‬ﻣﻧـﺷورات اﺗﺣـﺎد اﻟﻛﺗـﺎب اﻟﻔﻠـﺳطﯾﻧﯾﯾن ‪١٩٩٩ ،‬م‬
‫ص‪. ٩٧-٨٧‬‬
‫)‪ (٢‬ﺑﺗﺻرف ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟﻌﺻر اﻟﺣدﯾث ‪ ،‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬ص‪. ٤١‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ ،‬ص‪. ٤١‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪.٦١٣-٦١٢‬‬

‫‪‬‬
‫ـدد ﻣــن اﻟــﺷﻌراء اﻟﻛﺑــﺎر ﻣــن أﻣﺛــﺎل ‪ :‬ﺳــﻛﯾب أرﺳــﻼن ‪ ،‬وﺧﻠﯾــل ﻣط ـران ‪ ،‬وﻗــد‬
‫ﻟﻘــد رﺛــﻰ ﺷــوﻗﻲ ﻋـ ٌ‬
‫أﺻدرت ﻣﺟﻠﺔ أﺑوﻟو أﻋدادًا ﻛﺛﯾـرة ﻟﻠﺣـدﯾث ﻋـن اﻷﻣﯾـر ودورﻩ ﻓـﻲ ﻧﻬـﺿﺔ اﻟـﺷﻌر اﻟﻌرﺑـﻲ )‪ ،(١‬وﺣـوت‬
‫ﺛﺎء ﻟﺷوﻗﻲ ‪ ،‬وﻛﺎن ذﻟك ﺑﻌﯾد وﻓﺎﺗﻪ ﺑﺄﺷﻬر ﻗﻠﯾﻠﺔ ‪ ،‬ﺛم ﻓﻲ ذﻛرى وﻓﺎﺗﻪ ‪.‬‬
‫أﺷﻌﺎ اًر ﻛﺛﯾرة ﺟﺎءت ر ً‬

‫)‪ (١‬اﻟﻌــدد اﻟ ارﺑــﻊ ) دﯾــﺳﻣﺑر ‪١٩٣٢‬م ( ‪ ،‬واﻟﺧ ــﺎﻣس ) ﯾﻧــﺎﯾر ‪١٩٣٣‬م ( ‪ ،‬واﻟــﺳﺎدس ) ﻓﺑ ارﯾــر ‪١٩٣٣‬م ( واﻟ ــﺳﺎﺑﻊ‬
‫)ﻣﺎرس ‪١٩٣٣‬م( ﻣن ﻣﺟﻠﺔ أﺑوﻟو ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ﺍﻟﻔﺼﻞ ﺍﻷﻭﻝ‬

‫ﺍﻟﻐﺮﺑﺔ ﰲ ﺷﻌﺮ ﺃﲪﺪ ﺷﻮﻗﻲ ‪.‬‬

‫ً‬
‫ﺍﳌﺒﺤﺚ ﺍﻷﻭﻝ ‪ :‬ﺍﻟﻐﺮﺑﺔ ﻟﻐﺔ ﻭﺍﺻﻄﻼﺣﺎ ‪.‬‬

‫ﺍﳌﺒﺤﺚ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ ‪ :‬ﺑﻮﺍﻋﺚ ﺍﻟﻐﺮﺑﺔ ‪.‬‬

‫ﺍﳌﺒﺤﺚ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ ‪ :‬ﺃﻧﻮﺍﻉ ﺍﻟﻐﺮﺑﺔ ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻔﺻل اﻷول‬
‫اﻟﻐرﺑﺔ ﻓﻲ ﺷﻌر أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ‬

‫اﻟﻣﺑﺣث اﻷول ‪ :‬اﻟﻐرﺑﺔ ﻟﻐﺔ واﺻطﻼﺣﺎً ‪:‬‬


‫أوﻻً ‪ :‬اﻟﻐرﺑﺔ ﻟﻐﺔ ‪:‬‬
‫ـرب َﻏ ْرﺑــﺎً‬ ‫ـرب ﻋﻧــﺎ َﯾ ْﻐـ ُ ُ‬ ‫اﻟﺗﻧ ﱢﺣــﻲ ﻋــن اﻟﻧـ ِ‬
‫ـﺎس وﻗــد َﻏـ َ َ‬ ‫ـذﻫﺎب و ﱠَ‬
‫ﺟــﺎءت اﻟﻐرﺑــﺔ ﻓــﻲ اﻟﻠﻐــﺔ ﺑﻣﻌﻧــﻰ ‪ " :‬اﻟـ ُ‬
‫ـزوح ﻋــن‬ ‫ـرب ﻋﻠﯾــﻪ ََﺗرﻛــﻪ ﺑُ ْﻌــداً واﻟﻐُ ْرﺑــﺔُ واﻟﻐُـ ْـرب اﻟﱡﻧـ ُ‬ ‫َﻏ َرﺑــﻪ َﻧ ﱠﺣــﺎﻩ ‪َ ،‬‬
‫وﻏ ﱠرﺑــﻪ و َﻏـ ﱠ َ‬ ‫وﻏ ﱠرﺑــﻪ وأ ْ‬ ‫ـرب َ‬ ‫رب وأَ ْﻏـ َ َ‬ ‫و َﻏ ـ ﱠ َ‬
‫) اﻟطوﯾل (‬ ‫اﻟﻣﺗﻠﻣس ‪:‬‬ ‫اﻟوطن و ْ ِ‬
‫اب ﻗﺎل ُ ََ ﱢ ُ‬ ‫اﻻﻏﺗر ُ‬ ‫َ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـرب ﺟﺎﻧِﺑُـ ْـﻪ‬ ‫ِرﺳــﺎﻟﺔَ ﻣــن ﻗــد ﺻــﺎر ﻓــﻲ اﻟﻐُـ ِ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ـﻌد ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻣﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـك‬
‫أَﻻ أَﺑﻠِﻐـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَﻓﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎء ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ َ‬ ‫ْ‬
‫ﻏرب ﺑﺿم اﻟﻐﯾن‬ ‫و ِْ‬
‫اﻟدﻫر ورﺟل ُ ُ‬
‫ُ‬ ‫اﻏﺗرب وﻗد َﻏ ﱠرﺑﻪ‬
‫ﺗﻐرب و ْ ََ َ‬
‫اﻟﺗﻐرب ﻛذﻟك ﺗﻘول ﻣﻧﻪ َ َ ﱠ َ‬
‫اب و ﱡ‬‫اﻻﻏﺗر ُ‬
‫وﻏرب ‪ :‬ﻋن وطﻧﻪ – ﻏراﺑﺔ ‪،‬‬ ‫)‪(٢‬‬ ‫ﯾب ﺑﻌﯾد ﻋن َ ِ‬
‫وطﻧﻪ اﻟﺟﻣﻊ ُﻏ َرﺑﺎء واﻷُﻧﺛﻰ َﻏرﯾﺑﺔ " ‪ُ َ " ،‬‬ ‫َ‬ ‫واﻟراء وﻏر ٌ‬
‫)‪(٣‬‬
‫اﻟﻐرﺑﺔ ‪ :‬اﻟﻧوى واﻟﺑﻌد "‬ ‫اﻟﻐرﺑﺔ و ُ‬
‫وﻏرﺑﺔ ‪ :‬اﺑﺗﻌد ﻋﻧﻪ ‪ ،‬واﻏﺗرب ‪ :‬ﻧزح ﻋن اﻟوطن ‪ ،‬و َ‬
‫ﻓــﺈذا ﺗﺗﺑﻌﻧــﺎ اﻟﻣــوروث اﻟﻘــدﯾم ﻟﻠﻌــرب ﻧﺟــد أن ﻛﻠﻣــﺔ اﻟﻐرﺑــﺔ واردة ﺑﻛﺛـرة ﻓــﻲ اﻷدب ‪ ،‬ﻓــذﻛروﻫﺎ‬
‫ﻟﻔظﺎً وﻣﻌﻧﻰ ‪ ،‬وذﻟك ﺿﻣن ﺑﻛﺎﺋﻬم ﻋﻠﻰ اﻷطﻼل ﻓﻲ اﻟﻣﻘدﻣﺔ اﻟطﻠﻠﯾﺔ ‪ ،‬واﻟﻐرﺑـﺔ ﻫـﻲ اﻟـﺳﺑب اﻟـرﺋﯾس‬
‫ﻟﻬذا اﻟﺑﻛﺎء ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول اﻣرؤ اﻟﻘﯾس ﻓﻲ ﻣﻌﻠﻘﺗﻪ ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ِ )‪(٤‬‬ ‫ـﯾن اﻟ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ـب وﻣﻧـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ٍ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻓﺣو َﻣ ـ ـ ــل‬
‫ـدﺧول َ َ‬ ‫ﺑِ ـ ـ ــﺳﻘط اﻟﻠ ـ ـ ــوى َﺑ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـزل‬ ‫ﻗﻔـ ـ ـ ــﺎ َﻧﺑـ ـ ـ ــك ﻣـ ـ ـ ــن ذﻛـ ـ ـ ــرى َﺣﺑﯾـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫وﻗ ــد ذﻛـ ــر اﻟزﺑﯾـ ــدي ﻓـ ــﻲ ﻣﻌﺟﻣـ ــﻪ ‪ :‬اﻟﺗﻐـ ــرب اﻟـ ـ ﱠـذﻫﺎب ‪ ،‬واﻟﻐـ ــرب ‪ :‬اﻟﻧـ ــوى واﻟﺑﻌـ ــد ‪ ،‬واﻟ َﻐـ ـ ْـرب‬
‫اﻟﻐرﺑﺔ‪ :‬اﻟﻧزوح ﻋن اﻟوطن ‪ ،‬واﻟﺗﻐرﯾب ‪ :‬اﻟﻧﻔﻲ ﻣن اﻟﺑﻠـد )‪ ، (٥‬وﻓـﻲ اﻟـﺻﺣﺎح ﺟـﺎءت ﻛﻠﻣـﺔ اﻟﺗﻐرﯾـب‬
‫و ُ‬
‫ﺑﻣﻌﻧﻰ اﻟﻧﻔﻲ ﻋن اﻟﺑﻼد واﻟﺗﺑﺎﻋد ﻋن اﻟوطن )‪.(٦‬‬
‫ﻓــﺎﻟﻣﻼﺣظ أن اﻟﻐرﺑــﺔ واﻻﻏﺗـراب وردا ﻓــﻲ ﻣﻌظــم ﻣﻌــﺎﺟم اﻟﻠﻐــﺔ ﺑﻣﻌﻧــﻰ واﺣــد ‪ ،‬وﻫــو اﻟــذﻫﺎب‬
‫واﻟﺑﻌ ــد ﻋ ــن اﻟ ــوطن ؛ ﻟﻛ ــن ﻣﻌ ــﺎﺟم اﻟﻌرﺑﯾ ــﺔ ﻟ ــم ﺗﻔ ــرق ﺑ ــﯾن ﻣ ــﺻطﻠﺣﻲ اﻟﻐرﺑ ــﺔ واﻻﻏﺗـ ـراب ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻐرﺑ ــﺔ‬

‫)‪ (١‬دﯾوان اﻟﻣﺗﻠﻣس اﻟﺿﺑﻌﻲ ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾق ﺣـﺳن اﻟـﺻﯾرﻓﻲ ‪ ،‬ﻣﻌﻬـد اﻟﻣﺧطوطـﺎت اﻟﻌرﺑﯾـﺔ ‪ ،‬اﻟﻘـﺎﻫرة ‪ ،‬ط‪، ١٩٧٠ ، ١‬‬
‫ص ‪ ، ٢٦٧‬واﻟﻣﺗﻠﻣس ﺟرﯾر ﺑن ﻋﺑد ﱢ‬
‫اﻟﻌزي ﺷﺎﻋر ﺟﺎﻫﻠﻲ ‪ ،‬اﻧظر ‪ :‬اﻷﻋﻼم ‪. ١١٩/٢‬‬
‫)‪ (٢‬ﻟﺳﺎن اﻟﻌرب ﻻﺑن ﻣﻧظور ‪ :‬دار ﺻﺎدر – ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪ ، ١‬ﻣﺎدة ) ﻏرب ( ‪. ٦٣٨/١ ،‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﻣﻌﺟم اﻟوﺳﯾط ‪ :‬ﻣﺟﻣﻊ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﺑﺎﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬اﺳﺗﺎﻧﺑول ‪ ،‬ص‪. ٦٤٧‬‬
‫)‪ (٤‬دﯾوان ِ‬
‫اﻣرئ اﻟﻘﯾس ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﻣﺻطﺎوي ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌرﻓﺔ – ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪ ،٢٠٠٤ ، ٢‬ص‪. ٢١‬‬

‫)‪ (٥‬ﺗﺎج اﻟﻌروس ﻣن ﺟواﻫر اﻟﻘﺎﻣوس ‪ :‬اﻟزﺑﯾدي ‪ ،‬اﻟﻣطﺑﻌﺔ اﻟﺧﯾرﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﺻر ‪ ،‬ج‪ ، ١‬ص‪. ٤١٢-٤٠٤‬‬
‫)‪ (٦‬اﻟﺻﺣﺎح ‪ :‬ﻹﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ﺣﻣﺎد اﻟﺟوﻫري ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬أﺣﻣد ﻋﺑد اﻟﻐﻔور ﻋطﺎر ‪ ،‬دار اﻟﻌﻠم ﻟﻠﻣﻼﯾـﯾن – ﺑﯾـروت‪،‬‬
‫‪ ، ١٩٧٩‬ط‪ ، ٢‬ص‪. ١٩٢-١٩١‬‬

‫‪‬‬
‫ﻣﻘﺗرﻧﺔ ﺑﺎﻟﺑﻌد ﻋن اﻟوطن وﻓراق اﻷﻫل واﻷﺣﺑﺔ ؛ و ﻫﻲ ﺑذﻟك ﻣرﺗﺑطـﺔ ﺑﺎﻟﻣﻛـﺎن ‪ ،‬أﻣـﺎ اﻻﻏﺗـراب ﻓﻬـو‬
‫ﺷﻌور ﻧﻔﺳﻲ ﯾﻣﺗﻠك اﻹﻧﺳﺎن ﺑﺳﺑب ﻣﺎ ؛ ﻓﯾﺷﻌر ﺑﺄﻧﻪ ﻏرﯾب ﺣﺗﻰ ﻟو ﻛﺎن ﻓﻲ ﻗﻠب وطﻧﻪ ‪.‬‬
‫ﺛﺎﻧﯾﺎً ‪ :‬اﻟﻐرﺑﺔ اﺻطﻼﺣﺎً ‪:‬‬
‫ﺗظﻬر اﻟﻐرﺑﺔ ﻓﻲ أوﻗﺎت اﻻﺿـطراب واﻟﻘﻠـق وﻋـدم اﺳـﺗﻘرار اﻟﻔـرد ﺑـﺳﺑب اﻷوﺿـﺎع اﻟـﺳﯾﺎﺳﯾﺔ‬
‫أو اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾـ ــﺔ أو اﻻﻗﺗـ ــﺻﺎدﯾﺔ أو ﺟﻣﯾﻌﻬـ ــﺎ ﻣﻌـ ــﺎً ‪ ،‬ﻛﻣـ ــﺎ ﺣـ ــدث ﻣـ ــﻊ ﺷـ ــﻌراء اﻟﻣﻬﺟـ ــر ﻓـ ــﻲ ﻋـ ــﺻرﻧﺎ‬
‫اﻟﺣدﯾث‪ ،‬ﻓﺎﻟﻐرﺑﺔ طﺑﯾﻌﺔ ﻣﺗﺟذرة ﻓﻲ اﻟﻧﻔس اﻟﺑﺷرﯾﺔ ‪ " ،‬ﻓﻬﻲ ﻣن اﻟﻣﺷﺎﻋر اﻟﻔطرﯾـﺔ اﻟﺗـﻲ ﺗﺧﺗﻠـف ﻣـن‬
‫إﻧـﺳﺎن ﻵﺧـر‪ ،‬وﻣـن ﻣﺟﺗﻣـﻊ ﻵﺧـر‪ ،‬ذﻟـك ﻷﻧﻬـﺎ ﺗﺗﻠـون ﺑطﺑﯾﻌـﺔ ﺻـﺎﺣﺑﻬﺎ‪ ،‬وﺑـﺎﻟﻣﺟﺗﻣﻊ وﻣـﺎ ﯾﺣﻛﻣـﻪ ﻣـن‬
‫أﻧظﻣﺔ وﻣؤﺳﺳﺎت‪ ،‬وﺑطﺑﯾﻌﺔ اﻟﻌﺻر وﻣﺎ ﯾﺣﺗوﯾﻪ ﻣن ﻗﯾم أو أﻋـراف وﻣﻌـﺎرف‪ ،‬واﻟﻐرﺑـﺔ ظـﺎﻫرة ﻗدﯾﻣـﺔ‬
‫راﻓﻘت اﻟﻣﺟﺗﻣﻌﺎت اﻟﺑﺷرﯾﺔ ﻣﻧذ ﺑدء اﻟﺧﻠﯾﻘﺔ‪ ،‬وﻟﻛﻧﻬﺎ ﻛﺎﻧـت ﻏرﺑـﺔ واﺿـﺣﺔ اﻟﻣـﺻطﻠﺢ واﻟﻣﻔﻬـوم‪ ،‬ﺑﯾﻧﻣـﺎ‬
‫اﺗﺧـذت ﻟﻬـﺎ ﺻـو ار ﻣﻌﻘـدة ﻓـﻲ اﻟﻌـﺻر اﻟﺣـدﯾث‪ ،‬ﺑـل ﺻـﺎرت ﻣـن أﻛﺛـر اﻟﻣﻔـﺎﻫﯾم إﺛـﺎرة ﻟﻠﺟـدل ﺑـﺳب‬
‫)‪(١‬‬
‫اﻟﺗﻌرﯾﻔﺎت اﻟﻛﺛﯾرة اﻟﺗﻲ وﺿﻌت ﻟﻬﺎ "‬

‫ﻋﻧــد اﻟﺣــدﯾث ﻋــن اﻟﻐرﺑــﺔ ﯾﺧــﺗﻠط ﺗﻌرﯾﻔﻬــﺎ ﺑﻣﻌﻧــﻰ اﻻﻏﺗـراب ‪ ،‬ﺣﺗــﻰ أﻧﻧــﺎ ﻧﺟــد ﻣــن ﯾﻌــدﻫﻣﺎ ﺑــﻧﻔس‬
‫اﻟﻣﻌﻧـ ــﻰ ؛ ﻓـ ــﺎﻻﻏﺗراب ‪ " :‬ﻫـ ــو ﺣﺎﻟـ ــﺔ ﻧﻔـ ــﺳﯾﺔ ﺗـ ــﺻور ﻣـ ــدى اﻧﻌـ ــدام اﻟـ ــﺳﻠطﺔ واﻻﻧﺧـ ــﻼع ﻋـ ــن اﻟـ ــذات‬
‫)‪(٢‬‬
‫‪.‬‬ ‫واﻷﺷﯾﺎء أو اﻟﺗذﻣر واﻟﻌداء واﻟﻌزﻟﺔ ‪ ،‬واﻧﻌدام اﻟﻣﻐزى ﻓﻲ واﻗﻊ اﻟﺣﯾﺎة واﻹﺣﺑﺎط "‬
‫إن اﻟــﺷﻌور ﺑﺎﻟﻐرﺑــﺔ ﻣــن أﻗ ــﺳﻰ ﻓﺗ ـ ارت اﻟﺣﯾــﺎة ﻋﻠــﻰ اﻟﻣ ــرء ‪ ،‬ﻓرﺳــوﻟﻧﺎ اﻟﻛ ـرﯾم ) ﺻــﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾ ــﻪ‬
‫وﺳــﻠم ( ﻋﻧــدﻣﺎ ﻫــﺎﺟر ﻣــن ﻣﻛــﺔ إﻟــﻰ اﻟﻣدﯾﻧــﺔ اﻟﻣﻧــورة وﻗــف ﻋﻠــﻰ أﺣــد ﺟﺑــﺎل ﻣﻛــﺔ ﻗــﺎﺋﻼً ‪ " :‬واﷲ إﻧــك‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﻲ ٕواﻧـك ﻷﺣـب أرض اﷲ إﻟـﻰ اﷲ وﻟـوﻻ أن أﻫﻠـك أﺧرﺟـوﻧﻲ ﻣﻧـك ﻣـﺎ ﺧرﺟـت "‬ ‫ﻷﺣب أرض اﷲ إﻟ ﱠ‬
‫ﻓﺎﻟرﺳول ﺧﺎرج ﻟﺗﺑﻠﯾﻎ دﯾن اﷲ ؛ ﻟﻛن اﻟﺷﻌور ﺑﺗـرك اﻟـوطن أﺛـر ﻋﻠﯾـﻪ ‪ ،‬ﻓﻣـﺎ ﺑﺎﻟُﻧـﺎ ﺑﺎﻹﻧـﺳﺎن اﻟﻌـﺎدي ؟‬
‫ﻓﺎﻟوطن اﻷم ﻻ ﯾﻣﻛن ﻟﻠﻣرء أن ﯾﻧﺳﺎﻩ ‪ ،‬وﻛﯾف ﯾﻧﺳﺎﻩ ؟ وﻫـو اﻟـدار اﻷوﻟـﻰ اﻟﺗـﻲ ﻋرﻓﻬـﺎ ‪ ،‬وﻧـﺷﺄ ﻓﯾﻬـﺎ‪،‬‬
‫وﺗﻣﺗﻊ ﺑﺧﯾراﺗﻬﺎ ‪ ،‬وﻟﻌب ﻓﻲ ﻋرﺻﺎﺗﻬﺎ ؟ إﻧﻬﺎ ﺳﺗﺑﻘﻰ ﻣﺳﯾطرة ﻋﻠﻰ ﻓﻛرﻩ ووﺟداﻧـﻪ ﺣﺗـﻰ ﻟـو ﻋـﺎش ﻓـﻲ‬
‫ﻋدد ﻣن اﻷﻣﺎﻛن ﺑﻌدﻫﺎ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول أﺑو ﺗﻣﺎم اﻟطﺎﺋﻲ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـب اﻷ ﱠ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻟﻠﺣﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺋت ِﻣ ـ ـ ـ َـن اﻟﻬَ ـ ـ ــوى‬
‫ـث ِﺷ ـ ـ ـ َ‬ ‫َﻧ ﱢﻘ ـ ـ ــل ﻓُـ ـ ـ ـؤ َ َ‬
‫َول‬ ‫ـب ِ ّإﻻ َ‬
‫ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ُﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬ ‫ادك َﺣﯾ ـ ـ ـ ُ‬

‫)‪ (١‬ﺗﺟرﺑــﺔ اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻧــد اﺑــن ﺧﻔﺎﺟــﺔ ‪ :‬ﻓﺗﯾﺣــﺔ دﺧﻣــوش ) رﺳــﺎﻟﺔ ﻣﺎﺟــﺳﺗﯾر ( ﺟﺎﻣﻌــﺔ ﻣﻧﺗــوري ‪٢٠٠٥ ،‬م‪،‬‬
‫ص‪. ١٢‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﻣﻛﺎن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻷﻧدﻟﺳﻲ ‪ :‬ﻣﺣﻣد اﻟطرﺑوﻟﻲ ‪ ،‬دار اﻟرﺿوان ‪ ،‬ﻋﻣﺎن ‪ ،‬ط‪ ، ١‬ص‪. ٣٣‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟروض اﻷﻧف ﻓﻲ ﺷرح اﻟﺳﯾرة اﻟﻧﺑوﯾﺔ ﻻﺑن ﻫﺷﺎم ‪ :‬أﺑـو اﻟﻘﺎﺳـم ﻋﺑـد اﻟـرﺣﻣن ﺑـن ﻋﺑـد اﷲ ﺑـن أﺣﻣـد اﻟـﺳﻬﯾﻠﻲ ‪:‬‬
‫ﺗﺣﻘﯾـــق ‪ ،‬ﻋﻣـــر ﻋﺑـــد اﻟـــﺳﻼم اﻟـــﺳﻼﻣﻲ ‪ ،‬دار إﺣﯾـــﺎء اﻟﺗـ ـراث اﻟﻌرﺑـــﻲ‪ ،‬ﺑﯾـــروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌـــﺔ اﻷوﻟـــﻰ‪١٤٢١ ،‬ﻫــ ـ‪/‬‬
‫‪٢٠٠٠‬م‪. ١٣٣/٤ ،‬‬

‫‪‬‬
‫ِ )‪(١‬‬ ‫وﺣﻧﯾﻧُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ أََﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداً ِﻷ ﱠ ِ‬
‫َول َﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـزل‬ ‫ََ‬ ‫َﻛ ـ ـ ـ ــم ﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ِ ٍ‬
‫ـزل ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ اﻷ ِ‬
‫َرض َﯾﺄﻟَﻔُ ـ ـ ـ ــﻪُ اﻟﻔَﺗ ـ ـ ـ ــﻰ‬ ‫َ‬
‫" إن ﻧظرة اﻹﻧﺳﺎن اﻟﻌرﺑﻲ اﻷﺻﯾل ﻟﻠﻐرﺑﺔ ﻣﺧﺗﻠﻔﺔ ﻛل اﻻﺧـﺗﻼف ﻋـن ﻧظـرة اﻟﻌـﺎﻟم اﻟﺣﺎﻟﯾـﺔ‪،‬‬
‫ﻓﺎﻟﻐرﺑـﺔ ﻋﻧــد ﺷـﻌراﺋﻧﺎ ﻏرﺑــﺔ وﺟودﯾــﺔ ‪ :‬ﻏرﺑـﺔ اﻟﻣﻛــﺎن ‪ ،‬ﻏرﺑــﺔ اﻟـﻧﻔس ﻓــﻲ وطــن ﻏﯾـر اﻟــوطن ‪ ،‬ووﺳــط‬
‫أﻫل ﻏﯾر اﻷﻫل ﻏرﺑﺔ اﻟروح ﻋن اﻟﺟـذور ﺑﯾﻧﻣـﺎ ﻫـﻲ ﻓـﻲ اﻟﻣﻔﻬـوم اﻟﺣـدﯾث اﻏﺗـراب ﺣـﺿﺎري وﻣوﻗـف‬
‫ﯾﺗﺧذﻩ اﻟﻣﺛﻘف اﻟﻐرﺑﻲ اﻟﻔﺎرغ ﻗﻠﺑﻪ ﻣن ﻛل اﻟﻘﯾم اﻟروﺣﯾﺔ " )‪.(٢‬‬
‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬ﺑواﻋث اﻟﻐرﺑﺔ ‪:‬‬
‫ظﺎﻫرة اﻟﻐرﺑﺔ ﻗدﯾﻣﺔ ﻗدم اﻹﻧﺳﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻹﻧﺳﺎن اﻟﻘـدﯾم ﻟـم ﯾـﺳﺗﻘر ﻓـﻲ ﻣﻛـﺎن واﺣـد ‪ ،‬واﻟﻌرﺑـﻲ ﻋﻠـﻰ‬
‫وﺟــﻪ اﻟﺧــﺻوص ﻟــم ﯾﻌــرف اﺳــﺗﻘ ار اًر أﻟﺑﺗــﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻧ ازﻋــﺎت اﻟﻘﺑﻠﯾــﺔ واﻟﺣــروب ﻓﯾﻣــﺎ ﺑﯾــﻧﻬم ﺟﻌﻠــت ﻣــن ﻫــذﻩ‬
‫اﻟظــﺎﻫرة أﻣـ اًر طﺑﯾﻌﯾــﺎً ﻓــﻲ ﺣﯾــﺎﺗﻬم ‪ .‬ﻓــﺎﻟﻌرب ﻛــﺎﻧوا ﯾﻌﺗﺎﺷــون ﻋﻠــﻰ ﺗرﺑﯾــﺔ اﻹﺑــل واﻷﻏﻧــﺎم اﻟﺗــﻲ ﺗﺗطﻠــب‬
‫وﺟود اﻟﻣﺎء واﻟﻛـﻸ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧـت ﺣﯾـﺎﺗﻬم ﻣرﺗﺑطـﺔ ﺑوﺟـود ﻣﻘوﻣـﺎت اﻟﺣﯾـﺎة ﻟﻬـم وﻟﻣواﺷـﯾﻬم ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺗﻧﻘـل واﻟﺑﻌـد‬
‫ﻋن أﻣﺎﻛﻧﻬم اﻷﺻﻠﯾﺔ وﺗﻐرﺑﻬم ﺑﺳﺑب طﻠـﺑﻬم ﻟﻠـرزق ‪ ،‬ﻧﺎﻫﯾـك ﻋـن ﻧ ازﻋـﺎﺗﻬم اﻟداﺧﻠﯾـﺔ اﻟﺗـﻲ ﻗـد ﺗـﺳﺗﻣر‬
‫ﻋﻘ ــوداً ‪ ،‬ﻟ ــذﻟك وﺟ ــدﻧﺎ اﻟ ــﺷﻌراء اﻷواﺋ ــل ﯾﻛﺛ ــرون ﻣ ــن اﻟﺑﻛ ــﺎء ﻋﻠ ــﻰ اﻷط ــﻼل اﻟﺗ ــﻲ ﺳ ــﺑﺑﻬﺎ اﻟﻐرﺑ ــﺔ ‪،‬‬
‫ﻓرأﯾﻧـﺎﻫم ﯾـﺻﻔون أﯾــﺎﻣﻬم وأﻣـﺎﻛن ﻣﺣﺑوﺑــﺎﺗﻬم ﻓﯾﻣـﺎ أﺻــﺑﺢ ﯾﻌـرف ﺑﺎﻟﺑﻛــﺎء ﻋﻠـﻰ اﻷطــﻼل ‪ ،‬ﻓﻬـذا طرﻓــﺔ‬
‫اﺑن اﻟﻌﺑد ﯾﺑدأ ﻣﻌﻠﻘﺗﻪ ﻗﺎﺋﻼً ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـﺎﻫر اﻟَﯾ ـ ـ ـ ِـد‬ ‫اﻟو ْﺷ ـ ـ ـ ِـم ﻓ ـ ـ ــﻲ ظ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـوح َﻛﺑ ـ ـ ــﺎﻗﻲ َ‬
‫ﺗَﻠ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﻼل ِ ُﺑﺑرﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ِ َﺛﻬ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد‬
‫طـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫َِ‬
‫ﻟﺧوﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ أ ْ‬
‫ِ )‪(٣‬‬
‫وﺗﺟّﻠـ ـ ـ ـ ـ ــد‬
‫ـﻰ َ َ‬ ‫ً‬ ‫ـون‪ :‬ﻻ َﺗﻬْﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ‬
‫ـك أﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ‬ ‫َﯾﻘوﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﯾﻬم‬ ‫وﻗوﻓ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ﺑﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ْـﺣﺑﻲ ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫ـﻲ َﻣط ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ُْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬

‫ﻣن ﻫذا اﻟﻣﻧطﻠق أﺻﺑﺢ اﻟوﻗوف ﻋﻠـﻰ اﻷطـﻼل ﺳـﻣﺔ ظـﺎﻫرة ﻋﻧـد اﻟـﺷﻌراء اﻟﻘـدﻣﺎء ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣﻌﻠﻘـﺎت‬
‫ﺳ ـواء اﻟــﺳﺑﻊ أو اﻟﻌــﺷر ﺗﺑــدأ ﺑﻣــﺎ ﻫــو ﻣ ـرﺗﺑط ارﺗﺑﺎطــﺎً وﺛﯾﻘــﺎً ﺑﺎﻟﻐرﺑــﺔ ‪ ،‬ﻓــﺎﻣرؤ اﻟﻘــﯾس ﯾﻘــول ﻓــﻲ ﻣطﻠ ـﻊ‬
‫ﻣﻌﻠﻘﺗﻪ ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ِ )‪(٤‬‬ ‫ـﯾن اﻟ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ـب وﻣﻧـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ٍ‬ ‫ِ ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻓﺣو َﻣ ـ ـ ــل‬
‫ـدﺧول َ َ‬ ‫ﺑِ ـ ـ ــﺳﻘط اﻟﻠ ـ ـ ــوى َﺑ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـزل‬ ‫ﻗﻔـ ـ ـ ــﺎ َﻧﺑـ ـ ـ ــك ﻣـ ـ ـ ــن ذﻛـ ـ ـ ــرى َﺣﺑﯾـ ـ ـ ـ َ َ‬

‫)‪ (١‬ﺷرح دﯾوان أﺑـﻲ ﺗﻣـﺎم ‪ :‬اﻟﺧطﯾـب اﻟﺗﺑرﯾـزي ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾـق ‪ /‬ارﺟـﻲ اﻷﺳـﻣر ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗـﺎب اﻟﻌرﺑـﻲ – ﺑﯾـروت ‪ ،‬ط‪،٢‬‬
‫‪ ١٩٩٤‬م ‪ ،‬ج‪ ، ١‬ص‪. ٢٩٠‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﻐرﺑـﺔ واﻟﺣﻧـﯾن ﻓــﻲ اﻟـﺷﻌر اﻷﻧدﻟـﺳﻲ ‪ :‬ﻓﺎطﻣــﺔ ﺻﺣـﺻﺢ ‪ ،‬ﻣطﺑﻌـﺔ اﻟﻧﺟــﺎح اﻟﺟدﯾـدة ‪ ،‬اﻟـدار اﻟﺑﯾــﺿﺎء ‪ ،‬ط‪، ١‬‬
‫‪ ، ١٩٩٣‬ص‪. ٣٥‬‬
‫)‪ (٣‬دﯾـ ـوان طرﻓ ــﺔ ﺑـــن اﻟﻌﺑ ــد ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾـــق ‪ /‬ﻣﻬ ــدي ﻣﺣﻣ ــد ﻧﺎﺻـــر اﻟ ــدﯾن ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗـــب اﻟﻌﻠﻣﯾ ــﺔ – ﺑﯾـــروت ‪ ،‬ط‪، ٣‬‬
‫‪٢٠٠٢‬م‪ ،‬ص‪. ١٩‬‬
‫)‪ (٤‬دﯾـ ـوان اﻣـ ـ ِـرئ اﻟﻘـ ــﯾس ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾـ ــق ‪ /‬ﻋﺑـــد اﻟـ ــرﺣﻣن اﻟﻣـ ــﺻطﺎوي ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌرﻓـ ــﺔ – ﺑﯾـ ــروت ‪ ،‬ط‪ ٢٠٠٤ ، ٢‬م ‪،‬‬
‫ص‪. ٢١‬‬

‫‪‬‬
‫ﺑﻘﯾـت ﻫـذﻩ اﻟظـﺎﻫرة ﺣﺗــﻰ ﺑﻌـد ظﻬـور اﻟــدﯾن اﻹﺳـﻼﻣﻲ اﻟﺣﻧﯾـف ؛ وﻟﻛـن ﺧﻔﱠـت ﺣـدﺗﻬﺎ ﺑﻌـد ﺗﻣ ﱡﻛـن‬
‫اﻹﯾﻣــﺎن ﻣــن ﻗﻠــوب اﻟﻧــﺎس ‪ ،‬ﻓﺄﺻــﺑﺢ اﻟــﺷﻌراء ﯾﻌﺑــرون ﻋــن اﻟﻘــﺻﯾدة ﻣﺑﺎﺷ ـرة دون اﻟﺗطــرق ﻟﻠوﻗــوف‬
‫ﻋﻠﻰ اﻷطـﻼل ‪ ،‬ﻓﺄﺧـذت اﻟﻐرﺑـﺔ ﺗظﻬـر ﺑوﺿـوح ﻓـﻲ ﻗـﺻﺎﺋد اﻟـﺷﻌراء اﻟﻣﺟﺎﻫـدﯾن اﻟـذﯾن ﺧرﺟـوا ﻟﺗﺑﻠﯾـﻎ‬
‫دﯾــن اﷲ ﻓــﻲ ﺷــﺗﻰ أﺻــﻘﺎع اﻷرض ‪ ،‬ﻓظﻬــر ﺑﺎﻋــث آﺧــر وﻫــو اﻟﺟﻬــﺎد ﻓــﻲ ﺳــﺑﯾل اﷲ ‪ ،‬ﺣﯾــث ﻛ ـﺎن‬
‫اﻟﻣﺟﺎﻫــدون ﯾودﻋــون أوطــﺎﻧﻬم وأﻫﻠــﯾﻬم‪ ،‬وﯾﻐﯾﺑــون ﻟﻔﺗ ـرات طوﯾﻠــﺔ ﻣﻣــﺎ ﯾﺗــرك ﻓــﻲ ﻗﻠــوﺑﻬم ﻟوﻋــﺔ اﻟﺑﻌــد‬
‫واﻟﻔراق اﻟﺗﻲ ﺗﺟﻌل اﻟﺷﻌراء ﻣﻧﻬم ﯾﻌﺑرون ﻋن ذﻟك أﺻـدق ﺗﻌﺑﯾـر ‪ ،‬وﻣـﻧﻬم ﻣـن ﯾـﺻﺎب ﻓـﻲ اﻟﻣﻌـﺎرك‬
‫أو ﯾﺗﻌرض ﻷﻣر ﻓﯾﻪ اﻟﻬﻼك ﻣﺛﻠﻣﺎ ﺣدث ﻣـﻊ اﻟـﺷﺎﻋر ﻣﺎﻟـك ﺑـن اﻟرﯾـب اﻟـذي ﻛـﺎن ﻓﺎرﺳـﺎً ﻻ ﯾـﺷق ﻟـﻪ‬
‫اﻟﻐﺑــﺎر ﻣﻧﺗﻣﯾــﺎً ﻟﻣﺟﻣوﻋــﺔ ﻣــن اﻟــﺻﻌﺎﻟﯾك ‪ ،‬ﻓطﻠﺑــﻪ اﻟﻘﺎﺋــد ﺳــﻌﯾد ﺑــن ﻋﻔــﺎن ) رﺿــﻲ اﷲ ﻋﻧــﻪ ( ﻟﯾﻛــون‬
‫ﻣﻌ ــﻪ ‪ ،‬وﺑﻬ ــذا ﺗﻐﯾ ــر ﻓﻛ ــر ﻣﺎﻟ ــك ﻣ ــن ﺻ ــﻌﻠوك إﻟ ــﻰ ﻣﺟﺎﻫ ــد ﻓ ــﻲ ﺳ ــﺑﯾل اﷲ ﯾﻘﺎﺗ ــل اﻷﻋ ــداء ‪ ،‬ﻓﻬﻧ ــﺎك‬
‫رواﯾﺗـﺎن ﻓـﻲ وﻓﺎﺗـﻪ ‪ :‬إﺣــداﻫﺎ أﻧـﻪ أﺻـﯾب ﻓـﻲ إﺣــدى اﻟﻣﻌـﺎرك ‪ ،‬واﻷﺧـرى أﻧـﻪ ﻋﻧــدﻣﺎ وﺿـﻊ ﻗدﻣـﻪ ﻓــﻲ‬
‫ﺧﻔــﻪ ﻟدﻏﺗــﻪ أﻓﻌــﻰ ﻛﺎﻧــت ﻓــﻲ اﻟﺧــف ‪ ،‬ﻓﺄﺻــﯾب إﺻــﺎﺑﺔ ﻣﻣﯾﺗــﺔ ﻛﺎﻧــت ﺳــﺑﺑﺎً ﻓــﻲ ﻣوﺗــﻪ ‪ ،‬ﻓﺄﻧــﺷﺄ ﻗــﺻﯾدة‬
‫ﺗﺣﻣــل ﻓــﻲ ﺛﻧﺎﯾﺎﻫــﺎ ﻟوﻋــﺔ اﻟﻔ ـراق واﻟﻐرﺑــﺔ ﻋــن اﻷﻫــل ‪ ،‬وﻟﻌــل ﻫــذﻩ اﻟﻘــﺻﯾدة ﻛﺎﻧــت اﻟــﺳﺑب ﻓــﻲ ﺷــﻬرة‬
‫ﻣﺎﻟك ﺑن اﻟرﯾب اﻟﺗﻲ ذاع ﺻﯾﺗﻬﺎ وﻓﯾﻬﺎ ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫اﻟﻧو ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﺟﻧ ـ ـ ِ‬ ‫ـت ِﺷـ ـ ـ ـ ـ ــﻌري َﻫـ ـ ـ ـ ـ ــل أَﺑﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱠ‬
‫اﺟﯾ ـ ــﺎ‬ ‫ﻼص َ‬
‫ـب اﻟ َﻐ ـ ــﺿﺎ أُزﺟ ـ ــﻲ اﻟﻘـ ـ ـ َ‬ ‫َِ‬ ‫ـﺗن َﻟﯾﻠَـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً‬ ‫أَﻻ ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎب َﻟﯾﺎﻟِﯾ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫اﻟرﻛ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـت اﻟ َﻐ ـ ـ ـ ــﺿﺎ ﻣﺎﺷ ـ ـ ـ ــﻰ ﱢ‬
‫َوﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـب ﻋرﺿ ـ ــﻪ‬ ‫اﻟرﻛ ـ ـ ُ‬ ‫ـت اﻟ َﻐ ـ ــﺿﺎ ﻟَـ ــم َﯾﻘطَـ ـ ِـﻊ َ‬ ‫َﻓﻠَﯾ ـ ـ َ‬
‫ﺑﺎﻛﯾـ ـ ـ ــﺎ‬‫ـﻲ ِ‬ ‫اﻟردﯾﻧِـ ـ ـ ـ ﱢ‬
‫ـرﻣﺢ ُ َ‬ ‫ِﺳـ ـ ـ ــوى اﻟ ـ ـ ـ ـﺳ ِ‬
‫ﱠﯾف َواﻟـ ـ ـ ـ ﱡ ِ‬ ‫ـﻲ َﻓَﻠ ـ ـ ـ ــم أَ ِﺟ ـ ـ ـ ــد‬
‫ـذﻛرت َﻣ ـ ـ ـ ــن َﯾﺑﻛ ـ ـ ـ ــﻲ َﻋﻠَ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ﺗَـ ـ ـ ـ َ ﱠ ُ‬
‫ـﯾﻬن اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﯾﺔ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑِﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َﻋزﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـز َﻋﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱠ‬ ‫ـﺳوةٌ‬ ‫ـﺎف اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫وﻟَ ِﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺑِﺄَﻛﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﻣﯾﻧﺔ ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َُ‬ ‫َ‬
‫َو َﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل ﺑِﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِﺟ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻣﻲ َوﺣﺎ َﻧ ـ ـ ـ ـ ــت َوﻓﺎﺗِﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻣﻧﯾﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ـرو ِ‬ ‫اءت ِﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫َوﻟَ ّﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر َ‬
‫ـﯾم َﻟﯾﺎﻟِﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ٍ‬
‫ﺑِراﺑَِﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ إِّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُﻣﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـوت ﻓَـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺎﻧزﻻ‬ ‫ـﺎﺣﺑﻲ َرﺣﻠ ـ ــﻲ َدﻧـ ـ ــﺎ اﻟ َﻣ ـ ـ ُ‬ ‫ﻓَﯾ ـ ــﺎ ﺻـ ـ ـ ِ‬

‫ـﺿل رداﺋِﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﻲ ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫وردا َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﻋﯾ َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ُﱠ‬


‫َ‬ ‫ـﺿﺟﻌﻲ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫وﺧطّـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَطراف اﻷَﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـﻧﺔ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َُ‬
‫ـوم ﺻـ ـ ـ ــﻌﺑﺎً ِ‬ ‫ﻓﺟ ّارﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺑِﺛَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﺑﻲ َِإﻟ ُ‬
‫ﻗﯾﺎدﯾـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـت ﻗَﺑـ ـ ـ ـ َـل اﻟَﯾـ ـ ـ ـ ِ َ‬ ‫ﻓَﻘَـ ـ ـ ــد ُﻛﻧـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﯾﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ُﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذاﻧﻲ َ ُ‬
‫ـﺎن اﻟﺑُﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد ِإﻻ َﻣﻛﺎﻧِﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َوأَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن َﻣﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـون ﻻ َﺗﺑﻌُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َوﻫُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـدﻓﻧوﻧﻧﻲ‬ ‫َﯾﻘوﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎزن واﻟ ﱠرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــب أَن ﻻ َ ِ‬ ‫ـت ﻓَ ـ ـ ـ ـ ــﺑﻠﱢ ْ‬
‫ـﺎﺣﺑﺎً إِ ّﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻋرﺿ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻓَﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﺗﻼﻗﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َ‬ ‫َﺑﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٍ َ‬ ‫ﻐن‬

‫‪‬‬
‫ـدﻫر ﻣﻌروﻓـ ـ ـ ــﺎً ﺑِ ـ ـ ـ ـﺄَن ﻻ ﺗَـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺎو ِﺑﻘَﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َرٍة‬
‫َﯾـ ـ ـ ـ َـد اﻟـ ـ ـ ـ ﱠ ِ َ‬ ‫ـدار ﺛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـداﻧﯾﺎ‬ ‫ـب َﺑﻌﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َﻏرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬

‫إن اﻷﺑﯾــﺎت اﻟــﺳﺎﺑﻘﺔ ﻟﺗﺗــرك أﺛ ـ اًر ﻛﺑﯾ ـ اًر ﻓــﻲ ﻧﻔــس اﻟﻣﺗﻠﻘــﻲ ‪ ،‬ﻟﻣــﺎ ﺗﺣوﯾﻬــﺎ ﻣــن آﻻم وأﺳــﻰ وﺣــزن ‪،‬‬
‫ﻓﺎﻟــﺷﺎﻋر ﯾــﺿﯾق ذرﻋــﺎً ﺑﺎﻟﻐرﺑــﺔ ؛ ﻟﻛﻧــﻪ ﯾــﺷﻌر ﺑﺄﻧــﻪ ﺳــﯾﻔﺎرق اﻟــدﻧﯾﺎ ﻓﯾطﻠــب ﻣــن أﺻــﺣﺎﺑﻪ وﯾوﺻــﯾﻬم ‪،‬‬
‫ﯾــذﻛر أﻫﻠــﻪ وﺣﯾﺎﺗــﻪ اﻟــﺳﺎﺑﻘﺔ وﯾﺗﻣﻧــﻰ أن ﯾرﺟــﻊ إﻟــﻰ ﺑﻠدﺗــﻪ اﻷﺻــﻠﯾﺔ اﻟﺗــﻲ رﻣــز ﻟﻬــﺎ ﺑــﺷﺟر اﻟﻐــﺿﺎ ‪،‬‬
‫ﺣﯾث إن اﻟﻐرﺑﺔ ﻓـﻲ ﻫـذﻩ اﻟﺣﺎﻟـﺔ ﯾﻣﻛـن أن ﺗـدرج ﺗﺣـت ﻣـﺳﻣﻰ ﻏرﺑـﺔ اﻟﻣـوت ‪ ،‬ﻓﺎﻟـﺷﺎﻋر ﯾﻣـوت ﺑﻌﯾـداً‬
‫ﻋن ﻣوطﻧﻪ اﻷﺻﻠﻲ ‪ ،‬ﻟم ﯾودﻋﻪ أﻫﻠﻪ وأﺣﺑﺗﻪ ‪.‬‬
‫ﺗﻠـك اﻷﺑﯾـﺎت أﻧﻣــوذج ﻟـﺷﻌر اﻟﻐرﺑــﺔ اﻟـذي ﺻــدر ﻣـن اﻟﻣﺟﺎﻫــدﯾن ﻓـﻲ ﺳــﺑﯾل اﷲ ‪ ،‬وﻧﺟـد أن ﺳــﺑﺑﺎً‬
‫آﺧر وﺟد ﻓـﻲ ﺗﻠـك اﻟﺣﻘﺑـﺔ وﻣـﺎ زال ‪ ،‬إﻧـﻪ اﻷﺳـر اﻟـذي ﯾﺗـرك ﺣـﺳرة ﻓـﻲ اﻟﻘﻠـب وﺷـﻌو اًر ﺑﺎﻟﻐرﺑـﺔ ؛ ﻷن‬
‫َ‬
‫اﻟﻣرء ﻻ ﯾﺳﺗطﯾﻊ أن ﯾﻔك أﺳرﻩ ‪ ،‬ﻓﻬو ﻣرﻏم ﻋﻠﻰ اﻟﺑﻘـﺎء ﻓﯾـﻪ ‪ ،‬وﻫـو ﺑـذﻟك ﯾـﺷﺑﻪ إﻟـﻰ ﺣـد ﻗرﯾـب ﻏرﺑـﺔ‬
‫اﻟﻣﻧﻔــﻰ اﻟﺗــﻲ ﻋﺎﺷــﻬﺎ اﻟــﺷﺎﻋر أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬وﺗﺟرﺑــﺔ اﻷﺳــر ﻣوﺟــودة ﻓــﻲ أدﺑﻧــﺎ اﻟﻌرﺑــﻲ ‪ ،‬وﻟﻌــل ﻣــﺎ‬
‫ﯾﻘﺎﺳﯾﻪ ﺷـﻌراء ﻓﻠـﺳطﯾن ﺧﯾـر دﻟﯾـل ﻋﻠـﻰ ﻏرﺑـﺔ اﻷﺳـر ‪ ،‬ﻓﺎﻷﺳـﯾر ﯾﻌـﺎﻧﻲ ﻣﺟﻣوﻋـﺔ ﻣـن اﻟﻣﺂﺳـﻲ ‪ ،‬ﻓﻘـد‬
‫ﺣـرم ﻣــن اﻟﺣرﯾــﺔ وﻣــن رؤﯾــﺔ اﻷﻫــل واﻷﺣﺑــﺔ ‪ ،‬وﻣـن اﻟﺗﻣﺗــﻊ ﺑﻬــذﻩ اﻟﺣﯾــﺎة ‪ .‬وﻫــذا أﺑــو ﻓـراس اﻟﺣﻣــداﻧﻲ‬
‫ﯾﻌــﯾش ﺗﺟرﺑــﺔ اﻷﺳــر ﻋﻧــد اﻟــروم ‪ ،‬ﻓﺄﻧــﺷﺄ ﻣﺟﻣوﻋــﺔ ﻣــن اﻟﻘــﺻﺎﺋد وﻫــو ﻓــﻲ اﻷﺳــر ﻋرﻓــت ﻓﯾﻣــﺎ ﺑﻌــد‬
‫ﺑﺎﻟروﻣﯾ ــﺎت ‪ ،‬ﯾﺑ ــث ﻓﯾﻬ ــﺎ آﻻﻣ ــﻪ وﯾ ــﺷﻛو ﻏرﺑﺗ ــﻪ ‪ ،‬ﻓﯾرﺳ ــل ﺑﻣﺟﻣوﻋ ــﺔ ﻣ ــن اﻷﺑﯾ ــﺎت ﻷﻣ ــﻪ ﻣ ــن ﺧﻼﻟﻬ ــﺎ‬
‫ﯾواﺳﻲ ﻧﻔﺳﻪ ﻓﻲ ﻏرﺑﺗﻪ ووﺣدﺗﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـدﯾل‬
‫ـوف ﯾُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َن اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪَ َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َوظَّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄ ﱠ‬ ‫ُﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺎﺑﻲ َﺟﻠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل َواﻟ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـزاءُ َﺟﻣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل‬

‫ـﺎد ِﻣﻧﻬُﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ َ‬


‫ودﺧﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل‬ ‫ـﻘﻣﺎن ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫َو ُﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫اح َﺗﺣﺎﻣﺎﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻷُﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎةُ َﻣﺧوﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬ ‫ِﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ٌ‬
‫ـزول‬
‫ﻫن َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫أَرى ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﻲء َﻏﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـرُ ﱠ‬ ‫ِ‬
‫َوأَﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـر أُﻗﺎﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻪ َوﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل ُﻧﺟو ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫َوﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل َدﻫـ ـ ـ ـ ـ ٍـر ﻻَﯾـ ـ ـ ـ ـ ُ ﱡ َ‬ ‫ﺗَط ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـول‬
‫ـﺳرك طـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﻲ ﻗَ ـ ـ ـ ــﺻﯾ َرةٌ‬ ‫ـﺳﺎﻋﺎت َوﻫ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ُ‬ ‫ـﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ‬ ‫ـول ﺑ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫وﻣن ﺑواﻋـث اﻟﻐرﺑـﺔ اﻟﻧﻔـﻲ ﻋـن اﻟـوطن ‪ ،‬وﻟﻌـل ﻫـذا وﺟـد ﺗﺣـت وطـﺄة اﻟـدول اﻟظﺎﻟﻣـﺔ ‪ ،‬وﻣـن ذﻟـك‬
‫ﻣﺎ ﻓﻌﻠﻪ اﻻﺳﺗﻌﻣﺎر ﻓﻲ اﻟوطن اﻟﻌرﺑﻲ ‪ ،‬ﺣﯾث ﻛﺎن ﯾﻧﻔﻲ اﻟطﺑﻘﺔ اﻟﻣﺛﻘﻔـﺔ اﻟﺗـﻲ ﻟﻬـﺎ ﺗـﺄﺛﯾر واﺿـﺢ ﻋﻠـﻰ‬
‫اﻟﺷﻌب ‪ ،‬وﻣن ﻫؤﻻء اﻟﺷﻌراء اﻟذﯾن ﻫم ﻟﺳﺎن ﻗـوﻣﻬم ‪ ،‬ﯾﻌﺑـرون ﺑﺄﺷـﻌﺎرﻫم ﻣـﺎ ﯾﺣﻣـس اﻟـﺷﺑﺎب وﯾﻘـوي‬

‫)‪ (١‬دﯾـوان ﻣﺎﻟــك ﺑــن اﻟرﯾــب ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾــق ‪ /‬د‪ .‬ﻧــوري ﺣﻣــودي اﻟﻘﯾــﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺟﻠــﺔ ﻣﻌﻬــد اﻟﻣﺧطوطــﺎت اﻟﻌرﺑﯾــﺔ" ﻣــﺞ ‪،١٥‬‬
‫ﺟـ ـ‪ ، ١‬ص ‪ ، ٩٥ - ٨٨‬ﺟﻣﻬ ـرة أﺷــﻌر اﻟﻌــرب ‪ :‬ﻷﺑــﻲ زﯾــد ﻣﺣﻣــد ﺑــن أﺑــﻲ اﻟﺧطــﺎب اﻟﻘرﺷــﻲ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾــق ‪ /‬ﻋﻠــﻲ‬
‫ﻣﺣﻣد اﻟﺑﺎﺟﻲ ‪ ،‬ﻧﻬﺿﺔ ﻣﺻر – اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ١٩٨١‬م ‪ ،‬ص ‪. ٦١٤ – ٦٠٧‬‬
‫)‪ (٢‬دﯾ ـوان أﺑــﻲ ﻓ ـراس اﻟﺣﻣــداﻧﻲ ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾــق ‪ /‬ﺧﻠﯾــل اﻟــدوﯾﻬﻲ ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗــﺎب اﻟﻌرﺑــﻲ – ﺑﯾــروت ‪ ،‬ط‪، ١٩٩٤ ، ٢‬‬
‫ص ‪. ٢٥٢‬‬

‫‪‬‬
‫ﻋـ ـزﯾﻣﺗﻬم ‪ ،‬وﻣ ــن أﺑ ــرز ﻣ ــن ﻋ ــﺎﻧﻰ وﯾ ــﻼت اﻟﻧﻔ ــﻲ ﺷ ــﺎﻋرﻧﺎ أﺣﻣ ــد ﺷ ــوﻗﻲ ‪ ،‬وأﺳ ــﺗﺎذﻩ اﻟ ــﺷﺎﻋر اﻟﻛﺑﯾ ــر‬
‫ﻣﺣﻣــود ﺳــﺎﻣﻲ اﻟﺑــﺎرودي ) رب اﻟــﺳﯾف واﻟﻘﻠــم ( ‪ ،‬ﻓﻌﻧــدﻣﺎ ﻗﺎﻣــت اﻟﺛــورة اﻟﻌراﺑﯾــﺔ وأﺣﻛﻣــت ﺳــﯾطرﺗﻬﺎ‬
‫ﻋﻠــﻰ ﻣﻌظــم ﻣــﺻر ‪ ،‬ﻛــﺎن اﻟﺑــﺎرودي ﻣﻣــن ﺳــﺎﻋد ﻓــﻲ ﻗﯾﺎﻣﻬــﺎ وأﯾــدﻫﺎ واﻋﺗﺑــر ﻣــن أﺣــد ﻗﺎدﺗﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓﻘــﺎم‬
‫اﻹﻧﺟﻠﯾ ــز ﺑﻧﻔﯾ ــﻪ ﺧ ــﺎرج ﻣ ــﺻر إﻟ ــﻰ ﺟزﯾـ ـرة ﺳ ــﯾرﻻﻧﻛﺎ ) ﺳـ ـرﻧدﯾب ﺛ ــم ﺳ ــﯾﻼن ﻗ ــدﯾﻣﺎً ( ‪ ،‬وﻫﻧ ــﺎك ﻋـ ـﺎﻧﻰ‬
‫اﻟﺑــﺎرودي اﻷﻣ ـرﯾن‪ ،‬ﻣ ـ اررة اﻟﻐرﺑــﺔ وﻗﻬرﻫــﺎ ‪ ،‬وﻣ ـ اررة اﻟوﺣــدة ﻓــﻲ ﺑﻠــد ﻋــز ﻓﯾــﻪ اﻟــﺻدﯾق ‪ ،‬إن إﺣــﺳﺎﺳﻪ‬
‫اﻟﻌﻣﯾ ــق ﺑﺎﻟﻐرﺑ ــﺔ ﺳ ــﯾطر ﻋﻠ ــﻰ ﻛﯾﺎﻧ ــﻪ ووﺟداﻧ ــﻪ ‪ ،‬ﻓﻌﺑ ــر ﻋ ــن ذﻟ ــك ﺑﻛﺛﯾ ــر ﻣ ــن اﻷﺷ ــﻌﺎر اﻟﺗ ــﻲ ﺣﻣﻠ ــت‬
‫ﺑداﺧﻠﻬﺎ آﻻم اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟوطن ‪ ،‬ﯾﻘول ﻓﻲ إﺣدى ﻗﺻﺎﺋدﻩ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـﺿﺎﺟﻊ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ْـن َﻫـ ـ ـ ـ ـ ﱟـم َوأ َْو َﺟـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎع‬ ‫ـﺎﺑﻲ ْاﻟ َﻣـ ـ ـ ـ ـ َ ِ ِ‬ ‫َﻧـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﻣﺑﺗَﺋِـ ـ ـ ـ ـ ـ ً‬
‫ـﺳﺎ‬ ‫ـدار ُ ْ‬ ‫ـب اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬ ‫ِ‬
‫أَظَ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل ﻓﯾﻬَـ ـ ـ ـ ـ ـﺎ َﻏ ِرﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـت َوﻻ َار ِﻋ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫إذا َﻫﺎ َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ْ‬ ‫ـوم ِ َ‬ ‫َﻋﻠَـ ـ ـ ـ ــﻰ ْاﻟﻬُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺗﻌﯾن ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻧدﯾب ﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ﱞـل أَ ْﺳـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫ِ‬
‫ﻻ ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ َرْ َ‬
‫ِ‬

‫ـﻼﻋﻲ‬‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﯾن أَ ْ‬ ‫أَﱢﻧـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺧﻠِـ ـ ـ ـ ـ ﱞ‬ ‫ـﺎﺣﻛﺎ َﺟـ ـ ـ ـ ـ ِ ً‬ ‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ِ َ ً‬ ‫ِ‬ ‫ُﱡ ِ‬
‫وﻫ ﱢﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ْ َ‬
‫ـﻲ َ َ‬ ‫ـذﻻ‬ ‫ﯾظﻧﻧـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ْـن َﯾ َارﻧـ ـ ـ ـ ــﻲ َ‬ ‫َ‬
‫ـﺑري ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اع‬
‫طـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َو ِ‬
‫ﺑﻣ ْ‬ ‫َﻋﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺑِ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎد َوﻻ َ‬
‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ ِ‬ ‫ﺑﻣ ْﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ ٍ‬
‫ـدرس‬ ‫ـك َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َو ْﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدي ِ ُ‬ ‫َوﻻ َوَرﱢﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎع‬
‫ﻣﻠﺗُـ ـ ـ ـ ـ ِ‬‫وﻗﻠﺑِ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـد ُ ْ‬ ‫ـب َ َ ْ‬ ‫اﻟرﻗﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـوف ﱠ ِ‬ ‫َﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ْ َ‬ ‫وﻣﻧﺗَ ِظ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـر‬
‫ﺣزِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ ُ ْ‬‫ـك َ ْ‬ ‫ﻟﻛﻧﻧِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻣﺎﻟِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬‫َ ِﱠ‬

‫ـﺎع‬
‫ﻣﻠﺗُـ ـ ـ ـ ـ ِ‬‫وﻗﻠﺑِ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـد ُ ْ‬ ‫ـب َ َ ْ‬ ‫اﻟرِﻗﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـوف ﱠ‬ ‫َﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ْ َ‬ ‫ـﻲ َﺟﺎ ِرَﯾـ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬ ‫ِ‬ ‫أَ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫ـرب ُد ُﻣـ ـ ـ ـ ــوﻋﻲ َو ْﻫـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـف َﻏـ ـ ـ ـ ـ ْ َ‬
‫ـدب َﺑ ْﻌ ـ ـ ـ َـد ِإ ْﻣـ ـ ـ ـ َر ِ‬
‫اع‬ ‫ـﯾن َﺟ ـ ـ ـ ْ ٍ‬ ‫ـﺎد َرِﻧﻲ‬ ‫ـﺎءﻧﻲ َد ْﻫ ـ ـ ـ ـ ِـري َو َﻏ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻓَ ـ ـ ـ ـ ِـﺈن ﯾ ُﻛ ـ ـ ـ ــن ﺳ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َرْﻫ ـ ـ ـ َـن اﻷَ َﺳ ـ ـ ــﻰ َﺑ ـ ـ ـ ْ َ‬ ‫ْ َ ْ َ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـداﻋﻲ‬ ‫ﻧظ ِﻣ ـ ـ ـ ــﻲ ٕوِا ْﺑـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫ـﺑﻬم َ ْ‬ ‫ﻗُرﺑِ ـ ـ ـ ــﻲ ُ ْ ِ‬ ‫ـﺻر ِ ْ‬ ‫ِ‬ ‫ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱠ ِ‬
‫َ‬ ‫وﯾﻌﺟ ـ ـ ـ ـ ُ ُْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ﻫم‬
‫ـﺳرُ ُ‬ ‫إﺧ َواﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ﱡ‬ ‫ـﺈن ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ َ‬
‫إن اﻟﻣﻌﺎﻧــﺎة اﻟﺗــﻲ ﻋﺎﺷ ــﻬﺎ اﻟﺑــﺎرودي ﻟﺗــدل ﺑﻛ ــل وﺿــوح ﻋﻠ ــﻰ ﻣ ـ اررة اﻟﻐرﺑــﺔ ‪ ،‬ﻓﻐرﺑ ــﺔ اﻟﻧﻔــﻲ ﻋ ــن‬
‫اﻟ ــوطن ﻗﺎﺳـ ــﯾﺔ ‪ ،‬ﻓـ ــﺎﻟوطن ﻋﻧـ ــدﻣﺎ ﯾ ــﺳﻠب ﻣـ ــن اﻹﻧـ ــﺳﺎن ﻛـ ــﺄن اﻟ ــروح ﺗؤﺧـ ــذ ﻣﻌـ ــﻪ ‪ ،‬ﻓﺗـ ــﺻﺑﺢ اﻟﻬﻣـ ــوم‬
‫واﻷوﺟﺎع ﻛﺛﯾرة ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺑﺎرودي ﯾﺷﺗﺎق ﻟﻣﺻر ﺷوﻗﺎً ﻻ ﯾوﺻف ‪ ،‬وﯾﺟـري ﻋﻠـﻰ ﻋـﺎدة اﻟﻘـدﻣﺎء ﻓـﻲ ﺗﺧﯾـل‬
‫اﻟــرﻓﯾﻘﯾن ﺑﺟﺎﻧﺑــﻪ ‪ ،‬وﯾطﻠــب ﻣﻧﻬﻣــﺎ ﻋــدم اﻟﻣﻼﻣــﺔ ؛ ﻷن اﻟﻐرﯾــب ﻻ ﯾــﻼم ﺑــﺳﺑب أﺣ ازﻧــﻪ وﻏﯾــﺎب ﻋﻘﻠــﻪ‬
‫ﻣن ﺷدﺗﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﯾذﻛر اﺷﺗﯾﺎﻗﻪ ﻟﻣﺻر ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ـﻼم‬ ‫ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ْـن ﻣﻼ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻓﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ْـﯾس ْ ِ‬ ‫ﻧدﯾب ُﻛﻔﱠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱠ ِ‬
‫ﯾﻐﻧ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ْاﻟ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ـدﯾﻣﻲ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َرْ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـب اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ َ ِ‬ ‫أََﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـذﻩ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ َ ِ‬
‫ـﻼم‬
‫ـﯾس ُﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـدﯾﺎر ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ َ‬ ‫وﻏ ِرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ـب‬
‫ـدﯾﺎر َﻏرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫و ْاذ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ار ﻟِ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻓُ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ِﺑﻬَ َوا َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﻣﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ٌ‬ ‫ـﺻر ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱢ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺳﺗﻬﺎم‬
‫ـﯾم ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ َ َ ُ‬ ‫ـﺈﻧﻲ‬ ‫ـﺳطﺎطَ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫)‪ (١‬دﯾ ـوان ﻣﺣﻣــود ﺳــﺎﻣﻲ اﻟﺑــﺎرودي ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾــق ‪ /‬ﻋﻠــﻲ اﻟﺟــﺎرم وﻣﺣﻣــد ﺷــﻔﯾق ﻣﻌــروف ‪ ،‬دار اﻟﻌــودة – ﺑﯾــروت ‪،‬‬
‫‪ ١٩٩٨‬م ‪ ،‬ص ‪. ٣٤٢ – ٣٤١‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٦٢٤‬‬

‫‪‬‬
‫وﻫﻧــﺎك ﺑﺎﻋــث آﺧــر ﻣ ـرﺗﺑط ﺑــﺎﻟﻧﻔﻲ أﻻ وﻫــو اﻟﻬﺟ ـرة ‪ ،‬ﻓــﺎﻟﻬﺟرة ﻫــﻲ ﺗــرك اﻟــوطن " ﺳ ـواء ﻛﺎﻧــت‬
‫ﻓردﯾــﺔ أو ﺟﻣﺎﻋﯾــﺔ ؛ ﻓﻘــد ﯾــﺷﻌر ﺑﻌــض اﻷﻓ ـراد أو اﻟﺟﻣﺎﻋــﺎت أن ﺣﯾــﺎﺗﻬم ﻓــﻲ أوطــﺎﻧﻬم ﻗــد أﺻــﺑﺣت‬
‫ﺟﺣﯾﻣـ ًـﺎ ﻻ ﯾطــﺎق ﻣــن ﺟ ـراء اﻟﻌراﻗﯾــل واﻟــﺻﻌوﺑﺎت ﻓــﻲ اﻟﺣﯾــﺎة اﻟــﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ‪ ،‬أو ﺗﻌــرض اﻟــﺑﻼد ﻟﻠــﺳﯾطرة‬
‫اﻷﺟﻧﺑﯾــﺔ اﻟﻐﺎﺷــﻣﺔ أو اﻟﺣﻛــم اﻟﻔــردي اﻟﻣــﺳﺗﺑد ‪ ،‬وﻗــد ﺗﺗﻌــرض اﻟــﺑﻼد ﻟﻠــﺿﻌف واﻟﻔــﺳﺎد واﻟرﺷــوة ‪ ،‬أو‬
‫ﺗوزﯾــﻊ اﻟﺛــروة ﺗوزﯾﻌــﺎً ﻣﺟﺣﻔــﺎً ﻣﻣــﺎ ﯾــﺳﺑب ﻟﻬــﺎ اﻧﻬﯾــﺎ اًر اﻗﺗــﺻﺎدﯾﺎً ﯾﺗرﺗــب ﻋﻠﯾــﻪ ﻋــدم ﻗــدرﺗﻬﺎ ﻋﻠ ـﻰ ﺗــوﻓﯾر‬
‫اﻟﺣﯾﺎة اﻟﻛرﯾﻣﺔ ؛ ﻓﯾﺿطرون إﻟﻰ اﻟﻬﺟرة طﻠﺑﺎً ﻟﻠﺣرﯾﺔ أو ﺳﻌﯾﺎً وراء اﻟرزق )‪"(١‬‬

‫ﻓــﺎﻟﻬﺟرة ﺗﻧﻘــﺳم إﻟــﻰ ﻧــوﻋﯾن ‪ :‬اﻟﻧــوع اﻷول وﻫــو ﻫﺟـرة إرادﯾــﺔ ﺑــﺳﺑب ﺳــوء اﻷﺣـوال اﻟﻣﻌﯾــﺷﯾﺔ ﻓــﻲ‬
‫اﻟﺑﻠــد ‪ ،‬وﻗﻠــﺔ اﻟﻣــﺻﺎدر اﻟﺗــﻲ ﺗﻛﻔــل اﻟﺣﯾــﺎة اﻟﻛرﯾﻣــﺔ ﻟﻠﻔــرد ‪ ،‬أو ﺳــوء اﻷﺣ ـوال اﻷﻣﻧﯾــﺔ ﺑــﺳﺑب ﺳــﯾطرة‬
‫اﻟﻣﺣﺗل ﻋﻠـﻰ اﻟـوطن ‪ ،‬أو ﺷـﻌور اﻟﻣﻬـﺎﺟر ﺑـﺎﻻﻏﺗراب ﻓـﻲ وطﻧـﻪ ﻣﻣـﺎ ﯾدﻓﻌـﻪ ﻟﺗـرك اﻟـوطن ‪ ،‬وﻫـذا ﻣـﺎ‬
‫ﺣ ــدث ﻣ ــﻊ ﺷ ــﻌراء اﻟﻣﻬﺟ ــر اﻟ ــذﯾن ﺗرﻛـ ـوا أوط ــﺎﻧﻬم ‪ ،‬ﺣﯾ ــث ﻛوﻧـ ـوا ﻣﺟﻣ ــوﻋﺗﯾن ‪ :‬اﻷوﻟ ــﻰ ﻓ ــﻲ أﻣرﯾﻛ ــﺎ‬
‫اﻟــﺷﻣﺎﻟﯾﺔ وأﺳــﻣوﻫﺎ اﻟراﺑطــﺔ اﻟﻘﻠﻣﯾــﺔ ‪ ،‬واﻟﺛﺎﻧﯾــﺔ ﻓــﻲ أﻣرﯾﻛــﺎ اﻟﺟﻧوﺑﯾــﺔ وأﺳــﻣوﻫﺎ اﻟﻌــﺻﺑﺔ اﻷﻧدﻟــﺳﯾﺔ ‪ ،‬أﻣــﺎ‬
‫اﻟﻧــوع اﻵﺧــر ﻣــن اﻟﻬﺟ ـرة ﻓﻬــو ﻫﺟ ـرة ﻗــﺳرﯾﺔ إﺟﺑﺎرﯾــﺔ وﻫــذا ﻣــﺎ ﺣــدث ﻣــﻊ اﻟــﺷﻌب اﻟﻔﻠــﺳطﯾﻧﻲ ﻋﻧــدﻣﺎ‬
‫ﻫُ ﱢﺟــر ﻣ ــن وطﻧ ــﻪ ﻋﻧ ـ ً‬
‫ـوة‪ ،‬ﻓﻘ ــد ﻗ ــﺎم اﻟ ــﺻﻬﺎﯾﻧﺔ ﺑط ــرد أﺻ ــﺣﺎب اﻷرض واﺳ ــﺗوﻟوا ﻋﻠﯾﻬ ــﺎ وﻛوﻧـ ـوا ﻓوﻗﻬ ــﺎ‬
‫ﻛﯾﺎﻧﻬم اﻟﻣزﻋوم ‪ ،‬ﻓﻬذا اﻟﻧوع ﻣن اﻟﻬﺟرة ﯾـﺷﺑﻪ إﻟـﻰ ﺣـد ﻛﺑﯾـر اﻟﻧﻔـﻲ ‪ ،‬ﺑـل إن اﻟﻧﻔـﻲ أﻫـون ﻣـن ذﻟـك ؛‬
‫ﻷن اﻹﻧﺳﺎن اﻟﻣﻧﻔﻲ وطﻧﻪ ﻣﺎ زال ﻣوﺟوداً ‪ ،‬وﻟم ﯾطرد ﻣﻧﻪ أﻫﻠﻪ ﺑﻌﻛس اﻟﻬﺟـرة اﻟﺟﺑرﯾـﺔ اﻟﺗـﻲ ﻣـﺎ زﻟﻧـﺎ‬
‫ﻧﻌﺎﻧﯾﻬــﺎ ﻟوﻗﺗﻧــﺎ اﻟﺣﺎﺿــر ‪ ،‬ﻓﺗــﺄﺛر ﺟﻣﯾــﻊ أﺑﻧــﺎء اﻟــﺷﻌب اﻟﻔﻠــﺳطﯾﻧﻲ ﻣــن ﻫــذﻩ اﻟﻣﺄﺳــﺎة وﻣــﺎ ازﻟ ـوا ﯾﻌــﺎﻧون‬
‫آﻻم اﻟﻐرﺑ ــﺔ وﻣﺂﺳ ــﯾﻬﺎ ﻓ ــﻲ اﻟ ــﺷﺗﺎت ‪ ،‬ﻓﺎﻟ ــﺷﻌراء ﻟ ــﺳﺎن ﻗ ــوﻣﻬم ﯾﻌﺑ ــرون ﻋ ــن ﻫ ــذﻩ اﻟﻣﺄﺳ ــﺎة ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻐﺎﻟﺑﯾ ــﺔ‬
‫اﻟﻌظﻣــﻰ ﻣــن ﺷــﻌراء ﻓﻠــﺳطﯾن ﺗﺣــدﺛوا ﻋــن اﻟﻐرﺑــﺔ ﻓــﻲ أﺷــﻌﺎرﻫم ‪ ،‬ﺑــل أﺻــﺑﺣت ﺳــﻣﺔ ﻓــﻲ ﺷــﻌرﻫم ‪،‬‬
‫وﻣـن أﻣﺛـﺎل ﻫـؤﻻء اﻟـﺷﺎﻋر ﻋﺑــد اﻟﻛـرﯾم اﻟﻛرﻣـﻲ اﻟـذي ﯾﻘـول ﻓــﻲ ﻗـﺻﯾدة ﻟـﻪ ﺑﻌﻧـوان ) ﺳـﻧﻌود ( أﺑﯾــﺎت‬
‫ﯾﺑﻛــﻲ ﻣ ـ اررة اﻟﻐرﺑــﺔ وﯾؤﻛــد ﻋﻠــﻰ اﻟﻌــودة اﻟﻘرﯾﺑــﺔ ﺣﯾــث رﺳــم طرﯾــق اﻟﺟﻬــﺎد واﻟﻣﻘﺎوﻣــﺔ ﻟﻬــذﻩ اﻟﻌــودة ‪،‬‬
‫ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ﺿ ِ‬ ‫ﺑِﻌﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداً ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـْن ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻬ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺎب‬ ‫وﻟك واﻟ ِﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫اﻟﺣِﺑﯾَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺔُ َﻛﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـف أَْﺣَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺎ‬ ‫ﯾن َ‬‫ﻓﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـْﺳط ُ‬
‫ﺻـ ـ ـ ـ ـَدى ْاﻧِﺗَﺣـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﺎب‬ ‫ﺎن َ‬ ‫وِﻓـ ـ ـ ـ ـﻲ َﺳـ ـ ـ ـ ـْﻣِﻊ ﱠ‬
‫اﻟزَﻣـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺎﻛﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ﺎت‬ ‫ِ‬ ‫ـﺎدِﯾﻧﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫ـﺷَواطﺊُ َﺑ َ‬
‫ﺗُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬
‫اﻏﺗِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ِ‬
‫اب‬ ‫ﯾر َﻏِرﯾﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ًـﺔ ُد َ‬
‫ون ْ‬ ‫ِ‬ ‫ـﺎدِﯾﻧﻲ اﻟﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـَدِاوُل َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـِﺎرَد ٍ‬
‫ﺗُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺳ ُ‬ ‫ات‬ ‫َ‬
‫اك ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻊ ِ‬
‫اﻟﻘَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﺎب‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِِ‬
‫َ‬ ‫ﺗُﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدﯾﻧﻲ ﻗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـَر َ‬ ‫ﺎﻣﻰ‬
‫اﻟﯾﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﺗُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدﯾﻧﻲ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـَداﺋُﻧك َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟﻔﻠﺳطﯾﻧﻲ ﺑﻌد اﻟﻣﺄﺳﺎة ‪ :‬د‪ .‬أﻣـﯾن اﻟﻌﻣـﺻﻲ ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌـﺔ ﻗـﺎرﯾوﻧس – ﺑﻧﻐـﺎزي ‪ ،‬ط‪، ١‬‬
‫‪ ، ١٩٩٥‬ص‪. ٦٧‬‬

‫‪‬‬
‫وﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـْل ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـن ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوَدٍة ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـَد ِ‬
‫اﻟﻐَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﺎب‬ ‫ﺎق ﱠأﻻ ﻟِﻘَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺎٌء‬ ‫وَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـْﺳﺄَﻟَﻧِﻲ ﱢ‬
‫اﻟرﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ْ َ ْ َْ‬ ‫َ‬
‫اﻟﺧطَ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻰ ِﻋْﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـَد اﻹَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﺎب‬ ‫إﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َوْﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـِﻊ ُ‬ ‫ﺻِﻐﻲ‬ ‫ﺎل ﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ‬ ‫اﻷﺟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ود و ْ‬ ‫ﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداً َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـَﻧُﻌ ُ‬
‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻊ اﻟﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرق اﻟﻣﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدس و اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺷﻬﺎب‬ ‫ف َدِاوﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺎت‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬‫ود ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ اﻟﻌوا ِ‬ ‫َﻧﻌُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َ َ‬ ‫َ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﺿـ ـ ـ ـ ــﺣﺎﯾﺎ اﻟظﻠـ ـ ـ ـ ــم ﺗﻔـ ـ ـ ـ ــﺗﺢ ﻛـ ـ ـ ـ ــل ﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺎب‬ ‫أﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺗﻌود آﻻف اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺿـﺣﺎﯾﺎ‬

‫وﻫﻧ ــﺎك ﺑواﻋ ــث ﻟﻼﻏﺗـ ـراب اﻟﻣـ ـرﺗﺑط ﺑﺎﻹﻧ ــﺳﺎن داﺧ ــل ﻣﺟﺗﻣﻌ ــﻪ ‪ ،‬وﻣ ــن ﻫ ــذﻩ اﻟﻌواﻣ ــل ‪ " :‬اﻟﻌﺎﻫ ــﺔ‬
‫اﻟﺧﻠﻘﯾﺔ ﻛﺎﻟﻌﻣﻰ ﻣﺛﻼً ‪ ،‬إذ إن ﻣﺛل ﻫذﻩ اﻟﻌﺎﻫﺔ ﻗد ﺗزﯾد ﻣن ﺣدة اﻟﻌواﻣـل اﻟﻧﻔـﺳﯾﺔ إﻟـﻰ ﺟﺎﻧـب اﻟﻌواﻣـل‬
‫اﻷﺧرى اﻟﺗﻲ ﯾﺗﻌرض ﻟﻬﺎ اﻟﻣرء " )‪ ، (٢‬ﻓﺎﻟﺷﺎﻋر أﺑو اﻟﻌـﻼء اﻟﻣﻌـري ) رﻫـﯾن اﻟﻣﺣﺑـﺳﯾن ( ﻗـد أﺻـﯾب‬
‫ﺑ ــﺎﻟﻌﻣﻰ ﻓ ــﻲ ﺳ ــﻧواﺗﻪ اﻷوﻟ ــﻰ ‪ ،‬اﻷﻣ ــر اﻟ ــذي ﺷ ــﻛل رؤﯾ ــﺔ ﻓﻠ ــﺳﻔﯾﺔ ﻋﻧ ــد أﺑ ــﻲ اﻟﻌ ــﻼء ‪ ،‬ﻓ ــﺎﻟﻌﻣﻰ وﺳ ــوء‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠــﺔ اﻟﻧــﺎس ﻟ ــﻪ أﺛﱠــر ﻋﻠ ــﻰ ﻧﻣــط ﺣﯾﺎﺗ ــﻪ ﺣﺗــﻰ ﻟﻘ ــب ﺑــرﻫﯾن اﻟﻣﺣﺑ ــﺳﯾن ‪ ،‬ﻓﯾــداﻓﻊ ﻋ ــن ﻧظ ـرة اﻟﻧ ــﺎس‬
‫ﺷﻌور ﺑﺎﻻﻏﺗراب ﺣﯾث ﯾﻘول ‪:‬‬ ‫ٍ‬ ‫ﻟﻸﻋﻣﻰ ﻓﯾﻣﺎ ﯾﻧم ﻋن‬
‫)‪(٣‬‬
‫َن ُﻛﻠﱠ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ــم أَﻋﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬
‫ﺗﻛﻔﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا أ ﱠ‬
‫َ ٕوِان ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ــم ُ َ‬ ‫ِإذا ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـر أَﻋﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺎرﺣﻣوﻩ وأ ِ‬
‫َﯾﻘﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا‬ ‫َ َُ‬ ‫َ‬

‫وﻓــﻲ ﻗــﺻﯾدة أﺧــرى ﯾــﺷﻛو ﺣزﻧــﻪ وآﻻم اﻏﺗ ارﺑــﻪ ‪ ،‬ﻓــﺎﻷﻟم ﺟﻌﻠــﻪ ﯾﻌﺑــر ﻋﻣــﺎ ﺑداﺧﻠــﻪ ﺑﺎﻟﺗوﺟــﻪ إﻟــﻰ‬
‫اﻟ ـواﻋز اﻟــدﯾﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﯾــذﻛر ﻓــﻲ ﻫــذﻩ اﻷﺑﯾــﺎت أن أﻋﻣــﺎل اﻟﺧﯾــر ﻋﻧــد اﻟﻧــﺎس ﻏرﯾﺑــﺔ ‪ ،‬ﻷﻧﻬــم ﻟــم ﯾﺗﻌــودوا‬
‫ﻋﻠﯾﻬـﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻹﻧـﺳﺎن ﻣﻧـﺷؤﻩ ﻣـن ﺗـراب ٕواﻟﯾـﻪ ﺳـﯾﺄوي ‪ ،‬واﻟﺑﻘـﺎء ﷲ – ﺳـﺑﺣﺎﻧﻪ وﺗﻌـﺎﻟﻰ – ﻓﺎﻟﻛـل إﻟــﻰ زوال‬
‫وﯾﺑﻘﻰ وﺟﻪ اﻟﻣﻠك اﻟدﯾﺎن اﻟذي ﺧﻠق اﻷرض واﻹﻧﺳﺎن ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول اﻟﻣﻌري ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـدﻫر ُﻣﻐﺗَِرﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫ـدم َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذا اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫َوأَﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ـﺎس ُﻏرَﺑـ ــﺔً‬ ‫ـدت َﺳـ ــﺟﺎﯾﺎ اﻟﻔَـ ـ ِ‬
‫ـﺿل ﻓـ ــﻲ اﻟﻧـ ـ ِ‬ ‫َو َﺟـ ـ ُ‬
‫ـﯾﻣﺔً ﺑِﺄَﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬ ‫ِ‬
‫َﻷَﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﺑﻪُ ﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ان اﻟﻔَﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻓﯾﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَرى ِ َﺑزﻣﺎﻧِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬ ‫َ ٕوِ ﱠ‬
‫أَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـر ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداً ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ﻣﻧﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﺑﯾﻪ‬ ‫اب َوﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـزل‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َوواﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﺎ َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذا اﻟﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬
‫ﻣﺣﺗﺟﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬ ‫ـﺻون َ ِ‬
‫وﯾﻌط ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ ُ‬ ‫أَﻣﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َ ُ‬ ‫رزق َرﱢﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬ ‫ـؤدي إِﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن َﻓوﻗَـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ِ َ‬ ‫ﯾُـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ّ‬
‫ِ ِ )‪(٤‬‬ ‫ِ‬
‫ﻟﻣﻛﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺑﯾﻪ‬
‫ـﺻﺑﺢ َﻣﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذوﻻً ُ‬ ‫َوﯾُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬ ‫ـﻲء ِﻣﺛـ ـ ـ ـ ـ ُـل َ‬
‫اﻟﺧﯾـ ـ ـ ـ ـ ِـر ُﯾزَﻣـ ـ ـ ـ ــﻊُ َﺗرُﻛـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫َوﻻ َﺷـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫)‪ (١‬دﯾوان أﺑﻲ ﺳﻠﻣﻰ ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم اﻟﻛرﻣﻲ ‪ :‬دار اﻟﻌودة – ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪ ١٩٧٨ ، ١‬م ‪ ،‬ص ‪. ١٧٣‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﻣﻛﺎن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻷﻧدﻟﺳﻲ ‪ :‬ﻣﺣﻣد اﻟطرﺑوﻟﻲ ‪ ،‬دار اﻟرﺿوان ‪ ،‬ﻋﻣﺎن ‪ ،‬ط‪ ، ١‬ص‪. ٣٣‬‬
‫)‪ (٣‬ﺷــرح اﻟﻠزوﻣﯾــﺎت ‪:‬ﻷﺑــﻲ اﻟﻌــﻼء اﻟﻣﻌــري ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾــق ‪ /‬زﯾﻧــب اﻟﻘوﺻــﻲ – وﻓــﺎء اﻷﻋــﺻر – ﺳــﯾدة ﺣﺎﻣــد – ﻣﻧﯾــر‬
‫اﻟﻣدﻧﻲ ‪ ،‬اﻟﻬﯾﺋﺔ اﻟﻣﺻرﯾﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ ﻟﻠﻛﺗﺎب ‪ ١٩٩٤ ،‬م ‪ ،‬ج‪ ، ٣‬ص ‪.١١٨‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﻠزوﻣﯾﺎت ‪ :‬ﻷﺑﻲ اﻟﻌﻼء اﻟﻣﻌري ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬أﻣﯾن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾـز اﻟﺧـﺎﻧﺟﻲ ‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑـﺔ اﻟﺧـﺎﻧﺟﻲ – اﻟﻘـﺎﻫرة ‪ ،‬ج‪، ٢‬‬
‫ص ‪.٤٣٠‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻌواﻣل اﻟﻐرﺑﺔ ﻛﺛﯾرة وﻣﺗﻐﯾرة ﻣن زﻣﺎن إﻟﻰ آﺧر ‪ ،‬أﻣﺎ ﻋﻧد ﺷـوﻗﻲ ﻓﺟـﺎءت ﺿـﻣن أرﺑﻌـﺔ ﻋواﻣـل‬
‫رﺋﯾﺳﺔ ﻫﻲ ‪ :‬ﻋﺎﻣل ﺳﯾﺎﺳﻲ ‪ ،‬ﻋﺎﻣل اﺟﺗﻣﺎﻋﻲ ‪ ،‬ﻋﺎﻣل ﻧﻔﺳﻲ ‪ ،‬ﻋﺎﻣل ﺛﻘﺎﻓﻲ ‪.‬‬
‫اﻟﻌﺎﻣل اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ‪:‬‬
‫ﻛــﺎن ﻟﻬــذا اﻟﻌﺎﻣــل اﻷﺛــر اﻟواﺿــﺢ ﻓــﻲ ﻧــﺷﺄة اﻟﻐرﺑــﺔ ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﻠــم ﯾﻧﻘطــﻊ ﺷــوﻗﻲ ﻋــن اﻟــﺳﻔر‬
‫ﺧـﺎرج ﻣــﺻر ‪ ،‬ﻓــﺳﺎﻓر إﻟــﻰ أﻣــﺎﻛن ﻛﺛﯾـرة ﺳـواء أﺛﻧــﺎء ﺗﻠﻘﯾـﻪ ﺗﻌﻠﯾﻣــﻪ ﻓــﻲ ﻓرﻧــﺳﺎ وﻣﻧﻬــﺎ إﻟــﻰ اﻟﺟ ازﺋــر ﻓــﻲ‬
‫رﺣﻠﺔ ﻋﻼﺟﯾﺔ ‪ ،‬وزﯾـﺎرة ﺧﺎطﻔـﺔ ﻟﻣدﯾﻧـﺔ ﻟﻧـدن ‪ ،‬أم ﺳـﻔرﻩ اﻟﻣﺗﻛـرر ﻋﻧـدﻣﺎ ﻋﻣـل ﻓـﻲ اﻟﺣﻛوﻣـﺔ اﻟﻣـﺻرﯾﺔ‬
‫وﻛ ــﺎن ﻣﻣـ ــﺛﻼً ﻋﻧﻬـ ــﺎ ﻓ ــﻲ ﻣـ ــؤﺗﻣر اﻟﻣﺳﺗـ ــﺷرﻗﯾن ‪ ،‬وزﯾﺎ ارﺗ ــﻪ ﻣـ ــﻊ اﻟﺧـ ــدﯾوي ﻋﺑـ ــﺎس ﻟﻣرﻛـ ــز اﻟﺣﻛـ ــم ﻓـ ــﻲ‬
‫اﻵﺳﺗﻧﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﻛل ﻫذﻩ اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺑﻌـد ﻋـن اﻟـوطن ﻛـﺎن ﺑـﺈرادة ﺷـوﻗﻲ ‪ ،‬وﻟـم ﯾﻛـن ﻣﻛرﻫـﺎً ﻋﻠﯾـﻪ ؛ ﻟـذﻟك ﻟـم‬
‫آﻻﻣﺎ داﺧل ﻗﻠﺑﻪ وﻛﯾﺎﻧﻪ ‪.‬‬
‫ً‬ ‫ﯾﺗرك‬

‫إن اﻟﻐرﺑﺔ اﻟﺣﻘﯾﻘﯾﺔ ﻫﻲ اﻟﺗﻲ ﺷﻌر ﺑﻬﺎ ﺷوﻗﻲ ﻋﻧدﻣﺎ ﻧﻔﻲ إﻟـﻰ إﺳـﺑﺎﻧﯾﺎ ﻋـﺎم ‪ ١٩١٤‬م ‪ ،‬ﻓﻘـد ﻛـﺎن‬
‫ﻫــذا اﻟﺣــدث ﺑﻣﺛﺎﺑــﺔ اﻟﺗﺣــول اﻟﻛﺑﯾــر ﻓــﻲ ﺣﯾﺎﺗــﻪ ‪ ،‬ﻓﻣــن اﻟﺣﯾــﺎة اﻵﻣﻧــﺔ اﻟﻣطﻣﺋﻧــﺔ ﻓــﻲ رﺑــوع اﻟــوطن ‪،‬‬
‫واﻟﺗﻧﻌﱡم ﺑﺧﯾراﺗﻪ ‪ ،‬إﻟﻰ أﻗﺳﻰ ﻧوﺑـﺎت اﻟـﺷوق ﻟﻠـوطن اﻟـذي ﺳـﯾطر ﻋﻠﯾـﻪ ‪ ،‬ﻓﯾـﺷﺗﺎق إﻟـﻰ اﻟـوطن ﻟﻛﻧـﻪ ﻻ‬
‫ﯾـﺳﺗطﯾﻊ اﻟﻌــودة ‪ ،‬ﺗﻠــك أﺻــﻌب اﻟﻔﺗـرات اﻟﺗــﻲ ﻋﺎﯾــﺷﻬﺎ ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬وﻟﻌﻠــﻪ ﯾﺑـﯾن ذﻟــك ﻓــﻲ ﺑﻌــض اﻟﻛﻠﻣــﺎت‬
‫اﻟﺗــﻲ ﻗﺎﻟﻬ ــﺎ ﻋﻠ ــﻰ ظﻬ ــر اﻟ ــﺳﻔﯾﻧﺔ اﻟﺗ ــﻲ أﺑﺣ ــرت ﺑــﻪ إﻟ ــﻰ اﻟﻣﻧﻔ ــﻰ ‪ " :‬ﻓﻘﻠ ــت ‪ :‬ﺳ ــﯾري ﻋوذﺗ ــك ﺑودﯾﻌ ــﺔ‬
‫اﻟﺗ ــﺎﺑوت‪ ،‬وﺑ ــﺻﺎﺣب اﻟﺣ ــوت ‪ ،‬وﺑ ــﺎﻟﺣﻲ اﻟ ــذي ﻻ ﯾﻣ ــوت ؛ وأﺳ ــري ﯾ ــﺎ ﺑﻧ ــﺔ اﻟ ــﯾم ‪ ،‬زﻣﺎﻣـ ـك اﻟ ــروح ‪،‬‬
‫ورﺑﺎﻧــك ﻧــوح ‪ ،‬ﻓﻛــم ﻋﻠﯾــك ﻣــن ﻣﻧﻛــوب وﻣﺟــروح ‪ ،‬إن ﻟﻠﻧﻔــﻲ ﻟروﻋــﺔ ‪ٕ ،‬وان ﻟﻠﻧــﺄي ﻟﻠوﻋــﺔ ‪ ،‬وﻗــد ﺟــرت‬
‫أﺣﻛــﺎم اﻟﻘــﺿﺎء ‪ ،‬ﺑــﺄن ﻧﻌﺑــر ﻫــذا اﻟﻣــﺎء ؛ ﺣــﯾن اﻟــﺷر ﻣــﺿطرم ‪ ،‬واﻟﯾــﺄس ﻣﺣﺗــدم ‪ ،‬واﻟﻌــدو ﻣﻧــﺗﻘم ‪،‬‬
‫واﻟﺧﺻم ﻣﺣـﺗﻛم ‪ ،‬وﺣـﯾن اﻟـﺷﺎﻣت ﺟـذﻻن ﻣﺑﺗـﺳم ‪ ،‬ﯾﻬـ أز ﺑﺎﻟـدﻣﻊ ٕوان ﻟـم ﯾﻧـﺳﺟم ‪ ،‬ﻧﻔﺎﻧـﺎ ﺣﻛـﺎم ﻋﺟـم ‪،‬‬
‫أﻋ ـوان اﻟﻌــدوان واﻟظﻠــم ‪ ،‬ﺧﻠﻔﻧــﺎﻫم ﯾﻔرﺣــون ﺑــذﻫب اﻟﻠﺟــم ‪ ،‬وﯾﻣرﺣــون ﻓــﻲ أرﺳــﺎن ﯾــﺳﻣوﻧﻬﺎ اﻟﺣﻛــم ‪.‬‬
‫ﺿرﺑوﻧﺎ ﺑﺳﯾف ﻟم ﯾطﺑﻌوﻩ ‪ ،‬وﻟم ﯾﻣﻠﻛوا أن ﯾرﻓﻌوﻩ أو ﯾﺿﻌوﻩ‪ ،‬ﺳﺎﻣﺣﻬم ﻓـﻲ ﺣﻘـوق اﻷﻓـراد‪ ،‬وﺳـﺎﻣﺣوﻩ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﯾﺳﺗﺢ اﻟﺟﻼد‪" .‬‬
‫ِ‬ ‫ﻓﻲ ﺣﻘوق اﻟﺑﻼد‪ ،‬وﻣﺎ ذﻧب اﻟﺳﯾف إذا ﻟم‬

‫وﻻ ﻧﻧـﺳﻰ اﻷﺑﯾـﺎت اﻟﺗـﻲ ﻗﺎﻟﻬـﺎ ﺷـوﻗﻲ واﺻـﻔﺎً ﻓﯾﻬـﺎ اﻟﻧﻔـﻲ واﻟﺗـﺷرﯾد اﻟـذي ﻣـورس ﻋﻠﯾـﻪ وﺳـﻠب ﻣﻧــﻪ‬
‫أﻏﻠــﻰ ﻣــﺎ ﻓــﻲ اﻟوﺟــود ‪ ،‬ﻓــﺎﻟﻧﻔﻲ أﺧــذ ﻣﻧــﻪ ﺧﻣــس ﺳــﻧوات ﻟــم ﯾﺗﻣﺗــﻊ ﺑﻬــﺎ ﻓــﻲ وطﻧــﻪ ‪ ،‬ﺳــﻧوات ﻋﺎﯾــﺷﻬﺎ‬
‫أﻣس اﻟﺣﺎﺟﺔ ﻷﻣﺛﺎﻟﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫واﻟوطن ﻓﻲ ﱢ‬
‫ـذاب َﺟﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠِ‬
‫ـﻧم‬ ‫ـﺎل ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻲ ﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫َ‬ ‫اﻟﻧﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬‫َو َ‬ ‫ﻋﻘﺑﺎﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫اﻟﻧﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻲ أَو َ َ‬
‫ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﻻ َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوادي َ‬
‫ـت ﻓﯾﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــورةَ اﻟﻣﺳﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِِ‬
‫ـﺳﻠم‬ ‫َﻣﺛﱠﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـت أَﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوان اﻟﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ ِ‬
‫ادث ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوَرةً‬ ‫ﻟﺟﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َََ‬

‫)‪ (١‬أﺳواق اﻟذﻫب ‪ :‬أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﻬﻼل ‪ ،‬ﻣﺻر ‪ ، ١٩٣٢‬ص ‪. ٢٨‬‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬
‫ﻣﺗﻐﯾظ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﯾﻛ ِظ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـم‬
‫وﺣﻛﯾﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ُ َ َ ﱢ‬
‫َََ‬ ‫ـﺎظم َﻏﯾ ِظـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫ِ‬
‫ـت ﻓﯾﻬـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻧﯾـ ـ ـ ـ ـ َـل ﻛـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﺣﻛﯾـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َََ‬
‫ﻓﺎﻟﺣﯾــﺎة اﻟﺗــﻲ ﻋﺎﺷــﻬﺎ ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ اﻷﻧــدﻟس ﻣزﺟــت ﻓﯾﻬــﺎ آﻻم اﻟﺣــﺳرة و اﻟوﺣــدة وﻣ ـ اررة اﻟﺑﻌــد ﻋــن‬
‫اﻟــوطن ‪ ،‬ﻓﺗﺟرﺑــﺔ اﻟﻧﻔــﻲ اﻟﺗــﻲ ﻣــرت ﺑــﻪ ﻏﯾــرت ﻣﺟــرى ﺣﯾﺎﺗــﻪ وﻧظرﺗــﻪ إﻟــﻰ اﻟﺣﯾــﺎة ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧــت اﻟﺑﺎﻋــث‬
‫اﻷول ﻟﻠﻐرﺑﺔ اﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ اﻟﺗﻲ ﺳﯾطرت ﻋﻠﻰ وﺟودﻩ ‪.‬‬
‫اﻷﺣـداث اﻟــﺳﯾﺎﺳﯾﺔ اﻟﺗـﻲ ﻋﺎﯾــﺷﻬﺎ ﺷــوﻗﻲ ﻛـﺎن ﻟﻬــﺎ ﺗــﺄﺛﯾر ﻓـﻲ ﺣﯾﺎﺗــﻪ ‪ ،‬وﻣــﺎ أﻛﺛرﻫـﺎ اﻷﺣــداث اﻟﺗــﻲ‬
‫ﻋﺎﺻــرﻫﺎ ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﺑــدءاً ﺑــﺎﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾــﺔ اﻷوﻟــﻰ اﻟﺗــﻲ ﺑﺛــت ﻓــﻲ ﺷــﻌرﻩ إﺷــﺎرات واﺿــﺣﺔ دﻟــت ﻋﻠــﻰ‬
‫ﺣﺎﻻت ﻣن اﻻﻏﺗراب ﻣﻧﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ﯾﺗو ﱠﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊُ‬
‫إﻻ ﺑﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــب ﺧﺎﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﻊ َ ََ‬ ‫ـرب أو أﻫواﻟﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻻ ﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ ﱠ‬
‫ـذﻛرن اﻟﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٢‬‬ ‫ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ ٍ‬ ‫ع ُﱡ‬ ‫اذرف ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـب اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـدﻣو َ‬ ‫َو ْ ِ ْ‬
‫ﯾﺟ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊُ‬
‫وآدم َ ْ‬
‫آدم أ ْﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل َ ُ‬ ‫ﻓﻛﻠ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ْـم‬

‫وﻻ ﯾﻧﺳﻰ ﻣﺎ آﻟت إﻟﯾﻪ أﺣوال اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ُﺑﻌﯾد اﻧﺗﻬﺎء اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾﺔ اﻷوﻟـﻰ ‪ٕ ،‬واﻋـﻼن ﻣـﺻطﻔﻰ‬
‫أﺗﺎﺗورك ﺳﻘوط اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﺷﻌر اﻟﻣﺳﻠﻣون ﺑﻔﻘدان ﺟـزءاً ﻣﻬﻣـﺎً ﻣـن ﻋﻘﯾـدﺗﻬم ‪ ،‬وﺷـوﻗﻲ أﺣـد‬
‫اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن اﻟﻐﯾورﯾن ﻋﻠﻰ دﯾﻧﻬم ‪ ،‬آﻟﻣـﻪ ﻣـﺎ ﺣـدث وﺧ ﱠـﯾم اﻟﺣـزن ﻋﻠـﻰ ﻗﻠﺑـﻪ ‪ ،‬وأﻧـﺷﺄ ﯾﻘـول ﻓـﻲ ﻣﻧﺎﺳـﺑﺎت‬
‫ﻋدة ﻋن ﺳﻘوط اﻟﺧﻼﻓﺔ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـﺣﺎح‬
‫ـدﻣﻊ َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ ِ‬‫َﺗﺑﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻋﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ﺑِ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٍ‬ ‫ـﺻر َﺣزﯾَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬ ‫ِ‬
‫اﻟﻬﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد واﻟﻬَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ َو ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ِ‬
‫َرض ِ‬ ‫َﻣﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻷ ِ‬ ‫َل َواﻟ ِﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬
‫ـﺎح‬
‫اﻟﺧﻼﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫أَ‬ ‫اق َوﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٌ‬
‫ـﺎرس‬ ‫ـﺷﺎم ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺄ ُ‬‫َواﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻓﻘ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َن ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َﻣﻘﺎ ِﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻷَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ‬
‫اح‬ ‫ََ‬ ‫اﻟﺟﻼﺋِـ ـ ـ ـ ـ ُـل َﻣﺄﺗَﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎً‬
‫اﻟﺟ َﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻊُ َ‬ ‫ـك ُ‬ ‫َوأَﺗَـ ـ ـ ـ ــت ﻟَـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ُﻗﺗِﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ِ َ‬
‫ﺑﻐﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر َﺟرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َرٍة َ ُ‬
‫ـﺎل ﻟِﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠرٍة ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٍ‬
‫ﻟﻠرﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺎح‬
‫وﺟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـوؤودة‬ ‫َ‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ ِ‬

‫وﻻ ﯾﺗوﻗــف اﻟﺑﺎﻋــث اﻟــﺳﯾﺎﺳﻲ ﻋﻧــد ﻫــذﻩ اﻷﻣــور ﺳــﺎﺑﻘﺔ اﻟــذﻛر ‪ ،‬ﺑــل ﻛــﺎن ﻟﻣﻌﺎﻧــﺎة اﻟــدول اﻟﻌرﺑﯾــﺔ‬
‫ﻧﺻﯾب ﻛﺑﯾر ﻓﻲ ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬وأﺻدق ﻫذﻩ اﻷﺷﻌﺎر ﻣـﺎ ﻧظﻣـﻪ ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ ﻧﻛﺑـﺔ دﻣـﺷق ﻋﻧـدﻣﺎ ﻓﺗـك‬
‫ﺑﻬﺎ اﻟﻔرﻧﺳﯾون ﻋﺎم ‪ ١٩٢٦‬م ‪ ،‬وأﻧﺷﺄ ﺷوﻗﻲ ﺗﻠك اﻟﻘﺻﯾدة وأﻟﻘﺎﻫـﺎ ﻓـﻲ ﺣﻔـل ﻟﻣـﺳﺎﻋدة ﻣﻧﻛـوﺑﻲ ﺳـورﯾﺎ‬
‫ﺣﯾث أﻗﯾم اﻟﺣﻔل ﺑﺣدﯾﻘﺔ اﻷزﺑﻛﯾﺔ ﺑﺎﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬ﯾﻘول ﻓﯾﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـف ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِد َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺷق‬ ‫ﯾﻛﻔ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ودﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊٌ ﻻ ُ َ‬
‫ََ‬ ‫ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎ َﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـردى أ َ ﱡ‬
‫َرق‬ ‫ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻼم ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٠٥-٦٠٤‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٤١٥‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٢٠٤‬‬

‫‪‬‬
‫ـوﻟﻲ ﺑِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ﱡ‬
‫ـﺷق‬ ‫ـﻣﻊ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ ﱢ‬
‫َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺎء ﺗَواﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬
‫َﻟﺣﺎﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺎ اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ أَﻧﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ً‬
‫ـدق‬
‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬‫اﻟﺧ ارﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ وﻫ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِ‬ ‫ـﺎل ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ َـن ُ‬
‫ﺗُﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـداث ﻓﯾﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺎد ِﻟروﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ اﻷَﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﺗَﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ َ‬
‫ـرق‬
‫ـف َو َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎﺑﻬﺎ ﺗَﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ﯾﺦ ُد ﱠﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬ ‫ِ‬
‫َوﻗﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل أَﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎﻟم اﻟﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر ِ‬
‫َوﻗﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل َﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(١‬‬ ‫وﻣر ِ‬
‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻌﺔُ اﻷُﺑُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫ـوة ﻻ ﺗُ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫ـق‬ ‫ـﻼم ِظﺋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ اًر‬ ‫ﻟﻺﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺷق ِ ِ‬ ‫ـﺳت ِد َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫أَﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َُ‬
‫ﻓﺎﻟﻌﺎﻣل اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ﺗﻣﺛل ﻓﻲ اﻷﺣـداث اﻟﺗـﻲ ﻣـرت ﺑﻬـﺎ اﻟﻣﻧطﻘـﺔ ‪ ،‬ﻓـﺎﻟﺣروب اﻟﺗـﻲ ﻛﺎﻧـت ﺗﺧوﺿـﻬﺎ‬
‫اﻟدوﻟ ــﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾ ــﺔ ‪ ،‬ﻣ ــرو اًر ﺑﺎﺗﺟ ــﺎﻩ ﺷ ــوﻗﻲ إﻟ ــﻰ اﻟﻌﻣ ــل ﻓ ــﻲ اﻟ ــﺳﯾﺎﺳﺔ ﻣ ــن ﺧ ــﻼل ﻋﻣﻠ ــﻪ ﻓ ــﻲ اﻟﺣﻛوﻣ ــﺔ‬
‫اﻟﻣــﺻرﯾﺔ ‪ ،‬واﺷــﺗﻌﺎل اﻟﺣــرب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾــﺔ اﻷوﻟــﻰ ‪ ،‬وطــرد اﻟﺧ ـدﯾوي ﻋﺑــﺎس ‪ ،‬وﺗﻌﯾــﯾن اﻟــﺳﻠطﺎن ﺣــﺳﯾن‬
‫ﻛﺎﻣ ــل ﻋﻠ ــﻰ ﻋ ــرش ﻣ ــﺻر ‪ ،‬وﺳ ــﯾطرة اﻹﻧﺟﻠﯾ ــز ﻋﻠ ــﻰ ﻣﻘﺎﻟ ــد اﻟﺣﻛ ــم ﻓ ــﻲ ﻣ ــﺻر ‪ ،‬وﺳ ــﻘوط اﻟﺧﻼﻓ ــﺔ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﯾد ﻣﺻطﻔﻰ أﺗﺎﺗورك ‪ ،‬واﻷﺣداث اﻟﺗﻲ ﺗﻌرﺿت ﻟﻬﺎ ﺑﻌض اﻟدول اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪.‬‬

‫اﻟﻌﺎﻣل اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﻲ ‪:‬‬


‫اﻹﻧــﺳﺎن ﺑﻔطرﺗــﻪ ﻛــﺎﺋن اﺟﺗﻣــﺎﻋﻲ ‪ ،‬ﯾﺗــﺄﺛر ﺑﻣﺟﺗﻣﻌــﻪ وﯾــؤﺛر ﻓﯾــﻪ ‪ ،‬ﻓــﻼ ﯾﻣﻛــن ﻷﺣــد أن ﯾﻌــﯾش‬
‫ﻣﻧﻔــرداً إﻻ إذا ﻛــﺎن ﯾﻌــﺎﻧﻲ ﻣــن ﺣﺎﻟــﺔ ﻣرﺿــﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣﯾــﺎة اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾــﺔ ﻣرﺗﺑطــﺔ ﺑﺟﻣﯾــﻊ ﻧ ـواﺣﻲ اﻟﺣﯾــﺎة ‪،‬‬
‫وﻻ ﯾﻣﻛن اﻟﺗﻌﺎﻣل ﻣﻌﻬﺎ ﻣﻧﻔردة ‪.‬‬
‫ﻣ ــن اﻟظـ ـواﻫر اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾ ــﺔ اﻟﺗ ــﻲ ﺗ ــدﻓﻊ اﻹﻧ ــﺳﺎن ﻟﻠ ــﺷﻌور ﺑ ــﺎﻻﻏﺗراب اﻟظﻠ ــم اﻻﺟﺗﻣ ــﺎﻋﻲ ﻛﺈرﻏ ــﺎم‬
‫اﻷﻫــل ﺑﻧــﺎﺗﻬم ﻟﻠــزواج ﻣﻣــن ﯾﻔوﻗ ـون أﻋﻣــﺎرﻫن ﺑﻛﺛﯾــر ‪ ،‬ﻫــذﻩ اﻟظــﺎﻫرة اﻟﺗــﻲ اﻧﺗــﺷرت ﺑــﺷﻛل واﺳــﻊ ﻓــﻲ‬
‫ﻣﺻر آﻧذاك ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ﺷوﻗﻲ ﻣﺣﺎرﺑﺎً ﻫذﻩ اﻟظﺎﻫرة ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـﺻر ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــن أَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺻﺎر‬ ‫ِ ِِ‬ ‫ِِ‬
‫َﻫ ـ ـ ـ ـ ــل ﻟﻠﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺎء ﺑﻣ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺳﺎءﻫم َوﺗَ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺳﱠﻔوا‬ ‫ـﺎل ﻧِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫اﻟرﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ظﻠََ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـم ِ‬

‫ـﺎﺋب اﻷَﻓﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎر‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﻛﺗّـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن َوﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫اﻟﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫أَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن َ‬ ‫ﺑﻼؤ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ــم‬‫ـﺎب أَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن َ ُ‬ ‫ـﺷر ُ‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻣﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ﺑﻐﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ِﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدار‬ ‫ـﻼق ِ َ‬
‫ـﺎن أَﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ُﺑﻧﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﯾﻬﻣ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم‬
‫ـﯾس َ ُ ﱡ‬ ‫ـث َوَﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َﯾﻬﻣ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﻋََﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫أَ ُ ﱡ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﻣﺎﺋر اﻷَﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرِار‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﺣ ارﺋِـ ـ ـ ـ ـ ِـر َﺑﯾـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬
‫َﻧ َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄٌ ُﯾﺛﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر َ‬
‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﻧﻛم‬ ‫ـﯾم َ‬ ‫ﻋﻧـ ـ ـ ـ ــدي َﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬

‫ﺗ ــﺄﺛر ﺷـ ــوﻗﻲ ﺑـ ــﺎﻟﻣﺟﺗﻣﻊ اﻟﻣ ــﺻري ﻻﺳـ ــﯾﻣﺎ ﻋﻧـ ــدﻣﺎ ﻋ ــﺎد ﻣـ ــن ﻣﻧﻔـ ــﺎﻩ ‪ ،‬ﻓﻛ ــﺎن ﯾواﻛـ ــب ﻛـ ــل ﺣـ ــدث‬
‫اﺟﺗﻣ ــﺎﻋﻲ داﺧ ــل ﻣ ــﺻر ‪ ،‬وﯾﻘ ــول ﻓ ــﻲ ذﻟ ــك أﺷ ــﻌﺎ اًر ‪ ،‬أﻣ ــﺎ ﻋﻠ ــﻰ ﺻ ــﻌﯾد ﺣﯾﺎﺗ ــﻪ اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾ ــﺔ ﻓﯾﺗﻣﺛ ــل‬
‫اﻻﻏﺗراب ﻓﻲ ﻓﻘداﻧﻪ ﻷﻋز اﻟﻧﺎس ﻋﻠﻰ ﻗﻠﺑﻪ ‪ ،‬ﻓﻌﻧدﻣﺎ ﻋﻠم ﺑﻣوت أﻣﻪ وﻫـو ﻓـﻲ ﻣﻧﻔـﺎﻩ اﺷـﺗﻌﻠت اﻟﻧﯾـران‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٤٦‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٣٣‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻲ ﻗﻠﺑﻪ ‪ ،‬وﻛﺄﻧﻬﺎ اﻟﺳﻬﺎم أﺻﺎﺑﺗﻪ ﻓﻲ ﺳوﯾداء اﻟﻘﻠب ‪ ،‬ﺷﻌور ﺑﻔﻘدان أﺣـب اﻟﻧـﺎس إﻟـﻰ ﻗﻠﺑـﻪ ‪ ،‬وﻓﻘـدان‬
‫اﻟوطن اﻟﻌزﯾز ﻋﻠﯾﻪ ‪ ،‬ﯾﻘول ﻓﻲ ﻗﺻﯾدة ﻧظﻣﻬﺎ رﺛﺎء ﻷﻣﻪ ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـوﯾداء اﻟﻔُ ـ ـ ـ ـؤ ِاد َوﻣـ ـ ـ ــﺎ أَﺻ ـ ـ ـ ــﻣﻰ‬
‫ﺳـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ـﺎب ُ‬
‫أَﺻـ ـ ـ ـ َ‬ ‫إِﻟ ــﻰ اﻟﻠَـ ِـﻪ أَﺷ ــﻛو ِﻣ ــن َﻋـ ـوادي اﻟَﻧ ــوى َﺳ ــﻬﻣﺎ‬

‫ـﺳت َﻋظﻣ ـ ـ ــﺎ‬ ‫دﺧﻠَ ـ ـ ــت َﻟﺣﻣ ـ ـ ــﺎً َوﻻ ﻻ َﻣ ـ ـ ـ َ‬


‫َوﻣ ـ ـ ــﺎ َ َ‬ ‫َول َوﻫﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫ـب أ ﱠ َ‬
‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن اﻟﻬﺎﺗِﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎت َ‬ ‫َ‬
‫َﻛﻼﻣ ـ ــﺎً َﻋﻠـ ـ ــﻰ َﺳـ ـ ــﻣﻌﻲ َوﻓ ـ ــﻲ َﻛﺑِـ ـ ــدي َﻛﻠﻣـ ـ ــﺎ‬ ‫ﺳت َرﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ًـﺔ‬
‫ارد َواﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ ﻓَﺄَو َﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو َ َ‬
‫ـﺳﯾل َو َﻛ ـ ــم َﯾ ـ ــدﻣﻰ‬
‫ـﺢ َﺟﻧﺑ ـ ــﻲ َﻛ ـ ــم َﯾ ـ ـ ُ‬‫ﻓَﯾ ـ ــﺎ َوﯾ ـ ـ َ‬ ‫ـب َوِاﻧـ ـ ـ ـ َـزوى‬
‫اﻟﺟﻧـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻓَﻣـ ـ ـ ــﺎ َﻫﺗَﻔـ ـ ـ ــﺎ َﺣﺗّـ ـ ـ ــﻰ َﻧ ـ ـ ـ ـ از َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـوت ِﻣ ـ ـ ــن َﺑﯾﻧِﻬ ـ ـ ــﺎ َﺣﺗﻣ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﺎء اﻟﻣ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬
‫وﻻ َﻛﻠِﻘ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫ـﺎدﯾر ﻧﺎ ِﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذاً‬
‫ﻛﺎﻟﻣﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َوﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم أ ََر ُﺣﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َ َ‬

‫أﻛﺛــر ﺷــوﻗﻲ ﻣــن اﻟرﺛــﺎء ﻓــﻲ دﯾواﻧــﻪ ‪ ،‬وﻟﻌــل ذﻟــك ﻧــﺎﺑﻊ ﻣــن ﻛﺛـرة ﻣﻌﺎرﻓــﻪ اﻟــذﯾن ﺗﻌــرف ﻋﻠــﯾﻬم ‪،‬‬
‫ﺣﺗــﻰ أﻧﻧــﺎ ﻧﺟــدﻩ ﯾرﺛــﻲ اﻟــﺷﺧص ﻓــﻲ أﻛﺛــر ﻣــن ﻗــﺻﯾدة ‪ ،‬ﻛﻣــﺎ ﺣــدث ﻣــﻊ ﺑــﺷﺎرة ﺗﻘــﻼ ‪ ،‬ﻟِﻣــﺎ ﻟــﻪ ﻣــن‬
‫اﻟﻔــﺿل اﻟﻛﺑﯾــر ﻋﻠﯾــﻪ واﻻﻫﺗﻣــﺎم ﺑــﻪ ﻓــﻲ ﺑداﯾــﺔ ﺣﯾﺎﺗــﻪ ‪ ،‬ﻓﻛــﺎن ﺗــﺄﺛر ﺷــوﻗﻲ ﺑــﺎﻟﻣﺟﺗﻣﻊ وﺷــﻌورﻩ أﺣﯾﺎﻧــﺎً‬
‫ﺑﺿرورة ﺗﻐﯾﯾر اﻟواﻗﻊ ﻟﻸﻓﺿل ‪ ،‬وﻫذا ﻣﺎ ﻧﻠﻣﺳﻪ ﻓﻲ أﺷﻌﺎرﻩ ‪.‬‬

‫اﻟﻌﺎﻣل اﻟﻧﻔﺳﻲ ‪:‬‬


‫ﯾﻌﺗﺑر اﻟﻌﺎﻣل اﻟﻧﻔﺳﻲ ﻣن أﻛﺛر اﻟﻌواﻣل ﺗﺄﺛﯾ اًر ﻓﻲ ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻌﺎﻣـل اﻟﻧﻔـﺳﻲ ﻣـرﺗﺑط ﺑـﺷﻌور‬
‫اﻹﻧــﺳﺎن وﺗــﺄﺛرﻩ ﺑﻣــن ﺣوﻟــﻪ ‪ ،‬وﻣ ـرﺗﺑط ارﺗﺑﺎطــﺎً ﻛﺑﯾ ـ اًر ﺑــﺎﻟواﻗﻊ اﻟــذي ﯾﻌﯾــﺷﻪ اﻟــﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻓﺗﻣﺛــل اﻟﻌﺎﻣــل‬
‫اﻟﻧﻔــﺳﻲ ﻓــﻲ ﺷــﻌر ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻣﺟــﺎﻻت ﺛــﻼث ﻫــﻲ ‪ :‬ﺗﻌﻠــق ﺷــوﻗﻲ ﺑﺑﻠــدﻩ ﻣــﺻر وﺟﻣﺎﻟﻬــﺎ ‪ ،‬وﺷــﯾﺧوﺧﺔ‬
‫اﻟــﺷﺎﻋر وﻣرﺿــﻪ ‪ ،‬وﻗﻠــق اﻟﻣــوت ‪ ،‬ﻓﻬــذﻩ اﻟﻌﻧﺎﺻــر اﻟــﺛﻼث ﺗﺗﺑﻠــور ﻓﯾﻬــﺎ اﻟﻧـواﺣﻲ اﻟﻧﻔــﺳﯾﺔ اﻟﺗــﻲ ﺑﻌﺛــت‬
‫اﻟﺷﻌور ﺑﺎﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ‪.‬‬
‫ﻛــﺎن ﺷــوﻗﻲ ﻣﺗﯾﻣــﺎً ﺑوطﻧــﻪ ‪ ،‬ﻣﻐرﻣــﺎً ﺑﺟﻣــﺎل ﻣــﺻر وﻧﯾﻠﻬــﺎ ‪ ،‬ﻛــل ﺷــﻲء ﻓــﻲ ﻣــﺻر ﻛــﺎن ﻟــﻪ وﻗــﻊ‬
‫ﺣــﺳن ﻓــﻲ ﻧﻔــس ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬وﻟﻌــل اﻟرﺳــﺎﻟﺔ اﻟﺗــﻲ أرﺳــﻠﻬﺎ ﺷــوﻗﻲ ‪ -‬وﻫــو ﻓــﻲ ﻣﻧﻔــﺎﻩ ﻓــﻲ أﺳــﺑﺎﻧﯾﺎ ‪ -‬إﻟــﻰ‬
‫رﺋﯾس ﺟرﯾدة اﻷﻫرام ﯾوﺿﺢ ﻓﯾﻬﺎ ﻣدى اﺷﺗﯾﺎﻗﻪ وﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻣﺻر وﻟﻠﺷرب ﻣـن اﻟﻧﯾـل ﻫـﻲ ﺗﻌﺑﯾـر ﺻـﺎدق‬
‫ﻟﻣﺎ ﯾﺟول ﻓﻲ ﻧﻔس اﻟﺷﺎﻋر ﻣـن ﺣـب ﺻـﺎدق ‪ ،‬وﻣـﺷﺎﻋر ﺟﯾﺎﺷـﺔ ﻟـﺷﺧص ﻋـﺎﻧﻰ وﯾـﻼت اﻟﻐرﺑـﺔ ﻋـن‬
‫أﻋز ﻣﺎ ﻓﻲ اﻟوﺟود ﺣﯾث ﯾﻘول ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻫذﻩ اﻟرﺳﺎﻟﺔ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ﻏﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِ ِ‬
‫ان ِ ْ‬
‫ﻣﻘﯾﻣﯾَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد اﻟوﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ـﺎء ٕو ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ال ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ‬ ‫ـﺻر إّﻧ ـ ـ ــﺎ ﻻ َﻧـ ـ ـ ـز ُ‬ ‫ﯾ ـ ـ ــﺎ ﺳ ـ ـ ــﺎﻛﻧﻲ ﻣ ـ ـ ـ َ‬
‫ﱠ‬
‫ـﺷﺎء ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـﺎدﯾﻧﺎ‬ ‫ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﺋﺎً َﻧُﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ أَ ْﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـرﻛم‬ ‫ِ‬
‫ـﺗم ﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــن ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎء َﻧﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ ُ‬
‫ﺑﻌﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ْ‬
‫َﻫـ ـ ـ ـ ــﻼ َ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٤٩ - ٥٤٨‬‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬ ‫اﻟﻧﯾـ ـ ـ ـ ـ َـل إﻻّ ﻋـ ـ ـ ـ ــن أ ِ‬
‫َﻣﺎﻧﯾَﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ أ َْﺑ َﻌـ ـ ـ ـ ـ َـد ﱢ‬ ‫اﻟﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل آ ِﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻧﺔ ٌ‬
‫اﻟﻣﻧﺎ ِﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد ﱢ‬ ‫ﱡ‬
‫َ ْ‬ ‫ﻛـ ـ ـ ـ ـ ــل َ‬

‫ﺟ ــﺎء ﻧ ــداء ﺷ ــوﻗﻲ ﻷﻫ ــل ﻣ ــﺻر ﻟﯾؤﻛ ــد ﻟﻬ ــم ﻋﻠ ــﻰ ﺷ ــدة ﺣﻧﯾﻧ ــﻪ ﻟﻣ ــﺻر ‪ ،‬ﻣ ــﺻر اﻟ ــﺷﻌب ‪،‬‬
‫وﻣ ــﺻر اﻟﻧﯾ ــل ‪ ،‬وﻣ ــﺻر اﻟﺣ ــﺿﺎرة ‪ ،‬ﻓﯾﻘ ــرب ﻟﻧ ــﺎ ﺻ ــورة اﻟﺣﻧ ــﯾن اﻟﻣﺗﺟ ــﺳد ﻓ ــﻲ ﺑﻌ ــد اﻟﻧﯾ ــل ﻋﻧ ــﻪ إﻻ‬
‫ﺑﺎﻷﻣﺎﻧﻲ ‪ ،‬وﺟﺎء ﺣث ﺷوﻗﻲ ﻷﻫل ﻣﺻر ﺑﺄن ﯾﺑﻌﺛوا ﻟﻪ ﻣن ﻣﯾـﺎﻩ اﻟﻧﯾـل ﻟﯾﺑـل ﺷـوﻗﻪ وﺣﻧﯾﻧـﻪ ‪ ،‬ﻓﻬـو ﻻ‬
‫ﯾﺳﺗﺳﯾﻎ اﻟﻣﯾﺎﻩ ﺑﻌد ﻧﻬر اﻟﻧﯾل وﻟو ﻛﺎﻧت ﻣﻧﺎﻫل ‪.‬‬
‫وﺗ ــﺻل اﻟﺣﺎﻟ ــﺔ اﻟﻧﻔ ــﺳﯾﺔ إﻟ ــﻰ أﻋﻠ ــﻰ ﻣ ــﺳﺗوﯾﺎﺗﻬﺎ ﻋﻧ ــدﻣﺎ ﯾط ــﺄ ﺷ ــوﻗﻲ ﺑﻘدﻣ ــﻪ ﺛ ــرى ﻣ ــﺻر ﺑﻌ ــد‬
‫ﺳــﻧوات ﻣــن اﻟﻐرﺑــﺔ ‪ ،‬ﻓﻠﻠــوطن ﻣﻛﺎﻧــﺔ ﺗــﺳﯾطر ﻋﻠــﻰ اﻟــﻧﻔس ‪ ،‬وﺣﺑــﻪ ﻛــﺎﻣن ﺑــﯾن ﺿــﻠوع اﻟﻣــرء ‪ ،‬ﻓــﺄول‬
‫ﻛﻠﻣﺎت ﻗﺎﻟﻬﺎ ﺷوﻗﻲ أﺛﻧﺎء اﺳﺗﻘﺑﺎل اﻟﺟﻣﺎﻫﯾر ﻟﻪ ﺑﻌد ﻋودﺗﻪ ﻣن اﻟﻣﻧﻔﻰ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـﺷﺑﺎﺑﺎ‬ ‫ـت ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَّﻧﻲ ﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َﻟﻘﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـك َﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺄس‬ ‫َوﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َوطَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ َﻟﻘﯾﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اﻟﻣﺟﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﺗم ُ‬ ‫ِ ِ‬
‫َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ أُﻗﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل اﻟ َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـت دﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫ﻟﻛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـت َ ُ‬
‫َوﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو أَّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُدﻋﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(٢‬‬
‫اﻟﻣﺗﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِإذا ﻓُﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـك ﻗَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل اﻟﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫أُدﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر ِإﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺷﻬﺎدةَ َو َ‬
‫ـت اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ـت َوﺟﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫َ‬

‫وﻣــن اﻟﺑواﻋــث اﻟﻧﻔــﺳﯾﺔ ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ﺗﺣــﺳرﻩ ﻋﻠــﻰ ﻓﺗ ـرة ﺷــﺑﺎﺑﻪ ‪ ،‬وﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟﺗﻠــك اﻷﯾــﺎم ‪ ،‬ﻛــل ﻫــذﻩ‬
‫اﻷﺣﺎﺳـﯾس ﯾﺟـﺳدﻫﺎ إﻛﺛـﺎر اﻟــﺷﺎﻋر ﻣـن ذﻛـرﻩ ﻓﺗـرة اﻟـﺷﺑﺎب ﻓـﻲ ﻗـﺻﺎﺋدﻩ ‪ ،‬ﻻﺳــﯾﻣﺎ ﺗﻠـك اﻟﻘـﺻﺎﺋد اﻟﺗــﻲ‬
‫ﻗﺎﻟﻬﺎ ﻋﻧدﻣﺎ ﺷﺎرف اﻟﺳﺗﯾن ﻣن اﻟﻌﻣر ‪ ،‬ﻓﻔﺗرة اﻟﺷﺑﺎب أﺟﻣـل ﻓﺗـرات اﻟﻌﻣـر وأﺣﻔﻠﻬـﺎ ﺑﺎﻷﺣـداث اﻟﻌزﯾـزة‬
‫ﻋﻠ ــﻰ ﻗﻠ ــب ﻛ ــل إﻧ ــﺳﺎن ‪ ،‬ﯾ ــذﻛر ﺷ ــوﻗﻲ ذﻟ ــك ﻓ ــﻲ ﺷ ــﯾﺧوﺧﺗﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﺧﺎط ــب أﯾ ــﺎم ﺻ ــﺑﺎﻩ ‪ ،‬وأﯾ ــﺎم ﺷ ــﯾﺑﻪ‬
‫ﺑﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن اﻷﺑﯾﺎت اﻟﻣﻌﺑرة ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـك ﯾـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟـ ـ ـ ـ ــﺷﺑﺎب ُﻣﻌﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬
‫أﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺄت‬
‫أﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــول ﻷﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺑﺎ ﻛﻠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ‬
‫ـس ﻛﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻗﻲ اﻟﻐـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑرات ﻋﻬﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـُد‬
‫ﻷﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـس آﺧ ـ ـ ـ ـ ُـر ﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ِـدﻫﺎ‬
‫َت واﻷَﻣ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وﻛﯾ ـ ـ ـ ــف ﻧـ ـ ـ ـ ـﺄ ْ‬
‫درب اﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺷﯾب َﻟﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَﻧﻲ ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ ِ‬ ‫ـت ‪ ،‬ﻓراﻋﺗﻧـ ـ ــﻲ ﻣـ ـ ــن اﻟـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺷﯾب ﺑـ ـ ــﺳﻣﺔٌ‬ ‫ﺟزﻋـ ـ ـ ُ‬
‫ْ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺎن وﻟﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬
‫ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺑﻧﺎ وﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﻧﺎ واﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ى‬
‫وﻣ ـ ـ ــن ﻋﺑ ـ ـ ــث اﻟ ـ ـ ــدﻧﯾﺎ وﻣ ـ ـ ــﺎ ﻋﺑﺛ ـ ـ ــت ﺳ ـ ـ ــد ً‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٨٨‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق‪ :‬ص ‪. ١٠٦-١٠٥‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق‪ :‬ص‪. ٢٤٥-٢٤٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﺎﻟﻣﻼﺣظ ﻣن ﺗﻠك اﻷﺑﯾـﺎت ﻛﺛـرة ﻣـدﻟوﻻت اﻟـﺷﺑﺎب ‪ ،‬وﯾﻘﺎﺑﻠﻬـﺎ ﻣـدﻟوﻻت اﻟﻛﺑـر ‪ ،‬وذﻟـك إﯾﺣـﺎء ﻣـن‬
‫ﺷوﻗﻲ ﻋﻠﻰ ﻋظم ﺣزﻧﻪ وﻣﻌﺎﻧﺎﺗﻪ اﻟﻣـﺻﺎﺣﺑﺔ ﻟﻔﺗـرة اﻟـﺷﯾب ‪ ،‬وﻟﻌـل أﺻـدق ﺗﻌﺑﯾـر ﻣﻧـﻪ ﻗوﻟـﻪ‪):‬ﺟزﻋـت(‬
‫اﻟﺗﻲ ﺗﺣﻣل دﻻﻟﺔ اﻟﺧوف اﻟﺷدﯾد ﻟﻣﺎ ﻫو ﻗﺎدم ﻓﻲ ﻣرﺣﻠﺔ اﻟﺷﯾب ‪.‬‬
‫إن اﻟــﺷﻌور ﺑﺎﻧﺗﻬــﺎء ﻓﺗ ـرة اﻟــﺷﺑﺎب واﻹﻗﺑــﺎل ﻋﻠــﻰ ﻣرﺣﻠــﺔ اﻟــﺿﻌف واﻟــوﻫن ﯾﺗــرك ﻓــﻲ اﻟــﻧﻔس أﻟﻣــﺎً‬
‫وﺣﺳرة ‪ ،‬ﻓﻣرﺣﻠـﺔ اﻟـﺷﯾﺧوﺧﺔ ﯾﺣـس اﻹﻧـﺳﺎن ﻓﯾﻬـﺎ ﺑـدﻧو اﻷﺟـل ﻣﻣـﺎ ﯾﺟﻌﻠـﻪ ﯾـﺷﻌر ﺑﻧـوع ﻣـن اﻻﻏﺗـراب‬
‫ﺑﻌدﻣﺎ ﻛﺎن ﻓﻲ ﻗﻣﺔ ﻧﺷﺎطﻪ وﻋﻧﻔواﻧـﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻘﻠـب ﯾﺧﻔـق ﻟﺗﻠـك اﻷﯾـﺎم وﯾﺗﻣﻧـﻰ أن ﺗﻌـود ؛ وﻟﻛـن أّﻧـﻰ ذﻟـك‬
‫ﻓﻣﺎ ﻣﺿﻰ ﻻ ﯾﻣﻛن أن ﯾﻌود ‪ ،‬ﯾﻘول ﺷوﻗﻲ ﻋن ذﻟك ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـق‬
‫ودﺗﻲ ﻻ َﺗﺧﻠُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َ‬ ‫َوأَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ ﱡ‬
‫ـوﻓﻲ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ـوﻧﻪُ‬
‫ال أَﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺷﺑﺎب َوﻻ أَز ُ‬ ‫ـق اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫َﺧﻠُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻣوﻓﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـق‬ ‫ـت ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫ـرت اﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ــوم َﻏﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر ُﻣوﻓﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫َﻗﻠﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِ ﱠ‬
‫ـﺷﺑﺎب ُ َ‬ ‫ـﺎم أَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ َ‬ ‫أَّﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـق‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫اد َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ـك ﻟِ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ِذﻛ ـ ـ ـ ــرى َﺗﺧﻔُ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺷﺑﺎب وﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬ ‫ِ‬


‫ـت ﻣ ـ ـ ـ ــن ذﻛ ـ ـ ـ ــرى اﻟ ـ ـ ـ ـ َ ِ َ َ‬
‫ﻓﺧﻔَﻘـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـق‬ ‫َﻟﻬﻔ ـ ـ ـ ــﻲ َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـدﻩ‬ ‫ََ‬

‫أﻣـﺎ ﻗﻠـق اﻟﺧــوف ﻣـن اﻟﻣــوت ﻓﻛـﺎن ﺷــدﯾد اﻟظﻬـور ﻓــﻲ ﺷـﻌرﻩ ‪ ،‬وﻟﻌــل ذﻟـك ﻣــﺎ أظﻬـر أﺳــﺑﺎب‬
‫اﻻﻏﺗ ـراب ﺑ ــﺷﻛل واﺿــﺢ ﻋﻧ ــدﻩ ؛ ﻷن ﺷ ــﻌور اﻹﻧــﺳﺎن ﺑﺄﻧ ــﻪ ﻣﻔــﺎرق ﻟﻬ ــذﻩ اﻟﺣﯾ ــﺎة ﯾﺟﻌﻠــﻪ ﯾ ــﺷﻌر ﺑﺄﻧ ــﻪ‬
‫ﻏرﯾب ﻓوق ﻫذﻩ اﻷرض ‪ ،‬وﻫذا ﻣﺎ ﺣدث ﻣـﻊ ﺷـوﻗﻲ ‪ ،‬ﺣﺎﻟـﻪ ﻛﺣـﺎل ﻛﺛﯾـر ﻣـن اﻟﻧـﺎس ؛ ﻟﻛـن اﻟـﺷﺎﻋر‬
‫ﯾﺧﺗﻠـف ﻋـن اﻟﻌﺎﻣـﺔ ﻻﻣﺗﻼﻛـﻪ ﻣﻠﻛـﺔ اﻟـﺷﻌر اﻟﺗـﻲ ﯾﻌﺑـر ﻣـن ﺧﻼﻟﻬـﺎ ﻋﻣـﺎ ﯾﺟـول ﺑـﯾن ﺛﻧﺎﯾـﺎ ﻗﻠﺑـﻪ ‪ ،‬ﻓﻬـذا‬
‫اﻟــﺷﻌور ﯾﻐﻠــب ﻋﻠــﻰ اﻹﻧــﺳﺎن ﻓــﻲ ﻣ ارﺣــل ﻣﺗﻘدﻣــﺔ ﻣــن اﻟﻌﻣــر ‪ ،‬ﺣــث ﯾوﺻــﻲ ﺷــوﻗﻲ أﺑﻧــﺎءﻩ ﺑﻌــدﻣﺎ‬
‫ﺷــﻌر ﺑــدﻧو اﻷﺟــل واﻗﺗ ـراب اﻟﻣــوت ﻣﻧــﻪ‪ ،‬ﯾوﺻــﯾﻬم ﺑــﺄن اﻟــدﻧﯾﺎ ﻻ أﻣــﺎن ﻟﻬــﺎ ‪ ،‬وأﻧﻬــﺎ ﻓﺎﻧﯾــﺔ ﻻﻣﺣﺎﻟــﺔ ‪،‬‬
‫ﻓﻬﻲ دار ﻣﻣر وﻟﯾﺳت دار ﻣﻘر‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫أي ُرْﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـن ﻻ ﯾﻣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل‬
‫ـﺎل و ﱡ‬ ‫ﻓﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎب ُرﻛﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ِ‬
‫ﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄﻧﻲ ﺑﺎﻟﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم أﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺑﺎي ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ِ‬
‫ـول‬
‫ازدوج اﻷُﻓُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬‫ـﻧﺟم و َ َ َ‬ ‫ﻓَ َﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـر اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ُ‬ ‫ـﺎل‬ ‫وﻧ ْﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـم ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫أدرﻛﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ‬
‫و َْ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫وﻣﻧظرﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﺟﻣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل‬
‫ُ‬ ‫ُزﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـدﻧﯾﺎ‬ ‫ـدي ﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدي‬
‫ﯾﻐررﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َوَﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱠ‬
‫ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼ ْ ُ ْ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٢٤٥-٢٤٤‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥١٢‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻌﺎﻣل اﻟﺛﻘﺎﻓﻲ ‪:‬‬
‫وﻟﻠﻛـﺷف ﻋــن ﻫــذا اﻟﻌﺎﻣـل ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﯾﺗـﺿﺢ ذﻟــك ﻣــن ﻧﻬﺟـﻪ ﻓــﻲ ﻧظــم اﻷﺷـﻌﺎر وﺑــث اﻟﺣﯾــﺎة‬
‫ﻓ ــﻲ اﻟ ــﺷﻌر اﻟﻌرﺑ ــﻲ ﻣ ــن ﺟدﯾ ــد ‪ ،‬واﻻﺳ ــﺗﻔﺎدة ﻣ ــن ﻋ ارﻗ ــﺔ اﻟ ــﺷﻌر اﻟﻌرﺑ ــﻲ اﻟﻘ ــدﯾم )اﻟﺟ ــﺎﻫﻠﻲ ‪ ،‬ﺻ ــدر‬
‫اﻹﺳـﻼم‪ ،‬اﻷﻣــوي ‪ ،‬اﻟﻌﺑﺎﺳــﻲ ‪ ،‬اﻷﻧدﻟــﺳﻲ( وﻟﻌـل ﻫــذا ﯾﻧــدرج ﺗﺣــت اﻟﺛﻘﺎﻓـﺔ اﻟﻛﺑﯾـرة ﻋﻧــدﻩ ‪ ،‬ﻓــﺷوﻗﻲ ﻗــد‬
‫ﺷــﻌر ﺑــﺎﻟواﻗﻊ اﻷﻟــﯾم ﻟــﻸدب اﻟﻌرﺑــﻲ اﻟــذي أﺻــﺎﺑﻪ اﻟــوﻫن واﻟــﺿﻌف‪ ،‬واﺑﺗﻌــد ﻛﺛﯾ ـ اًر ﻋــن ﻟﻣﻌﺎﻧــﻪ وﺑرﯾﻘــﻪ‬
‫ﺑﻌــدﻣﺎ ﻛــﺎن ﻓــﻲ أزﻫــﻰ ﺣــﺎل ‪ ،‬وأﻧﻘــﻰ ﺻــورة‪ ،‬ﻓﻌﻛــف ﻋﻠــﻰ اﺳﺗﻧــﺳﺎخ اﻟﺗﺟرﺑــﺔ اﻟﻌظﯾﻣــﺔ ﻟﻠــﺷﻌر ﻣــن‬
‫ﺟدﯾد ‪ ،‬ﻓﻣﻌﺎرﺿﺎت ﺷوﻗﻲ ﻟﻛﺛﯾر ﻣن اﻟـﺷﻌراء ﻓـﻲ اﻟﻌـﺻور اﻟزاﻫﯾـﺔ ﻟـﻸدب اﻟﻌرﺑـﻲ ﻣـﺎ ﻫـو إﻻ ﺣﻧـﯾن‬
‫ﻟﺗﻠــك اﻷﯾــﺎم ‪ ،‬وﺷــﻌور ﺑــﺎﻻﻏﺗراب ﻓــﻲ وﻗــت ﻧــدر ﻓﯾــﻪ ﻣــن ﯾــﻧظم أﺷــﻌﺎ اًر ﺗرﺗﻘــﻲ ﻟﻬــذا اﻷدب اﻟﻌظــﯾم ‪،‬‬
‫واﻟﻣﻼﺣ ــظ ﻓ ــﻲ دﯾـ ـوان ﺷ ــوﻗﻲ ﻛﺛـ ـرة ﻫ ــذﻩ اﻟﻣﻌﺎرﺿ ــﺎت‪ ،‬ﻓﻘ ــد ﻋ ــﺎرض ﺷ ــوﻗﻲ اﻟﺑﺣﺗ ــري ﻓ ــﻲ ﺳ ــﯾﻧﯾﺗﻪ‬
‫اﻟﻣــﺷﻬورة ﻓــﻲ وﺻــف إﯾ ـوان ﻛــﺳرى ‪ ،‬وﻋــﺎرض اﺑــن زﯾــدون ﻓــﻲ ﻧوﻧﯾﺗــﻪ اﻟﻣــﺷﻬورة ﻓــﻲ ﻏــزل وﻻدة ‪،‬‬
‫وﻋﺎرض ﻛﻌب ﺑن زﻫﯾـر واﻟﺑوﯾـﺻري ﻓـﻲ ﻗـﺻﯾدﺗﻪ ﻧﻬـﺞ اﻟﺑـردة ‪ ،‬وﻣﻌﺎرﺿـﺎﺗﻪ اﻟﻣﺧﺗﻠﻔـﺔ ﻷﺑـﻲ ﻧـواس ‪،‬‬
‫وﻛذﻟك ﺗﻣﺛﻠﻪ ﻟﻠﻣﺗﻧﺑﻲ ﻓﻲ ﻣواﺿﻊ ﻛﺛﯾرة ﻣن اﻟﻘﺻﺎﺋد ‪.‬‬
‫ﻛﺎﻧــت ﻣﻌﺎرﺿــﺎت ﺷــوﻗﻲ ٕواﺣﯾــﺎؤﻩ ﻟﻠﺗ ـراث اﻟﻌرﺑــﻲ ﻣــن ﺧــﻼل أﺷــﻌﺎرﻩ اﻟﻣرﺗﺑطــﺔ ﺑﺎﻟﺣﻘﺑــﺔ اﻟزاﻫﯾــﺔ‬
‫ﻟﻸدب اﻟﻌرﺑﻲ ﺑﻣﺛﺎﺑـﺔ دﻟﯾـل ﻋﻠـﻰ ﻣﻌﺎﻧـﺎة ﺷـوﻗﻲ ﻣـن اﻻﻧﺣطـﺎط اﻟـذي وﺻـل إﻟﯾـﻪ اﻟـﺷﻌر ‪ ،‬ﺑﻌـدﻣﺎ ﻋ ﱠـم‬
‫اﻵﻓﺎق ‪ ،‬وﺗﻐﻧت ﺑﻪ اﻟدﻧﯾﺎ ‪.‬‬
‫إن ﺑواﻋــث اﻟﻐرﺑ ــﺔ ﻋﻧــد ﺷ ــوﻗﻲ ﺗﻧوﻋــت ﺑﺗﻧ ــوع اﻟﺣﯾــﺎة اﻟﺗ ــﻲ ﻋﺎﺷــﻬﺎ ‪ ،‬وﻣ ــﻊ اﻟﻔﺗ ـرة اﻟﻌﻣرﯾ ــﺔ اﻟﺗ ــﻲ‬
‫ﻗـ ــﺿﺎﻫﺎ ‪ ،‬ﻓﻛـ ــل ﺣـ ــدث ﻣـ ـ ﱠـر ﺑﺣﯾﺎﺗـ ــﻪ ﺗـ ــرك أﺛ ـ ـ اًر ﻋﻠﯾـ ــﻪ ‪ ،‬ﺣﯾـ ــث ﺗﻧوﻋـ ــت ﻫـ ــذﻩ اﻟﺑواﻋـ ــث إﻟـ ــﻰ ﺳﯾﺎﺳـ ــﯾﺔ‬
‫واﺟﺗﻣﺎﻋﯾﺔ وﻧﻔﺳﯾﺔ وﺛﻘﺎﻓﯾﺔ ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻟث ‪ :‬أﻧواع اﻟﻐرﺑﺔ ‪:‬‬
‫ُﺧﻠــط ﺑــﯾن ﻣﻔﻬــوﻣﻲ اﻟﻐرﺑــﺔ واﻻﻏﺗ ـراب ﻛﺛﯾ ـ اًر ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻔــﺻل ﺑﯾﻧﻬﻣــﺎ أﻣــر ﺻــﻌب ؛ ﻟﻛــن اﻟﺟــﺎﻣﻊ‬
‫ﻛﻼ ﻣن اﻹﻧﺳﺎن اﻟﻐرﯾب واﻟﻣﻐﺗرب ﯾﺷﻌر ﺑﻣ اررة اﻷﺳﻰ واﻟﺣزن اﻟﻌﻣﯾق ﻓـﻲ اﻟـﻧﻔس ‪ ،‬وﻓـﻲ‬ ‫ﺑﯾﻧﻬﻣﺎ أن ً‬
‫ﻛــﻼ اﻷﻣ ـرﯾن ﯾوﺟــد إﺣــﺳﺎس ﺑــﺎﻷﻟم واﻟﺣرﻗــﺔ اﻟﺗــﻲ ﺗﺣﺗــﺎج ﻟوﻗــت ﻛﺑﯾــر ﻟﻛــﻲ ﯾﺑ ـ أر اﻹﻧــﺳﺎن ﻣــن ذﻟــك ‪،‬‬
‫وﻋﻠﻰ ذﻟك ﻓﺎﻟﻐرﺑﺔ ﺗﺗﻧﻘﺳم إﻟﻰ ﻗﺳﻣﯾن ﻓﻲ ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ ‪:‬‬

‫اﻟﻐرﺑﺔ اﻟداﺧﻠﯾﺔ ‪ ) :‬اﻻﻏﺗراب ( ‪:‬‬


‫" وﻫــﻲ ﺷــﻌور اﻹﻧــﺳﺎن ﺑﺎﻻﻧﻔــﺻﺎل ﻋــن ﻣﺟﺗﻣﻌــﻪ ‪ٕ ،‬واﺣــﺳﺎﺳﻪ ﺑﺄﻧــﻪ ﻏرﯾــب داﺧــل وطﻧــﻪ ‪،‬‬
‫ﯾﻌرﻓـ ــﻪ ﺷـ ــﯾﺦ اﻹﺳـ ــﻼم اﻟﻬـ ــروي اﻷﻧـ ــﺻﺎري " ﺑﺄﻧـ ــﻪ أﻣـ ــر ﯾـ ــﺷﺎر ﺑـ ــﻪ إﻟـ ــﻰ اﻻﻧﻔ ـ ـراد ﻋﻠـ ــﻰ اﻷﻛﻔـ ــﺎء " ‪،‬‬
‫ﻓ ــﺎﻻﻏﺗراب ﯾﻛ ــون ﺑ ــﯾن اﻟﻧ ــﺎس واﻏﺗـ ـراب اﻟﻣ ــؤﻣﻧﯾﯾن ﺑ ــﯾن اﻟﻣ ــﺳﻠﻣﯾن ‪ ،‬ﻓ ــﺎﻟﻣؤﻣن اﻟﺣ ــق ﻣﻐﺗ ــرب ﺑ ــﯾن‬
‫اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ﻷن اﻹﺳﻼم درﺟﺔ واﻹﯾﻣﺎن درﺟﺔ ‪ ،‬ﺛم ﻫﻧﺎك أﻋﻠﻰ درﺟﺎت اﻻﻏﺗراب وأﺷدﻫﺎ وﺣـﺷﺔ وﻫـو‬
‫اﻏﺗ ـراب اﻟﻌﻠﻣــﺎء ﺑــﯾن اﻟﻣــؤﻣﻧﯾن ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻌﻠﻣــﺎء أﺷــد اﻟﻧــﺎس ﻏرﺑــﺔ ‪ ،‬اﻟﻣﻌﺗزﻟــﺔ ﻏرﺑــﺎء ‪ ،‬واﻟﺧ ـوارج ﻛــذﻟك ‪،‬‬
‫)‪(١‬‬
‫‪.‬‬
‫وﻓﻼﺳﻔﺔ اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ﻏرﺑﺎء ‪ ،‬ﻓﻘد ﺗﻌرﺿوا ﻟﻠﺳﺟن واﻟﻘﺗل ٕواﺣراق ﻛﺗﺑﻬم "‬
‫ﻓــﺎﻻﻏﺗراب ﻣوﺟــود ﻓــﻲ ﺣﯾــﺎة اﻷﻣــﺔ اﻹﺳــﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻧــﺷﻌر ﺑــﻪ ﻓــﻲ درﺟــﺎت ﻓﺎﻟرﺳــول اﻟﻛ ـرﯾم ‪-‬‬
‫)‪(٢‬‬
‫ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم – ﯾﻘول ‪ " :‬ﺑدأ اﻹﺳﻼم ﻏرﯾﺑﺎً وﺳﯾﻌود ﻏرﯾﺑﺎً ﻓطوﺑﻰ ﻟﻠﻐرﺑﺎء " ‪.‬‬
‫"أﻣـ ــﺎ ﻧظ ـ ـرة اﻟﻌـ ــﺎﻟم اﻟﻐرﺑـ ــﻲ ﻟﻼﻏﺗ ـ ـراب ﻓﻬـ ــﻲ ﻣﺧﺗﻠﻔـ ــﺔ ﺑـ ــﺎﺧﺗﻼف وﺟﻬـ ــﺎﺗﻬم اﻟﻔﻠـ ــﺳﻔﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﯾـ ــرى‬
‫)ﻓﻬﯾﺟل( ‪ :‬أن اﻻﻏﺗراب ﻓﻲ ﺻﻣﯾم ﺑﻧﯾـﺔ اﻟﺣﯾـﺎة اﻟﻛﻠﯾـﺔ ﺣﯾـث ﯾﺗﺟـﺳد ﻓـﻲ ﺿـﯾﺎع اﻹﻧـﺳﺎن ﺑﺷﺧـﺻﯾﺗﻪ‬
‫اﻷوﻟﻰ وﺗﺣوﻟﻪ ﻹﻧﺳﺎن آﺧر ؛ ﻟﻛـ ـن ﻣﺎرﻛس ﯾرى ‪ :‬أن اﻻﻏﺗـ ـراب ﯾُـرى ﻓـﻲ ﺣـﺎﻻت اﻏﺗـ ـراب اﻹﻧـﺳﺎن‬
‫ﻋــن ﻋﻣﻠـ ـﻪ وزﻣﻼﺋــﻪ ﺑﺣﯾــث ﻻ ﯾﻛــون اﻹﻧــﺳﺎن ذاﺗـ ـﻪ ‪ ،‬وﯾﻔﻘــد ﺣرﯾﺗ ـ ـﻪ واﺳﺗﻘﻼﻟـ ـﻪ اﻟذاﺗـ ـﻲ وﯾــﺻﺑـﺢ ﻣﻠ ًﻛـ ـﺎ‬
‫ﻟﻐـﯾرﻩ ‪.‬‬
‫أﻣ ــﺎ اﻻﻏﺗـ ـراب ﻋﻧ ــد اﻟوﺟ ــودﯾﯾن ﻫ ــو اﻟﺑﻌ ــد ﻋ ــن اﻟوﺟ ــود اﻟﻌﻣﯾ ــق ﻟﻺﻧ ــﺳﺎن ‪ ،‬ﻓﯾﻧظ ــرون إﻟ ــﻰ‬
‫اﻹﻧﺳﺎن أﻧﻪ ﺣر ﻻ ﯾﻣﻛن أن ﯾﻘﯾد " )‪.(٣‬‬
‫ﻟﻘـد ﺗﺟــﺳدت اﻟﻐرﺑــﺔ اﻟداﺧﻠﯾــﺔ ﻋﻧـد ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﺑﻌــض اﻟﻣواﻗــف اﻟﺗـﻲ ﻛــﺎن ﯾــﺷﻌر ﻓﯾﻬــﺎ ﺑــﺷدة‬
‫اﻟﺷوق إﻟﻰ ﺗﺎرﯾﺦ اﻷﻣﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬وﺗﺄﯾﯾدﻩ ﻟﻠﻣواﻗف اﻟﻌظﯾﻣﺔ ﻟﻠﻘﺎدة اﻷﺗراك واﻧﺗـﺻﺎراﺗﻬم ﻓـﻲ ﺑﻌـض‬
‫اﻟﻣﻌﺎرك ‪ ،‬ﻓﻠﻌل اﻟﺳﺑب اﻟرﺋﯾس ﻟﻠﻐرﺑﺔ اﻟداﺧﻠﯾﺔ ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ﻛﺎﻣن ﻓﻲ اﻟﻌﺎﻣـل اﻟﻧﻔـﺳﻲ اﻟﻣﺗﻌﻠـق ﺑـﺄﻣور‬
‫اﻟدﯾن ٕواﺣﯾﺎء اﻟﺗراث اﻟﻌرﯾق ﻟﻸﻣﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ واﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻷﻧدﻟﺳﻲ ‪ :‬ﻓﺎطﻣﺔ ﺻﺣﺻﺢ ‪ ،‬ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ‪ ،‬ص‪. ٣٣‬‬
‫)‪ (٢‬ﺻــﺣﯾﺢ ﻣــﺳﻠم ‪ :‬أﺑــو اﻟﺣــﺳﯾن ﻣــﺳﻠم ﺑــن اﻟﺣﺟــﺎج ﺑــن ﻣــﺳﻠم اﻟﻘــﺷﯾري اﻟﻧﯾــﺳﺎﺑوري ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾــق ‪ :‬ﻣﺣﻣــد ﻓ ـؤاد ﻋﺑــد‬
‫اﻟﺑﺎﻗﻲ‪ ،‬دار إﺣﯾﺎء اﻟﺗراث اﻟﻌرﺑﻲ – ﺑﯾروت ‪.١٣٠/١ ،‬‬
‫)‪ (٣‬ﺑﺗﺻرف ‪ :‬اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻷﻧدﻟﺳﻲ ‪ ،‬ص‪. ٣٤-٣٣‬‬

‫‪‬‬
‫اﻧﻘﺳﻣت ﺣﯾﺎة ﺷوﻗﻲ إﻟﻰ ﻗﺳﻣﯾن ‪ :‬ﻗـﺳم ﻗﺑـل ﻧﻔﯾـﻪ إﻟـﻰ إﺳـﺑﺎﻧﯾﺎ ‪ ،‬واﻵﺧـر ﺑﻌـد اﻟﻧﻔـﻲ وﻋودﺗـﻪ‬
‫إﻟـ ــﻰ أرض اﻟـ ــوطن ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧـ ــت ﺗـ ــﺳﯾطر ﻋﻠـ ــﻰ اﻟﻘـ ــﺳم اﻷول ﺣﯾـ ــﺎة ﻣـ ــﺳﺧرة ﻟﻣـ ــدح اﻟـ ــﺳﻠطﺔ اﻟﺣﺎﻛﻣـ ــﺔ ‪،‬‬
‫واﻧــﺷﻐﺎل ﺑــﺄﻣور اﻟدوﻟــﺔ ﻣــن ﺧــﻼل ﺳــﻔرﻩ ﻟﻠﻌدﯾــد ﻣــن اﻟﻣــؤﺗﻣرات ﺧــﺎرج اﻟــوطن ﺣﯾــث ﻛــﺎن ﻣﺑﻌوﺛــﺎً ﻣــن‬
‫اﻟﺣﻛوﻣﺔ اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪ ،‬وﻫذا ﻣﺎ وﺿﺣﻧﺎﻩ ﻓﻲ اﻟﺗﻣﻬﯾد ‪.‬‬

‫ﻟﻘد ﺗﺟﺳد اﻻﻏﺗراب ﻓﻲ ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ ﺑﺎﻟﻧﺎﺣﯾﺔ اﻟﻧﻔﺳﯾﺔ وﺷﻌورﻩ ﺑﻧوع ﻣـن اﻟـﺿﯾق اﻟﻧﻔـﺳﻲ ﻟﻣـﺎ‬
‫ﻣر ﻋﻠﯾﻪ ﻓﻲ ﻓﺗرات ﺣﯾﺎﺗـﻪ ‪ ،‬ﺣﯾـث رﻛـز ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ اﻟﻘـﺳم اﻷول ﻣـن ﺣﯾﺎﺗـﻪ ﻋﻠـﻰ أﻣـورﻩ اﻟﺷﺧـﺻﯾﺔ ‪،‬‬
‫وﻓﻲ اﻟﻘﺳم اﻵﺧر ﺳﺧرﻫﺎ ﻟﻸﻣﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ واﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬ﻟذا ﻧﺟد اﻻﻏﺗراب ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ اﻧطﻠـق ﻣـن ﻋـدة‬
‫اح ﺗﻣﺛﻠت ﻓﻲ ﻏرﺑﺔ اﻟﻣوت اﻟﺗﻲ ﺗﺣدث ﻋﻧﻪ ﻛﺛﯾ اًر ﻓﻲ دﯾواﻧﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﻘـول ﻓـﻲ ﻣـوت أﻣـﻪ ﻣﺟﻣوﻋـﺔ ﻣـن‬
‫ﻧو ٍ‬
‫اﻷﺑﯾﺎت اﻟﺗﻲ ﺗﻌﺑر ﻋن ﺷﻌورﻩ ﺑﺎﻟﻐرﺑﺔ ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـوﯾداء اﻟﻔُ ـ ـ ـ ـؤ ِاد َوﻣـ ـ ـ ــﺎ أَﺻ ـ ـ ـ ــﻣﻰ‬
‫ﺳـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ـﺎب ُ‬
‫أَﺻـ ـ ـ ـ َ‬ ‫إِﻟ ــﻰ اﻟﻠَـ ِـﻪ أَﺷ ــﻛو ِﻣ ــن َﻋـ ـوادي اﻟَﻧ ــوى َﺳ ــﻬﻣﺎ‬

‫ـﺳت َﻋظﻣ ـ ـ ــﺎ‬ ‫دﺧﻠَ ـ ـ ــت َﻟﺣﻣ ـ ـ ــﺎً َوﻻ ﻻ َﻣ ـ ـ ـ َ‬


‫َوﻣ ـ ـ ــﺎ َ َ‬ ‫َول َوﻫﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫ـب أ ﱠ َ‬
‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن اﻟﻬﺎﺗِﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎت َ‬ ‫َ‬
‫َﻛﻼﻣ ـ ــﺎً َﻋﻠـ ـ ــﻰ َﺳـ ـ ــﻣﻌﻲ َوﻓ ـ ــﻲ َﻛﺑِـ ـ ــدي َﻛﻠﻣـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺳت َرﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً‬
‫ارد َواﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ ﻓَﺄَو َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو َ َ‬
‫ـﺳﯾل َو َﻛ ـ ــم َﯾ ـ ــدﻣﻰ‬‫ـﺢ َﺟﻧﺑ ـ ــﻲ َﻛ ـ ــم َﯾ ـ ـ ُ‬
‫ﻓَﯾ ـ ــﺎ َوﯾ ـ ـ َ‬ ‫ـب َوِاﻧـ ـ ـ ـ َـزوى‬
‫اﻟﺟﻧـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻓَﻣـ ـ ـ ــﺎ َﻫﺗَﻔـ ـ ـ ــﺎ َﺣﺗّـ ـ ـ ــﻰ َﻧ ـ ـ ـ ـ از َ‬
‫ـﺷﻬب أَوﺟـ ـ ــﺎب ُ ِ‬
‫اﻟﻐداﻓﱠﯾـ ـ ــﺔَ اﻟـ ـ ـ ُـدﻫﻣﺎ‬ ‫ـﺷﻬب واﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫ـدﻫم َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـﻘﺔٌ‬ ‫طوَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ِﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫إِذا ُ ِ‬
‫َ‬ ‫طَ ـ ــوى اﻟـ ـ ـ ُ َ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻣرﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـداث َﺳـ ـ ـ ـ ــﻬﻣﺎً ِإذا َﺟـ ـ ـ ـ ـ َـرت‬ ‫وﻟَـ ـ ـ ـ ــم أَر َﻛﺎﻷَﺣـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َوﻻ َﻛﺎﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ راﻣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ُﯾﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـوت ِﻣ ـ ـ ــن َﺑﯾﻧِﻬ ـ ـ ــﺎ َﺣﺗﻣ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺎء اﻟﻣ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬
‫وﻻ َﻛﻠِﻘ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫ـﺎدﯾر ﻧﺎ ِﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذاً‬
‫ﻛﺎﻟﻣﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َوﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم أ ََر ُﺣﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َ َ‬
‫إن اﻷﺑﯾــﺎت ﺳــﺎﺑﻘﺔ اﻟــذﻛر ﺗﺑــﯾن ﻣـ اررة اﻟﻐرﺑــﺔ ‪ ،‬ﻓﻬــذﻩ اﻷﺑﯾــﺎت أﻧــﺷﺄﻫﺎ ﺷــوﻗﻲ وﻫــو ﻓــﻲ ﻣﻧﻔــﺎﻩ ﻋﻧــدﻣﺎ‬
‫وﺻﻠﻪ ﺧﺑر وﻓﺎة أﻣﻪ ﻋﺎم ‪١٩١٨‬م ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾﺗﻣﺎﻟك ﻧﻔﺳﻪ ﻣن اﻟﺣزن ‪ ،‬ﻓﻔﻘدان اﻷﺣﺑﺔ ﻓﻲ ﺣـد ذاﺗـﻪ أﻣـر‬
‫ﺛﻘﯾل ﻋﻠﻰ اﻟﻧﻔس ؛ وﻫل أﺣب ﻋﻠﻰ اﻟﻘﻠب ﻣن اﻷم ؟! إن ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻫـذﻩ اﻷﺑﯾـﺎت ﯾـﺷﻌر ﺑـﺄﻟم اﻟﻔـراق‬
‫وﻣ اررة اﻟﺑﻌد ﻋﻣن ﯾﺣب وﻗد وارى اﻟﻣوت أﻗرﺑﻬم ﻟﻘﻠﺑﻪ وﻫو ﻓﻲ اﻟﻣﻧﻔﻰ ‪.‬‬
‫ﯾﻧظر ﺷوﻗﻲ إﻟﻰ اﻟﻣوت ﺑﺄﻧـﻪ أﻣـر ﯾﺟـب ﻋﻠـﻰ اﻹﻧـﺳﺎن أن ﯾـﺗﻌظ ﻣﻧـﻪ ﻓﻬـو ﯾﻧطﻠـق ﻣـن ﻗـول‬
‫)‪(٢‬‬
‫‪ ،‬وﯾﺟـﺳد ذﻟـك ﺻـراﺣﺔ ﻓـﻲ ﺣدﯾﺛــﻪ‬ ‫اﻟرﺳـول – ﺻـﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾـﻪ وﺳـﻠم – ‪ " :‬ﻛﻔـﻰ ﺑـﺎﻟﻣوت واﻋظـﺎً "‬
‫ﻋن اﻟﻣوت ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻬزج (‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٤٩ - ٥٤٨‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﻔﺗﺢ اﻟﻛﺑﯾر ﻓﻲ ﺿم اﻟزﯾﺎدة إﻟﻰ اﻟﺟﺎﻣﻊ اﻟﺻﻐﯾر ‪ :‬ﺟﻼل اﻟدﯾن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺑﻲ ﺑﻛـر اﻟـﺳﯾوطﻲ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾـق‪/‬‬
‫ﯾوﺳف اﻟﻧﺑﻬﺎﻧﻲ ‪ ،‬دار اﻟﻔﻛر ‪ -‬ﺑﯾروت ‪ /‬ﻟﺑﻧﺎن ‪١٤٢٣ -‬ﻫـ ‪٢٠٠٣ -‬م ‪ ،‬ط‪. ٢٩٨/٢ ، ١‬‬

‫‪‬‬
‫ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـو اﻟﺟﺎﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔُ اﻟﻛﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرى‬ ‫ـر‬
‫ـوت ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻐﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ا‬
‫أرى اﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدرب إﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻷﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرى‬ ‫ـدرب إﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﻧﯾﺎ‬
‫ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ِت ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻋﺎﻗﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدرى‬ ‫ـك ﻏﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر اﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو‬
‫ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺈن ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺻل اﻟﻌُﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ار‬
‫وﻻ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـوت‬
‫وﻻ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﯾﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊُ اﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻟﻘد أﻛﺛر ﺷوﻗﻲ ﻓـﻲ اﻷﺑﯾـﺎت اﻟـﺳﺎﺑﻘﺔ ﻣـن ذﻛـر اﻟﻣـوت ‪ ،‬ﻓﻠـم ﯾﺧ ُـل ﺑﯾـت ﻣﻧﻬـﺎ ﻣـن ذﻛـرﻩ أو اﻹﺷـﺎرة‬
‫إﻟﯾﻪ ‪ ،‬وﻫـذا ارﺟـﻊ إﻟـﻰ اﻟﺟﺎﻧـب اﻟﻧﻔـﺳﻲ ﻓـﻲ ﺣﯾـﺎة ﺷـوﻗﻲ ‪ ،‬اﻟﻣﺗـﺄﺛر ﺑﻣـﺎ ﯾواﺟﻬـﻪ ﻣـن أزﻣـﺎت وﻣﺗﻐﯾـرات‬
‫ﺗﻠﻘﻲ ﺑظﻼﻟﻬﺎ ﻋﻠﻰ إﺣﺳﺎﺳﻪ ﺑﺎﻻﻏﺗراب ‪.‬‬

‫وﯾﻘول ﻓﻲ ﯾوم وﻓﺎة واﻟدﻩ وﻛﺎن ﯾوم ﻣﯾﻼد اﺑﻧﺗﻪ أﻣﯾﻧـﺔ ‪ ،‬ﺣﯾـث ﯾـذﻛر ﺣـﺎل اﻟـدﻧﯾﺎ أﻧﻬـﺎ ﻏﯾـر ﺛﺎﺑﺗـﺔ ‪،‬‬
‫وﺑﻬﺎ اﻟﻌﺑر واﻟﻌظﺎت ‪ ) :‬اﻟﺳرﯾﻊ (‬
‫ـﺎس ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫ـرت‬ ‫ِﻷﱠَﻧﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِﺑﺎﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﻣﯾﺗﻬﺎ َﻟﯾﻠَﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻟﯾﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ُ‬
‫َ‬
‫ـث و ِ‬
‫اﻟﻌﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َرِة‬ ‫ﱢ‬ ‫ِ‬ ‫ـوت ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِ ِ‬
‫َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﯾل اﻟَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ذﻛرﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َذﻛرﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َواﻟ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫أ ُُ‬
‫ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﯾوﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣﻧﺗَﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻌﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺷﺔ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ ُ ُ‬ ‫ـﺳﻪُ‬ ‫ـﯾﻌﻠم اﻟﻐﺎﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻟـــــــــــ َ ََ‬
‫َول اﻟَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺄ َِة‬ ‫و َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـذﻩ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ أ ﱠ ِ‬
‫َ‬ ‫َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذا ﻓَﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ُﯾﺑﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ِﻣﺛﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫ً‬
‫ِ )‪(٢‬‬ ‫وذاك رﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن اﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـوت َواﻟﻐُرَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ـﺻر َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺣﺎﻟِﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬ ‫َوﺗِﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫اﻟﻣـوت ﻫـﺎدم اﻟﻠــذات وﻣﻔـرق اﻟﺟﻣﺎﻋـﺎت ‪ ،‬ﻫــذا اﻹﺣـﺳﺎس ﻋﻧــدﻣﺎ ﯾﺧـﯾم ﻋﻠـﻰ اﻟﻣــرء ﯾـﺷﻌر ﺑــﺄن‬
‫اﻟدﻧﯾﺎ ﻻ ﻣﺧﻠد ﻓﯾﻬﺎ وأﻧﻧﺎ إﻟﻰ زوال ‪ ،‬ﻋﺑر ﺷوﻗﻲ ﻋن ﻫذا اﻹﺣﺳﺎس ﺑﻘوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ـﯾﻛﻼً َوﻓُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻوﻻ‬ ‫ُﺑﻧَِﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ِﻣﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫اﻟروا َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ ُرﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـن‬
‫ـوت ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِ‬ ‫ﺑطَـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل اﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ـﺳﺗر ِﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻣوِع َﺑﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻼ‬ ‫ِ‬ ‫ﱠ‬
‫َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻘطَ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـوت ﻓﯾﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫اح أَو َﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدا اﻟ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ُﻛﻠﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ر َ‬
‫ـﺎن َﺗﻣﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو اﻟطُﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﻻ‬ ‫ﻟﻠزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬‫ﺑَِﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍد ِ َ‬ ‫َﺣﱠﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ ُﺗﻣﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬
‫ـﺎت ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن اﻷ ِ‬
‫َ‬ ‫ِذﻛ َرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـوف َﯾﻣ ـ ـ ــﺷﻲ اﻟﺑِﻠ ـ ـ ــﻰ َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ِـﻪ ُﻣﺣ ـ ـ ــﯾﻼ‬
‫َﺳ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـب‬ ‫ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل رﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـم ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٍ‬
‫ـزل أَو َﺣﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫َ‬ ‫َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٢٩٤‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١٩٣‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٤٩٠‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﺎﻟﻣوت ﺣق ﻋﻠﻰ ﻛل اﻟﺑﺷرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻬـو ﻧﻬﺎﯾـﺔ ﻛـل إﻧـﺳﺎن ‪ ،‬ﻓﻣﻬﻣـﺎ ﻟﻬـﺎ وﺗﻣﺗـﻊ ﺑﺧﯾـرات اﻟـدﻧﯾﺎ ﻻﺑـد‬
‫ﻟﻪ ﻣن أن ﯾذوق طﻌم اﻟﻣوت ‪ ،‬ﯾﻘول ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ذﻟك ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ﻋﺟﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــق ﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم ﺑﺎﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺗﺑداد‬ ‫واﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوت ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ــق ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﺑرﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻫر‬
‫ﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــب اﻟﺣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎة وﻟﻬوﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣﺗﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎد‬ ‫ﻻ ﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــد إﻻ اﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــوت واﻹﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺎن ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫ﺣﻣـ ـ ـ ـ ـ ــل اﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﯾب إﻟﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺷـ ـ ـ ـ ـ ــوك ﻗﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎد‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ذم ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ورد اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺑﯾﺑﺔ ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﻛﻪ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﺣ ـ ــرص اﻟ ـ ــﺷﺣﯾﺢ ﻋﻠ ـ ــﻰ ﻓ ـ ــﺿول اﻟـ ـ ـزِاد‬ ‫ﺣـ ـ ـ ـ ــرص اﻟرﺟـ ـ ـ ـ ــﺎل ﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺣﯾـ ـ ـ ـ ــﺎة ﺑﻌـ ـ ـ ـ ــدﻫﺎ‬

‫ﻧــرى إﺣــﺳﺎس ﺷــوﻗﻲ ﺑــﺄﻟم اﻟﻔ ـراق واﻟــﺷﻌور ﺑﺎﻟوﺣــدة واﻻﻏﺗ ـراب ﺑﻌــد ﻓ ـراق أﺑﯾــﻪ ‪ ،‬وذﻟــك ﻓــﻲ‬
‫ﻗﺻدﯾﺗﻪ اﻟﺗﻰ رﺛﻰ ﻓﯾﻬﺎ أﺑﺎﻩ ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟرﻣل (‬
‫َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠرةً أَم ذا ِاﻓﺗِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬ ‫ـت ِﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌري َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﻟَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَن َﻧﻠﺗَﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫)‪(٢‬‬
‫اﻟﻣﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـوﯾن‬
‫اق َ‬ ‫ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﯾﺧﺎطـب أﯾــﺎم اﻟــﺻﺑﺎ ‪ ،‬ﺗﻠـك اﻟﻠﺣظــﺎت اﻟﺟﻣﯾﻠــﺔ ﻓـﻲ ﺣﯾﺎﺗــﻪ ‪ ،‬ﻋﻧــدﻣﺎ رأى اﻟـﺷﯾب ﯾﻐــزو ﺣﯾﺎﺗــﻪ‪،‬‬
‫ﻓﯾﻧﺷﺊ اﻷﺑﯾﺎت اﻵﺗﯾﺔ ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـك ﯾـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟـ ـ ـ ـ ــﺷﺑﺎب ُﻣﻌﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬
‫أﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺄت‬
‫أﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــول ﻷﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺑﺎ ﻛﻠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ‬
‫ـس ﻛﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻗﻲ اﻟﻐـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑرات ﻋﻬﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـُد‬
‫ﻷﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـس آﺧ ـ ـ ـ ـ ُـر ﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ِـدﻫﺎ‬
‫َت واﻷَﻣ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وﻛﯾ ـ ـ ـ ــف ﻧـ ـ ـ ـ ـﺄ ْ‬
‫درب اﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺷﯾب َﻟﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَﻧﻲ ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ ِ‬ ‫ـﺷﯾب ﺑـ ـ ــﺳﻣﺔٌ‬ ‫ـت ‪ ،‬ﻓراﻋﺗﻧـ ـ ــﻲ ﻣـ ـ ــن اﻟـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺟزﻋـ ـ ـ ُ‬
‫ْ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺎن وﻟﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬
‫ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺑﻧﺎ وﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﻧﺎ واﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ى‬
‫وﻣ ـ ـ ــن ﻋﺑ ـ ـ ــث اﻟ ـ ـ ــدﻧﯾﺎ وﻣ ـ ـ ــﺎ ﻋﺑﺛ ـ ـ ــت ﺳ ـ ـ ــد ً‬
‫وﻋﻧــدﻣﺎ دﻧ ــﺎ أﺟ ــل ﺷ ــوﻗﻲ ﺑ ــدأ ﯾ ــﺷﻌر ﺑ ــﺎﻻﻏﺗراب اﻟﺣﻘﯾﻘ ــﻲ ‪ ،‬اﻏﺗـ ـراب اﻟﻣﻔ ــﺎرق ﻟﻬ ــذﻩ اﻟ ــدﻧﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﺧ ــذ‬
‫ﯾﻧﺻﺢ أﺑﻧﺎءﻩ ﺑﺄن اﻟدﻧﯾﺎ ﻓﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬وأﻻ ﯾﻐروا ﺑﻬﺎ ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫أي ُرْﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـن ﻻ ﯾﻣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل‬
‫ـﺎل و ﱡ‬ ‫ﻓﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎب ُرﻛﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ِ‬
‫ﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄﻧﻲ ﺑﺎﻟﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم أﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺑﺎي ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ِ‬
‫ـول‬
‫ازدوج اﻷُﻓُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬‫ـﻧﺟم و َ َ َ‬ ‫ﻓَ َﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـر اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ُ‬ ‫ـﺎل‬ ‫وﻧ ْﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـم ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫أدرﻛﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ‬
‫و َْ َ‬
‫)‪(٤‬‬
‫وﻣﻧظرﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﺟﻣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل‬
‫ُ‬ ‫ُزﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـدﻧﯾﺎ‬ ‫ـدي ﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدي‬
‫ﯾﻐررﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َوَﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱠ‬
‫ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼ ْ ُ ْ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٢٤٨‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٧٠٨‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٢٤٥-٢٤٤‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥١٢‬‬

‫‪‬‬
‫ﻧﻌم ‪ ،‬ﻫـذا اﻟـﺷﻌور اﻟـذي ﻏـ از ﻓﻛـر اﻟـﺷﺎﻋر وأﺣﺎﺳﯾـﺳﻪ ﺟﻌـل اﻟﻠـﺳﺎن ﯾﻧطـق ﺑﺗﻠـك اﻟﻧـﺻﺎﺋﺢ اﻟﺛﻣﯾﻧـﺔ‬
‫اﻟﺗــﻲ ﺗظﻬــر ﺣﻛﻣــﺔ ﺷــوﻗﻲ ؛ ﻷﻧــﻪ ﺑــدأ ﯾﻘطــف ﺛﻣــﺎر ﺗﺟﺎرﺑــﻪ ﻓــﻲ اﻟﺣﯾــﺎة ‪ ،‬ﻓﻬــﺎ ﻫــو ﯾــﺳﺗﻧﻛر ﻋﻠــﻰ أﻫﻠــﻪ‬
‫ﺻﻣﺗﻬم وﻫدوءﻫم وﻫو طرﯾﺢ ﻓراش اﻟﻣوت ﻓﯾﻘول ﻓﻲ ذﻟك ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـوت ﻓـ ـ ــﻲ ِﺟـ ـ ــﺳﻣﻲ َوأَﻋـ ـ ــﺿﺎﺋﻲ‬ ‫ـدرُج اﻟ َﻣـ ـ ـ ُ‬
‫َوَﯾـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﯾن أَﻋ ُﯾـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﻧﻬم‬ ‫ـﻲ أَﺑﻠ ـ ـ ـ ــﻰ َﺑـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺢ أَﻫﻠِـ ـ ـ ـ ـ‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ــﺎ َوﯾـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـدرون ﻣ ـ ـ ــﺎ داﺋ ـ ـ ــﻲ‬ ‫َﻋﻠ ـ ـ ــﻰ اﻟ ِﻔـ ـ ـ ـر ِ‬
‫اش َوﻻ َﯾ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـدوء ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫ـب ﻻ ﻫُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻟﺟﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ـرون َ‬
‫ِ‬
‫وﯾﻧظُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬‫ََ‬

‫إن ﺷﻌور ﺷوﻗﻲ ﺑدﻧو اﻷﺟل ﻓـﻲ ﻣرﺿـﻪ اﻷﺧﯾـر أظﻬـر ﺟﻠﯾـﺎً ﺗﻠـك اﻟﻐرﺑـﺔ اﻟﺗـﻲ ﺳـﯾطرت ﻋﻠﯾـﻪ ﻓـﻲ‬
‫ﻧﻬﺎﯾﺔ اﻟﻌﻣر ‪ ،‬ﻓﺟﻌل ﯾﻌﺑر ﻋن ﺗﻠك اﻷﺣﺎﺳﯾس ﻓﻲ ﻗﺻﺎﺋد أو ﺿﻣن أﺑﯾﺎت ﻣﺣددة ‪.‬‬

‫ﻟﻘــد أﻟﻘــﻰ اﻟﺟﺎﻧــب اﻟﻧﻔــﺳﻰ ﺑظﻼﻟــﻪ ﻋﻠــﻰ إﺣــﺳﺎس ﺷــوﻗﻲ ﺑــﺎﻻﻏﺗراب ؛ ﻓطﻔــق ﯾﻌﺑــر ﻋﻣــﺎ ﯾــﺳﯾطر‬
‫ﻋﻠﻰ ﺗﻔﻛﯾرﻩ ووﺟداﻧﻪ ‪ ،‬وﻋﻣﺎ ﯾﺟول ﻓﻲ ﺻدرﻩ ‪ ،‬ﻣن أﺳـﻰ وﺣـزن ﯾـذﻛرﻫﺎ ﻓـﻲ اﻷﺑﯾـﺎت اﻵﺗﯾـﺔ‪ ،‬ﻓﯾﻘـول‪:‬‬
‫) اﻟﺳرﯾﻊ (‬
‫ـﯾن و ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟ َﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـد ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َدﻣﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ و ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻓَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـدول‬
‫َ‬ ‫ـﺷرب ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ َ‬
‫َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ـﺿﻪ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻔﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر ﯾُـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذﻛﻲ َواﻟ َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺎ َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻطَﻠﻲ‬‫وِ‬ ‫ـﺷوق ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ رﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎد اﻷَﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬ ‫َواﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٌ‬
‫ِ )‪(٢‬‬
‫اﻟﻬﯾ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل‬ ‫َﻛﺄَﱠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ اﻟﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎﻗوس ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ‬ ‫ام َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ أَﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـﻠﻌﻲ‬
‫ـب ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّو ٌ‬
‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َو َ‬

‫ﯾــﺷﻌر ﺷــوﻗﻲ ﺑﺎﻟوﺣــدة ‪ ،‬واﻟﻔ ـراق ﻟﻣــن أﺣــﺑﻬم ‪ ،‬وأن اﻟﻠﯾــﺎﻟﻲ أﺑﻌــدﺗﻬم ﻋﻧــﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﺗــذﻛر اﻟﻠﯾــﺎﻟﻲ‬
‫اﻟﺟﻣﯾﻠﺔ اﻟﺗﻲ ﻋﺎﺷﻬﺎ ﻣﻌﻬم ‪ ،‬وﯾﺣن ﻟﺗﻠك اﻷﯾﺎم ‪ ،‬ﻓﯾﺑﻛﻲ ﻫـذﻩ اﻟﻠﯾـﺎﻟﻲ اﻟﺗـﻲ ﻣـرت ﻣـرور اﻟﺑـرق ﻓﯾﻧـﺷﺊ‬
‫ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن اﻷﺑﯾﺎت ﻣﻧﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـرق‬
‫ـﯾش َوﺗَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬
‫ﻣﺧﯾﻠﺗُﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺗَﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫أَ َﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ َـذت ُ َ‬ ‫ـﺣﺑﺔً‬ ‫ِ‬
‫ﺻـــــــ َ‬
‫ـﺻﺎر َو ُ‬
‫أَﺑﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻟﯾﺎﻟﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﯾﻘول أﯾﺿﺎً ﻓﻲ ﺗﺣﻣﻠﻪ ﻣﺻﺎﺋب اﻟدﻫر ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫)‪(٤‬‬
‫ﺻﺎﺋب ِﻣ ّﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ ﯾـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـوﻗظُ اﻷ َُﻣﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َ‬
‫إن اﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ِﱠ َ‬
‫ِ‬
‫ـﺻﺎﺋﺑﻪُ‬
‫ﱠ‬
‫ـدﻫر ِإن َﺟﻠـ ـ ــت َﻣـ ـ ـ ُ‬
‫ﺻـ ـ ــﺑ اًر َﻋﻠـ ـ ــﻰ اﻟـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٣٢‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٣٢‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٤٥٠‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٧٣‬‬

‫‪‬‬
‫ﻻ ﯾﻘف ﺷوﻗﻲ ﻋﻧد ﻫـذا اﻟﺣـد ﻓـﻲ وﺻـﻔﻪ ﻟﺣﺎﻟﺗـﻪ اﻟﻧﻔـﺳﯾﺔ ‪ ،‬ﺑـل ﯾـﺻل ﺑـﻪ اﻷﻣـر إﻟـﻰ اﻟﺗـﺿرع ﷲ‬
‫– ﺗﺑــﺎرك وﺗﻌــﺎﻟﻰ – ﺑــﺄن ﯾﺧﻔــف ﻋﻠﯾــﻪ ﻣــﺎ ﯾﻌــﺎﻧﻲ ‪ ،‬وأن ﯾﻌﯾﻧــﻪ ﻋﻠــﻰ اﻟــﺻﺑر وﯾــﺄﺗﻲ ﻟــﻪ ﺑــﺎﻟﻔرج ؛ ﻷن‬
‫ﺟل وﻋز ‪ ) : -‬اﻟرﺟز (‬ ‫اﻟدﻧﯾﺎ ﺿﺎﻗت ﻋﻠﯾﻪ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ﻓﻲ أﻛﺛر ﻣن ﻣوﺿﻊ داﻋﯾﺎً اﷲ ‪ -‬ﱠ‬
‫ﻓَﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْـن ُﻣﻌﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺟﻠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْـل‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ رﱠﺑﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﺧطـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـب ﺟﻠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْـل‬

‫اﻟﺟﻣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل‬ ‫ِ‬


‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺧﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْـن ﯾُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﻟﻲ َ‬ ‫ـﺻﺑر اﻟﺟﻣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل‬
‫وأﻋطﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﻓﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋﻠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك ُﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺗﺣﯾل‬ ‫اﻟﻔرﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﺳق إﻟﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ َ‬
‫ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ْ‬

‫ﺗﺟﻌل اﻟﺣﺎﻟﺔ اﻟﻧﻔﺳﯾﺔ اﻟﻣرء ﯾﻔﻛر ﻓﻲ أﻣور ﻛﺛﯾرة ‪ ،‬ﺗﺧﯾم اﻟﺣﯾـرة ﻋﻠـﻰ ﺗﻔﻛﯾـرﻩ وﺧﯾﺎﻟـﻪ ‪ ،‬وذﻟـك‬
‫ﺑﺳﺑب اﻹﺣﺳﺎس ﺑﺎﻟﻌزﻟﺔ ﻓﻲ ﻣﺟﺗﻣﻊ ﻣﺗﻘﻠب ‪ ،‬ﻻ ﺗﺿﺑطﻪ اﻟـﺳﻠوﻛﯾﺎت ‪ ،‬ﻣﺟﺗﻣـﻊ ﻣﺗﻐﯾـر ﻣـن ﺣـﺎل إﻟـﻰ‬
‫ﺣﺎل ‪ ،‬ﻓﺷوﻗﻲ ﯾﻌﺑر ﻋن ذﻟك ﻓـﻲ ﻗـﺻﯾدة ﻟـﻪ ﺑﻌﻧـوان ) ﺣﯾـران ( ‪ ،‬ﯾـذﻛر ﻫﻣوﻣـﻪ اﻟﺗـﻲ ﻣﻧﻌﺗـﻪ اﻟﻧـوم ‪،‬‬
‫وﺳﯾطرت ﻋﻠﯾﻪ اﻷﺣزان ‪ ،‬وﻣن ﻫذﻩ اﻟﻘﺻﯾدة اﻷﺑﯾﺎت اﻵﺗﯾﺔ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ِ‬
‫ـﺎﻫر َو َﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُام‬ ‫ﻣﻘﻠﺗَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـوق ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ﻟَّﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻩُ َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـﺎم‬
‫ـك ﺣﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ذاد اﻟ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرى َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ُ َ‬ ‫َ‬
‫ـﻼم‬ ‫ِ‬ ‫ـﺷﺑوب اﻟ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺎﺋﻣﯾن َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـرب َوﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل اﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـﺿﺎﺟﻊ َﻟﯾﻠُـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫ُ‬ ‫ان َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫َﺣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬
‫ـﻘﺎم‬
‫ﺑﯾﻧﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻷَﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬‫ـف َ‬ ‫ﺗؤﻟﱢـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺞ َُ‬
‫ُﻣﻬَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫وﻋﺎدَﯾـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ُـدﺟﻰ‬
‫ﻟﻛﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ ِ‬
‫َ‬ ‫ـﯾن اﻟـ ـ ـ ـ ـ ُـدﺟﻰ َ ُ‬ ‫َﺑـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎن ِ‬
‫وﻟﻠﺗَﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫ـﺎم‬
‫ـذﻟﻬﺎ َوﻻ اﻷَّﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـدﻫر َﯾﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُُ‬
‫ﻻ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ـﺎون أُ ﱠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬ ‫ﺗﺗﻌﺎوﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ََ َ‬
‫ـﺎم‬ ‫ِ‬ ‫َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل رﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أﱡَﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟطَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر َ‬
‫ﻟﺟﻧﺎﺣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ َﻓﯾُﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺷﺔٌ َ‬ ‫اﻟﻛﺛﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻣﯾ ُرﻩُ‬
‫ـﻲ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُام‬
‫ـﺷﻛوى َﻋﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬
‫ـﻛوت َواﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َو َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ـت اﻟ َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى‬
‫وﻋﺎﻧﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـت أَﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺎﻧﺎً َ َ‬
‫ﻋﺎﻧﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َ‬

‫ـﺎن ِإدﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺎم‬
‫ـﯾن ﺗَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺣرَﻣ ـ ـ ـ ـ ــت ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ ﱠ‬
‫َﯾﻬﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎء اﻟ َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرى‬ ‫ـرم اﻷَﺟﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َﻣ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ َ‬
‫أُ‬

‫وﯾﺧﺎطــب ﻗﻠﺑــﻪ ﻓــﻲ ﻗــﺻﯾدة أﺧــرى ﺑــﺄﻻ ﯾﺟــزع ﻟﻣﺗﻐﯾ ـرات اﻟــدﻧﯾﺎ ‪ ،‬وأن ﯾــﺻﺑر ﻋﻠــﻰ ﺣ ـوادث‬
‫اﻟدﻫر ‪ ،‬ﻓﺣوادث اﻟدﻫر ﻣﺳﺗﻣرة ﻣﺎ اﺳﺗﻣرت ﺣﯾﺎة اﻹﻧﺳﺎن ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـﻬﺎم‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻟﻣﺣﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ـﺳﻬم ﻧﺎ ِﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـذ‬
‫َﻋﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدت إِﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﻗﻠﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـوم اﻟﻘَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﺎء ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـﺎت َدو ُام‬ ‫ﻟﻠﺣﺎدﺛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫وِاﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺑر ﻓَﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِ ِ‬ ‫ﻟﺣﺎدﺛَـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ اﻟﻬَ ـ ـ ـ ـ ــوى‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻗﻠ ـ ـ ـ ـ ــب ﻻ ﺗَﺟ ـ ـ ـ ـ ـ َـزع ِ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ـﺎم‬ ‫ـوب اﻟﻧـ ـ ـ ِ‬
‫ـدر ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ أَﺣﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َوأَذاﻗَﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٌ‬ ‫ـك ﻣـ ـ ــﺎ اﻟ َﺟـ ـ ــوى‬
‫ـﺎس َﻗﺑﻠَـ ـ ـ َ‬ ‫ﻋرﻓَـ ـ ــت ﻗُﻠـ ـ ـ ُ‬
‫ََ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٤٠‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٩٧‬‬

‫‪‬‬
‫َن اﻟ َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ َ‬ ‫ـت أَﻋﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـم َواﻟ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫ادث ُﻣﻘﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ َوﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ُام‬ ‫أﱠ‬ ‫ادث َﺟ ﱠﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﻛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫وﯾﻘول أﯾﺿﺎً ﻓﻲ ﻣﻌرض ﺣدﯾﺛﻪ ﻋن ﺗﻐﯾر اﻷﺣوال واﺧﺗﻼﻓﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬


‫ﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻣﺎت أﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺣﺎر ﺧطـ ـ ـ ـ ـ ــرن ِرﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎق‬ ‫ﯾ ـ ـ ــﺎ طﯾ ـ ـ ــر ﻣﺎﻟـ ـ ـ ــك ﻻ ﺗﻬ ـ ـ ــﯾﺞ ﻟ ـ ـ ــك اﻟﺟـ ـ ـ ــوى‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺷﺎق‬ ‫ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻣﯾن ِ‬
‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـًﺑﺎ وﻻ اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺻﺑﺎ‬
‫اﻟﺣُﻣـ ـ ـ ـ ـوﻟﻰ واﻟ َﻐـ ـ ـ ـ ـر ُام ﻓ ـ ـ ـ ــﻼ اﻟ ـ ـ ـ ـ ﱢ‬
‫َ‬ ‫ﻣ ـ ـ ـ ــﺎت َ‬

‫إن اﻟﺣزن ﻋﻧدﻣﺎ ﯾﻣﻸ ﺣﯾﺎة اﻹﻧﺳﺎن ﯾﺷﻌر ﺑـﺄﻟم ﻧﻔـﺳﻲ ﻋﻣﯾـق ‪ ،‬وﯾـؤﺛر ﻫـذا ﻋﻠـﻰ ﻣﺟـرى ﺣﯾﺎﺗـﻪ‪،‬‬
‫ﻓﺎﻟﻘﻠــب ﯾــدﻣﻊ واﻟﻠﯾــل ﯾــﺻﺑﺢ طــوﯾﻼً ﺣﯾــث ﯾﻘــول ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ذﻟــك ﻗــﺻﯾدة ﻣطﻠﻌﻬــﺎ ) اﻟﻘﻠــب ﯾــذوب ( ‪:‬‬
‫) اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل َﻫـ ـ ـ ـ ـ ــل َﺧَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـر َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻟﻔَﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر‬ ‫ـدﻣﻊٌ َﯾﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــري‬
‫ـذوب َو َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـب َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َﻗﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ﻻ َﺗﺑﺗَﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـوﻻً َوﻻ َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳري‬ ‫دون َﻣطﻠَ ِﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫ـك َ‬‫ﺣﺎﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ُﻧﺟو ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺻﺑﺎح َرﻫﯾَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔُ اﻟ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺷر‬ ‫أﱠ‬
‫َن اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ﻓﺧﱢﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫وﺗطﺎوﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ُﺟﻧﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َ ُ‬
‫ََ َ‬

‫وﯾﺧﺎطـ ــب ﺷـ ــوﻗﻲ اﻟزﻣـ ــﺎن اﻟـ ــذي ﻏﻣـ ــر اﻟﺣﯾـ ــﺎة اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾ ـ ـﺔ ﺑﺎﻟﻣـ ــﺻﺎﺋب ﻓـ ــﻲ ذاك اﻟﻌـ ــﺻر ﻓـ ــﻲ‬
‫ﻣﺟﻣوﻋــﺔ ﻣــن اﻷﺑﯾــﺎت ﻣﺧﺎطﺑــﺎً ﻓﯾﻬــﺎ اﻟزﻣــﺎن أن ﯾﺧﻔــف ﻣــن وطﺄﺗــﻪ ﻋﻠــﻰ اﻟﻧــﺎس ‪ ،‬ﻓﻣــﺻﺎﺋﺑﻪ ﺗﻧــﺳف‬
‫اﻟﺟﺑﺎل ﻓﻛﯾف ﺑﺎﻹﻧﺳﺎن ؟! ﺣﯾث ﯾﻘول ‪:‬‬
‫ـﺻب ﻓﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑِﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ إ ْﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﻔﺎق‬ ‫ْأو ﻻ ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ﱡ‬ ‫أﺣداﺛِـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬ ‫ـﺎن ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ ِ‬
‫ـﺻب ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن ْ‬
‫ُ‬ ‫ﻗـ ـ ـ ـ ـ ــل ِ ﱠ‬
‫ﻟﻠزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬

‫ـﺎق‬
‫ـﺳﺗوي اﻷﻋﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫اﻟﻐ ْﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر ﻓﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ َ‬
‫و َ‬ ‫ﻓﺄﻏرﻗَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﺻﺎﺋﺑﻪ َ‬ ‫ـرت ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َﻏ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ْ‬
‫ـﺎق‬
‫وﺗظﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـم اﻵﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎل ُ ْ‬ ‫اﻟﺟﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ُﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـم ْ ِ‬ ‫ﻟﻬوﻟِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬‫ِ‬ ‫ﻻ ُﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـد ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـوم ﺗﻣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد َ‬
‫)‪(٤‬‬
‫ـﺎق‬
‫ـت اﻷﻋﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫طﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ٕواﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ازﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺎق ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـت اﻷﻋﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺎك إ ﱠﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ طﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﻓﻬﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﯾـﺻل ﺷــوﻗﻲ إﻟــﻰ ﻗﻧﺎﻋــﺔ أن اﻟــدﻫر ﻣﺧﺗﻠــف وﻣﺗﻘﻠــب ‪ ،‬وأﻧــﻪ ﻏﯾــر ﺛﺎﺑــت ‪ ،‬ﻓﺎﻟزﻣــﺎن ﯾﻌطﯾــك أﯾﺎﻣــﺎً‬
‫ﺗــﺳﻌدك وﺗﻔرﺣــك وﺳــﺗﺄﺗﯾك أزﻣــﺎن ﺗــﺷﻐﻠك ﺑﻣــﺻﺎﺋﺑﻬﺎ ‪ ،‬ﻟــذﻟك ﻋﻠــﻰ اﻟﻣــرء أن ﯾﺗــﺄﻗﻠم ﻣــﻊ ﻫــذا اﻷﻣــر‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٧٥‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٤٤٨‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٧٥‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٤٤٥‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻬﻧــﺎك أﯾــﺎم ﺟﻣﯾﻠــﺔ ﺗﻣــر ﻋﻠﯾــﻪ ‪ ،‬وأﯾــﺿﺎً أﯾــﺎم ﻣرﯾ ـرة ‪ ،‬ﻓﻌﻠﯾــﻪ أن ﯾﻛــون اﺑــن ﯾوﻣــﻪ ‪ ،‬وأﻻ ﯾﻛــدر ﺣﯾﺎﺗــﻪ‬
‫ﺑﺗﻐﯾرات اﻟدﻫر ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـﻧﻬض أو َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱡ‬ ‫ـدﻫر ِ‬
‫ـزل‬ ‫أن اﻟﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـد َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وﱠ‬ ‫اﺧﺗﻼﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً‬ ‫أن ﻟﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫وأﻋﻠَــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـم ﱠ‬

‫ال ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل‬


‫إذا ﺑﻘﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻋﻠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ وز َ‬ ‫ـﻧﻔس ِﻟﻺﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﺎن ﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱞـل‬ ‫أن اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ َ‬
‫وﱠ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﺗَ ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـر ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺟﯾﺗﻬﺎ وﺗﺣﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو‬ ‫ﻋرﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺟﯾﺔَ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﻧﯾﺎ ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﻋﻬﺎ‬
‫ََ‬

‫وﯾﻘول ﺷﺎﻛﯾﺎً ﺣزﻧﻪ وﺑﺎﺛﺎً ﺷﺟوﻧﻪ ‪ٕ ،‬واﺣﺳﺎﺳﻪ ﺑﺎﻷﻟم ﻓﻲ واﻗﻊ ﻣرﯾر ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـﻐﺎل ﻗﻠﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟـ ـ ـ ـ ـ ــو ﻋﻠﻣـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻛﺛﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر‬
‫وأﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫اح ﻋ ـ ــن ﺑﻌ ـ ـ ِ‬
‫ـض ﻣ ـ ــﺎ ﺑ ـ ــﻪ‬ ‫ـﺷﻐل ﻗﻠﺑـ ـ ـﻲ اﻟـ ـ ـر ُ‬
‫أﺗ ـ ـ ُ‬
‫ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﻣﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ أﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ وزﻓﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر‬ ‫ـك ﺗﺣﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫وﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ ٍ‬
‫ـﺿطرب ﻻ ﯾﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــدأُ اﻷَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ُ‬
‫وﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّـد ﺟﻧﺎﺣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻓﻛﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــف ﯾطﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر‬ ‫ظﻔرﯾ ـ ـ ـ ـ ــﻪ وأذﻫ ـ ـ ـ ـ ــب رﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺷﻪ‬
‫ﺑ ـ ـ ـ ـ ــرى اﻟﺑ ـ ـ ـ ـ ــﯾن ُ‬
‫ـﺿﯾر‬
‫وﯾﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺑس ﻣﻧﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻔ ـ ـ ـ ـ ــرع وﻫ ـ ـ ـ ـ ــو ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﯾﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎد ﯾﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾن اﻟﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــذع ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن زﻓ ارﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬

‫ـﺻﯾر‬
‫طوﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل وﻟﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻣﯾن ﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﻛﻼﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻏرﯾـ ـ ـ ـ ــب ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻣـ ـ ـ ـ ــﺿﺎﺟﻊ ﻟﯾﻠـ ـ ـ ـ ــﻪ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـدﯾر‬
‫وﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﻣﻌﯾﻧﺎ ﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــدول وﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫أﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــول ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ واﻟﻐُـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدر ﺑﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ وﺑﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬

‫أﻣـﺎ اﻻﻏﺗـراب ذو اﻟﻣﻧــﺷﺄ اﻟــﺳﯾﺎﺳﻲ واﻟــدﯾﻧﻲ ‪ ،‬ﻓﯾﺗﻣﺛــل ﻓــﻲ ﺗــﺄﺛر ﺷــوﻗﻲ ﺑﻣــﺎ ﯾﺟــري ﺣوﻟــﻪ ‪ ،‬وأﻛﺛــر‬
‫ذﻟــك ﻓﯾﻣــﺎ ﯾﺧــص اﻟــﺷؤون اﻹﺳــﻼﻣﯾﺔ آﻧــذاك ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣﻘﺑــﺔ اﻟﺗــﻲ ﻋﺎﺷــﻬﺎ ﺷــوﻗﻲ ﻛﺎﻧــت ﻣﻠﯾﺋــﺔ ﺑﺎﻷﺣــداث‬
‫اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻣﻊ ﺑوادر اﻟﺣرب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾﺔ اﻷوﻟﻰ ﻋﺎم ‪١٩١٤‬م ﺑدأت اﻷﺣـوال ﺗﺗﻐﯾـر ﻓـﻲ ﻣـﺻر واﻟﻌـﺎﻟم‬
‫اﻟﻌرﺑـﻲ واﻹﺳــﻼﻣﻲ ‪ ،‬ﻓـﺎﻹﻧﺟﻠﯾز ﻋزﻟـوا اﻟﺧـدﯾوي ﻋﺑــﺎس ﺣﻠﻣـﻲ اﻟﺛــﺎﻧﻲ اﻟـذي ﻛــﺎن ﺷـوﻗﻲ ﻣﻘرﺑــﺎً ﻣﻧــﻪ ‪،‬‬
‫ﺑـل ﱠ‬
‫إن ﺷــوﻗﻲ ﯾﻌﺗﺑــر ﻟــﺳﺎن اﻟﺧــدﯾوي ‪ ،‬وﻋﯾﻧـوا ﻣﻛﺎﻧــﻪ اﻟـﺳﻠطﺎن ﺣــﺳﯾن ﻛﺎﻣــل اﻟــذي ﻋــرف ﺑﺗﻘرﺑــﻪ ﻣــن‬
‫اﻹﻧﺟﻠﯾز ‪ ،‬ﻓﯾﻌﺑر ﺷوﻗﻲ ﻋن ﺷﻌورﻩ ﺑﺎﻷﻟم ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫)‪(٣‬‬ ‫ِ‬
‫ـﺎﻛﻼت َدﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻼ‬ ‫وﺟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـداء اﻟﺛﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬ ‫ﱠ‬
‫ََ‬ ‫ـﻲ ﻣو َﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊٌ‬
‫ـﯾم ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄن ﻗﻠﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـو اﻟﻌﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٠٢‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٢٧‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٤٤٥‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓــﺎﻷﻣر ﯾﺄﺧــذ ﻗﻠــب ﺷــوﻗﻲ ﻛــل اﻟﻣﺄﺧــذ ‪ ،‬ﻓﯾطﻠــق ﻟﻘﻠﻣــﻪ اﻟﻌﻧــﺎن ﻟﯾﻌﺑــر ﻋــن أﺻــﻌب ﻓﺗ ـرات ﺣﯾﺎﺗــﻪ‬
‫إﺑـﺎن اﻟﺣـرب اﻟﻌﺎﻟﻣﯾـﺔ اﻷوﻟـﻰ ‪ ،‬ﻓﻬـو ﻻ ﯾرﯾـد أن ﯾــﺳﻣﻊ ذﻛ ارﻫـﺎ ؛ ﻷﻧﻬـﺎ ﻣـﻸت اﻟـدﻧﯾﺎ ﺟﺣﯾﻣـﺎً وﻋــذاﺑﺎً ‪،‬‬
‫ﺣﯾث ﯾﻘول ﻓﻲ ذﻟك ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ِ‬ ‫ٍ‬
‫ﯾﺗو ﱠﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊُ‬
‫إﻻ ﺑﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــب ﺧﺎﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﻊ َ ََ‬ ‫ـرب أو أﻫواﻟﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻻ ﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ ﱠ‬
‫ـذﻛرن اﻟﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(١‬‬ ‫ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ ٍ‬ ‫ع ُﱡ‬ ‫اذرف ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـب اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـدﻣو َ‬ ‫َو ْ ِ ْ‬
‫ﯾﺟ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊُ‬
‫وآدم َ ْ‬
‫آدم أ ْﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌل َ ُ‬ ‫ﻓﻛﻠ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ْـم‬

‫ﻟﻛــن اﻟﻬــم اﻷﻛﺑــر اﻟــذي أﺛــر ﻛﺛﯾ ـ اًر ﻋﻠــﻰ ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬وﺟﻌﻠــﻪ ﯾــﺷﻌر ﺑــﺎﻻﻏﺗراب اﻟﺣﻘﯾﻘــﻲ ﻫــو ﺳــﻘوط‬
‫اﻟﺧﻼﻓــﺔ اﻹﺳــﻼﻣﯾﺔ ﻋﻠــﻰ ﯾــد ﻣــﺻطﻔﻰ أﺗــﺎﺗورك ‪ ،‬ﻓــﺷوﻗﻲ ﻛــﺎن اﻟﻣــداﻓﻊ اﻷول ﻋــن ﺗﻠــك اﻟﺧﻼﻓــﺔ ‪،‬‬
‫وذﻟك ﻟﻛﺛرة ﻗﺻﺎﺋدﻩ ﻓﯾﻬﺎ ‪ ،‬وﻣﻣﺎ ﯾظﻬر آﻻم اﻻﻏﺗراب ﻓـﻲ ﻫـذا اﻟﻣﺟـﺎل ﻗـﺻﯾدﺗﻪ ﻓـﻲ اﻟﺧﻼﻓـﺔ ﺑﻌﻧـوان‬
‫) ﺧﻼﻓ ــﺔ اﻹﺳ ــﻼم ( اﻟﺗ ــﻲ أﻧ ــﺷﺄﻫﺎ ﺑﻌ ــدﻣﺎ أﻟﻐ ــﻰ ﻣ ــﺻطﻔﻰ أﺗ ــﺎﺗورك اﻟﺧﻼﻓ ــﺔ وﻧﻔ ــﻰ اﻟﺧﻠﯾﻔ ــﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﻘ ــول‬
‫ﺷوﻗﻲ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫اح‬ ‫ـﯾن ﻣﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِِ‬
‫ـﺎﻟم اﻷَﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـﺎدت أَﻏـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ اﻟﻌُـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫وﻧﻌﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫َُ‬ ‫اح‬
‫ـرس َرﺟـ ـ ـ ـ ــﻊَ ﻧُ ـ ـ ـ ـ ـو ِ‬ ‫ﻋـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺑﺎح‬ ‫ـت ِﻋﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱡ ِ‬
‫ـﺑﻠﺞ ِ‬
‫اﻹﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ودﻓﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ُِ‬
‫َ‬ ‫ﺑﺛوﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬ ‫اﻟزﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎف ِ َ‬ ‫ُﻛﻔﱢﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـت ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل َ‬
‫ﻧﺎﺣَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ َو َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻛ َرِة ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎح‬ ‫ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ِ‬ ‫ـﯾﻌت ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻫﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﻊ ِﺑﻌﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـرِة ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٍ‬
‫ـﺎﺣك‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ ِ‬ ‫ُ‬

‫ـك َﻣﻣﺎﻟِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫وﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌِ‬ ‫ـﺟت َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٌ‬


‫)‪(٢‬‬
‫اح‬‫ـك َوَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ‬ ‫وﺑ َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ََ‬ ‫ـﺎﺑر‬ ‫ـﺂذن َ َ‬ ‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬
‫َ‬

‫ﻧﻌــم ‪ ،‬إن اﻷﺳــﻰ اﻟــذي ﺳــﯾطر ﻋﻠــﻰ ﺷــوﻗﻲ ﻟﻣــﺎ ﺣــدث ﺟﻌﻠــﻪ ﯾﻌﺑــر أﺻــدق ﺗﻌﺑﯾــر ﻋﻠــﻰ اﻟﺣﺎدﺛــﺔ‬
‫اﻟﺗ ــﻲ ﻫ ــزت ﻛﯾ ــﺎن اﻟﻌ ــﺎﻟﻣﯾن ‪ :‬اﻟﻌ ــﺎﻟم اﻟﻌرﺑ ــﻲ واﻹﺳ ــﻼﻣﻲ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻛ ــل ﺣـ ـزﯾن ﯾﻌﺗ ــﺻرﻩ اﻷﻟ ــم ﻋﻠ ــﻰ ﻫ ــذﻩ‬
‫اﻟﻣﺻﯾﺑﺔ اﻟﺗﻲ ﻻ ﻋزاء ﻟﻬﺎ‪.‬‬
‫ﻓــﺳﻘوط اﻟﺧﻼﻓــﺔ أﺳــدل اﻟــﺳﺗﺎر ﻋــن إﺣــﺳﺎس ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﻫــذا اﻹﺣــﺳﺎس اﻟــﺻﺎدق اﻟــذي ﻣــﺎ ﻓﺗــﺊ‬
‫ﯾﺳﺗﻧﻬض اﻟﻬﻣم ﻣن أﺟل إرﺟﺎع ﻫذﻩ اﻟﺧﯾﻣﺔ اﻟﻌظﯾﻣﺔ اﻟﺗﻲ ﻛﺎﻧت ﺗظل اﻟﻣـﺳﻠﻣﯾن ﺑظﻠﻬـﺎ ‪ ،‬وﺗﺟﻣﻌﻬـم‬
‫ﺑﻔﯾﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓﯾﻘــول ﺷــوﻗﻲ ﻣﺟﻣوﻋــﺔ ﻣــن اﻷﺑﯾــﺎت ﻓــﻲ ﺑﻌــض اﻟﻣــؤﺗﻣرات اﻟﺗــﻲ ُﻋ ِﻘــدت ﻹرﺟــﺎع اﻟﺧﻼﻓــﺔ ‪،‬‬
‫ﻋﻘد ﻣؤﺗﻣر ﺑﺎﻟﻘﺎﻫرة وآﺧر ﺑﻣﻛﺔ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬ ‫ﺣﯾث ِ‬
‫ُ‬
‫ﺑﺎﻹﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺎم ُﯾَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدي‬
‫اﻟﻣﺑﺎﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊُ ِ‬ ‫اﻟﺧﻼﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـَﺔ ِﺳـ ـ ـ ـ ـ ـﯾرةً ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﱠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﺑﻌﺛـُ ـ ـ ـ ـ ـوا ِ‬
‫أﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن ُ‬ ‫ـﺎدي‬ ‫ََ‬
‫ـﺻﱠﯾ ِ‬
‫ـﺎد‬ ‫ـق ﻏﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر ِﺧﻼﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـِـﺔ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﯾﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫اﻟﺧﻼﻓـ ـ ــﺔَ ﻓـ ـ ــﻲ اﻟ َﻛ ـ ـ ـَرى‬ ‫ﺎت ﯾﻠـ ـ ــﺗﻣس ِ‬
‫ُ‬ ‫َﻣ ـ ـ ـْن َﺑ ـ ـ ـ َ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤١٥‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٢٠٤-٢٠٣‬‬

‫‪‬‬
‫ﺗﻐﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ وﻻ ﺑﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــض اﻟظﱡﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻌﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎد‬ ‫اﻟﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوم ﻻﺳﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــر اﻟرﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎح ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدة‬
‫دون اﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـراد وﺳﺎﺋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل اﻟﻣرﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎد‬ ‫ﻫﯾﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــز ﺳﺑﯾﻠﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ وﺗﻘطﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫وﻣـ ـ ـ ــﺷت ﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ ﺳـ ـ ـ ــﯾف اﻟﻣﻌـ ـ ـ ــز ﻋـ ـ ـ ـ ـوادي‬ ‫ﺣﻠـ ـ ـ ـ ــت ﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻰ ذﻫـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـب اﻟﻣﻌ ـ ـ ـ ـ ــز طﻼﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـم‬
‫)‪(١‬‬ ‫ﻧﺑـ ـ ـ ـ ــﺷوا ﻋﻠﯾﻬـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻘﺑ ـ ـ ـ ـ ــر ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــد ﻓ ـ ـ ـ ـ ـﺳ ِ‬
‫ـﺎد‬ ‫أﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن اﻟﻛ ارﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ واﻟوﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر ﻟﺟﺛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ‬

‫ﱠ‬
‫إن اﻟﻣﻼﺣــظ ﻓــﻲ اﻷﺑﯾــﺎت اﻟــﺳﺎﺑﻘﺔ ﯾــرى ﻛﻣﯾــﺔ اﻷﺣ ـزان اﻟﻛﺎﻣﻧــﺔ ﻓــﻲ ﻗﻠــب ﺷــوﻗﻲ ﺑــﺳﺑب ﺳــﻘوط‬
‫اﻟﺧﻼﻓــﺔ‪ ،‬وﯾــرى ﺑﻛــﺎءﻩ ﻋﻠــﻰ ﺻــرح اﻟﺧﻼﻓــﺔ اﻟــذي ﺗﻌــرض ﻟﻠﻬــدم ﺑﺈﯾﻌــﺎز ﻣــن ﻗــوى اﻟﻛﻔــر واﻟطﻐﯾــﺎن ‪،‬‬
‫ورﺛـﺎءﻩ اﻟﻣـر ﻟﻣــﺎ وﺻــل إﻟﯾــﻪ ﺣــﺎل اﻷﻣــﺔ اﻹﺳــﻼﻣﯾﺔ ﺑﻌــد ﺿــﯾﺎع اﻟﺧﻼﻓــﺔ ‪ ،‬ﻓﻬــذا ﻣــﺻﺎب ﺟﻠــل أﺣــﺎط‬
‫ﺑﺎﻟﻣــﺳﻠﻣﯾن وﺑوﺣــدﺗﻬم ‪ ،‬ﻛــل ذﻟــك ﺟﻌــل ﺷــوﻗﻲ ﯾــﺳﺗﻧﻬض ﻫﻣــم اﻟﻐﯾــورﯾن ﻋﻠــﻰ اﻟــدﯾن ﺑﻘوﻟــﻪ ‪ " :‬أﯾ ـ َـن‬
‫ـذﻛر اﻟﻣـﺳﻠﻣﯾن ﺑﻌـزﻫم وﻣﺟـدﻫم اﻟﺗﻠﯾـد ‪ ،‬ﺗﻠـك اﻷﯾـﺎم‬ ‫ﺑﺎﻹﻣ ِـﺎم ُﯾَﻧـﺎدي " ‪ ،‬وﻓـﻲ اﻷﺑﯾـﺎت اﻟـﺳﺎﺑﻘﺔ ﯾ ﱢ‬
‫اﻟﻣﺑﺎﯾـﻊ ِ‬
‫ُ ُ‬
‫اﻟﺗﻲ ﺳﺎد ﻓﯾﻬﺎ اﻟﻣﺳﻠﻣون ﻣﺷﺎرق اﻷرض وﻣﻐﺎرﺑﻬﺎ ‪ ،‬وأﺻﺑﺣوا ﻣﻧﺎرة اﻟﻌﻠم وﻣﻠﺟـﺄ اﻟﻌﻠﻣـﺎء ‪ ،‬ﻛـل ذﻟـك‬
‫أن ﺷـﻌور اﻻﻏﺗـراب ﻣـﻸ وﺟـدان ﺷـوﻗﻲ ﻓﻛـﺎن وﻗﻌـﻪ‬ ‫ﺟﻌﻠﻪ ﺷوﻗﻲ ﻣرﺗﺑطًﺎ ﺑﺎﻟﺧﻼﻓﺔ ‪ ،‬ﻓﻣـن اﻟﻣ ﱠ‬
‫ـﺳﻠم ﺑـﻪ ﱠ‬
‫ﻋﻠﯾﻪ ﻛﺎﻟﺻﺧرة اﻟﻌظﯾﻣﺔ اﻟﻣﻧﺣدرة ﻣن ﻋﻠو ﻋﻠﻰ ﺻدرﻩ ‪.‬‬
‫وﯾﻘـول ﺷـوﻗﻲ ﻓــﻲ ﺣﺎدﺛـﺔ أﺧــرى ﻋﻧـدﻣﺎ ﺳــﻘطت )أدرﻧـﺔ( وﻫـﻲ ﻣدﯾﻧــﺔ اﺳـﺗوﻟﻰ ﻋﻠﯾﻬــﺎ اﻟﺑﻠﻐـﺎر ﻋــﺎم‬
‫‪ ١٩١٢‬م ﺛم أﻋﯾدت ﺗﺣت اﻟﺣﻛم اﻟﺗرﻛﻲ ﻋﺎم ‪ ١٩٢٣‬م ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـﻼم‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـت أَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ٍ‬
‫َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـوت اﻟﺧﻼ َﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔُ َﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك َواﻹﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﻼم‬
‫ـدﻟس َﻋﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أُﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﻼل ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻼم‬
‫ظـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎﻟﻣﯾن َ‬ ‫ُِ‬
‫طوَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َو َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـم اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ـﺳﻣﺎء ََﻓﻠﯾﺗَﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َ‬ ‫ـزل اﻟ ِﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ‬ ‫َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ـﺎم‬ ‫ـﺎن َ َ ِ‬
‫ـﺎن ﺗَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﻲ اﻷ ﱠُﻣﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ُﺟرﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫وذاك ﻻ َﯾﻠﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺳﯾل َ َ‬ ‫َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذا َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﻋﻠﯾﻬﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬

‫ُد ِﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟ َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـراعُ َ ُ‬ ‫ﺑﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أُﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾب اﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬


‫ُِ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺻﺎم‬
‫اﻟﺻﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـب َ‬ ‫وﻏﱢﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫وﻓﯾﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﺳﻠﻣون َ ُ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬

‫ﻟﻘد ﺟﻌل ﺷوﻗﻲ ﻣن ﻧﻔﺳﻪ ﻣداﻓﻌﺎً ﻋن ﻫﻣـوم أﻣﺗـﻪ اﻟﻌرﺑﯾـﺔ ‪ ،‬ﻓﺑﻌـد رﺟـوع ﺷـوﻗﻲ ﻣـن اﻟﻣﻧﻔـﻰ أﺧـذ‬
‫ﻋﻠ ــﻰ ﻋﺎﺗﻘ ــﻪ أن ﯾﻛ ــون ﻟ ــﺳﺎن ﻗوﻣ ــﻪ ‪ ،‬وذﻟ ــك ﻣ ــن ﺧ ــﻼل اﻟوﻗ ــوف ﺑﺟﺎﻧ ــب أﻣﺗ ــﻪ اﻟﻌرﺑﯾ ــﺔ ﻓ ــﻲ اﻟ ــﺳراء‬
‫واﻟ ــﺿراء ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧ ــت اﻟﺣـ ـوادث اﻟﺗ ــﻲ ﺗﻣ ــر ﺑ ــﺄي ﻗطـ ــر ﻋرﺑ ــﻲ ﺗرﺧ ــﻲ ﺑظﻼﻟﻬ ــﺎ ﻋﻠ ــﻰ إﺣ ــﺳﺎس ﺷـ ــوﻗﻲ‬
‫وﺷﻌورﻩ‪ ،‬وﯾﺗﻔﺎﻋل ﻣﻌﻬﺎ ﺑﺻدق ﻣﻌﺑـ اًر ﺑـﺄﻟم وﺣرﻗـﺔ ﻟﻣـﺎ ﯾـﺷﻌر ﺑـﻪ ﺗﺟـﺎﻩ ﺗﻠـك اﻟﺣـوادث ‪ ،‬واﻷﻣﺛﻠـﺔ ﻋﻠـﻰ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٢٦٧‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٩٣‬‬

‫‪‬‬
‫ذﻟــك ﻛﺛﯾـرة ﻓــﻲ ﺷــﻌرﻩ ‪ ،‬ﻓﯾﻘــول وﻗﻠﺑــﻪ ﯾﻌﺗــﺻر أﻟﻣــﺎً ﻟﻣــﺎ ﺣــدث ﻟدﻣــﺷق وﻣــﺎ ﻓﻌﻠــﻪ اﻟﻔرﻧــﺳﯾون ﻓــﻲ أﻫﻠﻬــﺎ‬
‫ﻋﺎم ‪١٩٢٦‬م ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـف ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِد َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺷق‬ ‫ﯾﻛﻔ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ودﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊٌ ﻻ ُ َ‬
‫ََ‬ ‫ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎ َﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـردى أ َ ﱡ‬
‫َرق‬ ‫ـﻼم ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َ‬
‫ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ٌ‬ ‫َ‬
‫ـف َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱡ‬
‫ـدق‬ ‫ـﻼل اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــرزِء ﻋـ ـ ـ ـ ـ ــن وﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ُ َ‬ ‫َﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫اﻟﯾ ار َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ َواﻟﻘَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـواﻓﻲ‬ ‫ِ‬
‫وﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذ َرةُ َ‬
‫ََ‬
‫َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـق‬ ‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـب ُﻋﻣـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ِﺟ ارﺣـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ـﺎت ﻟَﻬـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ َ‬ ‫رﻣﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ اﻟﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ‬ ‫ِ‬
‫َوﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣ ّﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ َ‬

‫وﯾﻘول ﻓﻲ ﻧﻛﺑﺔ ﺑﯾروت ﻋﻧدﻣﺎ ﺿرﺑﻬﺎ اﻷﺳطول اﻟطﻠﯾﺎﻧﻲ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬


‫ـدم اﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﻔوك‬ ‫ِ‬ ‫اﻟﻣﻣﺎﻟِـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ﻧﺎ ِﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـذ‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ ﱢ‬
‫ـك ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫اﻟﺣﻛ ـ ـ ـ ـ ُـم ُﺣﻛ ُﻣ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َو ُ‬ ‫ـرك ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ‬
‫رب أَﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ‬
‫ـﺷﻬروا ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻔﺎً وﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﯾﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـوك‬ ‫ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﯾُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـف أُﻧ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـوﻓﻬم‬ ‫ـﺎت اﻷُﺳ ـ ـ ـ ـ ُـد َﺣﺗ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـروت ﻣ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ِ )‪(٢‬‬
‫ـﺗﻬم ُﻗﺗِﻠـ ـ ـ ـ ـ ـوا َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ طََﺑ ـ ـ ـ ـ ــروك‬ ‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ُﺣرﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا أَو أ ِ‬
‫ُﻏرﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا‬ ‫ـﺑﻌون َﻟﯾﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً أ ِ‬
‫َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫أﻣﺎ ﻋن اﻻﻏﺗراب اﻻﺟﺗﻣـﺎﻋﻲ اﻟـذي ﻋﺎﻧـﺎﻩ ﺷـوﻗﻲ ﻓﯾﻣـﺎ ﯾﺧـص ﺣـﺎل اﻟﻣـﺳﻠﻣﯾن ‪ ،‬وﺗـرﻛﻬم ﺷـرﯾﻌﺔ‬
‫رﺳوﻟﻧﺎ اﻟﻛرﯾم – ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم – ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـﯾﻌوا ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل إﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠﱡوا ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر َ َ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﻼم ٕواﯾﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن‬ ‫ُ‬ ‫و َ‬ ‫ﯾﻌﺗﻪ‬ ‫ـوم أﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد ﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْـد َ‬
‫وﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ َ‬
‫ﱠ‬
‫إن اﻟﺗﻐﯾـرات اﻟﺗــﻲ أﺻـﺎﺑت اﻷﻣــﺔ اﻹﺳـﻼﻣﯾﺔ ﻟــم ﯾـﺳﺗطﻊ ﺷــوﻗﻲ اﻟـﺳﻛوت ﻋﻧﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓﺂﺛﺎرﻫـﺎ أﺷــﻌﻠت‬
‫ﻓﻲ ﺻدرﻩ ﻧﺎ اًر ﻋﻧـدﻣﺎ رأى ﺧﯾـر أﻣـﺔ أﺧرﺟـت ﻟﻠﻧـﺎس ﺗﺑﺗﻌـد ﻋـن اﻟطرﯾـق اﻟـذي رﺳـﻣﻪ اﷲ )ﻋـز وﺟـل(‬
‫ﻟﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻘوم ﻟم ﯾﻠﺗزﻣوا ﺑﺗﻌﺎﻟﯾم دﯾﻧﻬم ‪ ،‬ﻓﻼ إﺳﻼم ٍ‬
‫ﺑﺎق وﻻ إﯾﻣﺎن ‪.‬‬

‫اح ‪ ،‬ﻋﺑــر ﻋﻧﻬــﺎ ﺿــﻣن‬


‫ﯾﻼﺣــظ ﻣﻣــﺎ ﺳــﺑق أن اﻟﻐرﺑــﺔ اﻟداﺧﻠﯾــﺔ ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ﻣﺗﻣﺛﻠــﺔ ﻓــﻲ ﻋــدة ﻧ ـو ٍ‬
‫ﻗﺻﺎﺋدﻩ اﻟﻣﺗﻧﺎﺛرة ﺑـﯾن ﺛﻧﺎﯾـﺎ دﯾواﻧـﻪ ‪ ،‬ﻓـﺷﻌورﻩ ﺑـﺎﻻﻏﺗراب ﺗرﻛـز ﻓـﻲ ذﻛـرﻩ ﻟﻠﻣـوت وﺗﻌﺑﯾـرﻩ اﻟﻣـﺳﺗﻣر ﻋـن‬
‫ذﻟـك ﻓـﻲ رﺛـﺎء ﻋـدد ﻛﺑﯾـر ﻣـن اﻟﺷﺧـﺻﯾﺎت ‪ ،‬وأﯾــﺿﺎً اﻟﺣﺎﻟـﺔ اﻟﻧﻔـﺳﯾﺔ ﻋﻧـدﻩ وﻧظرﺗـﻪ ﻟﻣـﺎ ﯾﺣـدث ﻣﻌــﻪ ‪،‬‬
‫وﻛــل إﻧــﺳﺎن ﯾﺗــﺄﺛر ﺑواﻗﻌــﻪ ‪ ،‬ﻓوﺟــدﻧﺎ ﻋــددًا ﻣــن اﻷﺑﯾــﺎت اﻟﺗــﻲ ﺗﺣﻣــل ﻣــﺿﻣون اﻻﻏﺗ ـراب ذي اﻟﻣﻧــﺷﺄ‬
‫اﻟﻧﻔــﺳﻲ ‪ ،‬ﻛﻣــﺎ ﻛــﺎن ﻟﻠواﻗــﻊ اﻟــﺳﯾﺎﺳﻲ ﻟﻠﻌــﺎﻟم اﻹﺳــﻼﻣﻲ واﻟﻌرﺑــﻲ وﻣﺗﻐﯾ ـرات اﻟــدﻧﯾﺎ اﻟﺗــﻲ ﻻ ﺗﺛﺑــت ﻋﻠــﻰ‬
‫ﺣﺎل أﺛر ﻋﻠﻰ ﺷﻌورﻩ ﺑﺎﻟوﺣدة ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٤٦‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٤٦٩‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٧١٣‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻐرﺑﺔ اﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ ‪:‬‬
‫ﺗﺧﺗﻠف اﻟﻐرﺑﺔ اﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ ﻋن اﻟﻐرﺑﺔ اﻟداﺧﻠﯾـﺔ ) اﻻﻏﺗـراب ( ﻓـﺎﻟﻣرء ﻓﯾﻬـﺎ ﯾـﺷﻌر ﺑـﺄﻟم اﻟﻔـراق ﻋﻣـن‬
‫ﯾﺣﺑﻬم ﻣن أﻫل ووطن وأﺻدﻗﺎء ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻐرﺑـﺔ اﻟﺧﺎرﺟﯾـﺔ اﻷﻟـم ﻓﯾﻬـﺎ ﻛﺑﯾـر ؛ ﻷن اﻹﻧـﺳﺎن ﻣﺟﺑـر ﻋﻠﯾﻬـﺎ ‪،‬‬
‫ﻓﺷوﻗﻲ ﻋﻧدﻣﺎ ﻧﻔﻲ إﻟﻰ أﺳﺑﺎﻧﯾﺎ ﺑدأت ﻣرﺣﻠﺔ ﺟدﯾدة ﻓﻲ ﺣﯾﺎﺗﻪ ‪ ،‬ﻣرﺣﻠﺔ ﻗﻠﺑـت اﻟﻣـوازﯾن ﻓـﻲ ﻛﯾـﺎن ﻫـذا‬
‫اﻟﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻓراح ﯾﺻدح ﺑﺄﻗوى اﻷﺷﻌﺎر ﻓﻲ ﺷوﻗﻪ ﻟﻠوطن وﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻪ ‪.‬‬
‫ﻋﺎش ﺷوﻗﻲ ﺗﺟرﺑﺔ اﻟﻐرﺑﺔ ﻋن اﻟوطن ﻣـر ٍ‬
‫ات ﻋدﯾـدة ‪ ،‬وﻛـﺎن ذﻟـك ﻓـﻲ ﺑداﯾـﺔ ﺣﯾﺎﺗـﻪ ﻋﻧـدﻣﺎ ﺳـﺎﻓر‬
‫ﻟطﻠ ــب اﻟﻌﻠ ــم ﻓ ــﻲ ﻓرﻧ ــﺳﺎ ‪ ،‬وﻣﻧﻬ ــﺎ إﻟ ــﻰ ﺑرﯾطﺎﻧﯾ ــﺎ وزﯾﺎرﺗ ــﻪ اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾ ــﺔ ﻟﻠﺟ ازﺋ ــر ﻋﻧ ــدﻣﺎ ﻛ ــﺎن ﻣرﯾ ــﺿﺎً ‪،‬‬
‫ورﺣﻼﺗــﻪ اﻟﻣﺗﻛــررة ﻣﻧــدوﺑﺎً ﻋــن اﻟﺣﻛوﻣ ــﺔ اﻟﻣــﺻرﯾﺔ ﻓــﻲ اﻟﻣــؤﺗﻣرات اﻟﺗ ــﻲ ﻋﻘــدت ﻓــﻲ ﺑــﻼد أوروﺑ ــﺎ ‪،‬‬
‫وﻛذﻟك ﻣراﻓﻘﺗﻪ أﺣﯾﺎﻧﺎً ﻟﻠﺧدﯾوي ﻋﺑﺎس ﻓﻲ زﯾﺎراﺗﻪ ﻟﻶﺳﺗﺎﻧﺔ ﻓﻲ ﺗرﻛﯾـﺎ ؛ ﻟﻛـن ﺗﺟرﺑـﺔ اﻟﻐرﺑـﺔ ﺗﻠـك ﻛﺎﻧـت‬
‫ﺑﻣﺣــض إرادﺗــﻪ ‪ ،‬ﻓﻐرﺑﺗــﻪ ﻣﺣــدودة اﻷﺟــل ؛ ﻟــذﻟك ﻟــم ﺗﻧــﺗﺞ ﻗرﯾﺣﺗ ـﻪ اﻟــﺷﻌرﯾﺔ أدﺑــﺎً ﺧــﻼل ﺗﻠــك اﻟﻔﺗ ـرات‬
‫ﯾﺑﯾن ﻣدى إﺣﺳﺎﺳﻪ ﺑﺎﻟﻐرﺑﺔ‪ ،‬وﺷﻌورﻩ ﺑﺎﻷم واﻟﻣ اررة ﻟﻔراق أﻫﻠﻪ ووطﻧﻪ ‪.‬‬

‫ﻟﻘد ذاق ﺷوﻗﻲ ﻣ اررة اﻟﻐرﺑﺔ ﻣﻧذ رﻛوﺑﻪ اﻟﺑﺣر ﻣﺗﺟﻬﺎً إﻟﻰ ﻣﻧﻔﺎﻩ ﻓﻲ أﺳﺑﺎﻧﯾﺎ ‪ ،‬وﻣﻧذ اﻟﻠﺣظﺔ‬
‫اﻷوﻟﻰ ﺑدت ﻋﻠﯾﻪ ﻣﻼﻣﺢ اﻷﺳﻰ واﻟﺣزن ؛ ﻷﻧﻪ ﯾﻌرف أن ﻣﻘﺎﻣﻪ ﺳﯾطول ﻓﻲ ﺗﻠك اﻟﺑﻼد ‪ ،‬ﻓﯾﻘول‬
‫ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ذﻟك ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫اﻟﻣؤ ّﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎن ُ َ‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫أَو أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﺟر َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َ‬ ‫ـب َﻋﻧﻬ ـ ـ ــﺎ‬ ‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺻر َﻫ ـ ـ ــل َﺳ ـ ـ ــﻼ َ‬ ‫َو َﺳ ـ ـ ــﻼ ﻣ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺳﻲ‬
‫اﻟﻌﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ ﺗﻘَُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ‬ ‫َﱠ‬
‫رق َو َ‬ ‫ـرت اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ َﻋﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬ ‫ُﻛﻠﱠﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫َ‬
‫)‪(١‬‬
‫َول اﻟﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل أَو َﻋ ـ ـ ـ ـ ــوت َﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ َـد َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـرس‬ ‫أﱠ َ‬ ‫اﺧر َرﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬ ‫ِ‬ ‫ﻣــ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٌ ِ‬
‫َ‬ ‫ـﺳﺗطﺎر إذا اﻟ َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ُ‬ ‫ُ‬

‫ﻟﻘــد ﺳــﺑﺑت اﻟﻐرﺑــﺔ ﺟرﺣﺎًﻏــﺎﺋ اًر ﻓــﻲ ﻗﻠــب ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﯾــزداد ﻛﻠﻣــﺎ طــﺎل ﺑﻌــدﻩ ﻋــن ﻣــﺻر وﯾزﯾــد ﻣــن‬
‫ﺷ ــوﻗﻪ وﺣﻧﯾﻧ ــﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻘﻠ ــب ﻟ ــم ﯾﻧ ــﺳﻬﺎ ﺑ ــل إﱠﻧ ــﻪ ﯾ ــﺳﺗطﺎر ﻋﻧ ــدﻣﺎ ﯾ ــﺳﻣﻊ ﺻ ــوت اﻟﺑـ ـواﺧر ﻗﺎدﻣ ــﺔ ‪ ،‬ﻟﻌﻠﻬ ــﺎ‬
‫ﺗﺻﺣﺑﻪ ﻣﻌﻬﺎ ﻋﺎﺋدة ﺑﻪ إﻟﻰ اﻟوطن اﻟﻐﺎﻟﻲ ‪.‬‬
‫ﻋﻧــدﻣﺎ ﻧــزل ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ إﺳ ـﺑﺎﻧﯾﺎ – وﻛــﺎن ﻣﻘﺎﻣــﻪ ﻋﻠــﻰ إﺣــدى ﺷ ـواطﺋﻬﺎ – اﺷــﺗﻌﻠت ﺑداﺧﻠــﻪ ﻧــﺎر‬
‫اﻟﺣﻧــﯾن إﻟــﻰ اﻟــوطن واﻟــﺷوق ﻟــﻪ ‪ ،‬وأﺧــذت اﻟﻐرﺑــﺔ ﻣﻧــﻪ ﻛــل ﻣﺄﺧــذ ‪ ،‬ﻓﯾﺧﺎطــب اﻟﺑﺣــر ﺑﯾﻧﻣــﺎ ﻫــو ﺳــﺎﺋر‬
‫ﻋﻠــﻰ اﻟــﺷﺎطﺊ ‪ ،‬وﯾــرى اﻟــﺳﻔن ﺗﻐــدو وﺗــروح ﺗﻧﻘــل اﻟﻣــﺳﺎﻓرﯾن واﻟﺑــﺿﺎﺋﻊ ‪ ،‬ﻓﻠــﯾس ﺑﺎﺳــﺗطﺎﻋﺗﻪ اﻟــﺻﻌود‬
‫إﻟﻰ إﺣداﻫﺎ ﻟﺗﺣﻣﻠـﻪ إﻟـﻰ وطﻧـﻪ ‪ ،‬وﻛـﺄن اﻟـذﻧب ﯾﻌـود إﻟـﻰ اﻟﺑﺣـر اﻟـذي ﺗﺗﺣـرك ﻓوﻗـﻪ اﻟـﺳﻔن ؛ ﻓﯾﻘـول ‪:‬‬
‫) اﻟﺧﻔﯾف (‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﻣوﻟَﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ِ َ‬
‫ﺑﻣﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﻊ و َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِاﺑ َﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ‬
‫ـﯾم ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺑس‬ ‫َ‬ ‫ـوك َﺑﺧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل‬
‫ـﻼل ِﻟﻠطَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــن ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ِﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻧس‬ ‫ُح َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ام َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺑﻼﺑِﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدو‬ ‫أَﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ٌ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـث ِﻣـ ـ ـ ـ َـن اﻟﻣـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـذاﻫب ِرﺟـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـس‬ ‫ﻓـ ـ ـ ــﻲ َﺧﺑﯾـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ـق ِﺑﺎﻷَﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل إِّﻻ‬ ‫ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل ٍ‬
‫دار أَ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫َ‬
‫إن اﻟﺣﯾــﺎة اﻟﺗــﻲ ﻋﺎﺷــﻬﺎ ﺷــوﻗﻲ اﻣﺗــﺎزت ﺑ ارﺣــﺔ اﻟﺑــﺎل واﻟﻬــدوء واﻟطﻣﺎﻧﯾﻧــﺔ ؛ ﻷﻧــﻪ ﻋــﺎش ﻓــﻲ ﻛﻧــف‬
‫اﻟﻘــﺻر واﻟــﺳﻠطﺔ ‪ ،‬ﻓﻛــم ﺟﻠــس ﻋﻠــﻰ اﻟﻧﯾــل وﺗﻣﺗــﻊ ﺑﺟﻣﺎﻟــﻪ اﻟــﺳﺎﺣر ‪ ،‬ﻛــل ﺗﻠــك اﻟﺧ ـواطر ﺗرﻛــت أﺛ ـ اًر‬
‫ﻋﻣﯾﻘﺎً ﻓﻲ ﻗﻠب اﻟﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﯾﺗذﻛر ذﻟك وﻗت اﻟﻐرﺑﺔ ﻓﺗﺛﺎر ﻋواطﻔﻪ ﻓﯾﻧﺷﺊ اﻷﺑﯾﺎت اﻵﺗﯾﺔ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـﺳﻣﺔٌ َﯾﺛـُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر‬ ‫َواﻟ ُﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرُح ِإن َ َِ‬ ‫ـب ِ‬ ‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِﻫﺟـ ـ ـ ـ ُ ﱠ‬
‫ﺗﻌﺗرﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻛﺎﻣَﻧـ ـ ـ ــﺔً‬ ‫ـﺗن ﻟـ ـ ـ ــﻲ َﻟو َﻋـ ـ ـ ــﺔً ﻓـ ـ ـ ــﻲ َ‬
‫ـﯾن اﻟ ِﺟـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َذ َﻛـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫اﻟﻧﻬَـ ـ ـ ـ ـ ِـر‬ ‫ـﺳر َو َ‬ ‫اﻟﺟزﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َرِة َﺑـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬ ‫ـﺳﻧﺎ‬
‫وﻣﺟﻠـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺻر َو َﻣـ ـ ـ ــن أَﻫـ ـ ـ ــوى َ َ‬ ‫ـرت ﻣـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـدر‬ ‫ِ‬
‫ﻟﻣﻧ َﺣ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺷﻣس ُﻣ ـ ـ ـ ــﺻﻔَ َرةٌ ﺗَﺟ ـ ـ ـ ــري ُ‬ ‫َواﻟ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ﻣذﻫَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬
‫ـﺎق ُ َ‬‫ـﯾب َواﻵﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـوم أَﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫َواﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫ﯾﻛﺗ ــوي ﻗﻠﺑ ــﻪ ﺑﻧ ــﺎر اﻟﺑﻌ ــد وأﻟ ــم اﻟﻐرﺑ ــﺔ ﻓﯾﺧﺎط ــب اﻟﺣﻣ ــﺎم ﺧط ــﺎب اﻟﻌﺎﺷ ــق اﻟﻣﺣ ــب ﻟﻠ ــوطن ﺑﻌ ــدﻣﺎ‬
‫ﺿــﺎﻗت ﻋﻠﯾــﻪ اﻟــدﻧﯾﺎ ‪ ،‬ﯾــﺻرح ﺑﻣــﺎ ﯾﺟــول ﻓــﻲ ﺻــدرﻩ ﻓﯾﻘــول أﺟﻣــل اﻷﺑﯾــﺎت ﻓــﻲ ﺣــب اﻟــوطن واﻟﺗﻌﻠــق‬
‫ﺑﻪ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ِ‬ ‫دون اﻟطَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ﻟِﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱢ‬ ‫َﻓﺈِﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـك وﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدي ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم و ِ‬ ‫ﱡ‬
‫ـﺳر َﻣوﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊُ‬ ‫ـك َ‬ ‫أودعُ‬ ‫ُ َ‬ ‫أَﺑُﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺋ ﱡن ﻓَﻧُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﻐﻲ أَو ﺗَﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـن ﻓََﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺳﻣﻊُ‬ ‫ـﻘﯾن َﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻬَـ ـ ـ ــوى‬ ‫ـﯾن اﻟﻌﺎﺷـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـت ُﻣﻌـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َوأَﻧـ ـ ـ ـ َ‬

‫ـدار ﻣو َﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻊُ‬ ‫ـﺎزُح اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـب ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬‫ِﻛﻼﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻏرﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـﺻر َﺧﻣﯾﻠَﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫أَر َ ِ‬
‫اك َﯾﻣﺎﻧّﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َو ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـروعُ‬ ‫ـرب اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـدﯾﺎر ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺎء َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫ـرب آ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ٌـن‬ ‫دان ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﺗَ َﻐـ ـ ـ ـ ـ ﱡ ِ‬ ‫ـﺎن ٍ‬ ‫ﻫُﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ ِاﺛﻧـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫)‪(٤‬‬
‫ـت ُﺗﻐَّﻧـ ـ ــﻲ ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻐُـ ـ ـ ِ‬ ‫ـب اﻷَﺷ ـ ـ ـ ِ‬
‫و ِﻣ ـ ـ ــن َﻋ َﺟـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﺟﻊُ‬
‫ـﺻون َوﺗَـ ـ ـ َ‬ ‫َوأَﻧـ ـ ـ َ‬ ‫ـﯾﺎء أَﺑﻛـ ـ ـ ــﻲ َوأَﺷـ ـ ـ ـ َـﺗﻛﻲ‬ ‫َ‬

‫ﻧــرى ﻣــدى اﻷﻟــم اﻟﻣــﺳﯾطر ﻋﻠــﻰ ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ اﻷﺑﯾــﺎت اﻟــﺳﺎﺑﻘﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻌــﺷق ﻛﻠــﻪ ﻟﻣــﺻر اﻟﺗــﻲ ُﻏـ ﱢـرب‬
‫ﻋﻧﻬــﺎ وأﺑﻌــد ‪ ،‬ﻓوﺟــﻊ اﻟﻐرﺑــﺔ ﺟﻌــل اﻟﺑﻛــﺎء ﯾﻧﻬﻣــر ﻣــن ﻋﯾﻧﯾــﻪ ‪ ،‬وﺻــﻘل رﺑــﺔ اﻟــﺷﻌر ﻋﻧــدﻩ ﻟﺗﻌﺑــر ﺗﻌﺑﯾ ـ اًر‬
‫ﺻﺎدﻗﺎً ﻋﻣﺎ ﯾﺷﻌر ﺑﻪ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬ﻓﻲ اﻟدﯾوان ﻛﺗﺑت ﻛﻠﻣﺔ ) ﯾﺎ اﺑﻧﺔ ( ﻫﻛذا ‪ ،‬واﻟﺻواب أن ﺗﻛﺗب ) ﯾﺎ ﺑﻧﺔ ( ﻷﻧﻬﺎ وﻗﻌت ﺑﻌد أداة ﻧداء ‪.‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٤٤‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٤١٣‬‬

‫‪‬‬
‫وﻟﻌل أﺻدق ﺗﻌﺑﯾر ﻋن اﻟﻐرﺑﺔ اﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ ﻓﻲ ﺷﻌر ﺷـوﻗﻲ ﻧﺟـدﻩ ﻓـﻲ اﻟﻘـﺻﯾدة اﻟراﺋﻌـﺔ اﻟﺗـﻲ ﻗﺎﻟﻬـﺎ‬
‫ﻓــﻲ ﻣﻧﻔــﺎﻩ ﻓــﻲ أﺳــﺑﺎﻧﯾﺎ ﺑﻌﻧ ـوان ) أﻧدﻟــﺳﯾﺔ ( ﻫــذﻩ اﻟﻘــﺻﯾدة اﺷــﺗﻣﻠت ﻋﻠــﻰ أﺑﯾــﺎت ﻋﺑــرت ﻋــن اﻷﺳــﻰ‬
‫واﻟﺣ ــزن اﻟﻛﺑﯾـ ـرﯾن داﺧ ــل ﻗﻠ ــب اﻟ ــﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﺣﯾ ــث ﺗ ــﺳﯾطر ﻋﻠﯾ ــﻪ ذﻛرﯾ ــﺎت اﻷﻧ ــدﻟس وﯾ ــﺷﺑﻪ ﻣ ــﺎ ﻟﻘﯾﺗ ــﻪ‬
‫اﻷﻧـ ــدﻟس ﻣـ ــن ﺿـ ــﯾﺎع واﻧـ ــدﺛﺎر ﻟﻣﺎﺿـ ــﻲ اﻟﻣـ ــﺳﻠﻣﯾن اﻟﺗﻠﯾـ ــد ﻓﯾﻬـ ــﺎ ‪ ،‬وﻣـ ــﺎ ﻻﻗـ ــﺎﻩ ﻣـ ــن ﻏرﺑـ ــﺔ وﺿـ ــﯾﺎع ‪،‬‬
‫ﻓﻛﻼﻫﻬﻣـﺎ ﺳـﻠب ﻣﻧــﻪ ﻣـﺎ ﯾﺣــب ‪ ،‬ﻓﺟـﺎء رﺛــﺎء ﺷـوﻗﻲ ﻧﻔـﺳﻪ ﻣـ اًر ﻗﺎﺳـﯾﺎً ﻓـﻲ ﻣطﻠـﻊ ﺗﻠــك اﻟﻘـﺻﯾدة ﻗــﺎﺋﻼً ‪:‬‬
‫) اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـك أَم َﻧﺄﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻟِوادﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺟﻰ ﻟِوادﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺢ أَﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎﻩٌ َﻋوادﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎﺋﺢ اﻟطَﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك ﺟﺎﻟَـ ـ ـ ــت ﻓـ ـ ـ ــﻲ َﺣواﺷـ ـ ـ ــﯾﻧﺎ‬
‫ﻗَـ ـ ـ ــﺻﱠت َﺟﻧﺎ َﺣـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـدا‬
‫َن َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ً‬ ‫ﻋﻠﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻏﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر أ ﱠ‬
‫ـص َ َ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎذا ﺗﻘَُـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬

‫ـب َو ِظـ ـ ـ ـ ـ ــﻼًّ َﻏﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر ﻧﺎدﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬


‫اﻟﻐرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫أَﺧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ‬ ‫ـﺎﻣِرﻧﺎ‬ ‫رﻣـ ـ ـ ــﻰ ﺑِﻧ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﺑ ـ ـ ـ ــﯾن أَﯾﻛـ ـ ـ ــﺎً َﻏﯾ ـ ـ ـ ــر ﺳ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫ـﯾن ِﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ّـﻛﯾﻧﺎ‬
‫ـك اﻟَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻬﻣﺎً َو ُﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـش اﻟ ِﻔـ ـ ـ ـ ـر ُ‬
‫اق ﻟَﻧ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫رﻣﺗ ـ ـ ـ ــﻪُ اﻟ َﻧ ـ ـ ـ ــوى رﯾ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﱞ‬
‫ُﻛ ـ ـ ـ ــل َ َ‬
‫ِ‬ ‫ﺑﻣﻧ ـ ـ ـ ـ َ ِ ٍ‬
‫ﯾﻠﺑﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﻲ ﻻ َُّ‬ ‫اﻟﺟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺎﺣﯾن َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱟ‬ ‫ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن َ‬ ‫ـﺻدع‬ ‫ـﺷوق ﻟَ ـ ـ ـ ــم َﻧﺑ ـ ـ ـ ـ َـرح ِ ُ‬
‫ِإذا َدﻋ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫إن اﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ِﱠ َ‬ ‫ـﻧس ﯾ ـ ــﺎ ِاﺑ ـ ـ َـن اﻟطَﻠ ـ ـ ِ‬ ‫ـك اﻟ ِﺟ ـ ـ ُ‬ ‫ﻓَ ـ ـ ِـﺈن َﯾ ـ ـ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﯾﺟﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟ ُﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺎﺑﯾﻧﺎ‬
‫ـﺻﺎﺋب َ َ‬
‫َ‬ ‫ﻓرﻗَﻧ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺢ َ ﱠ‬
‫ﻓـﺷوﻗﻲ ﻫﻧـﺎ ﺑـدأ ﺑﺎﻟﻧــداء ﻟﯾﻔـﺻﺢ ﻋ ﱠﻣـﺎ ﺑداﺧﻠــﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺑـدء ﺑﺎﻟﻧـداء ﯾﺟـذب اﻧﺗﺑــﺎﻩ اﻟـﺳﺎﻣﻊ ﻟﯾـﺷﺎرﻛﻪ ﻓــﻲ‬
‫اﻟﻣﺄﺳــﺎة اﻟﺗــﻲ ﯾﻌﯾــﺷﻬﺎ اﻟــﺷﺎﻋر ‪ ،‬وﺧﺎطــب اﻟﻧــﺎﺋﺢ ؛ ﻷﻧﻬﻣــﺎ ﯾــﺷﺗرﻛﺎن ﻓــﻲ اﻟﻣﺄﺳــﺎة ﻧﻔــﺳﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﻛﻼﻫﻣــﺎ‬
‫ﻣﺑﻌــد وﻣﻌــذب ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣﻌﺎﻧــﺎة اﻟﺗــﻲ ﯾﻌﯾــﺷﺎﻧﻬﺎ ﻣرﯾـرة ‪ ،‬ﻓﻣــﺎ ﯾزﯾــد اﻟــﺷﺎﻋر أﻟﻣــﺎً أﻧــﻪ ﻣﻘــﯾم ﻓــوق أرض ﻛﺎﻧــت‬
‫ﻟﻠﻣﺳﻠﻣﯾن ‪ ،‬وﻋﻣروﻫﺎ ﻟﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ﻗرون ﻛﺎﻧت ﻣن أزﻫﻰ اﻷﻣﺎﻛن ﻓﻲ ﺑﻼد اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ‪ ،‬وﻫـﺎ ﻫـو ﻧـﺎزح إﻟـﻰ‬
‫ﻫــذا اﻟﻣﻛــﺎن اﻟﻌزﯾــز ﻋﻠــﻰ ﻗﻠــب ﻛــل ﻣــﺳﻠم ‪ ،‬ﻓﺗوﺟــﻊ ﺷــوﻗﻲ ﻻ ﯾوﺻــف ﻓﺎﻟﻣﺄﺳ ـﺎة ﻋظﯾﻣــﺔ ‪ ،‬واﻟﻣــﺻﯾﺑﺔ‬
‫ﻛﺄﻧﻬﺎ ﻣﺻﯾﺑﺗﺎن وذﻟك واﺿﺢ ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ﺣﻠﻠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َرﻓﯾﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َرواﺑﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َ ٕوِان َ َ‬ ‫ـﺎزﺣﻲ أَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـك ﺑِﺄَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ٍ‬
‫ـدﻟس‬ ‫آﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫)‪(٢‬‬ ‫اﻹﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻼل َﯾﺛﻧﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـدﻣﻊ و ِ‬ ‫َﻧﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ـﯾش ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ َ‬ ‫اﻟوﻓ ـ ـ ـ ــﺎء ﻟَ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫وﻗﻔﻧ ـ ـ ـ ــﺎ َﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ َرﺳ ـ ـ ـ ــم َ‬
‫َرﺳ ـ ـ ـ ـ ٌـم َ َ‬

‫ﻋــﺎﻧﻰ ﺷــوﻗﻲ ﻣــن ﺳــﻧوات اﻟﻧﻔــﻲ اﻟﺗــﻲ ﺗﺣﻣــل ﻓﯾﻬــﺎ أﻟــم اﻟﻐرﺑــﺔ ‪ ،‬ﻓ ـﺄُﺟﺑر ﻋﻠــﻰ اﻟــﺻﺑر واﻟﺗﺣﻣــل ‪،‬‬
‫ﺣﯾـث ﯾــذﻛر ﺻــﺑرﻩ ﻋﻠــﻰ أﻟــم اﻟﻐرﺑــﺔ ‪ ،‬وﯾﻌﺑــر ﻋــن اﻟﻧﺎﺋﺑــﺎت اﻟﺗــﻲ ﺣﻠــت ﻋﻠﯾــﻪ ﺑﻌــد اﻟرﺧــﺎء واﻟﻬﻧــﺎء ﻓــﻲ‬
‫وطﻧﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻧﺎﺋِﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎت َﻓﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﯾﺄ ُﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ــذ ﺑِﺄَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﯾﻧﺎ‬ ‫ﻛﻌﺎدﺗِﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِﺟﺋﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ إِﻟـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺻﺑر َﻧـ ـ ـ ـ ــدﻋوﻩُ َ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٨٠‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٦٨١‬‬

‫‪‬‬
‫ﺻﯾﺎﺻ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻧﺎ‬ ‫ﺣﺗّـ ـ ـ ـ ــﻰ أ ََﺗﺗﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـو ُ ِ‬ ‫ﻏﻠﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َدﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﻊ َوﻻ َﺟﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـد‬
‫وﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُ ِ‬
‫اﻛم ﻣ ـ ـ ـ ـ ــن َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ُﺗﻣﯾﺗُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ِذﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬ ‫ِ‬ ‫َوﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱟ‬
‫)‪(١‬‬
‫وﺗﺣﯾﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫اﻛم َ ُ‬ ‫ـﺷر آﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُرﻩُ‬ ‫ـﺎﺑﻐﻲ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄ ﱠ‬
‫َن اﻟ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻓﻬﻣوﻣ ــﻪ ﻛﺛﯾـ ـرة ﺣﺗ ــﻰ أن اﻟ ــدﻣﻊ ﺗﺣﺟ ــر ﻓ ــﻲ ﻣﻘﻠﺗﯾ ــﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﻧ ــﺎدي ﻋﻠ ــﻰ اﻟ ــﺻﺑر ؛ ﻟﻛ ــن اﻟ ــﺻﺑر ﻟ ــم‬
‫ﯾـﺳﻌﻔﻪ‪ ،‬ﻓــﺎﻟﻔراق واﻟﺑﻌــد ﻗـد ﻏﻠﺑــﻪ ﻓﻠــم ﺗـﺳﺗطﻊ ﻋﯾﻧــﻪ ﻋﻠــﻰ اﻟـدﻣﻊ ‪ ،‬ﻓﺄﺻــﺑﺢ ﻟﯾﻠــﻪ ﻛﻠﯾـل اﻟﻧﺎﺑﻐــﺔ اﻟــذﺑﯾﺎﻧﻲ‬
‫) اﻟطوﯾل (‬ ‫ﻟﯾل طوﯾل ﻟﻛﺛرة ﻫﻣوﻣﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻧﺎﺑﻐﺔ ﯾﻘول ﻓﻲ وﺻف اﻟﻠﯾل ‪:‬‬
‫اﻟﻛوا ِﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـب‬ ‫ـﯾﻪ ﺑطـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻲء َ‬ ‫ِ‬
‫َوﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـل أُﻗﺎﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِﻛﻠﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟِﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱟـم ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أُﻣﯾﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ ﻧﺎ ِ‬
‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـب‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـوم ِﺑﺂﯾِ ـ ـ ـ ـِب‬ ‫ﱠ‬ ‫ـﯾس ﺑِ ُﻣـ ـ ـ ـ ـ َ ٍ‬
‫ـﯾس اﻟـ ـ ـ ــذي َﯾرﻋـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻧُﺟـ ـ ـ ـ َ‬
‫َوﻟَ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﻧﻘض‬ ‫ـت ﻟَـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎول َﺣﺗّـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻗُﻠـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺗَطـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬

‫ﻣ ــن أﺻ ــﻌب ﻟﺣظ ــﺎت اﻟﻐرﺑ ــﺔ ﻋﻧ ــدﻣﺎ ﺗﻔﻘ ــد ﺷﺧ ــﺻﺎً ﻋزﯾـ ـ اًز ﻋﻠﯾ ــك وﻗ ــد طـ ـواﻩ اﻟﻣ ــوت ‪ ،‬وأﻧ ــت ﻻ‬
‫ﺗﺳﺗطﯾﻊ أن ﺗودﻋﻪ ﺑﺳﺑب ﻧﻔﯾك ﺧﺎرج وطﻧك ‪ ،‬ﻫذا ﻣﺎ ﺣﺻل ﻣـﻊ ﺷـوﻗﻲ ﻋﻧـدﻣﺎ ﻓﻘـد واﻟدﺗـﻪ وﻫـو ﻓـﻲ‬
‫اﻟﻣﻧﻔ ــﻰ ‪ ،‬ﻓﻠ ــم ﯾ ــﺳﺗطﻊ أن ﯾودﻋﻬ ــﺎ ‪ ،‬اﻷﻣ ــر اﻟ ــذي ﺗ ــرك ﻣزﯾ ــداً ﻣ ــن اﻷﺳ ــﻰ ﺑﻘﻠﺑ ــﻪ ‪ ،‬وزاد ﻣ ــن ﺷ ــﻌورﻩ‬
‫ﺑﺎﻟﻐرﺑــﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﺑﻛــﻲ أﻣــﻪ ﻓــﻲ ﻗــﺻﯾدة ﺟــﺳدت اﻵﻻم اﻟﻐــﺎﺋرة ﻓــﻲ ﻗﻠﺑــﻪ ‪ ،‬ﯾــﺷﻛو ﻓﯾﻬــﺎ إﻟــﻰ اﷲ اﻟﻐرﺑــﺔ اﻟﺗــﻲ‬
‫أﺑﻌدﺗﻪ ﻋن أﻋز ﻣن ﻓﻲ اﻟوﺟود ؛ ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـوﯾداء اﻟﻔُ ـ ـ ـ ـؤ ِاد َوﻣـ ـ ـ ــﺎ أَﺻ ـ ـ ـ ــﻣﻰ‬
‫ﺳـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ـﺎب ُ‬
‫أَﺻـ ـ ـ ـ َ‬ ‫إِﻟ ــﻰ اﻟﻠَـ ِـﻪ أَﺷ ــﻛو ِﻣ ــن َﻋـ ـوادي اﻟَﻧ ــوى َﺳ ــﻬﻣﺎ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺳت َﻋظﻣ ـ ــﺎ‬ ‫دﺧﻠَ ـ ــت َﻟﺣﻣ ـ ــﺎً َوﻻ ﻻ َﻣ ـ ـ َ‬
‫َوﻣ ـ ــﺎ َ َ‬ ‫َول َوﻫﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫ـب أ ﱠ َ‬
‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـن اﻟﻬﺎﺗِﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎت َ‬ ‫َ‬

‫ﺗﻌرف اﻷﻧدﻟس ﺑﺟﻣﺎﻟﻬﺎ وﺳﺣر طﺑﯾﻌﺗﻬﺎ وﻣﻧﺎظرﻫﺎ اﻟﺧﻼﺑﺔ اﻟﺗﻲ ﻗﻠﻣﺎ ﺗﺟد ﻓـﻲ اﻟﻛـون ﻣﺛـﯾﻼً ﻟﻬـﺎ؛‬ ‫ُْ‬
‫ﱠ‬
‫ﻟﻛن ﺷوﻗﻲ ﻻ ﯾـذوق ﻟـذﻟك طﻌﻣـﺎً ‪ ،‬ﻓﻣـن ﻧـﺷﺄ ﺑﻣـﺻر واﺑﺗﻌـد ﻋﻧﻬـﺎ ﻋﻧـوة ﻻ ﯾﻣﻛـن أن ﯾﻧـﺳﻰ أﺟواءﻫـﺎ‬
‫وﺣﯾﺎﺗﻬــﺎ اﻟرﻏﯾــدة ‪ ،‬ﻓﻛــل اﻟﺟﻧــﺎن ﻻ ﺗــﺳﺎوي ﻫــذا اﻟــوطن ‪ ،‬ﯾﺑــﯾن ﺷــوﻗﻲ ذﻟــك ﻓــﻲ اﻟﻘــﺻﯾدة ﻧﻔــﺳﻬﺎ اﻟﺗــﻲ‬
‫ﺑﻛﻰ ﻓﯾﻬﺎ أﻣﻪ ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫)‪(٤‬‬
‫طﻌﻣ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻓَﻣـ ـ ــﺎ َو َﺟـ ـ ـ َـدت َﻧﻔـ ـ ــﺳﻲ ِﻷ ِ‬
‫َﻧﻬﺎرﻫـ ـ ــﺎ َ‬ ‫ـﺎت ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدﻧﻬﺎ‬ ‫ـت رﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ وﺟّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َﻧ َزﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٨٠‬‬


‫)‪ (٢‬دﯾوان اﻟﻧﺎﺑﻐﺔ اﻟذﺑﯾﺎﻧﻲ ‪ :‬ت‪ /‬ﻋﺑﺎس ﻋﺑد اﻟﺳﺎﺗر ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗب اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ – ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪ ١٩٩٦ ، ٣‬م‪ ،‬ص‪.٢٩‬‬

‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٤٨‬‬


‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٥٠‬‬

‫‪‬‬
‫ﺑﻠــﻎ إﺣــﺳﺎس ﺷــوﻗﻲ ﺑﺎﻟﻐرﺑــﺔ ﻣﺑﻠﻐــﺎً ﻋظﯾﻣــﺎً ‪ ،‬ﻓﻬــﺎ ﻫــو ﯾﻌﺎﻫــد أﻫــل ﻣــﺻر أﻧــﻪ ﺑـ ٍ‬
‫ـﺎق ﻋﻠــﻰ اﻟﻌﻬــد‬
‫واﻟﺗﻣــﺳك ﺑــﺎﻟوطن ‪ ،‬ﻓــﺎﻟوطن ﻣﻐــروس ﻓــﻲ ﺳــوﯾداء ﻗﻠﺑــﻪ ‪ ،‬ﻻ ﯾــﺳﺗﻐﻧﻲ ﻋﻧــﻪ رﻏــم ﻛــل ﻣﺣــﺎوﻻت اﻟﻌــدو‬
‫ﻟطﻣــس ﺗﺎرﯾﺧــﻪ وﺗﻬﺟﯾــر أﺑﻧﺎﺋــﻪ ‪ ،‬ﻓﯾرﺳــل ﺷــوﻗﻲ ﺑرﺳــﺎﻟﺔ ﻟــداود ﺑرﻛــﺎت رﺋــﯾس ﺗﺣرﯾــر ﺟرﯾــدة اﻷﻫ ـرام ‪،‬‬
‫ﺗﺣﻣ ــل ﻓ ــﻲ طﯾﺎﺗﻬ ــﺎ ﺣﻧﯾﻧ ــﺎً ﻟﻠ ــوطن وﺗﻌﺑﯾـ ـ ًار ﻋ ــن آﻻم اﻟﻐرﺑـ ـﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﺗﻣﻧ ــﻰ أن ﯾ ــﺷرب ﻣ ــن اﻟﻧﯾ ــل وﯾ ــروي‬
‫ﻋطــﺷﻪ وﯾﺑــل ﺷــوﻗﻪ ﻟوطﻧــﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣــﺎء ﻻ طﻌــم ﻟــﻪ ﺑــدون اﻟﻧﯾــل ‪ ،‬ﺛــم ﯾﺗــﺄﻟم ﻓــﻲ آﺧــر اﻟرﺳــﺎﻟﺔ ﺑــﺄن اﻟﻧﯾــل‬
‫أﺻﺑﺢ ﺑﻌﯾداً ﻛل اﻟﺑﻌد ﻋن أﻣﻧﯾﺎﺗﻪ ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـﺎء ٕوان ِﻏﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِ ِ‬
‫ﻣﻘﯾﻣﯾَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺎ‬ ‫ﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد اﻟوﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ال ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ‬ ‫ـﺻر إّﻧ ـ ـ ــﺎ ﻻ َﻧـ ـ ـ ـز ُ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ﯾ ـ ـ ــﺎ ﺳ ـ ـ ــﺎﻛﻧﻲ ﻣ ـ ـ ـ َ‬
‫ﱠ‬
‫ـﺷﺎء ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـﺎدﯾﻧﺎ‬ ‫ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﺋﺎً َﻧُﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ أَ ْﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـرﻛم‬ ‫ِ‬
‫ـﺗم ﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــن ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎء َﻧﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ ُ‬
‫ﺑﻌﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ْ‬
‫َﻫـ ـ ـ ـ ــﻼ َ َ‬
‫)‪(١‬‬ ‫اﻟﻧﯾـ ـ ـ ـ ـ َـل إﻻّ ﻋـ ـ ـ ـ ـ ْـن أ ِ‬
‫َﻣﺎﻧﯾَﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ أ َْﺑ َﻌـ ـ ـ ـ ـ َـد ﱢ‬ ‫اﻟﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل آ ِﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻧﺔ ٌ‬
‫اﻟﻣﻧﺎ ِﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد ﱢ‬ ‫ﱡ‬
‫َ‬ ‫ﻛـ ـ ـ ـ ـ ــل َ‬

‫ﺗﺗــرك ﻫــذﻩ اﻷﺑﯾــﺎت ﺟروﺣــﺎً ﻓــﻲ ﻗﻠــب ﺣــﺎﻓظ إﺑ ـراﻫﯾم ) ﺷــﺎﻋر اﻟﻧﯾــل ( اﻟــﺻدﯾق اﻟﻣﻘــرب ﻷﺣﻣــد‬
‫ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﯾﻧ ــﺷﺊ ﻣﺟﻣوﻋ ــﺔ ﻣ ــن اﻷﺑﯾــﺎت ﯾﺑ ــﯾن ﻣ ــدى ﺷ ــوق ﻣــﺻر وﻧﯾﻠﻬ ــﺎ ﻟ ــﺷوﻗﻲ ‪ ،‬وﯾ ــﺻﻔﻪ ﺑﺎﻟﺑﻠﺑ ــل‬
‫اﻟﻣﻐــرد اﻟــذي ﯾطــرب اﻟﻧﯾــل وأﻫﻠــﻪ ‪ ،‬ﻓــﺷوﻗﻲ ﻓــﻲ اﻟﻘﻠــب ﻣﻬﻣــﺎ ﻓرﻗــت ﺑﯾﻧﻬﻣــﺎ اﻟﻣــﺳﺎﻓﺎت ‪ ،‬وﺗﺣﻛــم ﺑــﻪ‬
‫اﻟﻣﺣﺗل اﻟﻐﺎﺷم ‪ ،‬إن ﺣﺎﻓظ إﺑراﻫﯾم ﻓﻲ ﻫذﻩ اﻷﺑﯾﺎت ﯾﺧﻔف ﻣن آﻻم ﺷـوﻗﻲ ‪ ،‬وﯾـﺷﻌرﻩ ﺑﺄﻧـﻪ ﻓـﻲ ﻗﻠـوب‬
‫ﻗﺎﺋﻼ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬ ‫اﻟﻣﺻرﯾﯾن ‪ ،‬وأن ﻣﺻر ﻟن ﺗﻧﺳﺎﻩ ‪ ،‬وأﻧﻬم ﻋﻠﻰ اﻟﻌﻬد ﺑﺎﻗون ‪ً ،‬‬
‫ـﺻر َوَﯾـ ـ ـ ـ ــﺳﻘﯾﻧﺎ‬ ‫ـﺎد َوَﯾـ ـ ـ ـ ــﺳﻘﻲ ُرﺑـ ـ ـ ـ ــﺎ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ﺑﻠﺑﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫ـت ِﻟﻠﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدري أ ﱠ‬
‫َن ُ ُ‬ ‫َِ‬
‫ﻋﺟﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺷﻬم ﻟﯾﻧـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـدﻛم ِﻣـ ـ ـ ــن َﻋﯾـ ـ ـ ـ ِ ِ‬ ‫ـﺿوا َﺑﻌـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ِ‬ ‫ـﺣﺎب َﻣـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬ ‫ـﺎب ِﻟﻸَﺻـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬
‫َوﻻ ارﺗَـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـوردﻩُ‬ ‫َواﻟﻠَ ـ ـ ـ ــﻪ ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ طـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـت ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫َوﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َﻧﺄَﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ ٕوِان ُﻛّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﻣﻘﯾﻣﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺎطﺋﻪُ‬ ‫ﻓﺎرﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَ َﻋﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َ ٕوِان َ‬

‫إن أﺑﯾـ ــﺎت ﺷـ ــوﻗﻲ اﻟﻣرﺳـ ــﻠﺔ ورد ﺣـ ــﺎﻓظ ﻋﻠﯾﻬـ ــﺎ ﺗﺑـ ــﯾن ﻣـ ــدى ﻗـ ــوة اﻟﻌﻼﻗـ ــﺔ ﺑـ ــﯾن ﻫـ ــذﯾن اﻟـ ــﺷﺎﻋرﯾن‬
‫اﻟﻛﺑﯾرﯾن‪ ،‬ﻓﻛﻼﻫﻣﺎ ﯾﻘﺎﺳﻲ ﻣن ظﻠـم اﻟﻣﺣﺗـل وﺑطـﺷﻪ ﺑﻣـﺻر وأﻫﻠﻬـﺎ ؛ ﻟﻛـن أﻟـم اﻟﻐرﺑـﺔ اﻟﻣـﺳﯾطر ﻋﻠـﻰ‬
‫ﺷوﻗﻲ ﯾﺧﺗﻠف ﻋﻣن ﯾﻘـﯾم ﺑداﺧﻠـﻪ ‪ ،‬ﻓﻧـﺎر اﻟﻐرﺑـﺔ ﯾـﺻﻌب اﻟـﺳﯾطرة ﻋﻠﯾﻬـﺎ ‪ ،‬ﻷن وﻗودﻫـﺎ ﻣوﺟـودة آﺛـﺎرﻩ‬
‫ﺑﺎﻗﯾــﺔ أﻣــﺎم ﻧــﺎظري اﻟــﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻓﻬــذﻩ اﻟﺟ ـراح ﻻ ﯾﻣﻛــن أن ﺗﺑ ـ أر ﺑــﺳﻬوﻟﺔ ‪ ،‬وﻣــﺎ ﻫــذﻩ اﻷﺑﯾــﺎت إﻻ ﻧﺗــﺎج‬
‫طﺑﯾﻌﻲ ﻟﻣﺎ ﯾﻘﺎﺳﯾﻪ اﻟﺷﺎﻋر ﻓﻲ ﻏرﺑﺗﻪ ‪.‬‬
‫ﻋــﺎد ﺷــوﻗﻲ ﻣــن ﻣﻧﻔــﺎﻩ ﺑﻌــد ﺧﻣــس ﺳــﻧوات ﻋــﺎﻧﻰ ﻓﯾﻬــﺎ ﻣــن أﻟــم اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻟﻠــوطن ‪ ،‬أﻧــﺷﺄ‬
‫اﻟﻛﺛﯾــر ﻣــن اﻟﻘــﺻﺎﺋد اﻟﺗــﻲ ﺣﻣﻠــت ﺑــداﺧﻠﻬﺎ ﻫﻣوﻣــﻪ وأﺣ ازﻧــﻪ ‪ ،‬ﻓﻐﻠــب ﻋﻠﯾﻬــﺎ طــﺎﺑﻊ اﻟﺣﺎﻟــﺔ اﻟﻧﻔــﺳﯾﺔ ﻟﻣــﺎ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٨٨‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٦٨٨‬‬

‫‪‬‬
‫ﻗﺎﺳـﺎﻩ ﻫﻧــﺎك ‪ ،‬ﻛــﺎن اﻟﻣــﺿﻣون ﻟﻬــذﻩ اﻟﻘــﺻﺎﺋد واﺣــداً ؛ ﻷﻧــﻪ ﺧــرج ﻣــن ﻣﻌﺎﻧــﺎة واﺣــدة ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧــت اﻟﻌــودة‬
‫ﻟﻠــوطن ﺑﻣﺛﺎﺑــﺔ ﻋــودة اﻟــروح ﻟﻠﺟــﺳد ‪ ،‬أﻛﻣــل ﺷــوﻗﻲ ﺑﻘﯾــﺔ ﺣﯾﺎﺗــﻪ ﻓــﻲ وطﻧــﻪ ؛ ﻟﻛــن اﻟــﺷﻌور ﺑﺎﻟﻐرﺑــﺔ ﻟــم‬
‫ﯾﻔ ــﺎرق ﻧﻔ ــﺳﻪ وﺷ ــﻌورﻩ ؛ ﻷن اﻟﻔﺗـ ـرة اﻟﺗ ــﻲ ﻗ ــﺿﺎﻫﺎ ﻓ ــﻲ اﻷﻧ ــدﻟس ﻋﺎﺻ ــرت أﺣ ــداﺛﺎً ﺟ ــﺳﺎﻣﺎً ﻣ ــرت ﺑﻬ ــﺎ‬
‫ﻣــﺻر‪ ،‬ﻓﻛــﺎن ﯾﻧﺗﻬــز ذﻛــرى ﻫــذﻩ اﻷﺣــداث ﻟﯾطﻠــق ﻟﻘﻠﻣــﻪ اﻟﻌﻧــﺎن ﻓــﻲ اﻟﺗﻌﺑﯾــر ﻋﻣــﺎ ﯾُ ِﻛـ ﱡـن ﻣــن أﺣﺎﺳــﯾس‬
‫ﺗﺟ ــﺎﻩ اﻟـ ــوطن‪ ،‬ﻓﻔـ ــﻲ ﻗ ــﺻﯾدة اﻟﺣرﯾـ ــﺔ اﻟﺣﻣ ـ ـراء اﻟﺗ ــﻲ أﻧـ ــﺷﺄﻫﺎ ﻓـ ــﻲ اﺣﺗﻔ ــﺎﻻت ﯾـ ــوم ‪ ١٣‬ﻧـ ــوﻓﻣﺑر ﻟـ ــﺳﻧﺔ‬
‫‪١٩٢٧‬م‪ ،‬ﻓـﻲ اﻟﻣﻬرﺟــﺎن اﻟـﺳﻧوي ﻟــذﻛرى ﺛـورة ‪ ١٩١٩‬م ‪ ،‬ﺑﻌــث ﺑرﺳــﺎﻟﺔ ﻗﻠﺑـﻪ ﺗﺟــﺎﻩ ﻫـذﻩ اﻟــذﻛرى اﻟﺗــﻲ‬
‫ﺣرم ﻣن ﻣﻌﺎﯾﺷﺗﻬﺎ ﺣﯾث ﻛﺎن ﻓﻲ ﻣﻧﻔﺎﻩ ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـﻧظِم‬
‫ـﺎل ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﯾُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬‫ﻟﻸﺟﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬‫ـت ِ َ‬ ‫ََﻟﻧظَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫اﻟﺑطوﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ــو َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫ـﻬدت َﻧﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َرﻩُ‬ ‫ـوم ُ‬ ‫َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اﻟﻣﻠﻬَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـم‬
‫ي ُ‬ ‫اﻟﻌﺑﻘَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ﱢ‬
‫ـﺎل َ‬ ‫اﻟﺧﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎعَ َ‬ ‫ـﺎت َﺟﻣﺎﻟُﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ت َﺣﻘﯾﻘﺗَُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َوﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ُﻏﺑَِﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ‬
‫ـذاب ﺟﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠِ‬
‫ـﻧم‬ ‫ـﺎل ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﻲ ﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫واﻟﻧﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ‬ ‫ﻋﻘﺑﺎﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫اﻟﻧﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻲ أَو َ َ‬
‫ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﻻ َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوادي َ‬
‫ََ‬ ‫َ َ ُ‬
‫ـت ﻓﯾﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــورةَ اﻟﻣﺳﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِِ‬
‫ـﺳﻠم‬ ‫َﻣﺛﱠﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ادث ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوَرةً‬ ‫ـت أَﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوان اﻟﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ ِ‬ ‫ﻟﺟﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َ ُ‬ ‫َ َ‬ ‫َََ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﻣﺗﻐﯾظ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﯾﻛ ِظ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـم‬
‫وﺣﻛﯾﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ُ َ َ ﱢ‬
‫َََ‬ ‫ـﺎظم َﻏﯾ ِظـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫ِ‬
‫ت ﻓﯾﻬـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻧﯾـ ـ ـ ـ ـ َـل ﻛـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﺣﻛﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َََ‬

‫ﻫذﻩ اﻟﻣرﺣﻠﺔ اﻟﺗﻲ طﺑﻌت ﻣظﺎﻫر اﻷﺳﻰ واﻟﺣزن ﻋﻠﻰ ﺣﯾﺎة ﺷـوﻗﻲ ‪ ،‬ﯾ ارﻗـب ﻣـن ﺑﻌﯾـد ﻣـﺎ ﯾﺟـري‬
‫ﻓﻲ وطﻧﻪ ‪ ،‬وﯾﺗﻣﻧﻰ أن ﯾﺷﺎرك ﻫذا اﻟـوطن ﻣﻘﺎوﻣـﺔ اﻟﻣﺣﺗـل ؛ ﻟﻛـن اﻟﻌـدو أﺑﻌـدﻩ ﻋـن ﻣ ارﺑـﻊ طﻔوﻟﺗـﻪ ‪،‬‬
‫وأزﻫــﻰ ﺑﻘﻌــﺔ ﻓــﻲ اﻟﻣﻌﻣــورة ﺑﺎﻟﻧــﺳﺑﺔ ﻟﻠــﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻓﯾــذﻛر ﻓــﻲ ﺗﻠــك اﻷﺑﯾــﺎت ﻫــذﻩ اﻟﻣرﺣﻠــﺔ اﻟﺗــﻲ ﻣﻧﻌﺗــﻪ ﻣــن‬
‫اﻟﺗﻌﺑﯾر ﻋﻣﺎ ﯾﻌﺎﻧﯾﻪ اﻟوطن ‪.‬‬
‫ﻟﻘ ــد اﺧﺗ ــﺎر ﺷ ــوﻗﻲ أﺳ ــﺑﺎﻧﯾﺎ ﻣﻧﻔ ــﻰ ﻟ ــﻪ ‪ ،‬ﻫ ــذا اﻟﺑﻠ ــد اﻟﺟﻣﯾ ــل اﻟ ــذي ﯾﺣﻣ ــل ﻋﺑﻘ ــﺎً ﻣ ــن ﺗ ــﺎرﯾﺦ أﻣﺗﻧ ــﺎ‬
‫اﻹﺳـﻼﻣﯾﺔ ﻓــﻲ ﻋــﺻرﻫﺎ اﻟــذﻫﺑﻲ ؛ ﻟﻛــن أﻟــم اﻟﻐرﺑــﺔ أﻓــﺳد ﻋﻠﯾــﻪ اﻟﺗﻣﺗــﻊ ﺑﺟﻣــﺎل ﻫــذﻩ اﻟﻣﻧــﺎظر اﻟراﺋﻌــﺔ ‪،‬‬
‫ﯾﻧس أن ﯾﻘدم اﻟﺷﻛر ﻟﻸﻧدﻟس ﻋﻧدﻣﺎ ﺳﻣﺢ ﻟـﻪ ﺑـﺎﻟﻌودة إﻟـﻰ اﻟـوطن ‪ ،‬ﻓﺄﺧـذ ﯾـودع اﻷﻧـدﻟس‬ ‫ﻓﺷوﻗﻲ ﻟم َ‬
‫ﺑﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن اﻷﺑﯾﺎت اﻟﺗﻲ ﺗﺣﻣل اﻟوﻓﺎء واﻟﻌرﻓﺎن ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـﯾت ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ﺛَواﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ﺛَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺋﻲ ِإن رﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫َرض أَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ٍ‬
‫ـدﻟس َو َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذا‬ ‫َوداﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً أ َ‬
‫َو َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺟﺎ ِﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـل أَﺛﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﻓﻌﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـت ِ ّإﻻ َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد ِﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـم‬ ‫َﺛﻧﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َوﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺎ أ َ‬
‫ُذ ًار ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن واﺋِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـل َوأَ َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـز ﻏﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـت أَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدى‬ ‫ﻓﺣﻠَﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬‫ـوﺋﻼً َ َ‬
‫ﺗَ ِﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫ـذﺗك َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﻲ ِاﻏﺗِ ارﺑ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫دار َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫آدم ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ِ‬ ‫ـرب َ ٍ‬
‫ﻗَ ـ ـ ـ ــﺿﺎﻫﺎ ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ ﺣﻣ ـ ـ ـ ــﺎك ﻟ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـدن‬ ‫ُﻣ َﻐـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٠٥-٦٠٤‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١٠٥‬‬

‫‪‬‬
‫ﺗﻠـك أﺑﯾـﺎت ﺗرﺳـم ﺻـورة ﻣـن ﺣﯾـﺎة ﺷـوﻗﻲ اﻟﺗـﻲ ﺟـﺳدت اﻟﻐرﺑـﺔ أﺑﻌﺎدﻫـﺎ ‪ ،‬ﻓـﺷوﻗﻲ ﻣﺗـﯾم ﺑﺎﻷﻧـدﻟس‬
‫وﺑﺟﻣﺎﻟﻬﺎ ؛ ﻟﻛن إﺣﺳﺎﺳﻪ ﺑﺎﻟﻐرﺑﺔ وأﻧـﻪ ﻣﻛـرﻩ ﻋﻠـﻰ اﻟﺑﻘـﺎء ﻓﯾﻬـﺎ ﺗـرك ﻓـﻲ ﻧﻔـﺳﻪ ﻏـﺻﺔ ﻣـن ﻋﻠﻘـم ﻣﻧﻌﺗـﻪ‬
‫ﻣـن اﻟﺗﻠـذذ ﺑﻬـذا اﻟﺟﻣـﺎل ‪ ،‬ﻓﻠﻘـد أﺑـدى ﺷـوﻗﻲ اﻟﺛﻧـﺎء واﻟـﺷﻛر واﻟﻌرﻓـﺎن ﻟـﺑﻼد اﻷﻧـدﻟس اﻟﺗـﻲ ﺿـﻣﺗﻪ ﻓـﻲ‬
‫أﺣﺿﺎﻧﻬﺎ ﺧﻣس ﺳﻧوات ﻣن ﻏرﺑﺗﻪ ﻋن وطﻧﻪ ‪.‬‬

‫ﺑﻌد ﺳﺑﻊ ﺳﻧوات ﻣن اﻧﺗﻬﺎء ﻣﺄﺳﺎة ﺷوﻗﻲ ﻧﺟـدﻩ ﯾﺧـرج ﺑﻘﺎﯾـﺎ آﻻﻣـﻪ اﻟﺗـﻲ ﺗرﻛﺗﻬـﺎ اﻟﻐرﺑـﺔ ﻏـﺎﺋرة ﻓـﻲ‬
‫ﺻدرﻩ ‪ ،‬ﻓﻧﺳﯾﺎن ﺗﻠك اﻟﻣرﺣﻠﺔ ﻣﺣﺎل ‪ ،‬ﻓﻘول ﺷوﻗﻲ ‪ :‬واﻟﻧﻔﻲ ﺣﺎل ﻣـن ﻋـذاب ﺟﻬـﻧم ﻣـﺎ ﻫـو إﻻ ﺗﻔرﯾـﻎ‬
‫ﻻﻧﻔﻌﺎﻻﺗــﻪ اﻟﻘدﯾﻣــﺔ اﻟﺗــﻲ ﺣرﻣﺗــﻪ ﻣــن وطﻧــﻪ ﺧﻣــس ﺳــﻧوات ‪ ،‬ﯾﺑــﯾن ﻣــن ﺧــﻼل ﺗﻠــك اﻷﺑﯾــﺎت أﻧــﻪ ﻛــﺎن‬
‫ﯾﺗﻣﻧﻰ ﻣـﺷﺎرﻛﺔ وطﻧـﻪ ﺗﻠـك اﻷﺣـداث ؛ ﻟﯾرﺳـم ﺑﻛﻠﻣﺎﺗـﻪ ﻫـذﻩ اﻟﺣـوادث اﻟﺗـﻲ ﻻ ﺗﻧـﺳﻰ ﻣـن ﺗـﺎرﯾﺦ ﺑﻠـدﻩ ‪،‬‬
‫ﻓﻬذﻩ اﻟﻘﺻﯾدة ﺟزء ﻣـن ﻗـﺻﺎﺋد ﻗﺎﻟﻬـﺎ ﺷـوﻗﻲ ﺑﻌـد ﻏرﺑﺗـﻪ ‪ ،‬ﺣﯾـث ﻋﺑـر ﻋـن اﻟﻐرﺑـﺔ ﺑﺄﺑﯾـﺎت ﻣﺗﻧـﺎﺛرة ﻓـﻲ‬
‫ﻋــدد ﻣــن ﻗــﺻﺎﺋدﻩ ‪ ،‬ﻓﻔــﻲ ﻣﻘﺗــل أﺣــد ﻋــﺷر طﺎﻟﺑــﺎً ﻣــﺻرﯾﺎً ﻣــن طــﻼب ﺑﻌﺛــﺔ ﻟﻠﻌﻠــم ﻓــﻲ أوروﺑــﺎ ﻋــﺎم‬
‫‪ ١٩٢٠‬م ﺳﻘطوا ﺑـﺳﺑب اﺻـطدام ﻟﻠﻘطـﺎر ﻫﻧـﺎك ‪ ،‬اﺳـﺗﻘﺑﻠت اﻟـﺑﻼد ﺟﺛـﺎﻣﯾﻧﻬم اﺳـﺗﻘﺑﺎﻻً ﺣـﺎﻓﻼً ﺷـﺎرﻛت‬
‫ﻓﯾﻪ ﺟﻣﯾﻊ أطﯾﺎف اﻟﺷﻌب اﻟﻣﺻري ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ﺿـﻣن ﻫـذﻩ اﻟﻘـﺻﯾدة أﺑﯾـﺎت ﻋـن اﻟﻐرﺑـﺔ وأﺣواﻟﻬـﺎ ‪،‬‬
‫) اﻟطوﯾل (‬
‫اﻟﻣﺛَـ ـ ـ ِـل اﻟﻌ ـ ـ ــﺎﻟﻲ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـﺑﯾل اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ِـﻪ َ‬ ‫أَﻻ ﻓـ ـ ـ ــﻲ َﺳـ ـ ـ ـ ِ‬
‫وﻟﻠﻣﺟ ـ ـ ــد ﻣ ـ ـ ــﺎ أَﺑﻘ ـ ـ ــﻰ ﻣ ـ ـ ـ َـن َ‬ ‫َِ َ‬ ‫ـدم اﻟﻐـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ‬ ‫ذاك اﻟـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫ودﻧﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِﻷَﺟﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎل‬ ‫َﺣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎةٌ ِﻷَﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ٍام َ ُ‬ ‫اﻟﻣﻧﺎﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِﻫ ﱠﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــن َوراﺋِﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـض َ‬ ‫وﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ََ‬
‫ـﺑﺎب وآﻣـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎل‬ ‫ـﺻﻔﻰ ِﻣـ ـ ـ ـ ــن َﺷـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫َﻛ ـ ـ ـ ـ ـر ِﯾم اﻟ ُﻣـ ـ ـ ـ ـ َ ّ‬ ‫ـﻲ ﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــودا ِﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻣوِع ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ ٍ‬
‫دم‬ ‫َ‬ ‫َﻋﯾ َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬
‫أَ‬
‫َ‬
‫ِ )‪(١‬‬
‫ـدﻫر ﻗﺗَّ ـ ــﺎل‬ ‫ـﺎدث ِﻣ ـ ــن ُﻏرَﺑ ـ ـ ِـﺔ اﻟ ـ ـ َ ِ‬ ‫إِﻟ ـ ــﻰ ﺣ ـ ـ ِ ٍ‬ ‫ـداث ِﻣ ـ ــن ُﻏرَﺑ ـ ـ ِـﺔ اﻟَﻧـ ـ ــوى‬
‫َﺗﻧﺎ َﻫ ـ ــت ﺑِ ـ ـ ِـﻪ اﻷَﺣ ـ ـ ُ‬

‫إن اﻟﻐرﺑــﺔ أﺧرﺟــت اﻷﺣﺎﺳــﯾس اﻟﻛﺎﻣﻧــﺔ داﺧــل ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﺎﻟــﺷﻌر ﯾزدﻫــر ﻓــﻲ اﻷﺣ ـزان واﻵﻻم ‪،‬‬
‫واﻟﻧﻔﻲ اﻟذي ﺗﻌرض ﻟﻪ ﺷـوﻗﻲ ﺟﻌـل رﺑـﺔ اﻟـﺷﻌر ﺗـﺷﺗﻌل داﺧـل ﻫـذا اﻟـﺷﺎﻋر اﻟﻛﺑﯾـر ‪ ،‬ﻓﺄﺻـﺑﺢ ﺷـوﻗﻲ‬
‫ﺑﻌــد ﻏرﺑﺗــﻪ ﯾﺗــﺄﺛر ﺑﻛــل إﻧــﺳﺎن ﻣﻐﺗــرب ﻗــد ذاق ﻣــن اﻟﻐرﺑــﺔ أﻟواﻧــﺎً ‪ ،‬ﺣﯾــث ﯾﻘــول ﻓــﻲ ﺗﻛ ـرﯾم ﻟﻠﻣوﺳــﯾﻘﺎر‬
‫ﺳﺎﻣﻲ اﻟﺷوا ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫)‪(٢‬‬
‫أوطﺎﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻣﺂﻟِﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً وﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺑﺎﺑﺎت َو ْ َ‬ ‫ﻣﻐﺗَِرﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً‬
‫اﻟﺑﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ُ ْ‬ ‫ِ‬ ‫ذ ﱠﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫ﺧﻠﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َوراء َ‬
‫ـرت َ ْ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪.٥٢٤‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص ‪.٦٩٦‬‬

‫‪‬‬
‫ﻟﻘــد ﻋ ــﺎش ﺷــوﻗﻲ ﻧ ــوﻋﯾن ﻣــن اﻟﻐرﺑ ــﺔ ‪ ،‬ﻛﺎﻧــت اﻟﻐرﺑ ــﺔ ﺗﻠــك واﺿ ــﺣﺔ ﺟﻠﯾــﺔ ‪ ،‬ﺣﯾ ــث ﻋﺎﺷــﻬﺎ ﻓ ــﻲ‬
‫اﻟﻣﻧﻔﻰ ﻟﻣدة ﺧﻣس ﺳﻧوات ‪ ،‬اﻣﺗﻸت ﺑﺗﻌﺎﺑﯾر وأﺣﺎﺳﯾس ﺻﺎدﻗﺔ وﻣﺧﺗﻠطـﺔ ﺑﺎﻟﺣرﻗـﺔ واﻷﻟـم ‪ ،‬وظﻬـرت‬
‫ﺿﻣن ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻗـﺻﺎﺋد أﻧـﺷﺄﻫﺎ ﻓـﻲ اﻷﻧـدﻟس اﻟﻣـﺳﻣﺎة ﺑﺎﻷﻧدﻟـﺳﯾﺎت ‪ ،‬ﺣﯾـث اﺷـﺗﻣﻠت ﻋﻠـﻰ ﺧﻠـﯾط ﻣـن‬
‫ﻣــﺷﺎﻋر اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻟﻠــوطن ‪ ،‬وذﻛــر ﻟﻣﺎﺿــﻲ اﻷﻧــدﻟس إﺑــﺎن اﻟﺣﻛــم اﻹﺳــﻼﻣﻲ ﻓﯾﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓﺟــﺎءت‬
‫أﺑﯾﺎﺗﻬ ــﺎ ﻣﻌﺑـ ـرة ﻋ ــن إﺣـ ـﺳﺎﺳﻪ ﺑﺎﻟﻐرﺑ ــﺔ ﻓ ــﻲ اﻟﻣﻧﻔ ــﻰ ‪ ،‬ورﻓ ــﺿﻪ اﻟواﻗ ــﻊ اﻟﻣرﯾ ــر اﻟ ــذي ﯾﻌﯾ ــﺷﻪ ‪ ،‬وﺑﻌ ــض‬
‫اﻷﺑﯾـﺎت اﻟﺗـﻲ ﻗﺎﻟﻬــﺎ ﺑﻌـد ﻋودﺗـﻪ ﻟﻠــوطن واﻟﺗـﻲ اﺷـﺗﻣﻠت ﻋﻠــﻰ ﻣﻌـﺎﻧﻲ اﻟﻐرﺑـﺔ ‪ ،‬أﻣــﺎ اﻟﻐرﺑـﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾـﺔ اﻟﺗــﻲ‬
‫وﺟدت ﺿﻣن ﺣﯾـﺎة ﺷـوﻗﻲ وﻟـم ﺗـرﺗﺑط ﺑﻣﻛـﺎن ﻣﻌـﯾن ﻓﻬـو ﺷـﻌورﻩ ﺑـﺎﻻﻏﺗراب أﺣﯾﺎﻧـﺎً ‪ ،‬وظﻬـر ذﻟـك ﻓـﻲ‬
‫ـﯾس أﺧــرى ﻓــﻲ ﻣﺟﻣــل ﺣﯾﺎﺗــﻪ ‪ ،‬وﻛــﺎن ﺷ ــﻌورﻩ‬
‫ﺑﻌــض ﻗــﺻﺎﺋدﻩ‪ ،‬ﺣﯾــث اﺧــﺗﻠط ﻫــذا اﻹﺣــﺳﺎس ﺑﺄﺣﺎﺳـ َ‬
‫ﺑــﺎﻻﻏﺗراب ﻛﺎﻣﻧ ـًﺎ ﻓــﻲ ﺣــﺎﻻت ﻧﻔــﺳﯾﺔ ﺳــﯾطرت ﻋﻠــﻰ اﻟــﺷﺎﻋر‪ ،‬وذﻛ ـرﻩ اﻟﻣــوت ودﻧــو اﻷﺟــل ‪ ،‬وﺣدﯾﺛــﻪ‬
‫ﻋن واﻗﻊ اﻷﻣﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ ﻗﺑل ﺳﻘوط اﻟﺧﻼﻓﺔ وﺑﻌدﻫﺎ ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ﺍﻟﻔﺼﻞ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ‬
‫ﺍﳊﻨﲔ ﰲ ﺷﻌﺮ ﺃﲪﺪ ﺷﻮﻗﻲ ‪.‬‬
‫ً‬
‫ﺍﳌﺒﺤﺚ ﺍﻷﻭﻝ ‪ :‬ﺍﳊﻨﲔ ﻟﻐﺔ ﻭﺍﺻﻄﻼﺣﺎ ‪.‬‬

‫ﺍﳌﺒﺤﺚ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ ‪ :‬ﺍﳊﻨﲔ ﰲ ﺷﻌﺮ ﺃﲪﺪ ﺷﻮﻗﻲ ‪.‬‬

‫ﺍﳌﻄﻠﺐ ﺍﻷﻭﻝ ‪ :‬ﺍﳊﻨﲔ ﺇﱃ ﺍﻟﻮﻃﻦ ‪.‬‬

‫ﺍﳌﻄﻠﺐ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ ‪ :‬ﺍﳊﻨﲔ ﺇﱃ ﺍﻷﻫﻞ ﻭﺍﻷﺻﺪﻗﺎء ‪.‬‬

‫ﺍﳌﻄﻠﺐ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ ‪ :‬ﺍﳊﻨﲔ ﺇﱃ ﺍﻟﺬﻛﺮﻳﺎﺕ ﺍﳌﺎﺿﻴﺔ ‪.‬‬

‫ﺍﳌﻄﻠﺐ ﺍﻟﺮﺍﺑﻊ ‪ :‬ﺍﳊﻨﲔ ﺍﻟﺪﻳﻨﻲ ‪.‬‬

‫ﺍﳌﻄﻠﺐ ﺍﳋﺎﻣﺲ ‪ :‬ﺍﳊﻨﲔ ﺇﱃ ﺍﳌﻜﺎﻥ ‪.‬‬

‫ﺍﳌﻄﻠﺐ ﺍﻟﺴﺎﺩﺱ ‪ :‬ﺍﳊﻨﲔ ﺇﱃ ﺍﶈﺒﻮﺏ ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻔﺻل اﻟﺛﺎﻧﻲ‬
‫اﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ ﺷﻌر أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ‬

‫ﻋﻧـد اﻟﺣـدﯾث ﻋـن اﻟﺣﻧـﯾن ﻻ ﯾﻣﻛـن اﻟﻔـﺻل ﺑﯾﻧـﻪ وﺑـﯾن اﻟﻐرﺑـﺔ ‪ ،‬ﻓﻛﻼﻫﻣـﺎ ﻣﺗﻼزﻣـﺎن ﺗـﻼزم اﻟــروح‬
‫ﻟﻠﺟـﺳد ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻐرﺑــﺔ ﻫــﻲ اﻟﻣــﺳﺑب اﻟـرﺋﯾس ﻟﻠﺣﻧــﯾن ‪ ،‬واﻟﺣﻧـﯾن ظــﺎﻫرة إﻧــﺳﺎﻧﯾﺔ وﺷــﻌور أﺻــﯾل ﻓــﻲ اﻟــﻧﻔس‬
‫اﻟﺑــﺷرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓــﺎﻟﻧﻔس اﻟﺑــﺷرﯾﺔ ﺗﺣــن ﻟﻛــل ﺷــﻲء ﺗــرك ﻓﯾﻬــﺎ إﺣــﺳﺎﺳﺎً ﻷﻣــر ﻣــﺎ ‪ ،‬ﺣﯾــث ﯾﻌــد اﻟﺣﻧــﯾن ﻣــن‬
‫اﻟدواﻓﻊ اﻟﻔطرﯾﺔ ﻋﻧد اﻹﻧﺳﺎن ‪ ،‬ﻓﻬو ﻣرﺗﺑط ﺑﺎﻟﺷﻌور اﻹﻧﺳﺎﻧﻲ ووﺟودﻩ ‪.‬‬

‫إن ﻏــرض اﻟﺣﻧــﯾن ﻣــﺳﯾطر ﻋﻠــﻰ اﻟــﺷﻌر اﻟﻌرﺑــﻲ ؛ ﻷن اﻟــﺷﻌر ﻣــﺎ ﻫــو إﻻ ﺗﻌﺑﯾــر ﻋــن أﺣﺎﺳــﯾس‬
‫ﻧﺎﺋﻣﺔ أو ﻣﻧوﻣﺔ داﺧل اﻟﻧﻔس ﻟﻠﺣﻧﯾن ﻓﯾﻬﺎ اﻟﺟزء اﻷﻛﺑـر ‪ ،‬ﻓﻌﻧـدﻣﺎ ﯾﻘـﺎل اﻟـﺷﻌر ﻻ ﺑـد أن ﯾﺑـث ﺑداﺧﻠـﻪ‬
‫ءا ﻣن ﻫذﻩ اﻷﺣﺎﺳﯾس ‪ .‬ﻓﺎﻹﻧﺳﺎن ﻛﺗﻠﺔ ﻣـن اﻟﻣـﺷﺎﻋر اﻟﻣﺗداﺧﻠـﺔ ﺗظﻬرﻫـﺎ اﻟﺗﺟـﺎرب اﻟﺗـﻲ ﯾﺧوﺿـﻬﺎ‬
‫ﺟز ً‬
‫ﻓﻲ ﻣﻌﺗرك اﻟﺣﯾﺎة ‪ ،‬وﻟﻌل اﻟﺣﻧـﯾن ﻣـرﺗﺑط ارﺗﺑﺎطـﺎً ﻛﻠﯾـﺎً ﺑﺈﺣـﺳﺎﺳﻪ ﺑﺎﻟﻐرﺑـﺔ أو اﻻﻏﺗـراب ‪ ،‬وﻛﻣـﺎ ﻟﻠﻐرﺑـﺔ‬
‫أﺳﺑﺎب وﺑواﻋث ﻓﻬﻧـﺎك ﻟﻠﺣﻧـﯾن ﻛـذﻟك ‪ ،‬وأﻛﺛـر ﺑﺎﻋـث ﻟﻠﺣﻧـﯾن ﻫـو اﻟﻐرﺑـﺔ ﻋـن اﻷﻫـل واﻟـدﯾﺎر ‪ ،‬ﺣﯾـث‬
‫ﯾﻘــول ﺣــﺎزم اﻟﻘرطــﺎﺟﻧﻲ ‪ " :‬وﻟﻣــﺎ ﻛــﺎن أﺣــق اﻟﺑواﻋــث ﺑــﺄن ﯾﻛــون ﻫــو اﻟــﺳﺑب اﻷول اﻟــداﻋﻲ إﻟــﻰ ﻗــول‬
‫اﻟــﺷﻌر ﻫــو اﻟوﺟــد واﻻﺷــﺗﯾﺎق واﻟﺣﻧــﯾن إﻟــﻰ اﻟﻣﻧــﺎزل اﻟﻣﺄﻟوﻓــﺔ وأﻻﻓﻬــﺎ ﻋﻧــد ﻓراﻗﻬــﺎ ‪ ،‬وﺗــذﻛر ﻋﻬودﻫــﺎ‬
‫وﻋﻬـودﻫم اﻟﺣﻣﯾـدة ﻓﯾﻬـﺎ ‪ ،‬وﻛـﺎن اﻟــﺷﺎﻋر ﯾرﯾـد أن ﯾﺑﻘـﻲ ذﻛـ اًر أو ﯾـﺻوغ ﻣﻘــﺎﻻً ﯾﺧﯾـل ﻓﯾـﻪ ﺣـﺎل أﺣﺑﺎﺑـﻪ‬
‫وﯾﻘﯾم اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ اﻟﻣﺣﺎﻛﯾﺔ ﻟﻬم ﻓـﻲ اﻷذﻫـﺎن ﻣﻘـﺎم ﺻـورﻫم وﻫﯾﺋـﺎﺗﻬم ‪ ،‬وﯾﺣـﺎﻛﻲ ﻓﯾـﻪ ﺟﻣﯾـﻊ أﻣـورﻫم ﺣﺗـﻰ‬
‫ﯾﺟﻌــل اﻟﻣﻌــﺎﻧﻲ أﻣﺛﻠــﺔ ﻟﻬــم وﻷﺣ ـواﻟﻬم أﺣﺑ ـوا أن ﯾﺟﻌﻠ ـوا اﻷﻗﺎوﯾــل ‪ -‬اﻟﺗــﻲ ﯾودﻋوﻧﻬــﺎ اﻟﻣﻌــﺎﻧﻲ اﻟﻣﺧﯾﻠــﺔ‬
‫ﻷﺣﺑﺎﺑﻬم اﻟﻣﻘﯾﻣﺔ ﻓﻲ اﻷذﻫﺎن ﺻو اًر ﻫﻲ أﻣﺛﻠﺔ ﻟﻬم وﻷﺣواﻟﻬم ‪ -‬ﻣرﺗﺑـﺔ ﺗرﺗﯾﺑـﺎ ﯾﺗﻧـزل ﻣـن ﺟﻬـﺔ ﻣوﻗﻌـﻪ‬
‫ﻣن اﻟﺳﻣﻊ ﻣﻧزﻟﺔ ﺗرﺗﯾب أﺣوﯾﺗﻬم وﺑﯾوﺗﻬم ")‪.(١‬‬

‫إن اﻟﺣﻧــﯾن ﻣ ـرﺗﺑط ﺑﻌﻧــﺻرﯾن أﺳﺎﺳــﯾن ﻫﻣــﺎ ‪ :‬اﻟﻠــذة واﻷﻟــم ‪ ،‬ﻓــﺷﻌور اﻹﻧــﺳﺎن ﺑــﺎﻷﻟم ﻓــﻲ واﻗﻌــﻪ‬
‫اﻟﺟدﯾد ﯾذﻛرﻩ ﺑﺎﻷﯾﺎم اﻟﺟﻣﯾﻠﺔ ‪ ،‬ﺗﻠـك اﻷﯾـﺎم اﻟﺗـﻲ ﺗﻣﺛـل ﻟـﻪ ﻋﻧـﺻر اﻟﻠـذة ﻓـﻲ وﻗـت ﻣـﺿﻰ ‪ ،‬وﻗـد ﺗﻛـون‬
‫اﻟﻠــذة واﻟ ارﺣــﺔ ﻣرﺗﺑطــﺔً ﺑــزﻣن ﻣﻌــﯾن ﻛﺄﯾــﺎم اﻟــﺷﺑﺎب واﻟــذﻛرﯾﺎت اﻟﺟﻣﯾﻠــﺔ ‪ ،‬وﻗــد ﺗﻛــون وﻟﯾــدة ﻣﻛــﺎن ﯾﻌــز‬
‫ﻋﻠــﻰ اﻟﻣــرء ﻓ ارﻗــﻪ ﻛﺣﻧــﯾن اﻟﻣﺑﻌــد ﻋــن وطﻧــﻪ ﻷﺳــﺑﺎب اﻟﻧﻔــﻲ أو اﻟﺗﻬﺟﯾــر ‪ " ،‬ﻓﻬﻧــﺎك ﺟدﻟﯾــﺔ ﺑــﯾن اﻟﻠــذة‬

‫)‪ (١‬ﻣﻧﻬ ــﺎج اﻟﺑﻠﻐ ــﺎء وﺳـ ـراج اﻷدﺑ ــﺎء ‪ :‬ﺣ ــﺎزم اﻟﻘرط ــﺎﺟﻧﻲ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾ ــق ‪ /‬ﻣﺣﻣ ــد اﻟﺣﺑﯾ ــب ﺑ ــن اﻟﺧوﺟ ــﺔ ‪ ،‬دار اﻟﻣﻐـــرب‬
‫اﻹﺳــﻼﻣﻲ – ﺑﯾــروت ‪ ،‬ط ‪ ، ١٩٨٦ ،٣‬ص‪ . ٢٤٩‬اﻧظــر ‪ :‬اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻓــﻲ اﻟــﺷﻌر اﻷﻧدﻟــﺳﻲ ‪ :‬ﻓﺎطﻣــﺔ‬
‫ﺻﺣﺻﺢ ‪ ،‬ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ‪ ،‬ص‪. ١٦‬‬

‫‪‬‬
‫واﻷﻟــم ‪ ،‬ﻛﻣــﺎ ﺑــﯾن اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ‪ ،‬أو اﻟﺣﺎﺿــر واﻟﻣﺎﺿــﻲ ‪ ،‬ﻓﺄﺣــد اﻟﺣــدﯾن ﻣﺗــﺿﻣن ﻓــﻲ اﻵﺧــر ‪،‬‬
‫)‪(١‬‬
‫ﻓﺎﻟﻐرﺑﺔ ﺗﺳﺗدﻋﻲ اﻟﺣﻧﯾن ‪ ،‬واﻟﺣﺎﺿر ﯾﺳﺗدﻋﻲ اﻟﻣﺎﺿﻲ ‪ ،‬واﻟﻠذة ﺗﺳﺗدﻋﻲ اﻷﻟم "‬

‫" إن اﻟﺣﻧــﯾن ﻣـرﺗﺑط ﺑﺛﻘﺎﻓــﺔ اﻟﻔــرد اﻟــذي ﯾﻣﺛــل ﻣﻧــﺎخ اﻷدب ﻋﻠــﻰ أﻧواﻋــﻪ ‪ ،‬واﻟﻔــن ‪ ،‬وﻋﻠــم اﻟﺗـراث‪،‬‬
‫وﻛل ﻣﺎﻟﻪ ﺑﺎﻹﺑداع واﻟﺧﻠق واﻟﺣس اﻟﻣرﻫـف ‪ ،‬ﻫـذا اﻟﻣﻧـﺎخ اﻟﻔﻧـﻲ اﻟﻣﺑـدع اﻟـذي ﻧـﺳﻣﯾﻪ ﺑﻣﺟـﺎل اﻟﺣﻧـﯾن‬
‫اﻟﻌرﺑــﻲ ‪ .‬ذﻟــك أن اﻟﺣﻧــﯾن ﻧﺗــﺎج اﻟﻌﻣــل اﻟــﻧﻔس اﺟﺗﻣــﺎﻋﻲ ) ﺑﻣﻌﻧــﻰ اﻟﻌﻣــل اﻟﻧﻔــﺳﺎﻧﻲ ( اﻟﺟﻣﻌــﻲ اﻟــذي‬
‫ﯾﻌﺑـر ﻋــن ﻣﺣﺎﻛــﺎة ﺣﺎﺿـرة وراﻫﻧـﺔ ﻟﻠﻣﺎﺿــﻲ ﺑﻬــدف اﺳــﺗﻌﺎدﺗﻪ واﻟﺗﺣـﺎﻟف ﻣﻌــﻪ ؛ ﻟﺗﻐﯾﯾــر اﻟواﻗــﻊ اﻟـراﻫن‬
‫اﻟﻣﺣﺑط واﻟﻣﻘﻠق ‪ .‬ﻓﻣﺟﺎل اﻟﺣﻧﯾن ﻫو ﻧﺗﯾﺟﺔ ﺑﺎﻫرة وﻓذة ﻟﻌﻣﻠﯾـﺔ اﻟﺧﻠـق اﻟﻔﻛـري واﻷدﺑـﻲ اﻟﻌرﺑﯾـﺔ )وﻛـل‬
‫أﻣــﺔ ﻣﻧﻛوﺑــﺔ وﻣﻛﺑوﺗــﺔ ﺗﻧــﺗﺞ أﯾــﺿﺎً ﻣﺟــﺎل ﺣﻧﯾﻧﻬــﺎ( ‪ ،‬وﻛﻛــل ﻋﻣﻠﯾــﺔ إﺑداﻋﯾــﺔ ﻓــﺈن ﻣﺟــﺎل اﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻣﻠﯾــﺔ‬
‫دﻓﺎﻋﯾــﺔ ﻟﻬــﺎ وظﯾﻔــﺔ ﺗﺣوﯾــل اﻟﻣﺎﺿــﻲ اﻟﺟﺎﻣــد إﻟــﻰ ﺣﺎﺿــر ﻣﺗﺣــرك ﯾﻌــﯾش راﻫﻧــﺎً ﻓــﻲ وﺟــدان اﻹﻧــﺳﺎن‬
‫اﻟﺧ ﱠـﻼق ﻓﯾﻘطــﻊ ﻋﻠﯾــﻪ وﺣدﺗــﻪ ‪ ،‬وذﻟــك أن ﻓــﻲ اﻟﺣﻧــﯾن أﺳـوة ﺣــﺳﻧﺔ ﺗــﺷﻌر اﻹﻧــﺳﺎن اﻟــﺻﺎﺑر ﺑﺄﻧــﻪ ﻟــﯾس‬
‫)‪(٢‬‬
‫ﻣﻘطوﻋﺎً ﻣن ﺷﺟرة ‪ ،‬وﺑﺄن اﻟﺻﻌب ﯾﻣﻛن أن ﯾﻣﺿﻲ وﺗﻌود ﺑﻌدﻩ اﻷﯾﺎم إﻟﻰ ﻣﺟﺎرﯾﻬﺎ "‪.‬‬

‫اﻟﻣﺑﺣث اﻷول ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن ﻟﻐﺔ واﺻطﻼﺣﺎً ‪:‬‬


‫أوﻻً ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن ﻟﻐﺔ ‪:‬‬
‫ـوت‬
‫ـرب وﻗﯾــل ‪ :‬ﻫــو ﺻـ ُ‬ ‫ـﺎء واﻟطﱠـ ِ‬‫ـﺷدﯾد ﻣــن اﻟﺑﻛـ ِ‬
‫ُ‬ ‫ﺟــﺎءت ﻛﻠﻣــﺔ اﻟﺣﻧــﯾن ﻓــﻲ اﻟﻠﻐــﺔ ﺑﻣﻌﻧــﻰ ‪ " :‬اﻟـ ُ‬
‫َ‬
‫اﻟﻣﻌﻧﯾ ــﺎن ﻣﺗﻘﺎرﺑ ــﺎن" )‪، (٣‬‬ ‫ـﺎن اﻟ ـ ﱠـﻧﻔس و َ ْ َ‬‫وﺗوﻗ ـ ُ‬ ‫اﻟﺣﻧِ ـ ُ ﱠ‬ ‫ـرب ﻛ ــﺎن ذﻟ ــك ﻋ ــن ُﺣ ـ ْ ٍ‬ ‫اﻟطﱠـ ِ‬
‫ق ََ‬ ‫ـﺷو ُ‬‫ـﯾن اﻟ ـ ْ‬ ‫ـزن أَو ﻓَ ـ َـرٍح ‪ ،‬و َ‬ ‫َ‬
‫ـﺗﺣﻧﺎن اﻻ ْﺳـ ِ ْ‬ ‫ِ‬ ‫ﺣﯾــث ﯾﻘــﺎل ‪ " :‬ﺣـ ﱠـن إﻟﯾــﻪ ﯾ ِﺣـ ﱡـن ِ‬
‫)‪(٤‬‬
‫ـﺗطرب " ‪،‬‬ ‫ـﺗﺣن ا ْﺳـ َ ْ َ َ‬‫اب وا ْﺳـ َ َ ﱠ‬ ‫ـﺗطر ُ‬ ‫ـﺎن واﻻ ْﺳـ ْ ُ‬ ‫ﺣﻧﯾﻧــﺎً ﻓﻬــو ﺣـ ﱞ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ﻻدﻫ ـ ـﺎ واﻟﻧﺎﻗ ـﺔُ ﺗَ ِﺣـ ﱡـن ﻓــﻲ إِﺛْـ ِـر وﻟَـ ِـدﻫﺎ‬
‫ت إﻟــﻰ أَوطﺎﻧِـ ـﻬﺎ أَو أَو ِ‬
‫ْ‬ ‫ْ‬
‫وﺣّﻧـ ـت ِ‬
‫اﻹﺑـ ُـل ََﻧزَﻋ ـ ـ ْ‬
‫(‬‫‪٥‬‬ ‫)‬
‫واﻟﺣﻧــﯾن ‪ :‬اﻟــﺷوق " َ َ‬
‫اﻟﺣﻧ ـ ـ ـﯾن‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻋ ـ ـ ـ ـﻬﺎ ﺑ ــﺻ ـوت وﺑﻐﯾ ــر ﺻ ـ ـ ـوت واﻷَﻛﺛـ ـ ـ ـ ـر أَن َ‬ ‫ﺻ ـ ـْوت وﻗﯾ ـ ـ ـل َﺣﻧﯾﻧُﻬ ــﺎ ﻧ َز ُ‬ ‫رب ﻣ ـ ـﻊ َ‬ ‫ﺗطـ ـ ـ َ َ‬
‫ﺣﻧﯾﻧ ــﺎً َ ْ‬‫َ‬
‫ِ )‪(٦‬‬
‫ﺑﺎﻟﺻـ ـ ْوت " ‪.‬‬ ‫ﱠ‬
‫ﺣﻧﯾﻧﺎ ‪ ،‬وﻗد‬
‫ً‬ ‫وﺣن‬
‫ﺣن ( ّ‬‫اﻟﺟذر اﻟﻠﻐوي ﻟﻠﺣﻧﯾن ﻣن ﻣﺎدة ) ﺣﻧن ( ‪ ،‬ﻓﺄدﻏم ﺣرﻓﺎ اﻟﻧون ﻓﺄﺻﺑﺢ ) ﱠ‬
‫اﻟﺣﻧﺎن وﻫو اﺳم ﻣن‬
‫وردت ﺑﻌض اﻟﻛﻠﻣﺎت اﻟﻣﺷﺎرﻛﺔ ﻟﻠﺣﻧﯾن ﻣن ﻧﻔس اﻻﺷﺗﻘﺎق ‪ ،‬ﻓﺟﺎءت ﻛﻠﻣﺔ ّ‬

‫)‪ (١‬اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻷﻧدﻟﺳﻲ ‪ ،‬ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ‪ ،‬ص‪.١٥‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﻣﺟ ــﺎل اﻟﻧﻔس اﺟﺗﻣﺎﻋﻲ اﻟﻌرﺑــﻲ ‪ :‬د‪ .‬ﻋﺑﺎس ﻣﻛـﻲ ‪ ،‬ﻣﻌﻬد اﻹﻧﻣﺎء اﻟﻌرﺑﻲ – ﺑﯾـ ـ ــروت ‪ ، ١٩٩١ ،‬ص‪-١٠٧‬‬
‫‪. ١٠٨‬‬
‫)‪ (٣‬ﻟﺳﺎن اﻟﻌرب ﻻﺑن ﻣﻧظور ‪ ،‬ﻣﺎدة ) ﺣﻧن ( ‪. ١٢٩-١٢٨ /١٣ ،‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪. ١٢٩/١٣ :‬‬
‫)‪ (٥‬اﻟﻣﻌﺟم اﻟوﺳﯾط ‪ :‬ﻣﺟﻣﻊ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ – إﺳﺗﺎﻧﺑول ‪ ،‬ص‪٢٠٤‬‬
‫)‪ (٦‬ﻟﺳﺎن اﻟﻌرب ﻻﺑن ﻣﻧظور ‪ ،‬ﻣﺎدة ) ﺣﻧن ( ‪.١٢٩ /١٣ ،‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻌطف ‪ ،‬وﻣﻧﻪ ﻗوﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ‬
‫ُ‬ ‫اﻟﺣﻧﺎن اﻟرﺣﻣﺔُ و‬
‫أﺳﻣﺎء اﷲ ‪ -‬ﺟل وﻋز ‪ -‬وﯾﻌﻧﻲ اﻟرﺣﯾم ﺑﻌﺑﺎدﻩ ‪ .‬و َ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﻣﺧﺎطﺑﺎ ﻧﺑﯾﻪ ﯾﺣﯾﻰ–ﻋﻠﯾﻪ اﻟﺻﻼة واﻟﺳﻼم ‪         :-‬‬
‫ً‬
‫رﻗﺔُ ِ‬
‫اﻟﻘﻠب ‪.‬‬ ‫و ِﱠ‬
‫اﻟﺣﻧﺔُ ﺑﺎﻟﻛﺳر ﱠ‬
‫ﺻوﺗﺎ أم‬
‫ً‬ ‫إن اﻟظﺎﻫر ﻣن ﺗﻌرﯾﻔﺎت اﻟﺣﻧﯾن اﻟﻠﻐوﯾﺔ ﺟﻣﯾﻌﻬﺎ أﻧﻬﺎ ﻣرﺗﺑطﺔ ﺑﺎﻟﻌواطف ‪ ،‬ﺳواء أﻛﺎن‬
‫اﺷﺗﯾﺎﻗﺎً ‪ ،‬أم ﻧزوﻋﺎً إﻟﻰ اﻟوطن ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣﻧﯾن ﯾدل ﻋﻠﻰ اﻟﺻوت واﻟﺷوق واﻟطرب واﻟرﺣﻣﺔ ‪.‬‬

‫ﺛﺎﻧﯾﺎً ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن اﺻطﻼﺣﺎً ‪:‬‬


‫اﻟﺣﻧــﯾن ﻓــﻲ اﻻﺻــطﻼح ﻟــﻪ ﻧــﺻﯾب ﻣــن اﺷــﺗﻘﺎﻗﺎﺗﻪ اﻟﻠﻐوﯾــﺔ ‪ ،‬ﻓــﺎﻟﺣﻧﯾن ﻫــو اﻟــﺷوق واﻟﻠﻬﻔــﺔ ﻟﻛــل‬
‫ﺑﻌد ﻋﻧﻬﺎ ‪ ،‬وﻫو ﺑذﻟك ﺷﻌور داﺧﻠﻲ ﯾﻧـﺗﺞ ﻋـن أﻟـم ﯾﻌﺎﻧﯾـﻪ اﻹﻧـﺳﺎن ﻧﺗﯾﺟـﺔ ﻓﻘـدﻩ‬
‫ﻋزﯾز ﻋﻠﻰ اﻟﻧﻔس ﻗد َ ُ‬
‫أﺷﯾﺎء ﻋزﯾزةً ﻋﻠﯾﻪ ‪.‬‬
‫َ‬
‫ارﺗﺑط ﻣﻔﻬوم اﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد اﻟﻘدﻣﺎء ﺑﺎﻟوطن واﻟدﯾﺎر ‪ ،‬وﻗـد ﺻـﻧف اﻟﺟـﺎﺣظ رﺳـﺎﻟﺔ ﻓـﻲ اﻟﺣﻧـﯾن إﻟـﻰ‬
‫اﻷوطﺎن ‪ ،‬وذﻛر ﻓﯾﻬﺎ ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن اﻷﺑﯾﺎت ﻟﻌدد ﻣن اﻟﺷﻌراء ﻓﻲ اﻟﺣﻧـﯾن ﻟﻠـوطن ‪ ،‬وﻣـدى ارﺗﺑـﺎطﻬم‬
‫ﻓﺎوﺿت ﺑﻌـض ﻣـن اﻧﺗﻘـل ﻣـن اﻟﻣﻠـوك ﻓـﻲ‬ ‫ُ‬ ‫ﺑﺗﻠك اﻟدﯾﺎر اﻟﺗﻲ ﻣﺛﻠت ﻟﻬم ﺣﯾﺎة وروﺣﺎً ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪" :‬‬
‫ذﻛــر اﻟــدﯾﺎر واﻟﻧ ـزاع إﻟــﻰ اﻷوطــﺎن‪ ،‬ﻓــﺳﻣﻌﺗﻪ ﯾــذﻛر أﻧــﻪ اﻏﺗــرب ﻣــن ﺑﻠــدﻩ إﻟــﻰ آﺧــر أﻣﻬــد ﻣــن وطﻧــﻪ‪،‬‬
‫ـﯾم اﻟـ ِ‬
‫ـﺷﺄن‪ ،‬ﺟﻠﯾـ َـل اﻟـ ـﺳﱡﻠطﺎن‪ ،‬ﺗــدﯾن ﻟــﻪ ﻣ ــن‬ ‫ـزل ﻋظ ـ َ‬
‫ﺟﻧﺎﺑ ــﻪ‪ ،‬وﻟــم ﯾـ ُ‬
‫ـﺻب ﻣــن َ َ‬
‫وأﻋﻣــر ﻣــن ﻣﻛﺎﻧ ــﻪ‪ ،‬وأ ْﺧـ َ َ‬
‫ﻋــﺷﺎﺋر اﻟﻌــرب ﺳــﺎدﺗﻬﺎ وﻓﺗﯾﺎﻧﻬــﺎ‪ ،‬وﻣــن ﺷــﻌوب اﻟﻌﺟــم أﻧﺟﺎدﻫــﺎ وﺷــﺟﻌﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﯾﻘــود اﻟﺟﯾــوش وﯾــﺳوس‬
‫ـﯾن‬
‫ـب ﻣﻧـﻪ ؛ ﻓﻛـﺎن إذا ذﻛـر اﻟﺗرﺑـﺔ واﻟـوطن ﺣ ّـن إﻟﯾـﻪ ﺣﻧ َ‬
‫اﻏب إﻟﯾﻪ‪ ،‬أو ارﻫ ٌ‬
‫اﻟﺣروب‪ ،‬وﻟﯾس ﺑﺑﺎﺑﻪ إﻻ ر ٌ‬
‫ِ‬
‫أﻋطﺎﻧﻬﺎ ")‪. (٢‬‬
‫اﻹﺑل إﻟﻰ ْ‬
‫رﺑط اﻟﺟﺎﺣظ اﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ رﺳـﺎﻟﺗﻪ ﺑـﺎﻟوطن ﻣـن ﺣﯾـث أﻧـﻪ اﻟـﺳﺑب اﻟـرﺋﯾس ﻟﻠﺣﻧـﯾن ؛ وﯾـرى اﻟﺑﺎﺣـث‬
‫أن ﺑﻌــض اﻟﻧﻘــﺎد اﻟﻘــداﻣﻰ اﻋﺗﺑــروا اﻟﺣﻧــﯾن ﻏرﺿــﺎً ﺷــﻌرﯾﺎً ‪ :‬ﻛــﺎﻟﻐزل ‪ ،‬واﻟﻔﺧــر ‪ ،‬واﻟﻬﺟــﺎء ‪ ،‬واﻟﻣــدﯾﺢ ‪،‬‬
‫وﺑﺎﻗﻲ اﻷﻏراض اﻟﺷﻌرﯾﺔ اﻷﺧرى ‪ ،‬وﻟﻌل اﻟﺣﻧﯾن ﯾدﺧل ﻓﻲ ﻏﺎﻟﺑﯾـﺔ اﻷﻏـراض ﺗﻠـك ؛ ﻟﻛـن ﻗداﻣـﺔ ﺑـن‬
‫ﺟﻌﻔــر ﻗ ــﺻر اﻟﺣﻧــﯾن ﺿ ــﻣن ﺑــﺎب اﻟﻧ ــﺳﯾب ﺣﯾ ــث ﻗــﺎل ‪ " :‬ﻗ ــد ﯾــدﺧل ﻓ ــﻲ اﻟﻧــﺳﯾب اﻟﺗ ــﺷوق واﻟﺗ ــذﻛر‬
‫ﻟﻣﻌﺎﻫــد اﻷﺣﺑــﺔ ﺑﺎﻟرﯾــﺎح اﻟﻬﺎﺑــﺔ ‪ ،‬واﻟﺑــروق اﻟﻼﻣﻌــﺔ ‪ ،‬واﻟﺣﻣــﺎﺋم اﻟﻬﺎﺗﻔــﺔ ‪ ،‬واﻟﺧﯾــﺎﻻت اﻟطﺎﺋﻔــﺔ ‪ ،‬وآﺛــﺎر‬
‫)‪(٣‬‬
‫‪.‬‬ ‫اﻟدﯾﺎر اﻟﻌﺎﻓﯾﺔ ‪ ،‬وأﺷﺧﺎص اﻷطﻼل اﻟداﺛرة "‬

‫)‪ (١‬ﺳورة ﻣرﯾم ‪ :‬آﯾﺔ رﻗم ‪. ١٣‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺣﻧ ــﯾن إﻟ ــﻰ اﻷوط ــﺎن ‪ :‬ﻷﺑ ــﻲ ﻋﺛﻣ ــﺎن اﻟﺟ ــﺎﺣظ ‪ ،‬دار اﻟ ارﺋ ــد اﻟﻌرﺑ ــﻲ – ﺑﯾ ــروت ‪ ،‬ط‪ ، ١٩٨٢ ، ٢‬ص ‪. ٦‬‬
‫واﻷﻋطﺎن ﻫﻲ ﻣﺑﺎرك اﻹﺑل ﻋﻧد اﻟﻣﺎء ‪ ،‬وﻫﻲ ﺟﻣﻊ ﻋطن ‪ .‬اﻧظر ﻟﺳﺎن اﻟﻌرب ‪. ٢٨٦/١٣ :‬‬
‫)‪ (٣‬ﻧﻘــد اﻟــﺷﻌر ‪ :‬ﻗداﻣــﺔ ﺑــن ﺟﻌﻔــر ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾــق ‪ /‬د‪ .‬ﻣﺣﻣــد ﻋﺑــد اﻟﻣــﻧﻌم ﺧﻔــﺎﺟﻲ ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗــب اﻟﻌﻠﻣﯾــﺔ – ﺑﯾــروت ‪،‬‬
‫ص‪. ١٣٤‬‬

‫‪‬‬
‫أﻓرد ﻣؤﻟﻔو اﻟﺣﻣﺎﺳﺎت ﺑﺎﺑﺎً ﺧﺎﺻﺎً ﺑﺎﻟﺣﻧﯾن ‪ ،‬وأﺳﻣوﻩ ﺑـﺎب اﻟﺣﻧـﯾن إﻟـﻰ اﻷوطـﺎن ‪ ،‬ﻓـﺎﺑن اﻟـﺷﺟري‬
‫ﻓﻲ ﺣﻣﺎﺳﺗﻪ ﺧـﺻص ﺑﺎﺑـﺎً ﻟﻠﺣـدﯾث ﻋـن اﻟﺣﻧـﯾن إﻟـﻰ اﻷوطـﺎن ‪ ،‬ذﻛـر ﻓﯾـﻪ أﻗـوال ﻟـﺑﻌض اﻟـﺷﻌراء ﻓـﻲ‬
‫اﻟﺣﻧـﯾن ﻣﻧﻬـﺎ ﻗــول ﻋﻣـرو ﺑــن اﻟوﻟﯾـد ﺑــن ﻋﻘﺑـﺔ ) اﻟﻣﻛﻧــﻰ ﺑـﺄﺑﻲ ﻗطﯾﻔــﺔ ( ﻓـﻲ ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟﻠﻣدﯾﻧـﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﻘــول ‪:‬‬
‫) اﻟطوﯾل (‬
‫اﺋن‬
‫ﺟﻧ ـ ـ ـ ــوب اﻟﻣ ـ ـ ـ ــﺻﻠﻰ أو ﻛﻌﻬ ـ ـ ـ ــدي اﻟﻘـ ـ ـ ـ ـر ُ‬ ‫ـت ﺷ ـ ـ ـ ـ ــﻌري ﻫ ـ ـ ـ ـ ــل ﺗﻐّﯾ ـ ـ ـ ـ ــر ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ــدﻧﺎ‬
‫أﻻ ﻟﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎﻛن‬ ‫ـﺎف اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﻣ ـ ـ ـ ــن اﻟﺣـ ـ ـ ـ ــﻲ أم ﻫ ـ ـ ـ ــل ﺑﺎﻟﻣدﯾﻧـ ـ ـ ـ ــﺔ ﺳـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺑﻼط ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـواﻣٌر‬ ‫ـدور أﻛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫أم اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ـﺳﻼﺳل ارﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ُـن‬‫ـﯾر ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫ﻛ ـ ـ ـ ـ ــﺄﻧﻲ أﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫أَﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﱡن إﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺗﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــك اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﻼد َ‬
‫ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـَﺑَﺎﺑًﺔ‬

‫ـﺎﻣن‬
‫ـﺷوق ﻣﻧـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺑرﻗُﻬـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻣﺗﯾـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫دﻋـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫إذا ﺑرﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻧﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو اﻟﺣﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎز ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺣﺎﺑﺔٌ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺎﺋن‬ ‫ﻓﻠـ ـ ـ ـ ــم أﻧ ـ ـ ـ ـ ـﺄَ ﻋﻧﻬـ ـ ـ ـ ــﺎ رﻏﺑـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻋـ ـ ـ ـ ــن ِ‬
‫ـدر اﷲ ﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وﻟﻛّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﺑﻼدﻫـ ـ ـ ـ ــﺎ‬

‫وذﻛر اﻟزﺟﺎﺟﻲ ﻓﻲ أﻣﺎﻟﯾﻪ أﺑﯾﺎﺗًﺎ ﻓﻲ ﺣﻧﯾن اﻹﺑل ﻟﺑﻌض اﻷﻋراب ﻓﯾﻘول ‪ :‬أﻧﺷدﻧﺎ اﻷﺧﻔش ﻗﺎل‬
‫أﻧﺷدﻧﺎ اﻟﻣﺑرد ﻟﺑﻌض اﻷﻋراب‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫اع َﻗﻠﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺣﻧُِﯾﻧﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ﻓﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ روﻋـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ر َ‬ ‫اﻟﻠﯾـ ـ ـ ـ ـ ــل َﺣَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـًﺔ‬ ‫ت َﻗﻠُو ِ‬
‫ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻲ آﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر ّ‬ ‫َﺣﱠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ‬
‫ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻧﺎ ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺎرق وﻫﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ًـﺎ ﻓَُﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﱠن ُﺟ ُ‬
‫ﻧوﻧﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻻح ﻟﻌﯾﻧِﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻌت ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﻋ َ‬
‫ﻘﺎﻟﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ و َ‬
‫ت ِﻣ ـ ـ ـ ـْن أﻫـ ـ ـ ـ ِـل اﻟﺣﺟـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎز ﻗر ُﯾﻧﻬـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫وﻗـ ـ ـ ـ ْـد ﺑُ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ﺎﺑﺔ‬
‫ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـَﺑ ً‬ ‫ﺗَِﺣـ ـ ـ ـ ـ ـﱡن إﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻰ أﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل اﻟﺣﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎز َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ِ‬
‫ـﺳﺟدﯾن ﺣﻧﯾُﻧﻬـ ـ ـ ـ ــﺎ‬‫اع أﻫـ ـ ـ ـ ـ َـل اﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ‬
‫ﻓﻘ ـ ـ ـ ــد ر َ‬ ‫ﻓﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ رب أطﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــق ﻗﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﻫﺎ وﺟرﯾرﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬

‫وﻗ ــد ُﻋ ـ ِـرف ﻋ ــن اﻷﻋـ ـراب ﺗﻌﻠﻘﻬ ــم ﺑ ــﺈﺑﻠﻬم وذﻛرﻫ ــﺎ ﺑﻛﺛـ ـرة ﻓ ــﻲ أﺷ ــﻌﺎرﻫم ‪ ،‬واﻹﺑ ــل ﻋﻧ ــدﻫﺎ ظ ــﺎﻫرة‬
‫اﻟﺣﻧﯾن ﻟﻣﻧﺎزﻟﻬﺎ وﻷﺑﻧﺎﺋﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺷﺎﻋر ﯾﺻف ﺣﻧﯾن ﻧﺎﻗﺗﻪ اﻟذي ﺗرك أﺛ اًر ﻓﻲ ﻗﻠﺑﻪ ‪.‬‬
‫ﯾﻌﺗﺑـر اﻟﺣﻧــﯾن ظـﺎﻫرة واﺿــﺣﺔ ﻓــﻲ اﻟـﺷﻌر اﻟﻌرﺑــﻲ ﻣﻧـذ اﻟﺑــداﯾﺎت اﻷوﻟــﻰ ﻟﻛﺗﺎﺑـﺔ اﻟــﺷﻌر ‪ ،‬ﻓوﻗــوف‬
‫اﻟــﺷﻌراء ﻋﻠــﻰ اﻷطــﻼل ﻓــﻲ ﺑداﯾــﺔ ﻗــﺻﺎﺋدﻫم ﻣــﺎ ﻫــو إﻻ ﺣﻧــﯾن ﻟﻬــﺎ وﻟﻣﺣﺑوﺑــﺎﺗﻬم ‪ ،‬وﯾــرى اﻟﺑﺎﺣــث أن‬
‫ذﻛر اﻷطﻼل ﻓﻲ اﻟﻘﺻﯾدة ﻛﺎن ﺳﻣﺔ ﻣن ﺳﻣﺎت اﻟﺷﻌر اﻟﻌرﺑـﻲ أو ﻣـﺎ ﯾﻌـرف ﺑ ـ ) اﻟﻣﻘدﻣـﺔ اﻟطﻠﻠﯾـﺔ (‬
‫وﯾﻣﺗــﺎز ﻫــذا اﻟﻧــوع ﻣــن اﻟــﺷﻌر ﺑــﺻدق اﻟﻌﺎطﻔــﺔ ؛ ﻷن اﻟﺗﺟرﺑــﺔ اﻟــﺷﻌورﯾﺔ ﻧﺎﺑﻌــﺔ ﻣــن ﺛﻧﺎﯾــﺎ اﻟﻘﻠــوب ‪،‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺣﻣﺎﺳــﺔ اﻟــﺷﺟرﯾﺔ ‪ :‬اﺑــن اﻟــﺷﺟري ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾــق ‪ /‬ﻋﺑــد اﻟﻣﻌــﯾن اﻟﻣﻠــوﺣﻲ و أﺳــﻣﺎء اﻟﺣﻣــﺻﻲ ‪ ،‬ﻣﻧ ــﺷورات و ازرة‬
‫اﻟﺛﻘﺎﻓﺔ ‪ ،‬دﻣﺷق ‪ ، ١٩٧٠ ،‬ص ‪. ٥٦٩ – ٥٦٨‬‬
‫)‪ (٢‬أﻣﺎﻟﻲ اﻟزﺟـﺎﺟﻲ ‪ :‬ﻷﺑـﻲ اﻟﻘﺎﺳـم ﻋﺑـد اﻟـرﺣﻣن اﻟزﺟـﺎﺟﻲ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾـق ‪ /‬ﻋﺑداﻟـﺳﻼم ﻫـﺎرون ‪ ،‬دار اﻟﺟﯾـل – ﺑﯾـروت‪،‬‬
‫ط‪ ، ١٩٨٧ ٢‬ص ‪ . ٢٠١ – ٢٠٠‬اﻟﺣﻣﺎﺳﺔ اﻟﺷﺟرﯾﺔ ص ‪ ، ٦٠٥ -٦٠٤‬وﻫذﻩ اﻷﺑﯾﺎت ﻟم أﻗف ﻋﻠﻰ ﻗﺎﺋﻠﻬﺎ ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ٕواﺣﺳﺎس اﻟﺷﻌراء اﻟﻣرﻫف ﺑﻔﻘـدان ﻣـن ﯾﻌـزوﻧﻬم ‪ ،‬ﻓـﺎﻟﺣﻧﯾن وﻟﯾـد ﻣﺟﻣوﻋـﺔ ﻣـن اﻟﻌواﻣـل اﻟﻧﻔـﺳﯾﺔ ﺗﺧـﯾم‬
‫ﻋﻠﻰ اﻟﺷﺎﻋر ﻓﻲ وﻗت ﻣﺣدد ﻓﯾﻧﺷﺊ أﺷﻌﺎ اًر ﺗﻠﺧص ﺗﻠك اﻟﻌواطف ‪.‬‬

‫ﯾﺟــد اﻟﻣﺗﺗﺑــﻊ ﻟﻌــﺻور اﻟــﺷﻌر اﻟﻌرﺑــﻲ ﻋﺑــر ﻣراﺣﻠــﻪ اﻟﻣﺧﺗﻠﻔــﺔ ﱠ‬


‫أن ﻋﺎطﻔــﺔ اﻟﺣﻧــﯾن ﺗﻬــﯾﻣن ﻋﻠﯾــﻪ ؛‬
‫ﻷن اﻟــﺷﻌر ﯾﻣﺛ ــل ﻋواط ــف إﻧ ــﺳﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬واﻟﺣﻧ ــﯾن ﻣ ــن أرﻓــﻊ ﺗﻠ ــك اﻟﻌواط ــف وأرﻗﻬ ــﺎ ‪ ،‬ﻓ ــﺷﻌراء اﻟﻌ ــﺻر‬
‫اﻟﺟ ــﺎﻫﻠﻲ أﻛﺛ ــروا ﻣ ــن ﺣﻧﯾ ــﻧﻬم ﻟﻸط ــﻼل وﻗ ــﺻدوا ﺑﻬ ــﺎ ﻣ ــن ﯾﺣﺑ ــون ‪ ،‬وﻣﺛ ــﺎل ذﻟ ــك ﻛﺛﯾ ــر ﻓ ــﻲ اﻟ ــﺷﻌر‬
‫اﻟﺟـﺎﻫﻠﻲ ‪ ،‬ﻓﻬـذا ﻋﻧﺗـرة ﺑـن ﺷـداد ﯾﺣـن إﻟـﻰ ﻣـوطن ﻗﺑﯾﻠﺗـﻪ ) ﻋـﺑس ( وﯾـﺷدﻩ اﻟﺣﻧـﯾن ﻟذﻛرﯾﺎﺗـﻪ اﻟﺟﻣﯾﻠـﺔ‬
‫ﻫﻧﺎك ﻣﻊ ﻣن أﺣﺑﻬم ‪ ،‬وﯾذﻛر أﯾﺎم ﺷﺑﺎﺑﻪ اﻟﺗﻲ ﻻ ﯾﻣﻛن ﻟﻪ أن ﯾﻣﺣو أﺛرﻫﺎ ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـﺎﻟﻣطر‬ ‫ـﺳﺣﺎب َﻋﻠ ـ ــﻰ اﻷَط ـ ـ ِ‬
‫ـﻼل ﺑِ ـ ـ َ َ ِ‬ ‫ﺿ ـ ـ ﱠـن اﻟ ـ ـ َ ُ‬
‫َ‬ ‫َدﻣﻌ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺗَﺟ ـ ـ ـ ـ ــري َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ِإذا‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ِـزﻻً أ ُ‬
‫اب ِﻣ ـ ـ ــن َوطَ ـ ـ ـ ِـر‬ ‫ﻓﯾﻬ ـ ـ ــﺎ ﻣ ـ ـ ــﻊ اﻟﻐﯾ ـ ـ ـ ِـد واﻷَﺗـ ـ ـ ـر ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫ـﺿﯾت ُ َ ِ‬
‫ﻣﺑﺗﻬﺟـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً‬ ‫ـﺷرﱠ ِ‬
‫ﺑﺔ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ــم ﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ُ‬ ‫َرض اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫أ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫أَﻟﻬ ـ ــو ﺑِﻣ ـ ــﺎ ﻓﯾ ـ ـ ِـﻪ ِﻣ ـ ــن َزﻫ ـ ـ ٍـر َو ِﻣ ـ ــن ﺛَ َﻣ ـ ـ ِـر‬ ‫ﻧﻌوﻣﺗِـ ـ ـ ـ ـ ـِﻪ‬
‫ـﺻن َﺷ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎﺑﻲ ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُ َ‬ ‫ـﺎم ُﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫أَّﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻟﻘد أﺧذ اﻟﺣﻧﯾن ﻣن ﻋﻧﺗرة ﻛل ﻣﺄﺧذ ‪ ،‬ﻓﺟﻌـل دﻣوﻋـﻪ ﺗﺟـري وﺗﻧﻬﻣـر اﻧﻬﻣـﺎر اﻷﻣطـﺎر ﻋﻠـﻰ ﺗﻠـك‬
‫اﻷﯾﺎم اﻟﺧواﻟﻲ اﻟﺗﻲ ﻣﺛﻠت اﻟﺣﯾـﺎة اﻟﺗـﻲ ﻋـﺷﻘﻬﺎ وﺗﻣﻧـﻰ أن ﺗﻌـود ‪ ،‬ﻓﻬـذا ﻏـﯾض ﻣـن ﻓـﯾض ﻣـن اﻟـﺷﻌر‬
‫اﻟﺟﺎﻫﻠﻲ ﻋﻠﻰ اﻟﺣﻧﯾن ﺳواء اﻟﺣﻧﯾن ﻟﻠوطن أو ﻟﻠﻣﺣﺑوب أو ﻟﻠذﻛرﯾﺎت اﻟﺟﻣﯾﻠﺔ ‪.‬‬

‫وﻓــﻲ ﻋــﺻر ﺻــدر اﻹﺳــﻼم ﻛﺛــر ﺷــﻌر اﻟﻔﺗوﺣــﺎت اﻹﺳــﻼﻣﯾﺔ اﻟﺗــﻲ ﺗﻐــرب ﻓﯾﻬــﺎ اﻟــﺷﻌراء ﻣﺑﻠﻐــﯾن‬
‫دﯾن اﷲ ﻓـﻲ أﺻـﻘﺎع اﻷرض ‪ ،‬ﻓظﻬـر اﻟﺣﻧـﯾن ﻟﻠﻣﻧـﺎزل وﻟﻸﻫـل واﻷﺣﺑـﺔ ‪ ،‬ﯾﺗﻐﻧـون ﺑﺄرﺿـﻬم وﺟﻣﺎﻟﻬـﺎ‪،‬‬
‫" وﻫــﺎ ﻫــو أﺣــدﻫم اﺑﺗﻌــد ﻋــن ﻣوطﻧــﻪ ) ﻧﺟــد ( وﻟﻛﻧــﻪ ﻻ ﯾﻔﺗــﺄ ﯾﻛــرر طرﻓــﻪ ﺻــوب دﯾــﺎرﻩ ﻓﯾﻬــﺎ ‪ ،‬ﯾﺣــن‬
‫إﻟﯾﻬــﺎ وﯾﺗﻐﻧــﻰ ﺑﻣﻔﺎﺗﻧﻬــﺎ ؛ ﻓﺗراﺑﻬــﺎ ﻣــﺳك وﻋﻧﺑــر وزﻫــر اﻷﻗــﺎﺣﻲ ﯾرﺳــم ﻟوﺣــﺔ راﺋﻌــﺔ ﻓــﻲ ﺗﻠــك اﻷرض ‪،‬‬
‫وﻫ ــو ٕوان ﻛ ــﺎن ﻻ ﯾ ــﺳﺗطﯾﻊ أن ﯾ ارﻫ ــﺎ ﻟﺑﻌ ــدﻩ ﻋﻧﻬ ــﺎ إﻻ أن ﺻ ــورﺗﻬﺎ ﻣﺣﻔ ــورة ﻓ ــﻲ ﻗﻠﺑ ــﻪ ‪ ،‬وﻟﻛ ــن ﻫ ــذﻩ‬
‫اﻟﻧظرات اﻟواﻟﻬﺔ ﺳرﻋﺎن ﻣﺎ ﺗﺛﯾرﻩ ﻟﻠﺑﻛﺎء ‪ ،‬وﻣن ﺛم ﻓﻬو ﻻ ﯾﺟـد ارﺣـﺔ ﻟﻘﻠﺑـﻪ وﻗـد ﺷـﻐل إﻣـﺎ ﺑﺣـرب ٕواﻣـﺎ‬
‫ﺑﺎﻟﻧزوح واﻻﻏﺗراب ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـرف أﻧظـ ـ ـ ـ ـ ُـر‬
‫إﻟﯾـ ـ ـ ـ ــﻪ ٕوان ﻟـ ـ ـ ـ ــم ﯾـ ـ ـ ـ ــدرك اﻟطـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫أﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ــرر طرﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻧﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ــو ﻧﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــد ٕواﻧﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬

‫ـﺳك وﻋﻧﺑـ ـ ـ ـ ُـر‬


‫ـود وﻣـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫‪ -‬إذا ُﻣطـ ـ ـ ــرت ‪ -‬ﻋـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ﺣﻧﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً إﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ أرض ﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄن ﺗراﺑﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫وﻧ ـ ـ ـ ـ ــور اﻷﻗ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﻲ وﺷـ ـ ـ ـ ـ ـﻰ ﺑُ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـرد ﻣﺣﱠﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر‬ ‫ان ﺑروﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ‬
‫ـﻼد ﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄن اﻷﻗﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو َ‬
‫ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬

‫)‪ (١‬ﺷــرح دﯾ ـوان ﻋﻧﺗ ـرة ﺑــن ﺷــداد ‪ :‬اﻟﺧطﯾــب اﻟﺗﺑرﯾــزي ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾــق ‪ :‬ﻣﺟﯾــد ط ـراد ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗــﺎب اﻟﻌرﺑــﻲ – ﺑﯾــروت ‪،‬‬
‫ط‪١٩٩٢ ،١‬م ‪ ،‬ص‪. ٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫ـﺎم َِﺑﻧﺟ ـ ـ ـ ٍـد َ‬ ‫ِ‬ ‫َرض ِ‬
‫أَﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ّـن إِﻟ ـ ـ ـ ـ ــﻰ أ ِ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺻر‬
‫دوﻧﻬ ـ ـ ــﺎ اﻟطّ ـ ـ ــرف َﯾﻘ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﺧﯾ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـﺎﺟﺗﻲ‬ ‫اﻟﺣﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎز َوﺣ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫أﻣــﺎ ﻓــﻲ اﻟﻌــﺻر اﻷﻣــوي ﻓﺣﺎﻟــﻪ ﯾــﺷﺑﻪ ﻋــﺻر ﺻــدر اﻹﺳــﻼم ‪ ،‬ﺣﯾــث ظﻬــرت ﻓﯾــﻪ ﻣﺟﻣوﻋــﺔ ﻣــن‬
‫اﻷﺳﺑﺎب اﻟﺑﺎﻋﺛﺔ ﻟﻠﺣﻧﯾن ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻔﺗوﺣﺎت اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ اﻟﺗـﻲ اﻣﺗـدت إﻟـﻰ ﺧﺎرﺳـﺎن ﺷـرﻗﺎً ‪ ،‬وﻛﺛـرت اﻟﺗـﻧﻘﻼت‬
‫ﻣﻊ اﺗﺳﺎع رﻗﻌﺔ اﻟدوﻟﺔ اﻹﺳـﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬أﺿـف إﻟـﻰ ذﻟـك ﻣـﺎ ﯾﻌﯾـﺷﻪ اﻟـﺷﻌراء ﻓـﻲ ﺣﯾـﺎﺗﻬم ‪ ،‬ﻓﻬـذا اﻟـﺷﺎﻋر‬
‫ﺟرﯾــر ﺑــن ﻋطﯾــﺔ أﺷــﻬر ﺷــﻌراء ﻋــﺻرﻩ ﯾﺣــن إﻟــﻰ أﻣــﺎﻛن دﯾــﺎرﻩ اﻟﺗــﻲ ﻏــﺎب ﻋﻧﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓﯾــﺻف اﻟﻐرﺑــﺔ‬
‫ﺑﺄﺑﺷﻊ اﻟﺻﻔﺎت ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـﺎء‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻟِط ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـول ﺗَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ٍ‬
‫ـﺎﯾن َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـرت اﻟظﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺎﻟﺟواءُ‬
‫َﻋﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻧﻬﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺣﻣﺎ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﻼء‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ـول ﻫُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـو اﻟ َﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﻧﻬم َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﯾﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َوﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـذوف‬
‫ـوى ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـول َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ً‬ ‫ـﻧﻬم َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﯾﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻓَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺎء‬ ‫وﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـرت إِﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ُﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫أَ ِﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـن ِإذا َﻧظَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫اﻟرﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺄس َﯾﻧﻘَط ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊُ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ـﻬﯾل‬‫َ‬

‫ﻓﻔــﻲ ﺗﻠــك اﻷﺑﯾــﺎت ﯾﻧﻌــت اﻟﻐرﺑــﺔ ﺑﺎﻟــﺷؤم ؛ ﻷﻧﻬــﺎ ﺟﻌﻠــت اﻟﻧــﺎس ﯾﻌﺗﺑروﻫــﺎ ﺟــﻼء وﻏرﺑــﺔ ﺑﻌﯾــدة ‪،‬‬
‫ﻓﺎﻟﻧﺟم ﯾذﻛرﻩ ﺑﺄرﺿﻪ وﯾﺷﻌل ﻧﺎر اﻟﺣﻧﯾن ﺑداﺧﻠﻪ ‪ ،‬ﻓﻬو ﻟم ﯾﻘطﻊ اﻟﯾﺄس وﯾرﺟو ﺑـﺄن ﯾﻌـود إﻟـﻰ اﻟﻣﻛـﺎن‬
‫اﻟﻌزﯾز ﻋﻠﯾﻪ ‪.‬‬

‫ﻟﻘـد ﻛﺛــر اﻟﺣﻧــﯾن ﻓــﻲ اﻟﻌـﺻر اﻟﻌﺑﺎﺳــﻲ ﺑﻘــﺳﻣﯾﻪ ‪ ،‬وأﻣﺛﻠﺗــﻪ ﻛﺛﯾـرة ﻓـﻲ ﻫــذا اﻟﻌــﺻر اﻟﺣﺎﻓــل اﻟﻣﻠــﻲء‬
‫ﺑﺄﺷـﻌﺎر ﺷـﻣﻠت ﺟﻣﯾـﻊ أﻏـراض اﻟــﺷﻌر اﻟﻌرﺑـﻲ ‪ ،‬واﻟـﺷﻌراء ﻓـﻲ ﻫـذا اﻟﻌــﺻر أﻛﺛـروا ﻣـن ﺷـﻌر اﻟﺣﻧــﯾن‬
‫ﺑــﺷﻰ أﻧواﻋــﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻟــﺷﺎﻋر أﺑــو ﻓ ـراس اﻟﺣﻣــداﻧﻲ ﯾﺣــن ﻟﻣﺣﺑوﺑﺗــﻪ ﺣﻧﯾﻧــﺎً أﺛــﺎر اﻟــﺷوق ﺑداﺧﻠــﻪ ‪ ،‬وﺣــرك‬
‫أﺷﺟﺎﻧﻪ ﻟﺑﻌدﻩ ﻋﻧﻬﺎ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ِ‬
‫ـﺎﺟر‬
‫ـﺳﻌد ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـور َوﯾُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ـﺳﻌد َﻣﻬﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ﻓَﯾُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫اﻟﻌﺎﻣرِﱠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ ازﺋِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر‬
‫ـﺎل ِ‬ ‫ﻟَ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل َﺧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِ )‪(٣‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـﺷﻣﺎس ﻋ ـ ـ ِـن اﻟ ـ ـ ِ‬ ‫ـول اﻟ ـ ـ ِ‬
‫ٕوِاّﻧ ـ ــﻲ َﻋﻠ ـ ــﻰ ط ـ ـ ِ‬
‫أَﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـن َوﺗُـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺑﯾﻧﻲ ِإﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــك اﻟ َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺂذر‬ ‫ـﺻﺑﺎ‬ ‫ِ َ‬ ‫َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟﻔﻠﺳطﯾﻧﻲ ‪ :‬ﻣرﺟﻊ ﺳﺎﺑق ‪ ،‬ص‪. ١٠٨-١٠٧‬‬


‫)‪ (٢‬دﯾوان ﺟرﯾر ‪ :‬ﺟرﯾر ﺑن ﻋطﯾﺔ اﻟﻌﺎﻣري ‪ ،‬دار ﺑﯾروت ﻟﻠطﺑﺎﻋﺔ – ﺑﯾروت ‪ ، ١٩٨٦ ،‬ص‪. ١٣‬‬
‫)‪ (٣‬دﯾــوان أﺑ ــﻲ ﻓــراس اﻟﺣﻣ ــداﻧﻲ ‪ :‬ﻣرﺟ ــﻊ ﺳــﺎﺑق ‪ ،‬ص‪ . ١٢٤‬واﻟ ـ ﱢ‬
‫ـﺷﻣﺎس ‪ :‬اﻻﻣﺗﻧ ــﺎع واﻹﺑــﺎء ‪ .‬اﻟﺟ ــﺂذر ‪ :‬ﺟﻣ ــﻊ‬
‫اﻟﺟؤذر‪ ،‬وﻫو وﻟد اﻟﺑﻘرة اﻟوﺣﺷﯾﺔ ‪ ،‬ﺗﺷﺑﻪ ﺑﻪ اﻟﻣرأة واﺳﻌﺔ اﻟﻌﯾﻧﯾن ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ﻟﻘـد ﻛــﺎن ﺣﻧـﯾن اﻟــﺷﺎﻋر ﻟﻣﺣﺑوﺑﺗـﻪ ﻛﺑﯾـ اًر ‪ ،‬ﻓﻘــد ﺳـﯾطر اﻟــﺷوق واﻟوﺻـل ﻋﻠﯾــﻪ ﻣﻣـﺎ زاد ﻣــن ﺣﻧﯾﻧــﻪ‬
‫وﺗﻌﻠﻘﻪ ﺑﻣﺣﺑوﺑﺗﻪ اﻟﻌﺎﻣرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد أﺑـﻲ ﻓـراس ﻓـﻲ ﺗﻠـك اﻷﺑﯾـﺎت ﺟـﺳد اﻟﺣﻧـﯾن إﻟـﻰ اﻟﻣﺣﺑـوب ‪،‬‬
‫وﻫو ﺿرب ﻣن ﺿروب اﻟﺣﻧﯾن ‪.‬‬

‫ﱠ‬
‫إن اﻟــﺷﻌر ﻓــﻲ اﻟﻌــﺻر اﻷﻧدﻟــﺳﻲ اﺗــﺳم ﺑﻣﺟﻣوﻋــﺔ ﻣــن اﻟــﺳﻣﺎت أﺑرزﻫــﺎ ﺳــﯾطرة ﻏــرض اﻟﺣﻧــﯾن‬
‫ﻋﻠﻰ ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻛﺑﯾرة ﻣن اﻟﺷﻌراء ؛ وذﻟك ﯾرﺟﻊ ﻟﺗﻌﻠﻘﻬم ﺑـﺑﻼدﻫم وﺷـوﻗﻬم ﻟـﺑﻼد اﻟﻣـﺷرق اﻟﺗـﻲ ﯾﺣﺑـون‬
‫أن ﯾﻌﯾﺷوا ﻓﻲ أﻛﻧﺎﻓﻬﺎ وﯾﺣﺎدﺛوا أﻫﻠﻬـﺎ ‪ ،‬وأﻣﺛﻠـﺔ اﻟﺣﻧـﯾن ﻓـﻲ ﻫـذا اﻟﻌـﺻر ﻛﺛﯾـرة ﻻ ﺣـﺻر ﻟﻬـﺎ وأﻓـردت‬
‫ﻟﻬﺎ ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن اﻷطروﺣﺎت اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ ‪ ،‬وﻣﺛﺎل اﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ ﻫذا اﻟﺷﻌر ﻣـﺎ ﻗﺎﻟـﻪ اﺑـن ﺧﻔﺎﺟـﺔ اﻷﻧدﻟـﺳﻲ‬
‫ﻓﻲ ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﺑﻠدﺗﻪ وﻟﻸﻣﻛﻧﺔ اﻟﺟﻣﯾﻠﺔ وﻟﻣن ﺳﻛﻧﻬﺎ ﻣن اﻷﺣﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـﺿﺟﻌﺎ‬
‫ـﻛن أَﻧﻔﺎﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َوأَﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدَأ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻓَﺄَﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ‬ ‫اﻟﺟزﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َرِة أَوَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬ ‫أَﻻ َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــل إِﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ أ ِ‬
‫َرض َ‬
‫ـﺷﻌﺎ‬ ‫ـك اﻟ ُرﺑـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺛُـ ـ ـ ـ ـ ﱠـم أَﻗ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـﺎطف ﻫﺎﺗﯾـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َوأَﻏـ ـ ـ ـ ــدو ﺑِوادﯾﻬـ ـ ـ ـ ــﺎ َوﻗَـ ـ ـ ـ ــد َﻧـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ـﺿﺢ اﻟَﻧـ ـ ـ ـ ــدى‬

‫ـﯾم ُﺑرﻗُﻌ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﺗُ َﺣ ـ ـ ــطﱡ اﻟ ـ ـ ــﺻﺑﺎ َﻋﻧﻬ ـ ـ ــﺎ ِﻣ ـ ـ ـ َـن اﻟ َﻐ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﻟﻠﻐ ازﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ ُﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ً‬
‫ـﻧﺔ‬ ‫ـﺎزل ﻓﯾﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِ َ‬
‫أُﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬
‫َ‬
‫)‪(١‬‬
‫وﻣرَﺑﻌ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﺎك َ َ‬
‫ـﺳﺑك ُﻣ ـ ـ ـ ــﺻطﺎﻓﺎً ﻫُﻧ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َو َﺣ ـ ـ ـ ـ ُ َ‬ ‫ـﻲ َﺣﺑﯾَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬ ‫َوأَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن ِﻓﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ٍ‬
‫دار إِﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬

‫ﻓﺎﻟﺷﺎﻋر ﻓﻲ ﻫذﻩ اﻷﺑﯾـﺎت ﯾﺗﻣﻧـﻰ اﻟﻌـودة إﻟـﻰ ﺑﻠـدﻩ ‪ ،‬وﯾﺣـن ﻟﺗﻠـك اﻟﺟزﯾـرة اﻟﺗـﻲ ﺧـﯾم ﺟﻣﺎﻟﻬـﺎ ﻋﻠـﻰ‬
‫ﺗﻔﻛﯾرﻩ وأﺣﻼﻣﻪ ‪ ،‬ﻓﯾطﻠق ﻟﺗﻠك اﻷﺣﻼم اﻟﻌﻧﺎن ﻟﺗﺟول ﻓﻲ ﺗﻠك اﻟدﯾﺎر وﺗرﺳم ﻟﻪ ﺻـورة أﺣﺑﻬـﺎ اﻟـﺷﺎﻋر‬
‫وﻋﺎﯾــﺷﻬﺎ ﻓــﻲ ﺗﻠــك اﻟــﺑﻼد ‪ ،‬ﯾﺣــن ﻟﻣﺣﺑوﺑــﺔ وﻟﻠﻣﻧــﺎظر اﻟﺟﻣﯾﻠــﺔ ‪ ،‬ﻓﻬــذﻩ اﻟــﻧﻔس اﻷﻧدﻟــﺳﯾﺔ اﻟﺗــﻲ ﻋــﺷﻘت‬
‫اﻟﺟﻣــﺎل ‪ ،‬وﻟﻌــل ﺷــوﻗﻲ ﺗــﺄﺛر ﺑﺟﻣــﺎل ﺗﻠــك اﻟــﺑﻼد وﺗﺎرﯾﺧﻬــﺎ اﻟﻌرﯾــق ﻓﺟﻌﻠﺗــﻪ ﯾﻧــﺷﺊ أﺟﻣــل اﻟﻘــﺻﺎﺋد ﻓــﻲ‬
‫اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟوطن ‪.‬‬

‫إن اﻟﻘﺎرئ ﻟﻠﺷﻌر اﻟﻌرﺑﻲ ﯾﺟـد ﻛﺛـرة ظـﺎﻫرة اﻟﺣﻧـﯾن ﺑداﺧﻠـﻪ ‪ ،‬ﺣﯾـث إن اﻟـﺷﻌراء ﻟـم ﯾﻔـردوا ﻏرﺿـﺎً‬
‫ﺧﺎﺻﺎً ﺑﺎﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ ﻗﺻﺎﺋد ﻣﺳﺗﻘﻠﺔ ‪ ،‬ﺑل ﻛﺎن ذﻟك ﺿﻣن ﻗﺻﺎﺋد ﺗﻧﺗﻣـﻲ ﻷﻏـراض أﺧـرى ‪ ،‬ﻛـﺎﻟﻐزل ‪،‬‬
‫واﻟوﺻف ‪.‬‬

‫)‪ (١‬دﯾـ ـوان اﺑ ــن ﺧﻔﺎﺟ ــﺔ اﻷﻧدﻟ ــﺳﻲ ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾ ــق ‪ /‬ﻋﺑ ــد اﷲ ﺳ ــﻧدﻩ ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌرﻓ ــﺔ – ﺑﯾ ــروت ‪ ،‬ط‪ ، ٢٠٠٦ ، ١‬ص‬
‫‪. ١٩٠-١٨٩‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ ﺷﻌر أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ‪:‬‬
‫ﱠ‬
‫إن اﻟﺣﻧـﯾن ﻫـو ﺷـوق ﻋـﺎرم واﻧﻔﻌـﺎل ﺷـدﯾد ﻟﺗﻠـك اﻷﺣﺎﺳـﯾس اﻟداﺧﻠﯾـﺔ ﻟﻺﻧـﺳﺎن ‪ ،‬ﺗﺛﯾرﻫـﺎ ﻣﺟﻣوﻋــﺔ‬
‫ﻣــن اﻟﻌواﻣــل ‪ ،‬ﻓﺗــدﻓﻊ رﺑــﺔ اﻟــﺷﻌر ﻟﻘــول أﺻــدق اﻷﻟﻔــﺎظ وأﻋــذﺑﻬﺎ ﺗﻌﺑﯾ ـ اًر ﻟﻣــﺎ ﻫــو ﻣوﺟــود داﺧــل ﻧﻔــس‬
‫اﻟــﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻫــذا اﻟﺣﻧــﯾن اﻟــذي ظﻬــر ﺟﻠﯾــﺎً ﻓــﻲ ﺷــﻌر ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻣ ارﺣــل ﻋــدة ﻣــن ﺣﯾﺎﺗــﻪ ‪ ،‬وﻟﻌــل أﺑــرز‬
‫ﺗﻠك اﻟﻣراﺣل ﻫﻲ ﻏرﺑﺗﻪ ﻋن وطﻧﻪ ‪.‬‬

‫ﺗﻌددت أﻏراض اﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ وﺗﻧوﻋـت ‪ ،‬وﺑﻌـﺿﻬﺎ أﺧـذ ﻧـﺻﯾب اﻷﺳـد ﻣـن ﻫـذا اﻟﻐـرض ‪،‬‬
‫ﻓﻛﺎﻧت اﻟﻧﺳﺑﺔ ﻣﺗﻔﺎوﺗﺔ ﺑﯾن ﺗﻠك اﻷﻧواع ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟـوطن ﺧـﯾم ﻋﻠـﻰ أﺷـﻌﺎر اﻟﻣﻧﻔـﻰ اﻟﺗـﻲ أﻧـﺷﺄﻫﺎ‬
‫وﻫو ﻓﻲ ﻣﻧﻔﺎﻩ ‪ ،‬ﺣﯾث اﺗﺳﻣت ﻫذﻩ اﻷﺷﻌﺎر ﺑطﺎﺑﻊ اﻟـﺷوق اﻟﺟـﺎرف واﻟﺣﻧـﯾن اﻟﻣﻠﺗﻬـب ﻟﻠـوطن اﻟﻌزﯾـز‬
‫ﻋﻠﻰ ﻗﻠب اﻟﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣدﯾث ﯾطول ﻋن ﻫذا اﻟﻐرض ﺣﯾث ﺟﺎء ﻋﻠﻰ ﻋـدة ﻣطﺎﻟـب ﻣﻘـﺳم ﻛـل ﻣﻧﻬـﺎ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺣدة وﻗد ﺟﺎءت ﻛﺎﻵﺗﻲ ‪:‬‬

‫اﻟﻣطﻠب اﻷول ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟوطن ‪:‬‬


‫ﯾرﺗﺑط ﻟﻔظ اﻟﺣﻧﯾن ﻟﻠوﻫﻠﺔ اﻷوﻟﻰ ﺑﺎﻟوطن ‪ ،‬وذﻟك ﻟﻠﻌﻼﻗﺔ اﻟوطﯾدة ﺑـﯾن اﻹﻧـﺳﺎن ووطﻧـﻪ ‪ ،‬ﻓﺗﻌﻠـق‬
‫اﻟﻣـرء ﺑـﺎﻟوطن أﻣــر ﻓُ ِطـر ﻋﻠﯾــﻪ اﻟﺑـﺷر ﺑــل ﻛـل اﻟﻛﺎﺋﻧــﺎت ‪ ،‬ﻓـﺎﻟطﯾور ﻣــﺛﻼً ﺗﻬـﺎﺟر وﺗرﺟــﻊ إﻟـﻰ ﻣوطﻧﻬــﺎ‬
‫ـﺷوق واﻟﺣﻧـﯾن ﺑـﺎﻟوطن ‪ ،‬ﻓـﺻﺎر اﻟﺣﻧـﯾن‬‫اﻷﺻـﻠﻲ ‪ ،‬وﺑـﺎﻗﻲ اﻟﻛﺎﺋﻧـﺎت اﻟﺣﯾـﺔ ‪ " ،‬وﻣﻧـذ اﻟﻘـدﯾم ارﺗـﺑط اﻟ ّ‬
‫ـﺷﻌب واﻷﻣـﺔ اﻟﻛﺑﯾـرة ‪ ،‬وﺳـواء‬
‫ﺷﺎﺋﻌﺎ ﻓﻲ ﻛل اﻟﻌﺻور ﺳواء ﻟﻠوطن واﻟﻘﺑﯾﻠﺔ واﻟﺣﻲ أم اﻟ ّ‬ ‫ً‬ ‫إﻟﻰ اﻷوطﺎن‬
‫)‪(١‬‬
‫‪.‬‬ ‫أﻛﺎن ﻣﺳﻘط رأس أم ﻟم ﯾﻛن‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻷوطﺎن اﻧﺗﻣﺎء ووﻻء وﺣب وﺣﻧﯾن "‬

‫ﺑدت ﻣظـﺎﻫر ﻫـذا اﻟﻐـرض ﻋﻧـد ﺷـوﻗﻲ واﻧﺟﻠـت ﻣﻌﺎﻟﻣﻬـﺎ ﺑﻌـد ﻧﻔﯾـﻪ ﻋـن وطﻧـﻪ إﻟـﻰ آﺧـر ﯾـوم ﻓـﻲ‬
‫ﺣﯾﺎة ﻫذا اﻟﺷﺎﻋر اﻟﻛﺑﯾر ‪ ،‬ﻋﺎش ﺷوﻗﻲ ﺑداﯾﺔ ﺣﯾﺎﺗـﻪ ﺣﯾـﺎة ﻫﺎدﺋـﺔ ﻣطﻣﺋﻧـﺔ ﺗﻣﺗـﻊ ﻓﯾﻬـﺎ ﺑﺧﯾـرات وطﻧـﻪ‪،‬‬
‫وأﺧ ــذ ﯾ ــﺳﺎﻓر ﻟﻌ ــدد ﻛﺑﯾــر ﻣ ــن اﻟ ــﺑﻼد اﻟﻌرﺑﯾ ــﺔ واﻟﻐرﺑﯾ ــﺔ ‪ ،‬ﻛﺎﻧ ــت ﻫ ــذﻩ اﻟﻣرﺣﻠ ــﺔ ﻗﺑ ــل ﻧﻔﯾ ــﻪ ﻋ ــن وطﻧ ــﻪ‬
‫واﺗﺧــﺎذﻩ ﻹﺳــﺑﺎﻧﯾﺎ ﻣﻛﺎﻧــﺎً ﻟﻠﻧﻔــﻲ ‪ ،‬ﻓــﻲ ﺗﻠــك اﻟﻔﺗـرة ﻟــم ﯾﺟــرب ﺷــوﻗﻲ اﻟﺑﻌــد اﻟﺣﻘﯾﻘــﻲ ﻋــن اﻟــوطن ‪ ،‬ﻓﻛــﺎن‬
‫اﻟﺣﻧـﯾن ﻟﻠــوطن أﻣـ اًر طﺑﯾﻌﯾــﺎً ﻋﻧــدﻩ ﻣﺛﻠـﻪ ﻛﻣﺛــل أي إﻧـﺳﺎن ﯾﻌــﯾش ﻋﻠــﻰ ﺛـرى وطﻧــﻪ ‪ ،‬ﻫـذا اﻷﻣــر ﺟﻌــل‬
‫ﻣـن ﺷـﻌرﻩ ﻓـﻲ اﻟﺣﻧـﯾن ﻟﻠـوطن ﯾﻘﺗـﺻر ﻋﻠـﻰ ﻣﻧﺎﺳـﺑﺎت وأﯾـﺎم ﻣﻌـدودة ﺗﺣـدث ﻓﯾﻬـﺎ ﻋـن اﻟـوطن وﺟﻣﺎﻟـﻪ‬
‫وﺳﺣرﻩ اﻟﺧﻼب اﻟذي ﯾﺳﻠب اﻟﻧﻔس ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺣﻧﯾن واﻟﻐرﺑﺔ ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟﻌرﺑﻲ ‪ :‬د‪ .‬ﯾﺣﯾﻰ اﻟﺟﺑوري ‪ ،‬دار ﻣﺟدﻻوي ‪ ،‬ﻋﻣﺎن ‪ ،‬ط‪٢٠٠٨ ، ١‬م ‪ ،‬ص‪.١٠‬‬

‫‪‬‬
‫ﻟﻘــد ﺑــرز اﻟﺣﻧ ــﯾن إﻟــﻰ اﻟــوطن ﻓ ــﻲ ﺷــﻌر ﺷــوﻗﻲ ﺑ ــرو اًز ظــﺎﻫ اًر ﺟﻠﯾــﺎً ﺧ ــﻼل ﻓﺗ ـرة اﻟﻧﻔــﻲ ‪ ،‬ﺧﻣ ــس‬
‫ﺳـﻧوات ﻗــﺿﺎﻫﺎ اﻣــﺗﻸت ﺣﯾﺎﺗــﻪ ﻓﯾﻬــﺎ ﺣﻧﯾﻧــﺎً وﺷــوﻗﺎً وﻟوﻋــﺔً ﻟﻠــوطن ‪ ،‬ﻫــذا اﻟﺣــﯾن ﻣــن اﻟــدﻫر ﻏـ ّـذى رﺑــﺔ‬
‫اﻟــﺷﻌر ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ وأﻧﺑﺗﻬــﺎ ﻧﺑﺎﺗــﺎً ﺣــﺳﻧﺎً ‪ ،‬ﻓﺄﺧــذ ﺷــوﻗﻲ ﯾــﺻدح ﺑﺄﻋــذب اﻷﺷــﻌﺎر ﻓــﻲ ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟﻠــوطن ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺑ اًر ﻋن آﻻم اﻟﺑﻌد ﻋن وطﻧﻪ ‪ ،‬ﻓﺣﻧﯾن ﺷـوﻗﻲ إﻟـﻰ وطﻧـﻪ اﻧﻘـﺳم إﻟـﻰ ﻗـﺳﻣﯾن ‪ :‬ﻗـﺳم إﺑـﺎن ﻧﻔﯾـﻪ إﻟـﻰ‬
‫اﻷﻧدﻟس ‪ ،‬وﻛﺎن ﻫذا اﻟﻘﺳم أﻗوى وﻋﺎطﻔﺗﻪ أﺷد ‪ ،‬وﻗﺳم آﺧر ﻗﺎﻟـﻪ ﺑﻌـد ﻋودﺗـﻪ ﻣـن اﻟﻣﻧﻔـﻰ وﻋﺑـر ﻓﯾـﻪ‬
‫ﻋن ﺻدق اﻟﻣﺷﺎﻋر ﺗﺟﺎﻩ وطﻧﻪ ﺑﻌدﻣﺎ ذاق وﯾﻼت اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺑﻌد ﻋن اﻟوطن ‪.‬‬

‫ﺗﺟﻠــﻰ اﻟﺣﻧــﯾن إﻟــﻰ اﻟــوطن ﻓ ــﻲ ﻗــﺻﺎﺋد ﻋدﯾــدة ‪ ،‬أﻛﺛرﻫــﺎ وﺿــوﺣﺎً ﻣ ــﺎ ﻗﺎﻟــﻪ ﻓــﻲ اﻟﻣﻧﻔــﻰ ﻣ ــن‬
‫ﻗـﺻﺎﺋد ﻋرﻓــت ﺑﺎﻷﻧدﻟـﺳﯾﺎت ‪ ،‬ﻓﺎﻟــﺷﺎﻋر ﻟــم ﯾـﻧس ﺑــﻼدﻩ ‪ ،‬وﻣﺗﻌﻠــق ﺑﻬـﺎ ﺗﻌﻠﻘــﺎً ﺷــدﯾداً ‪ ،‬ﺣﯾـث ﯾﻘــول ﻓــﻲ‬
‫أﻟم اﻟﺑﻌد ﻋن اﻟوطن وﺷدة اﻟﺷوق ﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫اﻟﻣؤ ّﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎن ُ َ‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫أَو أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﺟر َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َ‬ ‫ـب َﻋﻧﻬ ـ ـ ــﺎ‬ ‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺻر َﻫ ـ ـ ــل َﺳ ـ ـ ــﻼ َ‬ ‫َو َﺳ ـ ـ ــﻼ ﻣ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺳﻲ‬
‫اﻟﻌﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ ﺗﻘَُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ‬
‫رق َو َ‬ ‫َﱠ‬ ‫ـرت اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ َﻋﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬ ‫ُﻛﻠﱠﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫َ‬
‫َول اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل أَو َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوت َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد َﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬
‫ـرس‬ ‫َ‬ ‫أﱠ َ‬ ‫اﺧر َرﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬ ‫ـﺳﺗطﺎر ِإذا اﻟ َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ُ‬ ‫ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٌ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺎﻋﻬن ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﻧﻘس‬ ‫ـرن ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ﱠ‬ ‫ﱠ‬ ‫ـﺿﻠوِع ﻟِﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬ ‫ار ِﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ُﻛﻠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺛـُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺳﻔن ﻓَط ـ ـ ـ ـ ـ ُـن‬ ‫ـب ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫ﻟﻘد ﻋﺎﻧﻰ ﺷوﻗﻲ ﻣن اﻟﻐرﺑﺔ واﻣﺗﻠك اﻟﺣﻧﯾن ﻟوطﻧـﻪ ﻛـل ﺧﯾﺎﻟـﻪ ‪ ،‬ﻓطﻔـق ﯾﻧـﺷﺊ ﺗﻠـك اﻷﺷـﻌﺎر ﻟﻛـﻲ‬
‫ﯾﺻﺑر ﻧﻔﺳﻪ ؛ وﻟﻛن ﻫﯾﻬـﺎت ﻫﯾﻬـﺎت ﻓـﺎﻟﺟرح ﻏـﺎﺋر ‪ ،‬واﻟﻌـدو ظـﺎﻟم ‪ ،‬ﻓـﺷوﻗﻲ ﯾﺗﺧﯾـل ﱠ‬
‫أن ﻟـﻪ ﺻـﺎﺣﺑﯾن‬
‫ﯾﺧﺎطﺑﻬﻣــﺎ وﯾطﻠــب ﻣﻧﻬﻣ ــﺎ أن ﯾــﺳﺄﻻ وطﻧ ــﻪ ﺳـ ـؤاﻻً ﻏرﺿــﻪ اﻟﻧﻔ ــﻲ اﻟﻣطﻠ ــق ﻫــل ﻧ ــﺳﯾﻬﺎ ﻗﻠﺑ ــﻪ اﻟﻌﺎﺷ ــق‬
‫اﻟﻣﺣــب ‪ ،‬أو اﺳ ــﺗطﺎع اﻟزﻣ ــﺎن اﻟﻣــداوي أن ﯾﻌ ــﺎﻟﺞ ﺟروﺣ ــﻪ ‪ ،‬ﻓﺟـ ـواب ﺷــوﻗﻲ اﻟﻧﻔ ــﻲ اﻟﻣطﻠ ــق ‪ ،‬وﻣ ــن‬
‫اﻟﻣﻌــروف أن طــول ﻓﺗ ـرة اﻟﺑﻌــد ﻋــن اﻟــوطن ﯾﻣﻛــن أن ﺗﻧــﺳﻲ اﻹﻧــﺳﺎن ﺑﻌــض اﻟــذﻛرﯾﺎت ﻓــﻲ وطﻧــﻪ ؛‬
‫ﻟﻛــن ﺷــوﻗﻲ ﻛــﺳر ﻫــذﻩ اﻟﻘﺎﻋــدة ﻓﻣــﺎ زادﺗــﻪ طــول اﻟﻠﯾــﺎﻟﻲ إﻻ ﺷــوﻗﺎً وﺣﻧﯾﻧــﺎً وﺗﻌﻠﻘــﺎً ﺑــﺎﻟوطن ‪ ،‬ﻓﻣــﺻر‬
‫ﻣﺣﻔــورة ﻓــﻲ ﻗﻠﺑــﻪ ﻻﯾــﺳﺗطﯾﻊ ﻧــﺳﯾﺎﻧﻬﺎ أو أن ﯾﺗﺧﯾــل اﻟﺣﯾــﺎة ﺑــدوﻧﻬﺎ ‪ ،‬ﻟﻘــد ﻋــﺎش ﺷــوﻗﻲ ﺑﺟﺎﻧــب ﺷــﺎطﺊ‬
‫اﻟﺑﺣر وﻛﺎﻧت إﻗﺎﻣﺗﻪ ﺑﺟﺎﻧب إﺣدى اﻟﻣواﻧﺊ ﻓﻲ إﺳﺑﺎﻧﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻛﻠﻣﺎ ﺳﻣﻊ ﺻـوت اﻟﺑـواﺧر ﺗﺟـدد أﻣـل‬
‫اﻟﻌودة ﻋﻧـدﻩ إﻟـﻰ ﻣـﺻر ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺑـﻪ ﯾﺧﻔـق ﻋﻧـدﻣﺎ ﯾـﺳﻣﻊ ﺗﻠـك اﻟﺑـواﺧر ﻟﻌﻠﻬـﺎ ﺗـﺻﺣﺑﻪ ﻣﻌﻬـﺎ إﻟـﻰ ﻣـﺻر ؛‬
‫ﻟﻛﻧــﻪ ﯾــﺻﺎب ﺑﺣــﺳرة ﺷــدﯾدة ﻋﻧــدﻣﺎ ﺗــذﻫب ﻣــن ﻏﯾــر أن ﺗﺄﺧــذﻩ ﻣﻌﻬــﺎ ﻓﯾــﺷﺑﻬﺎ ﺑﺎﻟــذﺋب اﻟﻣﺧــﺎدع اﻟــذي‬
‫ﺣﻣـل ﻟـﻪ اﻟﻔـزع وﻗطـﻊ اﻷﻣــل ﻓـﻲ اﻟﻌـودة إﻟـﻰ وطﻧــﻪ ‪ ،‬وﻟﻘـد ﺗﺣـول ﻗﻠـب ﺷــوﻗﻲ إﻟـﻰ ارﻫـب ﻣﺗﻌﺑـد ﺑـ ٍ‬
‫ـﺎق‬
‫ﻋﻠﻰ ﻋﻬدﻩ ﻟﻣـﺻر ﺑﺎﻟﺣـب واﻟـﺷوق ﯾﺗـﺎﺑﻊ ﺣرﻛـﺎت اﻟـﺳﻔن ﻓﻬـﻲ اﻟـﺳﺑﯾل اﻟوﺣﯾـد ﻹرﺟﺎﻋـﻪ إﻟـﻰ وطﻧـﻪ ‪،‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﻟـ ــم ﯾﻧﺗـ ـ ِـﻪ ﺣﻧـ ــﯾن اﻟـ ــﺷﺎﻋر ﺑـ ــل أﺧـ ــذ ﯾﺧﺎطـ ــب اﻟـ ــﺳﻔن ﻟﻌﻠﻬـ ــﺎ ﺗ ـ ـرأف ﺑﺣﺎﻟـ ــﻪ وﺗﻌطـ ــف ﻋﻠﯾـ ــﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﻘـ ــول ‪:‬‬
‫) اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫)‪(١‬‬
‫ِ‬
‫ﺑﻣﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﻊ و َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺑس‬ ‫ﯾم ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﻣوﻟَﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َ‬ ‫ـوك َﺑﺧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل‬ ‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـَ ﱢ‬
‫ـﻼل ِﻟﻠطَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــن ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ِﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻧس‬ ‫ُح َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ام َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺑﻼﺑِﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدو‬ ‫أَﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ٌ‬
‫ـث ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـذاﻫب ِرﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـس‬ ‫ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺧﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ـق ِﺑﺎﻷَﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل ِ ّإﻻ‬ ‫ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل ٍ‬
‫دار أَ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫َ‬
‫ِِ‬
‫ﺑﻬﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻣوِع ﺳ ـ ـ ـ ـ ــﯾري َوأَرﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫وﻗﻠﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـراعٌ‬
‫َﻧﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ ِﻣر َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل َ َ‬
‫وﻣﻛـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َوِ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـس‬ ‫ك َﯾـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﺛَﻐـ ـ ـ ـ ـ ِـر َﺑـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﯾن َرﻣـ ـ ـ ـ ــل َ َ‬ ‫وﻣﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ار‬
‫ـﺎر َ َ‬
‫اﺟﻌﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َوﺟﻬَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك اﻟﻔَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫إن ﺣﻧﯾن اﻟﻣﻐﺗرب إﺣﺳﺎس ﻻ ﯾوﺻف ‪ ،‬ﯾدﻓﻊ ﺻـﺎﺣﺑﻪ إﻟـﻰ ﻣﺧﺎطﺑـﺔ اﻟﺟﻣـﺎدات ﻟﯾواﺳـﻲ ﻧﻔـﺳﻪ ‪،‬‬
‫ﻓــﺷوﻗﻲ ﻫﻧــﺎ ﯾﺧﺎطــب اﻟــﺳﻔﯾﻧﺔ وﯾــذﻛرﻫﺎ أن أﺑﺎﻫــﺎ اﻟﺑﺣــر ﻛ ـرﯾم ﻣــﻊ ﺟﻣﯾــﻊ اﻟﻧــﺎس ﻓﻠﻣــﺎذا ﯾﺑﺧــل ﻋﻠﯾ ــﻪ‬
‫وﯾﺟﻌﻠﻪ ﺣﺑﯾﺳﺎً ﻓﻲ أرض اﻟﻣﻧﻔﻰ ؟ ﻟﻛـن ﺷـوﻗﻲ ﯾﺣـدد أﺻـل ﻫـذﻩ اﻟﻣﻌﺎﻧـﺎة أﻻ وﻫـو اﻻﺳـﺗﻌﻣﺎر اﻟظـﺎﻟم‬
‫اﻟذي ﯾﺳﻠب ﺧﯾرات اﻟوطن وﯾﺳﺗﺑﯾﺢ ﻛل ﺷﻲء ‪ ،‬وﯾﻣﻧﻊ أﺻﺣﺎب اﻷرض ﺗﻠـك اﻟﺧﯾـرات ﺑـل وﯾطـردﻫم‬
‫ﻋﻧﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓــﺷﻌور ﺷــوﻗﻲ ﺑــﺎﻟظﻠم ﺟﻌﻠــﻪ ﯾؤﺻــل ﻟﺣﻛﻣــﺔ ﻣﻔﺎدﻫــﺎ ﱠ‬
‫أن أﺻــﺣﺎب اﻷرض ﻟﻬــم اﻟﺣــق اﻟﻛﺎﻣــل‬
‫ﺑﺄرﺿﻬم وﺧﯾراﺗﻬـﺎ ‪ ،‬وﻛـل وطـن أﺣـق ﺑﺄﺑﻧﺎﺋـﻪ ‪ ،‬وﻻ ﯾﻧﻛـر ﻫـذا إﻻ ﻣـن ﺗﻧﻛـر ﻟﻺﻧـﺳﺎﻧﯾﺔ واﺗﺑـﻊ اﻟﻣـذاﻫب‬
‫اﻟﻧﺟﺳﺔ ‪ ،‬ﻓﺷوﻗﻲ ﻋﻧـدﻣﺎ ﻋـرف اﻟﺣﻘﯾﻘـﺔ اﻟﻣـرة ﺑﺄﻧـﻪ ﻟـن ﯾﻌـود إﻟـﻰ وطﻧـﻪ ﺑﻬـذﻩ اﻟـﺳﻬوﻟﺔ اﻛﺗﻔـﻲ ﺑﺈرﺳـﺎل‬
‫اﻟﺗﺣﯾﺎت ﻣﻊ اﻟﺳﻔن ﺑﺣﯾث ﯾﺟﻌل ﻣـن أﺷـواﻗﻪ وﻗـوداً وﻣـن دﻣوﻋـﻪ ﺑﺣـ اًر ﺗـﺳﯾر ﻓﯾـﻪ وﺗرﺳـﻲ ﺗﻠـك اﻟـﺳﻔن‬
‫ﻋﻠﻰ ﺷواطﺊ ﻣﺻر ﺣﺎﻣﻠﺔ اﻷﺷواق واﻟﺗﺣﯾﺎت ﻣن ﺷﺎﻋر ﺗﻌﻠق ﺑﻣﺻر وﺷواطﺋﻬﺎ ‪.‬‬

‫ﱠ‬
‫إن ﺟﻣــﺎل اﻟطﺑﯾﻌــﺔ ﻓــﻲ اﻷﻧــدﻟس ﺧــﻼب ﯾــﺳﻠب اﻟﻌﻘــول واﻟﻧﻔــوس ‪ ،‬ﻫــذﻩ اﻷﺟ ـواء ﻋﺎﯾــﺷﻬﺎ ﺷــوﻗﻲ‬
‫ﻓ ــﻲ ﺗﻠ ــك اﻟ ــﺑﻼد ؛ ﻟﻛ ــن ﻫ ــم اﻟﻐرﺑ ــﺔ واﻟ ــﺷوق اﻟﺟ ــﺎرف واﻟﺣﻧ ــﯾن اﻟﻼﻣﺗﻧ ــﺎﻫﻲ ﻟوطﻧ ــﻪ ﺣرﻣ ــﻪ ﻣ ــن ﺗﻠ ــك‬
‫اﻷﺟواء‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫اﻟﺧﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد َﻧﻔـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬
‫ـﺎز َﻋﺗﻧﻲ ِإﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُ‬
‫ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﻐﻠت ِ ُ ِ‬
‫ﺑﺎﻟﺧﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬ ‫َوطَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ــو ُ‬
‫ـﻣس‬ ‫ـﺳو ِاد ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﯾن َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬
‫ظ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄٌ ﻟﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َ‬ ‫وﻫﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻔُؤ ِاد ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺳﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٍ‬
‫ـﺳﺑﯾل‬ ‫ََ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺳﻲ‬ ‫ِ‬ ‫ـﻬد اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﻟَـ ـ ـ ـ ــم َﯾ ِﻐـ ـ ـ ـ ــب َﻋـ ـ ـ ـ ــن ُﺟﻔـ ـ ـ ـ ــوﻧﻲ‬ ‫َﺷـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـﺎﻋﺔً َوﻟَ ـ ـ ـ ــم َﯾﺧ ـ ـ ـ ـ ُـل ﺣ ـ ـ ـ ـ ّ‬‫ـﺻﻪُ ﺳ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َﺷﺧـ ـ ـ ـ ُ‬

‫)‪ (١‬ﻓﻲ اﻟدﯾوان ﻛﺗﺑت ﻛﻠﻣﺔ ) ﯾﺎ اﺑﻧﺔ ( ﻫﻛذا ‪ ،‬واﻟﺻواب أن ﺗﻛﺗب ) ﯾﺎ ﺑﻧﺔ ( ﻷﻧﻬﺎ وﻗﻌت ﺑﻌد أداة ﻧداء ‪.‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﯾظﻬــر ﻣــن ﺗﻠــك اﻷﺑﯾــﺎت ﻋظــﯾم اﻟــﺷوق واﻟﺣﻧــﯾن اﻟــذي ﻣﻠــك ﻛﯾــﺎن اﻟــﺷﺎﻋر ووﺟــودﻩ ‪ ،‬ﻓﻘــد ﺑــﺎﻟﻎ‬
‫ﺷوﻗﻲ ﻣﺑﺎﻟﻐﺔ ﻛﺑﯾرة ﻓﻲ ﺣﺑـﻪ ﻟﻠـوطن ﺣﯾـث اﻟـﻧﻔس اﻟﻣﺗﻌﻠﻘـﺔ ﺑـﺎﻟوطن اﻟﺗـﻲ ﻻ ﺗرﺿـﻰ ﺑـﻪ ﺑـدﯾﻼً ‪ ،‬ﺣﺗـﻰ‬
‫ﻟو ﻛـﺎن ﻓـﻲ ﺟﻧـﺎت اﻟﺧﻠـد ﻟﺗﻣﻧـﻰ اﻟﻌـودة ﻟﻠـوطن ‪ ،‬وﻫـذا ﻣـن اﻟﺧﯾـﺎل ؛ ﻟﻛﻧـﻪ ﯾﺑـﯾن ﻣـدى ﺷـوق اﻟـﺷﺎﻋر‬
‫وﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟوطﻧﻪ ‪ ،‬ﻓﺷوﻗﻲ اﺳـﺗﺧدم ﺣـرف اﻟـﺷرط ﻟـو وﻫـو ﺣـرف اﻣﺗﻧـﺎع ﻻﻣﺗﻧـﺎع ‪ ،‬ﺛـم ﯾرﺳـم ﻟﻧـﺎ ﺷـوﻗﻲ‬
‫ﺗﻠك اﻟﺻورة اﻟراﺋﻌﺔ ﻓﻲ ﻣدى ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻠوطن ‪ ،‬ﻓﻔـؤادﻩ ظﻣـﺂن ﻟﻣﻧـﺎطق ﻋـدة ﻓـﻲ ﻣـﺻر ‪ ،‬وﻗﻠﺑـﻪ ﻣـﺷﺗﺎق‬
‫ﻟﯾـروي اﻟﻌطــش اﻟــﺷدﯾد ﻟﻣــﺻر وأﻫﻠﻬــﺎ وﺿـواﺣﯾﻬﺎ ﻻ ﺳــﯾﻣﺎ )ﻋـﯾن ﺷــﻣس( اﻟﺗــﻲ ﻗــﺿﻰ ﻓﯾﻬــﺎ ﻓﺗـرة ﻣــن‬
‫رﯾﻌﺎن ﺷﺑﺎﺑﻪ ‪ ،‬ﺛم ﯾﺷﻬد اﷲ ) ﺟل وﻋز ( ﻋﻠﻰ ﻣﺎ ﻓﻲ ﻗﻠﺑﻪ ﻣن ﺣﻧـﯾن إﻟـﻰ ﻣـﺻر ‪ ،‬ﻓﻣـﺻر ﻟـم ﺗﻐـب‬
‫ﻋن إﺣﺳﺎس ﺷوﻗﻲ وﺑﺻرﻩ ‪.‬‬

‫إن اﻟﺣﯾــﺎة اﻟﺗــﻲ ﻗــﺿﺎﻫﺎ ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻣﻧﻔــﺎﻩ ﻟــم ﺗﻧـ ِـﺳﻪ ﻣــﺻر وأﻫﻠﻬــﺎ ‪ ،‬ﺑــل زاد اﻟﺣﻧــﯾن ﻣــن ﺗﻌﻠﻘــﻪ‬
‫ﱠ‬
‫ﺑوطﻧــﻪ ﻣﻣــﺎ ﺟﻌﻠــﻪ ﯾرﺳــم أﺟﻣــل أﺑﯾــﺎت اﻟــﺷوق واﻟﺣﻧــﯾن إﻟــﻰ اﻟــوطن ‪ ،‬ﻓــﯾﺟﻠس ﻣــﻊ ﻧﻔــﺳﻪ وﯾــذﻛر ﻫــذا‬
‫اﻟﺑﻠد اﻟﻌظﯾم ‪ ،‬ﯾﺗذﻛر ﻟﯾﺎﻟﯾﻪ وﺣﯾﺎﺗﻪ ﺑﯾن رﺑوع ﻣﺻر وﺧﯾراﺗﻬـﺎ ‪ ،‬ﻓﯾﻧـﺷﺊ ﻗـﺎﺋﻼً ﻓـﻲ ﻗـﺻﯾدة ﻣﻠﺋـت ﺷـوﻗﺎً‬
‫وﺣﻧﯾﻧﺎً ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫اﻟﺧﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد ِﺑﺎﻟﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎﻓور ﺗَـ ـ ـ ـ ــﺳﻘﯾﻧﺎ‬ ‫ـﯾن ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ َـن ُ‬
‫َﻋـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـﺿت َﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ ِﻣﻘَـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬ ‫ـﺻر َ ٕوِان أَﻏـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِ‬
‫ﻟَﻛـ ـ ـ ـ ﱠـن ﻣـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِ‬

‫ـول ﺣﺎﻓﺎﺗِﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻗﺎ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َرواﻗﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬


‫َو َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِ‬
‫ﺗﻣﺎﺋﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﱠ‬ ‫ِِ‬
‫َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺟواﻧﺑﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َرﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َ ُ‬
‫ـﺳت ﻓﯾﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَﻣﺎﻧﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﻣر َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻓﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻣﺂ ِرﺑُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـب َ ِ‬ ‫َﻣﻼ ِﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫َوأَرﺑُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊٌ أَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـدود ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن أَواﻟﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـرب ﻟِ ُﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫وﻣﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٌ‬ ‫ََ‬
‫ـﺳﻌود ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن أَو ِ‬
‫اﺧ ِرﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫وﻣطَﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊٌ ﻟِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ٍ‬
‫ََ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑِّﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻓﻠَـ ـ ـ ـ ـ ــم َﻧﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن َ ٍ‬
‫ـﺎن ُﯾﻐﺎدﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺻر َوَرﯾﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـر ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫اوﺣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬‫روح ﯾُر ِ ُ‬
‫ـﯾم ُﺗﻠﻘﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﻣﻪ َذﻫََﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ‬ ‫وﺑﺎﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ﺗﻛﻔﻠُﻧـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َﻛ ـ ـ ـ ـﺄ ﱢُم ﻣوﺳـ ـ ـ ــﻰ َﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ ِاﺳـ ـ ـ ـ ِـم اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ِـﻪ َ ُ‬
‫َ‬
‫)‪(١‬‬
‫اب ِﻟﺑﺎدﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﯾن َوأَﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ٌ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﻟﺣﺎﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر َ‬
‫ـﺳﺎن ِ‬
‫ﻓﺎﻛﻬَـ ـ ـ ــﺔٌ‬ ‫ـﺎﻟﻛرم ذي ِ‬
‫اﻹﺣـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫َو ِﻣـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺻر َﻛـ ـ ـ ـ َ ِ‬

‫ﻟﻘـد ﺟــﺎءت ﺗﻠــك اﻷﺑﯾــﺎت ﺑﻌﯾــد ﺣــدﯾث ﺷــوﻗﻲ ﻋـن اﻷﻧــدﻟس ورﺛﺎﺋﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓﯾــﺳﺗدرك ﻗوﻟــﻪ ﺑـ ﱠ‬
‫ـﺄن ﻣــﺻر‬
‫ﺗﻠك اﻷم اﻟﺣﻧون ﻫﻲ ﺟﻧﺔ اﷲ ﻓﻲ أرﺿﻪ ‪ ،‬ﻫذا اﻟـﺷﻌور اﻟﻣﻣـزوج ﺑـﺎﻟﺣﻧﯾن واﻟـﺷوق ﻟﻣـﺻر أﺑـﺎح ﻋـن‬
‫ﻣﻔﺎرﻗﺎت ﻛﺛﯾرة ﻓﻲ وﺻف ﻣﺻر ﺑﺄوﺻﺎف ﺗﻌﺟز اﻟﻛﻠﻣـﺎت ﻋـن ﺗوﺿـﯾﺣﻬﺎ ‪ ،‬ﱠ‬
‫إن ﻧظـرة ﺷـوﻗﻲ ﻟﻣـﺻر‬
‫ﻣﻠﯾﺋــﺔ ﺑﺎﻟﻌرﻓــﺎن ﻟﻠــوطن اﻷم ‪ ،‬ﻓ ــﺈن ﺗﻘطﻌــت اﻟــﺳﺑل ﺑ ــﻪ ﻓﺄﻣــﻪ اﻟﺣﻧــون ) ﻣ ــﺻر ( ﺗــﺳﻘﯾﻪ ﻣــن أﻋ ــذب‬
‫اﻟﻌﯾــون ‪ ،‬ﺛــم ﯾﻛﻣــل ﺷــوﻗﻲ ﺗﻠــك اﻟــﺻورة اﻟﺗــﻲ ﺗﺟــﺳد اﻟﺣﻧــﯾن ﻟﻣــﺻر ﺑــذﻛر ﺧﯾراﺗﻬــﺎ وﺗــذﻛر ﻣﺎﺿــﯾﻪ‬
‫اﻟﺟﻣﯾــل ﺑﻬــﺎ ‪ ،‬ﯾــﺻرح ﺷــوﻗﻲ ﺑﻣــﺎ ﯾﺟــول ﻓــﻲ ﺻــدرﻩ ﺑــﺄن اﻟﻔ ـراق ﻟــم ﯾﻧــﺳﻪ ﺗﻠــك اﻟﻠﯾــﺎﻟﻲ ﻓراﺋﺣــﺔ ﻣــﺻر‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٦٨١‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟزﻛﯾ ــﺔ ﺗﻣ ــﻸ أﻧﻔ ــﻪ وﻓﻛـ ـرﻩ ‪ ،‬ورﯾﺣﺎﻧﻬ ــﺎ ﻣ ــﺎ زال ﯾﺟ ــدد ﻟ ــﻪ اﻷﻣ ــل ﻓ ــﻲ ﻋودﺗ ــﻪ اﻟﺣﺗﻣﯾ ــﺔ ﻟﻣ ارﺑ ــﻊ طﻔوﻟﺗ ــﻪ‬
‫وﺻﺑﺎﻩ‪ ،‬ﯾﺷﺑﻪ ﺷوﻗﻲ ﻣـﺻر ﺑـﺄم ﻣوﺳـﻰ ) ﻋﻠﯾﻬـﺎ اﻟـﺳﻼم ( ﻋﻧـدﻣﺎ أﻟﻘـت اﺑﻧﻬـﺎ ﻣوﺳـﻰ ) ﻋﻠﯾـﻪ اﻟـﺻﻼة‬
‫واﻟــﺳﻼم ( ﻓــﻲ اﻟــﯾم ﻻ ﺗرﯾــد اﻟﻬــﻼك ﻟــﻪ ﺑــل أن ﻫــذﻩ اﻟطرﯾﻘــﺔ اﻟوﺣﯾــدة ﻟﻧﺟﺎﺗــﻪ ‪ ،‬وﻛــذﻟك ﻣــﺻر ﺣﻧوﻧــﺔ‬
‫ﻋﻠــﻰ أﺑﻧﺎﺋﻬــﺎ ﺗﻛﻔﻠﻬــم اﺳــم اﷲ وﺗــدﻋو ﻟﻬــم ﺑﺎﻟــﺳﻼم واﻷﻣــﺎن ‪ ،‬ﻓﻬــﻲ ﻛرﯾﻣــﺔ ﻣﻌﻬــم ﺗﻌطــﻲ وﻻ ﺗﻧﺗظــر‬
‫واﻟواﺟب ﻋﻠﻰ أﺑﻧﺎﺋﻬﺎ أن ﯾردوا ﻫذا اﻹﺣـﺳﺎن‪ ،‬وذﻟـك ﻣـﺎ ﯾـذﻛرﻩ ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ ﻣـواطن أﺧـرى ﻟـرد اﻟﺟﻣﯾـل‬
‫ﻟوطﻧﻬم اﻷم ﻣﺻر ‪.‬‬

‫ﻟﻘد ﻧﺑت اﻟﺣزن وﺗﻐﻠل ﺑداﺧل ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻣﻧﻔﺎﻩ ‪ ،‬ﻫـذا اﻟﺣـزن ﻣـن اﻟﻔـراق واﻟﺑﻌـد ﻋـن اﻟـوطن ﺗـرك‬
‫اﻟـﺷﺎﻋر ﯾـدﻋو ﻋﻧﺎﺻـر اﻟطﺑﯾﻌـﺔ ﻟﻣـﺷﺎرﻛﺗﻪ ﻓـﻲ أﺣ ازﻧـﻪ ؛ ﻟﯾﺧﻔـف ﻣـن اﻟـﺿﻐط اﻟﻧﻔـﺳﻲ اﻟرﻫﯾـب اﻟواﻗـﻊ‬
‫ﻋﻠﻰ إﺣﺳﺎس ﺷوﻗﻲ ووﺟداﻧﻪ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﻬُـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـرق ﯾرﻣـ ـ ــﻲ ﻋـ ـ ــن ﺟو ِ ِ‬
‫وﯾﻬﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻋـ ـ ـ ـ ـ ــن َﻣﺂﻗﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـدوء َ َ‬ ‫اﻧﺣﻧ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ي اﻟ َﺑ ـ ـ ـ ِ َ‬ ‫ـﺎر َ‬ ‫ﯾـ ـ ــﺎ ﺳـ ـ ـ ِ‬

‫َرض ﺑﺎﻛﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـرق ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ َدﻣ ـ ـ ـ ـ ِـﻊ اﻟ ـ ـ ـ ـ ِ‬


‫ـﺿﺑﻧﺎ اﻷ َ‬ ‫ـﺎج اﻟﺑُﻛ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓَ َﺧـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻫـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺳﻣﺎء َدﻣ ـ ـ ـ ــﺎً‬ ‫َ‬ ‫ﻟَ ّﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ََﺗرﻗ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻧِﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺎم َوﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﻧﻬﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ــف ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺎﻟﯾﻧﺎ‬ ‫ﺷﻬد ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﻧﻬﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ــك َ ِ‬
‫دﯾﺎﺟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫اﻟﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﻟﻠﻌﻬـ ـ ـ ـ ـ ِـد راﻋﯾﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ِ‬
‫ـﺎم ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ِـل اﻟﻬَـ ـ ـ ـ ــوى َ‬
‫ِ‬
‫ﻗﯾـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫واﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻧﺟم ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﯾرﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِ ّإﻻ َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٍ‬
‫ـدم‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫ﯾــدﻋو ﺷــوﻗﻲ اﻟﺑــرق ﻟﯾــﺷﺎرﻛﻪ ﺗﻠــك اﻷﺣـزان ‪ ،‬ﻓــﺎﻟﺣﻧﯾن أﺧــذ ﻣﻧــﻪ ﻛــل ﻣﺄﺧــذ ‪ ،‬ﺑــل ﱠ‬
‫إن ﻗﻠــب ﺷــوﻗﻲ‬
‫ﯾﺧﻔــق ﻛﻣــﺎ ﯾﺧﻔــق اﻟﺑــرق ﻟــذﻟك ﯾطﻠــب ﺷــوﻗﻲ ﻣــن اﻟﺑــرق أن ﯾــﺳﺎﻋدﻩ ﻓــﻲ اﻟﺗﺧﻔﯾــف ﻣﻣــﺎ أﺛﻘــل ﺟواﻧﺣــﻪ‬
‫وأن ﯾﻧــوب ﻋﻧــﻪ ﺑﺎﻟﺑﻛــﺎء ‪ ،‬ﻓــدﻣﻊ اﻟــﺷﺎﻋر ﯾﻛــﺎد ﯾﺟــف ﻣــن ﺷــدة اﻟﻣــﺻﯾﺑﺔ وﻫوﻟﻬــﺎ ‪ ،‬ﻋﻣــد ﺷــوﻗﻲ إﻟــﻰ‬
‫ﻋﻧﺎﺻــر اﻟطﺑﯾﻌــﺔ ﻟﺗــﺷﺎرﻛﻪ أﺣ ازﻧــﻪ ﻣ ـرة أﺧــرى ‪ ،‬ﻓﻬــﺎﻫﻲ اﻟــﺳﻣﺎء ﺗﺑﻛــﻲ ﻟﻣﺄﺳــﺎة اﻟــﺷﺎﻋر ﻓﯾــﻧﺧﻠط دﻣــﻊ‬
‫اﻟﺳﻣﺎء ودﻣﻊ اﻟﺷﺎﻋر اﻟذي ﺳﺎل دﻣﺎً ﻣﺧﺿﺑﯾن اﻷرض اﻟﺗﻲ اﻛﺗﺳت ﺑﻠون أﺣﻣر ‪.‬‬

‫اﻧﺗﻘــل ﺷــوﻗﻲ ﺑﻌــد وﺻــف ﺷــدة ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟﻠــوطن وذﻛــر ﻣﺂﺳــﯾﻪ وﻣــﺷﺎرﻛﺔ اﻟطﺑﯾﻌــﺔ ﻟــﻪ ؛ ﻟﯾــدﻟل ﻋﻠــﻰ‬
‫ـدا‪،‬‬
‫اﻟﻌﻼﻗﺔ ﺑﯾن ﻋﻧﺎﺻر اﻟطﺑﯾﻌﺔ وﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺻر اﻟﻌرﯾق ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻠﯾل ﯾﺷﻬد ﻋﻠﻰ أن أﺟدادﻧﺎ ﻟـم ﯾﻐـدروا أﺣ ً‬
‫ﺑ ــل ﻛ ــﺎﻧوا ﻣﺛ ــﺎﻻً ﻟﻠﻔ ــﺎرس اﻟﺣ ــق وﻟﻠ ــﺷﺟﺎﻋﺔ ﻓـ ـﻼ ﯾ ــﺳﺗﻐﻠون اﻟﻠﯾ ــل ﻟﻐﻔﻠ ــﺔ اﻟﻧ ــﺎس ﻓﻬ ــم ﺷ ــﺟﻌﺎن ﯾﺗﺣﻠ ــون‬
‫ﺑــﺻﻔﺎت اﻟﻌ ـزة واﻟوﻓــﺎء ‪ ،‬ﻓــﺷوﻗﻲ ﯾﻔﺗﺧــر ﺑﺄﺟــدادﻩ اﻟﻣــﺳﻠﻣﯾن ﺑوﻓــﺎﺋﻬم ﻟﻠﻌﻬــود ﻟﯾــدﻟل ﻋﻠــﻰ أﻧــﻪ ﻣــﺛﻠﻬم ‪،‬‬
‫ﻓﻬــو ﺑــﺎق ﻋﻠــﻰ ﻋﻬــدﻩ ﻣــﻊ أﺣﺑﺎﺑــﻪ وﻣــﻊ أم اﻷﺣﺑــﺎب ﻛﻠﻬــم ﻣــﺻر اﻟﻌزﯾ ـزة ﻋﻠــﻰ ﻗﻠﺑــﻪ ‪ ،‬ﻓﻣــﺻر أرض‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٦٨١‬‬

‫‪‬‬
‫اﻷﺑـوة واﻟﻣــﯾﻼد وﻓﯾﻬـﺎ ﻗــﺿﻰ اﻟـﺷﺎﻋر أﺟﻣــل ﻟﺣظـﺎت ﺣﯾﺎﺗــﻪ ‪ ،‬ﯾـﺻف ذﻟــك ﻓـﻲ أﺑﯾــﺎت ﺗﺣﻣـل ﺑــداﺧﻠﻬﺎ‬
‫اﻟﺷوق اﻟﺟﺎرف ﻟﻣﺻر ﻗﺎﺋﻼً ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـول ِﻣـ ـ ـ ــن ﺗَـ ـ ـ ــﺻﺎﺑﯾﻧﺎ‬ ‫ﻣ ـ ـ ـ ﱡـر اﻟـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺻﺑﺎ ﻓـ ـ ـ ــﻲ ُذﯾ ـ ـ ـ ٍ‬
‫َ‬
‫ِ‬
‫ـوة َواﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻼد َﱠ َ‬
‫طﯾﺑﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َرض اﻷُﺑُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫أ ُ‬
‫اﻟﻣﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرى ﻗَواﻓﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﺳﻠﺔَ َ‬ ‫ﻣﺳﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ُﻏـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّاًر ُ َ‬ ‫ﻣﺣﺟﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ ﻓﯾﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻣو ِاﻗﻔُﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ﻛﺎَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ُ َ ﱠ‬

‫اﻟﺑﺣ ـ ـ ـ ـ ـ َـر ِﻏ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻠﯾﻧﺎ‬ ‫ـﻰ َو َ‬‫ً‬


‫ـﺎر َوﻏ ـ ـ ـ ـ ـ‬ ‫َواﻟ َﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـر ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫طﻌﻧﺎ ﻟَ ُﺧـ ـ ـ ــﺿﻧﺎ اﻟ َﺟـ ـ ـ ـ ﱠـو ﺻـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـﺎﻋﻘﺔً‬ ‫ﻟَـ ـ ـ ـ ِـو ِاﺳـ ـ ـ ــﺗَ َ‬
‫ﻓﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِإذا َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺳﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـواﻓﻲ َوﺑﺎﻛﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـق ِ‬
‫ذاﻛ ِرﻧـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺻر َﻧﻘـ ـ ــﺿﻲ َﺣـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َﺳـ ـ ــﻌﯾﺎً إﻟـ ـ ــﻰ ﻣـ ـ ـ َ‬
‫َ‬
‫اﻟﻣؤدﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬‫اﻟوداﺋِ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻊ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــن َﺧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ُ َ ّ‬ ‫َﺧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َـر َ‬
‫ِ‬ ‫َﻛﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـز ِﺑﺣﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ‬
‫ان ﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ َﻧطﻠُﺑُ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ـﺷوق ِ ّإﻻ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن َﻧواﺣﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ــم َﯾﺄﺗِـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ـﺎب ُﻛ ـ ـ ـ ـ ﱡـل َﻋزﯾ ـ ـ ـ ـ ٍـز َﻋﻧ ـ ـ ـ ــﻪُ َ َ‬
‫ﻏﯾﺑﺗَﻧ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻟَ ـ ـ ـ ــو ﻏ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫َي َﻫ ـ ـ ــوى اﻷُ ﱠﻣ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﯾن ﺷ ـ ـ ــﺎﺟﯾﻧﺎ‬ ‫ﻟَ ـ ـ ــم َﻧ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدر أ ﱡ‬ ‫ـﺟﻧﺎً‬ ‫ﺣﻣﻠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟِ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺻر أَو ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِإذا َ َ‬

‫إن ذﻛــر ﺷــوﻗﻲ اﻟﻣﺗﻛــرر ﻟوطﻧــﻪ ﻟﻬــو ﺧﯾــر دﻟﯾــل ﻋﻠــﻰ ﺷــدة اﻟﺣﺎﺟــﺔ اﻟﺗــﻲ أﻟﻣــت ﺑــﻪ ‪ ،‬ﻓﺈﺣــﺳﺎس‬
‫ﺷـوﻗﻲ اﻟﻣرﻫـف وﺣﻧﯾﻧـﻪ ﻟوطﻧـﻪ ﺟـﺳﱠد ﻫـذا اﻟـﺷﻌر اﻟﻣﻠـﻲء ﺑﺎﻹﺣــﺳﺎس واﻟﻌﺎطﻔـﺔ اﻟﻔﯾﺎﺿـﺔ ‪ ،‬ﯾـذﻛر أﯾــﺎم‬
‫ﺻــﺑﺎﻩ وﻓﺗ ـرة ﺷــﺑﺎﺑﻪ اﻟﻣﻠﯾﺋــﺔ ﺑﺎﻟــذﻛرﯾﺎت اﻟﻐﺎﻟﯾــﺔ ﻋﻠﯾــﻪ ؛ ﻟﻛﻧــﻪ ﯾﺗــذﻛر أن ﻣــﺻر ﻣﺣﺗﻠــﺔ واﻟﻌــدو اﺳــﺗﺑﺎح‬
‫ﺧﯾراﺗﻬﺎ ﻓﻬو ﻣﺳﺗﻌد ﻟﻣواﺟﻬﺗﻪ ﺑﺷﺗﻰ اﻟﺳﺑل وﯾﻌﻠن اﻟﺣرب ﻋﻠﯾـﻪ ﻧـﺎ اًر ﺗﻠـﺗﻬم أرﻛـﺎن ﻫـذا اﻟﻣﺣﺗـل اﻟظـﺎﻟم‬
‫اﻟــذي ﺳــﻠب اﻟﻌﺑــﺎد واﻟــﺑﻼد ﺣـرﯾﺗﻬم ‪ ،‬ﻛــل ذﻟــك ﻣــن أﺟــل ﻣــﺻر اﻟﺗــﻲ ﺗﺣﻣــل اﻟــذﻛرى ‪ ،‬ﻓﻬــﻲ ﻓــﻲ ﻗﻠﺑــﻪ‬
‫وﺑﺎك ‪ ،‬ﯾﻌﺗـﺻر ﻗﻠـب اﻟـﺷﺎﻋر أﻟﻣـﺎً وﻗﻬـ اًر ‪ ،‬ﻓـﺎﻟﻔراق ﻟـم ﯾﻛـن ﻟﻣـﺻر وﺣـدﻫﺎ ‪،‬‬ ‫اف ٍ‬‫ﺣﺗﻰ ﻟو ﻧﺳﻲ ﻛل و ٍ‬
‫ﻓﻬﻧــﺎك أﻣــﻪ اﻟﺗــﻲ رﺑﺗــﻪ وأﻧــﺷﺄﺗﻪ ﺧﯾــر ﻧــﺷﺄة ‪ ،‬ﻓﻬــوى اﻷُ ﱠﻣـ ِ‬
‫ـﯾن ﻣــﻸ ﻗﻠﺑــﻪ اﻷم ﻣــﺻر وأﻣــﻪ اﻟﺑﯾوﻟوﺟﯾــﺔ ‪،‬‬
‫ﺣﯾث ﻧﺳب اﻟﺷوق واﻟﺣﻧﯾن ﻟﻧﻔﺳﻪ ﻓﻬو اﻟذي ﻏﺎب ﻋن اﻟوطن ﻣﻛرﻫﺎً ﻣﺑﻌداً ﻣﻧﻔﯾﺎً ‪.‬‬

‫إن اﻟﺣـﺳرة اﻟﺗــﻲ أﻟﻣـت ﺑــﺷوﻗﻲ ﻋـززت ﻓﯾــﻪ ﺣﺑـﻪ ﻟوطﻧــﻪ ‪ ،‬ﻓﻘـد ﺟــﺳد ﺑـﺷﻌرﻩ أﻧﻣوذﺟــﺎً ﯾﺣﺗـذى ﻓــﻲ‬
‫اﻟﺗﻌﻠق ﺑﺎﻟوطن وﻋدم اﻟﺗﻔرﯾط ﻓﯾﻪ ‪ ،‬وﻋﻠﻰ اﻟرﻏم أن ﺷوﻗﻲ ﻧﻔﻲ إﻟـﻰ أﺟﻣـل اﻷﻣـﺎﻛن ) إﺳـﺑﺎﻧﯾﺎ ( ذات‬
‫اﻟطﺑﯾﻌــﺔ اﻟﺧﻼﺑــﺔ إﻻ أن ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻣﻧﻌــﻪ ﻣــن اﻟﺗﻣﺗــﻊ ﺑﺗﻠــك اﻟﺧﯾ ـرات ‪ ،‬واﻟﺗﻠــذذ ﺑﺎﻟﺟﻣــﺎل اﻟــﺳﺎﺣر ﻟﻠطﺑﯾﻌــﺔ‬
‫ﻫﻧﺎك‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫طﻌﻣ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻓَﻣ ـ ـ ـ ــﺎ َو َﺟ ـ ـ ـ ـ َـدت َﻧﻔ ـ ـ ـ ــﺳﻲ ِﻷ ِ‬
‫َﻧﻬﺎرﻫ ـ ـ ـ ــﺎ َ‬ ‫ـﺎت ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدﻧﻬﺎ‬ ‫ـت رﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ وﺟّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َﻧ َزﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬
‫ـﺳك ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻋرﺻـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫أَرﯾـ ـ ـ ـ ــﺢ أَرﯾـ ـ ـ ـ ــﺞ اﻟ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ ٕوِان ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ــم أ ُِرح َﻣـ ـ ـ ـ ـ ــرو َ‬
‫ان ﻓﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َوﻻ َﻟﺧﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺎﺗﻬﺎ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬
‫اﻟﺣزﻣــﺎ‬
‫ـﺄس َو َ‬ ‫ـت اﻟ َﻧــدى ﻓــﻲ اﻷ ِ‬
‫َرض َواﻟ َﺑـ َ‬ ‫ﺑﻛﯾـ ُ‬
‫ََ‬ ‫ـﻣﺎوﻫﺎ‬
‫ـﻲ َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـﺣﻛت َزﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـواً إِﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ِإذا َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٦٨٤-٦٨٣‬‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺷﻣﺎ‬
‫ـرف اﻟ ـ ـ ُ ّ‬
‫اﻟزﻫ ـ ـ َـر َواﻟﻐُ ـ ـ َ َ‬
‫ـﺻور ُ‬
‫ـﺎل اﻟﻘُـ ـ َ‬
‫أَﺧ ـ ـ ُ‬ ‫ـف ِ َﺑرﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـم أَو أُﻟِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـم ِ ِﺑدﻣَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫أُطﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫ﻟﻘــد زار ﺷــوﻗﻲ أﻣــﺎﻛن ﻛﺛﯾـرة ﺗﻣﯾــزت ﺗﻠــك اﻟﻣﻧــﺎطق ﺑﺎﻟﻣﻧــﺎظر اﻟﺧﻼﺑــﺔ واﻟطﺑﯾﻌــﺔ اﻟــﺳﺎﺣرة ‪ ،‬ﺣﯾــث‬
‫اﻟﺟﻧـﺎن واﻷﻧﻬــﺎر ؛ ﻟﻛﻧــﻪ ﻟــم ﯾﺗﻣﺗــﻊ ﺑﻬــﺎ وﻛﯾــف ﯾـﺷﻌر ﺑﺎﻟﻣﺗﻌــﺔ واﻟــوطن ﯾــرزخ ﺗﺣــت ﻧﯾــر اﻟﻣﺣﺗــل اﻟــذي‬
‫أﺑﻌدﺗــﻪ ﻋﻧــﻪ ؟! ﺗﻠــك ﺣﺎﻟــﺔ ﻣــن اﻟﺗﻧــﺎﻗض إذن ﺣﻠــت ﺑــﺷوﻗﻲ ‪ ،‬ﯾﺗﺟــول ﻓــﻲ أﺟﻣــل ﻣﻧــﺎطق اﻟﻌــﺎﻟم ﻓــﻼ‬
‫ﯾطﻌ ــم ﻫ ــذا اﻟﺟﻣ ــﺎل ‪ ،‬ﻓ ــﺎﻷﻟم أﻟﻣ ــﺎن ﻓ ــﻲ ﺗﻠـ ـك اﻟﻣﻧطﻘ ــﺔ ﺣﯾ ــث اﻟﻐرﺑ ــﺔ ﻋ ــن اﻟ ــوطن واﻟﺗ ــﺎرﯾﺦ اﻟﻌرﯾ ــق‬
‫ﻟﻠﻣـﺳﻠﻣﯾن ﻓــﻲ اﻷﻧــدﻟس ﻫــذا اﻟﻣﻠــك اﻟــﺿﺎﺋﻊ اﻟﺗــﻲ ﯾﺣﻣـل ﻋﺑﻘــﺎت ﻣــن اﻟﻣــﺳك واﻟطﯾــب ‪ ،‬ﯾﺣﻣــل راﺋﺣــﺔ‬
‫اﻟﻣــﺳﻠﻣﯾن ﻓــﻲ ﻛــل ﻣﻛــﺎن ﻓــﻲ ﺗﻠــك اﻟﻣﻧــﺎطق ‪ ،‬ﻓــﺎﻷﺟواء ﺟﻣﯾﻠــﺔ ﻣﻣﺗﻌــﺔ ﺗــﺳﻌد أي ﻧﻔــس ؛ ﻟﻛــن آﻻم‬
‫ﺷوﻗﻲ ﻻ ﯾﻣﻛـن ﻣﻌﻼﺟﺗﻬـﺎ ﺑﻬـذﻩ اﻟـﺳﻬوﻟﺔ ‪ ،‬وﻟﻌـل ﺧﺑـر ﻣـوت أﻣـﻪ اﻟـذي وﺻـﻠﻪ وﻫـو ﻓـﻲ اﻟﻣﻧﻔـﻰ ﻧـزل‬
‫ﻋﻠﯾﻪ ﻛﺎﻟﺻﺎﻋﻘﺔ ‪ ،‬ﺣﯾث ﻓﻘد إﺣـدى اﻷُ ﱠﻣ ِ‬
‫ـﯾن اﻟﻠﺗـﯾن ﺗـﺷﻛﻼن ﻟـﻪ ﺧﺎرطـﺔ اﻟطرﯾـق ﻧﺣـو اﻟﻣـﺳﺗﻘﺑل ‪ ،‬ﻓﻬـﺎ‬
‫ﻫو ﯾﻌﺑر ﻋن ذﻟك ﻗﺎﺋﻼً ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـدار زاﯾﻠ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ـت ﻟ ـ ــﻲ َﻫ ّﻣ ـ ــﺎ‬ ‫َوﻻ أَﻧ ـ ــت ﻓ ـ ــﻲ ذي اﻟ ـ ـ ِ َ‬ ‫ـﺎﻋﺔً‬‫ـﺻر ﺳ ـ ـ َ‬ ‫ﻓَﻣ ـ ــﺎ َ َﺑر َﺣ ـ ــت ﻣ ـ ــن ﺧ ـ ــﺎطري ﻣ ـ ـ ُ‬
‫وﺟﻧﺣ ـ ــﺎ إِﻟ ـ ــﻰ َﺳ ـ ــﻠﻣﻰ‬ ‫ﺳ ـ ــﻌدى َ َ‬‫ﻓﺟﻧﺣ ـ ــﺎ إِﻟ ـ ــﻰ ُ‬ ‫ََ‬ ‫إﻟﯾﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﺟﻧﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل ِاﻫﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫ـززت َِ ُ‬ ‫ِإذا َ ﱠ‬

‫ـﺳﻠﻣﻰ‬ ‫ـﺳﺗﻘﺑل اﻟـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َرض ﺗَـ ـ ـ ـ َ ِ ُ‬ ‫ورﻓﱠـ ـ ـ ــت وﺟـ ـ ـ ــوﻩُ اﻷ ِ‬


‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫اﻗﯾس َوَرﱠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٌ‬
‫ـﺂذن‬ ‫وﺣﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ٌ‬
‫ََ‬
‫)‪(٢‬‬ ‫ـﺎن اﻟرﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎء ِإذا ﺗَ ّﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬ ‫دون اﻟﻬﻧـ ـ ـ ِ‬ ‫أَﺗـ ـ ــﻰ اﻟـ ـ ـ َ ِ‬
‫َوﻟوﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ُﺑﺑﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬ ‫ـﺎء َوﻟَـ ـ ــم َﯾـ ـ ـ َـزل‬ ‫ـدﻫر ﻣـ ـ ــن ِ َ‬
‫ُ‬
‫ﻓﻣــﺻر ﻟــم ﺗﻔــﺎرق ﺧﯾﺎﻟــﻪ ووﺟداﻧــﻪ ‪ ،‬وﻛــذﻟك أﻣــﻪ اﻟﻐﺎﻟﯾــﺔ ﻋﻠﯾــﻪ ‪ ،‬ﻓﻛﻠﻣــﺎ ﺣــل اﻟﻠﯾــل وأرﺧــﻰ ﺳــدوﻟﻪ‬
‫ﺟـﺎء اﻟﺣﻧـﯾن ﻣﻌـﻪ واﻻﺷـﺗﯾﺎق ﻟﻛـل ﺷـﺑر ﻣـن ﻣـﺻر وأﻫﻠﻬـﺎ ‪ ،‬إن اﻟﺣﻧـﯾن اﻟـذي ﯾﻔـوح ﻣـن ﺟﻣﯾـﻊ أﺟـزاء‬
‫ذاﻛ ـرة ﺷ ــوﻗﻲ ﯾﺟﻌــل ﻣﻧ ــﻪ ﻧﺑ ارﺳــﺎً ﯾﻧﯾ ــر ﻟــﻪ اﻟطرﯾ ــق اﻟﻣظﻠﻣــﺔ ﻓ ــﻲ ﻏرﺑﺗــﻪ ‪ ،‬ﻓﻛ ــل ﺷــﻲء ﯾﺣ ــن ﻟﻣ ــﺻر‬
‫وﯾﺗﻣﻧﻰ اﻟﻌودة اﻟﻘرﯾﺑﺔ ﻟﯾﻌم اﻟﻬﻧﺎء واﻟﻔرح واﻟﺳﻌﺎدة ‪ ،‬واﻟﺗـﻧﻌم ﺑـﺳﺣر اﻟـوطن اﻟﻐـﺎﻟﻲ ‪ .‬إن اﻟﻬﺟـرة اﻟﺗـﻲ‬
‫ﻓرﺿـت ﻋﻠــﻰ ﺷــوﻗﻲ ﻏﯾــرت ﻣـن إﺣــﺳﺎس ﺷــوﻗﻲ ﺗﺟــﺎﻩ وطﻧــﻪ ‪ ،‬ﻓﺈﺣـﺳﺎس ﺷــوﻗﻲ ﺑﻣﻛﺎﻧــﺔ اﻟــوطن ﻗﺑــل‬
‫اﻟﻧﻔﻲ ﻟم ﺗﻛـن ﻛﺑﻌـدﻩ ‪ ،‬وذﻟـك واﺿـﺢ ﻓـﻲ أﺷـﻌﺎرﻩ ‪ ،‬ﻓـﺎﻟوطن ذﻟـك اﻟﻣﻔﻬـوم اﻟﻐـﺎﻣض اﻟـذي ﻻﯾﻣﻛﻧـﻪ أن‬
‫ﺗـﺷﻌر ﺑﻘﯾﻣﺗــﻪ إﻻ ﻋﻧــدﻣﺎ ﯾــﺳﻠب ﻣﻧــك ‪ ،‬وﻫــذا ﻣــﺎ ﯾــذﻛرﻩ ﺷــوﻗﻲ ﺣﯾــث ﯾﻘــول ﻓــﻲ ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟﻠــوطن وﻓرﺣــﻪ‬
‫ﻋﻧد اﻹﯾﺎب إﻟﯾﻪ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـﺷﺗﺎق ِﻷَوط ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن‬ ‫ـوق ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـت أَﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ﻓرﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َُ‬ ‫رؤﯾﺗَﻬـ ـ ــﺎ‬ ‫ـرت إِﻟـ ـ ــﻰ اﻷَوطـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن ُ َ‬ ‫ﯾـ ـ ــﺎ َﻣـ ـ ــن َﻫ َﺟـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﻛﺑﻲ اﻟ ـ ـ ـ َـدﻣﻊَ ِﻣ ـ ـ ــن ﺗَ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـذﻛﺎرﻫﺎ ﻗ ـ ـ ــﺎﻧﻲ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟزﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َو َﺳ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎن ﻟَﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﯾن َﺣﻧﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ‬
‫ـذﻛر َ‬
‫أَﺗَـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٥٠‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٥٠‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٧٠٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﺎﻟــﺷوق اﻟﻛﺑﯾــر ﻟﻠــوطن إﺑ ــﺎن ﻧﻔﯾــﻪ ‪ ،‬واﻟﺣﯾــﺎة اﻟﺑﺎﺋ ــﺳﺔ اﻟﺗــﻲ ﻗــﺿﺎﻫﺎ ﺑﻌﯾ ــداً ﻋــن وطﻧــﻪ ‪ ،‬واﻟ ــدﻣﻊ‬
‫اﻟﻣﺳﻛوب ﻋﻠﻰ ﻓراق اﻟوطن واﻷﺣﺑﺔ اﻟذي ﺗﺣول ﻟﻠون اﻟدم ﻣن ﺷدة اﻷﻟم واﻟﺗوﺟﻊ ﻟـدﻟﯾل ﻟﻛـل إﻧـﺳﺎن‬
‫ﻋﻠــﻰ أﻫﻣﯾــﺔ اﻟــوطن ‪ ،‬ﻓﯾﺗ ـذﻛر ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻓــﻲ ﺑــﻼد اﻟﻐرﺑــﺔ ﺑﻌــدﻣﺎ ﻋــﺎد إﻟــﻰ وطﻧــﻪ ‪ ،‬ﺗﻠــك ﻓﺗ ـرة ﻣــن ﻋﻣ ـرﻩ‬
‫أﺻﻠت ﻟﻠوطﻧﯾﺔ اﻟﻌظﯾﻣﺔ ﻓﻲ ﻗﺎﻣوس ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬ﺑﺣﯾث أﺿﺣﻰ ﺷوﻗﻲ رﻣـ اًز ﻟﻠوطﻧﯾـﺔ ﻓـﻲ ذﻟـك اﻟﻌـﺻر‪،‬‬
‫ﱠ‬
‫واﻋﺗﺑر ﻣن ﺷﻌراء اﻟوطﻧﯾـﺔ اﻷواﺋـل اﻟـذﯾن ﺿـﺣوا ﻣـن أﺟـل ﻣـﺻر ‪ ،‬وﻋﺑـروا ﻋـن ذﻟـك أﺻـدق ﺗﻌﺑﯾـر‬
‫ﻣن ﺧﻼل ﺗﺿﺣﯾﺎﺗﻬم وأﺷﻌﺎرﻫم ﻓﻲ ﺣب اﻷوطﺎن وﺣﻧﯾـﻧﻬم اﻟﺟـﺎرف إﻟـﻰ ﻣـﺻر وﺧﯾراﺗﻬـﺎ ‪ ،‬وﺗﺣـدﯾﻬم‬
‫ﻟﻠﻌدوان اﻟﻣﺳﺗﻣر دﻓﺎﻋﺎً ﻋن ﻫذا اﻟﺣب اﻷﺻﯾل ﺗﺟﺎﻩ أوطﺎﻧﻬم ‪.‬‬

‫إن ﺷــوﻗﻲ ﻣــﺎ ﻓﺗــﺊ ﯾﺗــذﻛر وطﻧــﻪ ﻋﻧــدﻣﺎ ﯾــﺷﺎﻫد ﺷــﯾﺋﺎً ﯾﺣــرك ﻓﯾــﻪ ذﻛرﯾﺎﺗــﻪ ﻓــﻲ ﺑﻠــدﻩ ‪ ،‬وﯾــذﻛر ذﻟــك‬
‫ﻓﻲ ﻗﺎﻟب ﺷﻌري ﻣﻣﺗﻠﺊ ﺑﺎﻟﺗﻌﺑﯾر اﻟﺻﺎدق وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـﺳﻣﺔٌ َﯾﺛـُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر‬ ‫َواﻟ ُﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرُح ِإن َ َِ‬ ‫ـب ِ‬ ‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِﻫﺟـ ـ ـ ـ ُ ﱠ‬
‫ﺗﻌﺗرﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻛﺎﻣَﻧـ ـ ـ ــﺔً‬ ‫ـﺗن ﻟـ ـ ـ ــﻲ َﻟو َﻋـ ـ ـ ــﺔً ﻓـ ـ ـ ــﻲ َ‬
‫ـﯾن اﻟ ِﺟـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َذ َﻛـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫اﻟﻧﻬَـ ـ ـ ـ ـ ِـر‬ ‫ـﺳر َو َ‬ ‫اﻟﺟزﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َرِة َﺑـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬ ‫ـﺳﻧﺎ‬
‫وﻣﺟﻠـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺻر َو َﻣـ ـ ـ ــن أَﻫـ ـ ـ ــوى َ َ‬ ‫ـرت ﻣـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـدر‬ ‫ِ‬
‫ﻟﻣﻧ َﺣ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺷﻣس ُﻣ ـ ـ ـ ــﺻﻔَ َرةٌ ﺗَﺟ ـ ـ ـ ــري ُ‬ ‫َواﻟ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ﻣذﻫَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬
‫ـﺎق ُ َ‬‫ـﯾب َواﻵﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـوم أَﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫َواﻟ َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫ﻟﻘد ﺑﻘﻲ ﺷوﻗﻲ ﻋﻠﻰ اﻟﻌﻬد اﻟذي ﻗطﻌﻪ ﻋﻠﻰ ﻧﻔﺳﻪ ﺑﺄن ﯾﺑﻘـﻲ ﻋﻠـﻰ اﻟﺣﻧـﯾن اﻟﻛﺎﻣـل ﻟﻣـﺻر ‪ ،‬وأﻻ‬
‫ﯾﻔﺿل ﻣﻛﺎﻧًﺎ ﻋﻠﻰ وطﻧﻪ ‪ ،‬ﻓﻬو ﯾرى أﺷﯾﺎء ﺗﻌﺗرﺿﻪ ﺗﺣرك ﻟوﻋﺔ اﻟﻔراق اﻟﻐﺎﺋرة ﻓـﻲ ﻗﻠﺑـﻪ ‪ ،‬ﻓﺟرﺣـﻪ ﻟـم‬
‫ﯾﻧ ــدﻣل ﺑﻌ ــد ﺑ ــل ﻣﻌ ــرض ﻟﻠﺗﺟدﯾ ــد ﻋ ــن أي إﺛ ــﺎرة ﻟ ــﻪ ‪ ،‬ﻓﯾ ــذﻛر ﻣـ ـﺻر وأﺣﺑﺎﺑ ــﻪ ﻓﯾﻬ ــﺎ وﻣﻧ ــﺎطق طﺎﻟﻣ ــﺎ‬
‫ﺟﺎﻟﺳﻬم ﻋﻠﯾﻬﺎ ‪.‬‬

‫ﻣﺛﻠــت اﻟــﺳﻔﯾﻧﺔ ﻓــﻲ ﺣﯾــﺎة ﺷــوﻗﻲ رﻣــو اًز ﻛﺛﯾ ـرة أﻗواﻫــﺎ ﻋﻠــﻰ اﻹطــﻼق ﻋﻧــدﻣﺎ ﻛــﺎن ﯾﻧظــر إﻟﯾﻬــﺎ أﻧﻬــﺎ‬
‫اﻟﻣﺧﻠـص ﻟـﻪ ﻣــن ﺑﻌـدﻩ ﻋــن ﻣـﺻر ‪ ،‬ﻓﺧﺎطﺑﻬـﺎ ﻣـ ار اًر وﺗﻛـ ار اًر ﻋﻠﻬــﺎ ﺗﻘـدم ﻟـﻪ ﻣــﺎ ﯾرﯾـد ﻣــن ﻋـودة ﺳــﺎﻟﻣﺔ‬
‫إﻟﻰ ﺛـرى اﻟـوطن ‪ ،‬ﻓﻬـﺎ ﻫـو ﯾـﺷﻛرﻫﺎ ﺷـﻛ اًر ﻻ ﯾوﺻـف ﺣﯾـث ﯾﻘـول ﻓـﻲ ﻋودﺗـﻪ إﻟـﻰ اﻟـوطن ﺑﻌـدﻣﺎ ذاق‬
‫وﯾﻼت اﻟﻐرﺑﺔ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـﻛر اﻟﻐُ ارﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻟﻣﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٍ‬‫ِ‬ ‫ـك ﯾ ـ ـ ـ ـ ــوم ﺣوﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎرق َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ﻓَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُ‬ ‫ـت َرﺣﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ـﻛرت اﻟﻔُﻠ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ َ َ َ‬ ‫َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـت ﻓ ـ ـ ــﻲ اﻟ َﻧ ـ ـ ــزِع ِاﻧﺗِ ـ ـ ــﺻﺎﺑﺎ‬ ‫َﻧف اﻟﻣﯾ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬
‫َﻛـ ـ ـ ـﺄ ِ‬ ‫ـت أَرﺣﺗِﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل أَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـف‬ ‫ِ‬
‫ﻓَﺄَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٤٤‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١٠٥‬‬

‫‪‬‬
‫ﻟﻘــد ﻗـ ﱠـدم ﺷــوﻗﻲ اﻟــﺷﻛر اﻟﺟزﯾــل ﻟﻠﻔﻠــك ﻷﻧﻬ ـﺎ أﺳــﻬﻣت ﻓــﻲ إﻧﻬــﺎء ﻣﻌﺎﻧــﺎة اﺳــﺗﻣرت ﺧﻣــس ﺳــﻧوات‬
‫ﻋــﺎﻧﻰ ﻓﯾﻬــﺎ اﻟﻛﺛﯾــر ﺑﻌﯾــداً ﻋــن ﻣــﺻر ‪ ،‬ﻫــذا اﻟــﺷﻛر اﻟﻣﻣــزوج ﺑــﺎﻟﺣﻧﯾن إﻟــﻰ وطﻧــﻪ ﺑﻠــور رﺳــﺎﻟﺔ ﻟﻛــل‬
‫ﻣﺣﺗــل أن ﺣﻧــﯾن اﻟﻣﻐﺗــرب ﻋــن اﻟــوطن ﻻ ﯾﻘــدر وﻻ ﯾوﺻــف ‪ ،‬وأن اﻷوطــﺎن ﻣﻬﻣــﺎ ﻓﻌــل اﻟﻣﺣﺗــل ﻻ‬
‫ﺗﻣﺣﻰ ﻣن وﺟدان أﻫﻠﻬﺎ ‪.‬‬

‫ﱠ‬
‫إن أﺻدق ﺗﻌﺑﯾر ﻋﻣﺎ ﺷﻌر ﺑﻪ ﺷوﻗﻲ ﺗﺟﺎﻩ اﻟوطن ﺗﻠك اﻟﻠﺣظﺔ اﻟﺗﻲ وﺻل ﻓﯾﻬﺎ إﻟـﻰ وطﻧـﻪ ﺑﻌـد‬
‫ﻧﻔﯾـﻪ ‪ ،‬ﺧﺎطـب ﻣـﺻر ﺧطـﺎب اﻟطﻔـل اﻟﻣـﺷﺗﺎق ﻷﻣــﻪ ﺑﻌـدﻣﺎ اﺑﺗﻌـدت ﻋﻧـﻪ وﻟـم ﯾرﻫـﺎ ﻟـﺳﻧوات ‪ ،‬ﻓﻣــﺻر‬
‫ﻫــﻲ اﻷم اﻟﺛﺎﻧﯾــﺔ ﻟــﺷوﻗﻲ ‪ ،‬اﻷم اﻟﺗــﻲ ﻣــﺎ ﻓﺗــﺊ ﺷــوﻗﻲ ﯾﺗﻐﻧــﻰ ﺑﻬــﺎ ﺑﻌــدﻣﺎ ﺗــﺄﻟم ﻛﺛﯾ ـ اًر ﻓــﻲ ﺑﻌــدﻩ ﻋﻧﻬــﺎ ‪،‬‬
‫ﺣﯾث ﯾﻘول ﺣﯾﻧﻣﺎ وﺻل إﻟﯾﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـﺷﺑﺎﺑﺎ‬ ‫ـت ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَّﻧﻲ ﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َﻟﻘﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـك َﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺄس‬ ‫َوﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َوطَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ َﻟﻘﯾﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺳﻼﻣﺔَ و ِ‬
‫اﻹﯾﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫رزق اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ َ‬ ‫ِإذا ُ ِ َ‬ ‫ـﯾﺋوب َﯾوﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َو ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٍ‬
‫ـﺳﺎﻓر َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫اﻟﻣﺟﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺗم ُ‬ ‫ِ ِ‬
‫َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ أُﻗﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل اﻟ َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـت دﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫ﻟﻛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـت َ ُ‬
‫َوﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو أَّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُدﻋﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫اﻟﻣﺗﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِإذا ﻓُﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـك ﻗَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل اﻟﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫أُدﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر ِإﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺷﻬﺎدةَ َو َ‬
‫ـت اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ـت َوﺟﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫َ‬

‫ﻓﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻫذﻩ اﻷﺑﯾﺎت ﯾﺟﺳد اﻟﺷوق اﻟﻌظﯾم ﻟوطﻧـﻪ ‪ ،‬واﻟـذي ﯾﺧﺎطﺑـﻪ ﺑﻌـد طـول ﻏﯾـﺎب وﺷـوق‬
‫ﺷدﯾد ﻟرؤﯾﺗﻪ ‪ ،‬ﻓﺷوﻗﻲ ﻛﺎن ﺿﺎﺋﻌﺎً ﯾﺑﺣث ﻋن وطﻧﻪ وﻟم ﯾﺗرك ﻣﻧﻔـذًا ﺣﺗـﻰ ﻓـﺗش ﻓﯾـﻪ ‪ ،‬واﻟﯾـوم ﯾﻼﻗﯾـﻪ‬
‫ﺑﻌــدﻣﺎ ﯾــﺋس ﻣــن اﻟﻌﺛــور ﻋﻠﯾــﻪ ‪ ،‬وﯾــﺷﺑﻪ ﻫــذا ﺑﻌــودة اﻟــﺷﺑﺎب ﻹﻧــﺳﺎن ﻫــرم ﻓﻛﯾــف ﯾﻛــون ذﻟــك ؟ اﻷﻣــر‬
‫اﻟـذي ﯾﻌــد ﻧوﻋـًﺎ ﻣـن اﻟﻣﻌﺟـزات ‪ ،‬ﻫــذﻩ اﻟــﺻورة اﻟﺗـﻲ ﺗوﺿــﺢ ﻣــدى اﻟﺣﻧــﯾن اﻟﻛـﺎﻣن ﺑﻘﻠــب ﺷــوﻗﻲ ﺗﺟــﺎﻩ‬
‫وطﻧــﻪ ‪ ،‬وﯾــذﻛر ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻫــذﻩ اﻟﻣﻧﺎﺳــﺑﺔ ﺣﻛﻣــﺔ ﻣﻔﺎدﻫــﺎ ﱠ‬
‫أن ﻛــل ﻣــﺳﺎﻓر ﻻﺑــد ﻟــﻪ ﻣــن ﻋــودة ﻟوطﻧــﻪ‬
‫ﺳﺎﻟﻣﺎً ﻏﺎﻧﻣﺎً ‪ ،‬ﻓﺷوﻗﻲ ﻋﻧدﻣﺎ ﻗﺎل ﻫذا اﻷﺑﯾﺎت اﻟﺗﻰ ﻏﺎﻟﻰ ﻓﯾﻬﺎ ﻛﺛﯾ اًر ﻓﻲ وﺻـﻔﻪ ﻟﺣﺑـﻪ اﻟـﺷدﯾد ﻟﻣـﺻر‬
‫وﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟوطﻧــﻪ ‪ ،‬واﻟــذي ﻋـ ﱠـد ﺣــب اﻟــوطن رﻛﻧ ـًﺎ رﺋﯾــﺳًﺎ ﻣــن اﻟــدﯾن ﺟﻌﻠــﻪ ﺑﻣﺛﺎﺑــﺔ اﻟﺑﯾــت اﻟﺣ ـرام ‪ ،‬وﻟﻌــل‬
‫ذﻟـك ﻧــﺎﺑﻊ ﻣـن اﻟﻣـ اررة اﻟﺗــﻲ ﻋﺎﯾـﺷﻬﺎ ﺷــوﻗﻲ ﻓـﻲ اﻟﻐرﺑــﺔ وﺗﻣﻠــك اﻟﺣﻧـﯾن إﻟــﻰ اﻟـوطن ﺑــﺎﻟﺗﻔﻛﯾر اﻟــﺷﻌوري‬
‫واﻟﻼﺷﻌوري ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ١٠٦-١٠٥‬‬

‫‪‬‬
‫ﯾــﺻف ﺷــوﻗﻲ ﻋودﺗــﻪ إﻟــﻰ وطﻧــﻪ ‪ ،‬اﻟﻌــودة اﻟﻣﺟﻠﻠــﺔ أﺟﻣــل ﺗﯾﺟــﺎن اﻟﻔــرح واﻟــﺳﻌﺎدة ‪ ،‬ﻓرﻛﺎﺋــب اﻟــﺷﺎﻋر‬
‫ﺗﺳﯾر ﻣرﻓوﻋﺔ اﻟرأس ﻣطﻣﺋﻧﺔ اﻟﻧﻔس ﻓرﺣﺔ ‪ ،‬ﯾذﻛر ذﻟك اﻟﻣﺷﻬد اﻟﻣﻌﺑر ﻋن اﻟﻔـرح اﻟﻛﺑﯾـر اﻟـذي ﻏﻣـر‬
‫ﻓﻛر اﻟﺷﺎﻋر ووﺟداﻧﻪ ﻗﺎﺋﻼً ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫َزﻣﺗَﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِط ارﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ﻣﻘﻠﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدةً أ ِ ﱠ‬
‫َُ‬ ‫ـﺑﻘت َرﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺎﺋﺑﻲ اﻟﻘَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـواﻓﻲ‬ ‫َوﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫َ‬
‫اﻟﻌﺑﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺗﺣم اﻟﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ِ‬
‫ـﺎﻟﻲ ﻻ ُ‬ ‫َ‬ ‫َوﺗَﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ـوك َواﻟﻔَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻓﻲ‬
‫ـدﻫر َﻧﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ـوب اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ﺗَﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻣؤﺗﻠِﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ُﻋﺟﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـك ُ َ‬ ‫ﺗﺎﺟﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬ ‫ـﺎء اﻟ ُﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـر ﺗﺎﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ًـﺎ‬
‫ـدﯾك اﻟﺛَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َوﺗُﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اﻟﻣَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـوَرةُ ِ‬
‫اﻟرﻛﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـرك ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺛَـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ــوءُ ﺛَﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫َﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺗَﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدي ُ‬ ‫ـﻼث‬ ‫َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــداﻧﺎ َ‬
‫ـت اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺷﻌﺎﺑﺎ‬
‫ـور ﺟﻠﱠﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎر اﻟطـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫َﻛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫اﻟﺑﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــو ًار‬
‫ـﺎر َ‬ ‫اﻟﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ِ‬
‫َوﻗَـ ـ ـ ـ ـ ــد َﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﻲ َ‬
‫َﻓﻛﺎ َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺛَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر َ‬
‫اك اﻟطُﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ﻗﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َوﻗﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل اﻟﺛَﻐـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر َِﻓﺎﺗﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄ ََدت ﻓَﺄَر َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬

‫ـﺎن إِﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ أَﺿ ـ ـ ـ ـ ــﺣﻰ َ‬ ‫ـﺎن ﻟِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬


‫ـﺻﺑﺢ َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ـﺻﻔﺣﺎً ِ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﻲ ﺛﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـوم‬ ‫ﻟﻠزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻓﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻏﺎﯾﺔ اﻟﺳﻌﺎدة واﻟﺳرور ؛ ﻷﻧﻪ ﱠ‬


‫ﻛﺣل ﻧﺎظرﯾﻪ ﺑرؤﯾﺔ وطﻧﻪ ﻣـن ﺟدﯾـد ‪ ،‬ﻓرﻛﺎﺋﺑـﻪ ﺗﺧﺗـﺎل‬
‫طرﺑـﺎً وﺷــوﻗﺎً ﻟﺑﻠوﻏﻬــﺎ اﻟﻣـراد ‪ ،‬ﺗــﺳﯾر ﻣﺣﻣﻠــﺔ ﺑــﺎﻟﺣﻧﯾن اﻟـذي ﯾﻛﻧــﻪ ﺷــوﻗﻲ ﻟوطﻧـﻪ ‪ ،‬ﻓﻬــﻲ ﺗﺟــوب اﻟــدﻫر‬
‫واﻷﻣﺎﻛن واﻟﺻﺣراء واﻟﺗﺿﺎرﯾس اﻟﻣﺧﺗﻠﻔﺔ وﺗﻘطﻊ اﻷزﻣﺎن ﻟﻛﻲ ﺗـﺻل ﻫـذا اﻟﺑﻠـد اﻟـذي ُ ِ‬
‫ﺣرﻣـﻪ اﻟـﺷﺎﻋر‬
‫ﺿــﻊ ﺗﺎﺟــﺎً ﻋرﻓﺎﻧــﺎً ﻣﻧﻬــﺎ ﻟﻔــﺿل اﻟــوطن ﻋﻠــﻰ ﺟﻣﯾــﻊ‬
‫ﺣﯾﻧـًﺎ ﻣــن اﻟــزﻣن ‪ ،‬ﺣﯾــث ﺗﻬدﯾــﻪ اﻟﺛﻧــﺎء واﻟــﺷﻛر ُﻟﯾو َ‬
‫أﺑﻧﺎﺋــﻪ ‪ ،‬ﻓــﺎﻟوطن ﻧﺑ ـراس ﯾــﺿﻲء اﻟطرﯾــق ﻟﻔﻠــذات أﻛﺑــﺎدﻩ ؛ ﻟﻛــﻲ ﯾﻌرﻓ ـوا اﻟﻣــﻧﻬﺞ اﻟﻘــوﯾم ﻟﯾــﺳﯾروا ﻋﻠﯾــﻪ‬
‫وﯾﺧ ــدﻣوا وط ــﻧﻬم وﯾﻌﻣﻠـ ـوا ﻋﻠ ــﻰ رﻓﻌﺗ ــﻪ ‪ ،‬ﯾ ــﺻف اﻟﻧ ــور اﻟ ــذي أﻧ ــﺎر اﻟﺑﺣ ــر ﻫﺎدﯾ ـ ًـﺎ ﻟﻣ ــن رﻛﺑـ ـوا اﻟﺑﺣ ــر‬
‫اﻟطرﯾــق ‪ ،‬ﻓوطﻧــﻪ ﻣﻧــﺎر ﻟﻛــل ﺿــﺎل ‪ ،‬ﻓﺎﻟــﺳﻔﯾﻧﺔ اﻟﺗــﻲ رﻛﺑﻬــﺎ ﺷــوﻗﻲ ﻋرﻓــت اﻟطرﯾــق ﻣــن ﺷــدة اﻟﻧــور‬
‫ـﻲ‬
‫اﻟﻣﺷﻊ ﻣن ﻣﺻر ‪ ،‬ﻋﺑـر ﺷـوﻗﻲ ﻋـن ﻓرﺣﺗـﻪ اﻟﻣطﻠﻘـﺔ ﺑﺗﻠـك اﻟﻌـودة اﻟﻣﯾﻣوﻧـﺔ واﺻـﻔﺎً اﻟزﻣـﺎن ﺑﺄﻧـﻪ وﻓ ﱞ‬
‫ﻣﻌﻪ وﺻﺎدق ﺣﯾث أﻋﺎدﻩ إﻟﻰ وطﻧﻪ ﺳﺎﻟﻣﺎً ﻏﺎﻧﻣﺎً ‪.‬‬

‫إن ﻋودة ﺷوﻗﻲ ﻟﻣﺻر اﻟﺗﻲ اﻧﺗظرﻫـﺎ ﻋﻠـﻰ أﺣـر ﻣـن اﻟﺟﻣـر ﺟﻌﻠﺗـﻪ ﯾﻧـﺷﺊ أﺷـﻌﺎ اًر ﺻـﺎدﻗﺔ ﻧﺎﺑﻌـﺔ‬
‫ﻣن ذﻟك اﻟﺣﻧﯾن اﻟﻛﺎﻣن ﺑـﯾن ﺛﻧﺎﯾـﺎ اﻟﻘﻠـب ‪ ،‬ﺣﯾـث ﻛﺗـب ﻛﻠﻣـﺎت ﻓـﻲ ﻣـﺻر ﺧﻠـدﻫﺎ اﻟﺗـﺎرﯾﺦ وذﻟـك وﻗـت‬
‫وﺻوﻟﻪ ﻟﻬﺎ ‪ ،‬واﺻﻔﺎً ﻫذا اﻟﻣﺷﻬد ﺑﻘوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ِ‬
‫ـدﻣﻌﻲ ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو أَﺛﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ ِ‬
‫َوأُﺟزﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫اﻟﺟواﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـك َ‬ ‫اﻟرﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـم ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ــو َﻣﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫أُﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدي َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ـب ذاﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫اد َ‬ ‫َ ٕوِان ﻛﺎ َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو َ‬ ‫ات ﺗَﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــري‬ ‫ﻟﺣﻘﱢـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ َ‬
‫اﻟﻌَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬ ‫َوَﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ١٠٦-١٠٥‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﺗﺣﱠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ و ِ‬
‫اﻟﺧطﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫وأ ﱠَدﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َ ِ‬ ‫ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﻘن ﻣﻘَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ ِ‬
‫ـﺑﻼت اﻟﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـرب َﻋّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ ُ‬
‫ـﺷﺑﺎﺑﺎ‬ ‫ﻛﻧظﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻛو ِ‬
‫اﻋﺑِﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ََ‬ ‫ﻓﻧﺛ ـ ـ ـ ـ ــري اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َـدﻣﻊَ ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ ِ‬
‫ـدﻣن اﻟ َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـواﻟﻲ‬ ‫ََ‬
‫ـﺻﺑر اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـذﻫﺎﺑﺎ‬ ‫ﱠ‬
‫ُوﻗوﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـم اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ـت ﺑِﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎءت َوﺷـ ـ ـ ـ ـ ــﺎؤوا‬ ‫َوﻗَﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وﻟﻸﺣﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـق َ ِ َ‬
‫ـﻔت ِوﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫ـﺎﻟﻬم ﻓﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺣﺑﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َر َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺎب َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱞ‬
‫ـق‬ ‫َﻟﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱞ‬
‫ِ‬ ‫وﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾن ﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِاﻧﺣﻲ و ٍ‬
‫ِإذا ﻟَ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـدﯾﺎر َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﻰ َوﺛﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﺢ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـوف‬
‫اف أُﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫َ َ‬ ‫ََ‬

‫ﻟﻘــد ﺗﻌــب ﺷــوﻗﻲ ﻣــن ﻣﺧﺎطﺑــﺔ وطﻧــﻪ ﻋﻧــدﻣﺎ ﻛــﺎن ﺑﻌﯾــداً ﻋﻧــﻪ ‪ ،‬ﺣــﺎول ﺑﻛــل اﻟطــرق أن ﯾوﺻــل‬
‫رﺳﺎﺋﻠﻪ وأﺷواﻗﻪ اﻟﺣﺎرة ﻟﻣﺻر ﻟﻛن دون ﺟـدوى ‪ ،‬ﻓﺄﺧـذ ﯾرﺳـﻠﻬﺎ ﻋﺑـر اﻟـﺳﻔن اﻟﻣﻐـﺎدرة ﻣـن ﻣﻧﻔـﺎﻩ ﻟﻌﻠﻬـﺎ‬
‫ﺗﻔــﻲء ﺑــﺎﻟﻐرض اﻟﻣــﺄﻣول ؛ ﻟﻛﻧــﻪ اﻟﯾــوم ﯾﻘــف ﻓــوق ﺛــرى اﻟــوطن ﻣﻼزﻣــﺎً ﻟﻣــﺻر ‪ ،‬وأﻫﻠﻬــﺎ ﻓــﻲ اﺳــﺗﻘﺑﺎل‬
‫ﺣﺎﻓــل ﻟﻬــذا اﻟــﺷﺎﻋر اﻟﻛﺑﯾــر ‪ ،‬ﯾﻧــﺎدي ﺷــوﻗﻲ ﻋﻠــﻰ وطﻧــﻪ اﻟــذي أﺣﺑــﻪ ﺣﺑــﺎً ﺟﻣــﺎً ﺻــﺎدﻗﺎً ‪ ،‬ﯾــﺄﺗﻲ ﻫــذا‬
‫اﻟﻧداء ﻟﯾﺧﺑر ﺑﻪ ﻣﺻر ﻋﻣﺎ ﯾﻛن ﻟﻬﺎ ؟ ﻓﯾﺳﺄل إذا ﻛﺎن اﻟوطن ﺑﺎﺳﺗطﺎﻋﺗﻪ اﻹﺟﺎﺑـﺔ واﻟـرد ﻋﻠﯾـﻪ ! ﻓﻬـو‬
‫ﻣــﺳﺗﻌد ﻟﻣﺧﺎطﺑﺗــﻪ ﺑﺎﻟــدﻣوع ﻟــو أراد ‪ ،‬ﻓﺎﻟــدﻣوع ﻻ ﺗﺟــري إﻻ ﻷﺟﻠــك ﯾــﺎ ﻣــﺻر ‪ ،‬ﻟﻘــد ﺟــف اﻟــدﻣﻊ ﻣــن‬
‫ـﺎء ﻋﻠـﻰ ﻓـراق اﻟـوطن ‪ ،‬ﺣﺗـﻰ أن ﺳــوﯾداء اﻟﻘﻠـب ﻗـد ذاﺑـت ﻣـن ﺷـدة اﻟﻠوﻋـﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ‪،‬‬
‫ﺗﻠـك اﻟﻌﯾـون ﺑﻛ ً‬
‫ﻓﺎﻟﯾوم ﺗﺳﺑﻘﻪ اﻟدﻣوع ﻟﺗؤدي ﻗراﺑﯾن اﻟطﺎﻋﺔ ﻟﻣﺻر واﻟوﻻء ﻟﻬـﺎ ‪ ،‬ﺗـؤدي اﻟﺗﺣﯾـﺔ اﻟﻣﻣزوﺟـﺔ ﺑـدﻣﻊ اﻟﻘﻠـب‬
‫ﻟﺛرى اﻟوطن اﻟﻐﺎﻟﻲ ‪.‬‬

‫ﺑﻌﯾـد ﻋودﺗـﻪ ﻣـن اﻟﻣﻧﻔـﻰ ‪ ،‬ﺣﯾـث أﺻـﺑﺢ‬ ‫أﻣﺎ اﻟﻘﺳم اﻵﺧر ﻣن ﺣﻧﯾن ﺷوﻗﻲ إﻟﻰ وطﻧـﻪ ﻓﻘـد ظﻬـر ُ َ‬
‫داﺧــل وطﻧــﻪ ﻣﺗﻧﻌﻣــﺎً ﺑﻧﻌﻣــﺔ اﻟــوطن وﻛﻔــﻰ ﺑﻬــﺎ ﻣــن ﻧﻌﻣــﺔ ‪ ،‬ﻟﻘــد أرﺳــت ﻣرﺣﻠــﺔ اﻟﻧﻔــﻲ ﻗواﻋــد اﻟﺣﻧــﯾن‬
‫اﻟﻌظﯾﻣــﺔ ﺑﻘﻠــب ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﻌــرف أن اﻟــوطن ﻧﻌﻣــﺔ ﻻ ﺗﻘــدر ﺑــﺛﻣن ‪ ،‬ﻫــذﻩ اﻟﻧﻌﻣــﺔ ﻻ ﯾﺳﺗــﺷﻌرﻫﺎ إﻻ ﻣــن‬
‫ُﺣـ ِـرم ﻣﻧﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓﻛــﺎن ﺷــوﻗﻲ ﻛﻠﻣــﺎ أراد اﻟــﺳﻔر ﻟﻐــرض ﻣــﺎ ﯾﺳﺗــﺷﻌر اﻟﺣﻧــﯾن اﻟﻛﺑﯾــر ﻟﻣــﺻر وﻟﻛــل ﺷــﻲء‬
‫ﻋزﯾز ﻋﻠﯾﻪ ﻓﯾﻬﺎ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ﻓﻲ رﺣﻠﺔ ﺳﻔر ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ﺑﺎﻟﻌﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد ُﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ ِ‬
‫ـدﻛر‬ ‫ٍِ‬
‫َوداعَ ُﻣﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﺗﻔظ ِ َ‬ ‫اﻟﻌزﯾ ـ ـ ـ ـ ـزةَُ ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻻ أ َ ﱢ ُ‬
‫ُودﻋﻬـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺻر َ‬
‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ِ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﻧﻬض َوﻟَـ ـ ـ ــم َﯾ ِطـ ـ ـ ـ ِـر‬ ‫ِ‬
‫ـﺎﺋم ﻟَـ ـ ـ ــم َﯾـ ـ ـ ـ َ‬
‫َوذي ﺗَﻣـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﯾن ذي َزَﻏـ ـ ـ ٍ‬
‫ـب‬ ‫ـت ﻓﯾﻬـ ـ ــﺎ اﻟﻘَطـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ــﺎ َﺑـ ـ ـ َ‬ ‫َﺧﻠﱠﻔـ ـ ـ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪. ١٠٥-١٠٤‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٤٥‬‬

‫‪‬‬
‫ﻫﺎ ﻫو ﺷوﻗﻲ ﯾﺳﺗﻧﻛر ﻋﻠﻰ ﻛل ﺷﺧص أن ﯾﻠوﻣﻪ ﻓﻲ ﺣﺑـﻪ ﻟﻣـﺻر ‪ ،‬ﻓﻣـﺻر ﻏﺎﻟﯾـﺔ ﻋﻠـﻰ ﻗﻠﺑـﻪ ‪،‬‬
‫ﻗد أﺧـذت ﻣﻧـﻪ اﻟﻌﻬـود واﻟﻣواﺛﯾـق ‪ ،‬ﻻﺗﻔوﺗـﻪ ﻓرﺻـﺔ ﻹظﻬـﺎر اﻟـﺷوق ﻟﻣـﺻر وﻟﻛـل ﺷـﻲء ﺟﻣﯾـل ﻓﯾﻬـﺎ‪-‬‬
‫ﻣﺎ أﻛﺛرﻫﺎ ﺗﻠك اﻷﺷﯾﺎء ‪ -‬إﻻ وﻛﺎن ﺧﯾر ﻣﻌﺑر ﻋن ﻫذا اﻟﺣﻧﯾن اﻟﺻﺎدق ‪.‬‬

‫ﻟﻘد ﺳﻛن ﺟﻣﺎل ﻣﺻر ﻓﻲ ﺧﻼﯾﺎ ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻛﻠﻣـﺎ رأى ﺷـﯾﺋﺎً ﺟﻣـﯾﻼً ﻓﺎﺿـل ﺟﻣـﺎل ﻣـﺻر‬
‫ﻋﻠﯾــﻪ ‪ ،‬ﺣﯾــث ﻧﻼﺣظــﻪ ﯾﻣﺗـدح ذﻟــك اﻟﻣﻛــﺎن وﯾﺛﻧــﻲ ﻋﻠﯾــﻪ ؛ ﻟﻛــن ﻓــﻲ ﻧﻬﺎﯾــﺔ ﺣدﯾﺛــﻪ ﯾــرﺑط ذﻟــك ﺑﺟﻣــﺎل‬
‫وطﻧــﻪ ‪ ،‬وﻣــن ذﻟــك ﻣــﺎ ﻗﺎﻟــﻪ ﻓــﻲ وﺻــف اﻟﺑوﺳــﻔور وﻫــو ﻣــﺿﯾق ﯾﺗﻣﯾــز ﺑﺟﻣﺎﻟــﻪ اﻟﺧــﻼب وﻛــﺎن ﺗﺣــت‬
‫ﺣﻛم اﻟدول اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـت اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدﻫر أَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـت ﺑِ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ﻗُطـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر‬ ‫وأَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫وﺑﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر‬ ‫ِﻷَﺟﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ِﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ـرت ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱟـر َ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺻر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وﻗُﻠـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫دون ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـت إِﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬‫ﺣﻧﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫اﻟطﺑﯾ َﻌ ـ ـ ـ ــﺔ أَﯾـ ـ ـ ـ َـن ﻣ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـت ﻟَـ ـ ـ ــدى َ‬ ‫َ‬ ‫ـﺻر‬ ‫اﻟطﺑﯾ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ َ‬ ‫ََ‬

‫إن اﻟــﻧﻔس ﺗﻌــﺷق ﻛــل ﺟﻣﯾــل ‪ ،‬ﻓﺎﻹﻧــﺳﺎن ﺑطﺑﻌــﻪ ﯾﻬــوى اﻟطﺑﯾﻌــﺔ اﻟــﺳﺎﺣرة ‪ ،‬ﻓــﺷوﻗﻲ ﻋﻧــدﻣﺎ زار‬
‫ـﺣر ﺑﺟﻣـﺎل اﻟطﺑﯾﻌـﺔ ؛ ﻟﻛﻧـﻪ ﻻ ﯾـﺳﺗطﯾﻊ ﻣﻘﺎوﻣـﺔ ﺣﻧﯾﻧـﻪ‬ ‫اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ﻣر ﻋﻠﻰ ﻣﺿﯾق اﻟﺑوﺳـﻔور وﻫﻧـﺎك ﺳ ِ‬
‫ُ‬
‫ﻟﻣﺻر ‪ ،‬ﻷﻧﻬﺎ ﻣﻠﻛت اﻟﻌﻘل واﻟوﺟدان ‪.‬‬

‫ﺗﻧ ــوع ﺣﻧ ــﯾن ﺷ ــوﻗﻲ إﻟ ــﻰ وطﻧ ــﻪ ﺑﻌ ــد اﻟﻌ ــودة ﻣ ــن اﻟﻣﻧﻔ ــﻰ ‪ ،‬ﻓﺑﻌ ــدﻣﺎ ﻛ ــﺎن ﻫدﻓ ــﻪ اﻟرﺟ ــوع إﻟ ــﻰ‬
‫ﻣﺻر‪ ،‬وﻣﺳﺎﻣرة اﻷﻫل واﻷﺣﺑﺎب ‪ ،‬واﻟﺗﻣﺗﻊ ﺑﺧﯾـرات وطﻧـﻪ اﻟﻛﺛﯾـرة ‪ ،‬اﺗﺟـﻪ إﻟـﻰ اﻟﻬـدف اﻷﺳـﻣﻰ وﻫـو‬
‫اﺳﺗﻧﻬﺎض اﻟﻬﻣم ﻣن أﺟل اﻟـدﻓﺎع ﻋـن اﻟـوطن ‪ ،‬وﻣﻘﺎوﻣـﺔ اﻟﻣﺣﺗـل وطﻠـب اﻟﺣرﯾـﺔ اﻟﻛﺎﻣﻠـﺔ ﻣـن ﺳـﯾطرة‬
‫اﻟﻌ ــدو ﻋﻠ ــﻰ ﻣﻧ ــﺎﺣﻲ اﻟﺣﯾ ــﺎة اﻟﻣﺧﺗﻠﻔ ــﺔ آﻧ ــذاك ‪ ،‬ﻓﺄوﺿ ــﺎع ﻣ ــﺻر ﻻ ﺗ ــﺳر اﻟ ــﺻدﯾق ﺑ ــل ﻛﺎﻧ ــت ﺗﻣ ــر‬
‫ﺑﻣ ـ ـؤاﻣرات ﺧﺑﯾﺛـ ــﺔ ﺗﺣـ ــﺎك ﻟﯾـ ــل ﻧﻬـ ــﺎر ﻹﻓـ ــﺳﺎد ﻫـ ــذا اﻟﺑﻠـ ــد ‪ ،‬ﻟﻘـ ــد وﻗـ ــف ﺷـ ــوﻗﻲ ﺳـ ــداً ﻣﻧﯾﻌـ ــﺎً أﻣـ ــﺎم ﺗﻠـ ــك‬
‫اﻟﻣ ـؤاﻣرات‪ ،‬ﻓﺑــدأ ﺑﺑــث اﻟــروح اﻟﻣﻌﻧوﯾــﺔ ﻓــﻲ ﻧﻔــوس اﻟــﺷﺑﺎب ﻟﻛــﻲ ﯾواﺟﻬ ـوا ﺗﻠــك اﻟﻣﺧططــﺎت ‪ ،‬ﺣﯾ ــث‬
‫ﯾﻘول‪ ):‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـﺳﺟون أُﺳـ ـ ـ ـ ــودا‬ ‫ـﺷت ِإﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ِـك ِﻣـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬ ‫َو َﻣ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻋرَﻋ ـ ـ ـ ــت‬ ‫ـﺑﺎل اﻟ َﻌـ ـ ـ ـ ـر ِ‬
‫ﯾن ََﺗر َ‬ ‫ـﺻر أَﺷ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ِ‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫اﻟﺟﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـس ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﯾ ـ ـ ــﺎ ِﻓﺗﯾـ ـ ـ ــﺔَ اﻟﻧﯾـ ـ ـ ـ ِـل اﻟ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎد َﻣدﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدا‬ ‫َوِاﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﺗﺄﻧﻔوا َﻧﻔَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺳﻌﯾد ُﺧـ ـ ـ ــذوا اﻟ َﻣـ ـ ـ ــدى‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻣوِﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِ‬ ‫اﺟﺗﻧِﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا اﻷَذى‬ ‫ََ ﱠ‬
‫وﻗﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا ﺑِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اﻟﻣﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــودا‬ ‫ِ‬ ‫ان َوِ َ‬
‫ـف َ‬ ‫ـﺻر َ‬ ‫َ‬ ‫وﺗﻧﻛﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا اﻟﻌُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدو َ‬ ‫َ‬
‫ﯾﺑﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ــون أَﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎب اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺑﺟﻣﺎ َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫ـق َﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـزﻻً ِ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺳﻣﺎء ﻗُﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــودا‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َرض أَﻟ َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫اﻷ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٣١٣‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص ‪. ٢٢٩-٢٢٨‬‬

‫‪‬‬
‫ﯾﺧﺎطــب ﺷــوﻗﻲ ﻣــﺻر وﯾطﻣﺋﻧﻬــﺎ ﺑــﺄن ﺷــﺑﺎﺑﻬﺎ ﻧزﻟ ـوا اﻟــوﻏﻰ أﺳــوداً ‪ ،‬ﻻ ﯾﺧــﺎﻓون ﺑطــش اﻟﻣﺣﺗــل‬
‫وﻏطرﺳﺗﻪ ‪ ،‬ﻓﻬم ﻻ ﯾﺑﺎﻟون ﻣـن اﻟﻘﺗـل واﻟـﺳﺟن ‪ ،‬ﻫـؤﻻء اﻟـﺷﺑﺎب أﺧـذوا ﻋﻠـﻰ ﻋـﺎﺗﻘﻬم ﺗﺣرﯾـر اﻟـوطن ‪،‬‬
‫وﻣﻘﺎوﻣــﺔ اﻟﻣﺣﺗــل ﺑــﺷﺗﻰ اﻟــﺳﺑل ‪ ،‬وﻫﻧــﺎ ﯾﻧﺎﺷــدﻫم ﺷــوﻗﻲ ﺑﺎﻻﺳــﺗﻣرار ﻓــﻲ ﻫــذا اﻟــدرب ‪ ،‬وأن ﯾــﺳﺗﻌدوا‬
‫ﻟﻠﻣواﺟﻬﺔ ‪ ،‬وﯾﺳﺗﺄﻧﻔوا ﻧﻔس اﻟﺟﻬﺎد وﯾﻠﻘﻧـوا ﻛـل ﻣـن ﺗـﺳول ﻟـﻪ ﻧﻔـﺳﻪ ﺗﺧرﯾـب ﻣـﺻر واﺳـﺗﻐﻼﻟﻬﺎ دروﺳـﺎً‬
‫ﻓـﻲ ﻛﯾﻔﯾــﺔ اﻟﺗﻌﺎﻣــل ﻣـﻊ ﻣــﺻر ‪ ،‬ﻓﻣــﺻر ﺗﺧﺗﻠـف ﻋــن أي ﺑﻠــد ‪ ،‬ﱠ‬
‫إن إﺣـﺳﺎس ﺷــوﻗﻲ ﺑــﺎﻟﺧطر اﻟﻣﺣــدق‬
‫اﻟﺗﻲ ﺗﺗﻌرض ﻟﻪ ﻣﺻر دﻓﻌﻪ ﻟﺣﻣل راﯾﺔ اﻟﺟﻬﺎد ﻓﻲ ﻣواﺟﻬـﺔ اﻷوﺿـﺎع اﻟـﺻﻌﺑﺔ اﻟﺗـﻲ ﺣﻠﱠـت ﺑوطﻧـﻪ ‪،‬‬
‫ﻓﺎﻟوطن إن ﻟم ﯾﻘف اﻟﺟﻣﯾﻊ ﻣداﻓﻌﯾن ﻋﻧـﻪ أﺻـﺑﺢ ﻟﻘﻣـﺔ ﺳـﺎﺋﻐﺔ ﻟﻠطـﺎﻣﻌﯾن ؛ ﻟـذﻟك ﻧـرى ﺷـوﻗﻲ ﯾطﺎﻟـب‬
‫اﻟﺟﻣﯾﻊ ﺑﺗﺣﻣل ﻣﺳؤوﻟﯾﺎﺗﻬم وأن ﯾﻘﻔوا ﻟﻣﺻر ذﻟك اﻟﻣوﻗف اﻟﻣﺣﻣود ‪.‬‬

‫إن ﺑــث اﻟﺣﻣﺎﺳــﺔ ﻓــﻲ ﻧﻔ ـوس أﺑﻧــﺎء اﻟــوطن وﻋﻧﺎﺻـرﻩ اﻟﻔﺗﯾــﺔ ﺳــﻣﺔ ﺑــﺎرزة ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﻛﺛﯾ ـرة‬
‫ﺗﻠــك اﻷﺷــﻌﺎر اﻟﺗــﻲ ﺳــﺎﻗﻬﺎ ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻫــذا اﻟﻣﺟــﺎل ‪ ،‬ﻛﺎﻧــت ﻫــذﻩ اﻷﺷــﻌﺎر ذات اﻟﻣﻧــﺷﺄ اﻟﻧﻔــﺳﻲ ﻋﻧــد‬
‫ﺷوﻗﻲ‪ ،‬ﻓﻬذﻩ اﻟطرﯾﻘﺔ ﻣﺎ ﻫﻲ إﻻ ﺗرﺟﻣﺔ ﻟﺷوﻗﻪ وﺣﺑـﻪ اﻟـﺷدﯾد ﻟﻠـوطن ‪ ،‬ﺣﯾـث ﻛﺛـرة ﻣﺧﺎطﺑﺎﺗـﻪ اﻟـﺷﺑﺎب‬
‫ﻟﻠــذود ﻋــن ﺣﻣــﻰ اﻟــوطن ‪ ،‬واﺳــﺗﻧﻛﺎرﻩ ﻋﻠــﯾﻬم اﻟﺗﻛﺎﺳــل واﻟﺗﺑــﺎطؤ ﻓــﻲ ﻫــذا اﻷﻣــر ‪ ،‬ﯾﻘــول ﺷــوﻗﻲ ﺑﺎﻋﺛــﺎً‬
‫اﻟﻬﻣم وﻣﺳﺗﻧﻛ اًر اﻟﺗﻘﺎﻋس ﻋﻠﻰ أﺑﻧﺎء وطﻧﻪ ﻓﻲ ﺧدﻣﺔ وطﻧﻬم ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـوت َﯾﺟﻠِﺑُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬
‫ـﺳﺑﺎت‬ ‫ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﻌض اﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ ُ َ‬ ‫َﺑﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻷَوط ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن ﻫُّﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا ﺛُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـم ﻫُّﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا‬

‫ـﺳﻠﺣﻔﺎةُ‬ ‫وﻧﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـن ِإذا َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬


‫ـﺷﯾﻧﺎ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ـوم‬
‫ـرق ﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـف اﻟَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﻟﻠﻣﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد َﺧط ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِ‬
‫َﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺷﻰ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺎت‬ ‫ـدﺗﻧﺎ اﻷَﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ ِ‬
‫اﻟﻛﺎذﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َو ُﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ُ‬ ‫وﺑﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ اًر‬ ‫ِ‬
‫ـدون اﻟﻘُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى َﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّاًر َ َ‬
‫ﯾُﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ َ‬

‫ﯾﺳﺗﻧﻛر ﺷوﻗﻲ ﻋﻠﻰ أﺑﻧـﺎء ﻣـﺻر اﻟرﻛـون إﻟـﻰ اﻟ ارﺣـﺔ واﻻﻋﺗﻣـﺎد ﻋﻠـﻰ اﻟﻐﯾـر ‪ ،‬ﻓـﺎﻟﻐرب ﻣﺗﻘـدﻣون‬
‫ﻓــﻲ ﻛــل ﺷــﻲء ﯾﻘــدﻣون ﻷوطــﺎﻧﻬم ﺧــدﻣﺎت ﺟﻠﯾﻠــﺔ ﯾــﺳﯾرون ﻓــﻲ ﺗﻘــدﻣﻬم ﺑــﺳرﻋﺔ اﻟﺑــرق ‪ ،‬وأﺑﻧــﺎء ﻣــﺻر‬
‫ﻣ ــﺷﯾﻬم ﻟﻠﻣﺟ ــد ﻛﻣ ــﺷﻲ اﻟ ــﺳﻠﺣﻔﺎة ﻏﺎﯾ ــﺔ ﻓ ــﻲ اﻟ ــﺑطء ‪ ،‬ﻓوﺟ ــب ﻋﻠ ــﻰ أﺑﻧ ــﺎء اﻟ ــوطن أن ﯾﺗرﻛـ ـوا اﻷﻣ ــﺎﻧﻲ‬
‫اﻟﺧﺎدﻋــﺔ اﻟﺗــﻲ ﺗــﺻﯾب اﻹﻧ ــﺳﺎن ﺑﺎﻹﺣﺑــﺎط واﻟﻔــﺷل ‪ ،‬وأن ﯾﻌﻣــدوا إﻟ ــﻰ اﻟﺟــد واﻟﻣﺛــﺎﺑرة ﻟرﻓﻌــﺔ اﻟ ــوطن‬
‫ورﻗﯾﻪ ‪ ،‬وﺟﻌﻠﻪ ﻓﻲ ﻣﺻﺎف اﻟدول اﻟﻣﺗﻘدﻣﺔ ‪.‬‬

‫ﻟﻘــد أﻓ ــرد ﺷــوﻗﻲ أﻣﻛﻧ ــﺔ ﻛﺛﯾـ ـرة ﻓــﻲ ﺷ ــﻌرﻩ ﻟﻠﺣ ــدﯾث ﻋــن ﻣ ــﺻر ‪ ،‬ﺗﺣ ــدث ﻋــن ﻣ ــﺻر اﻟﻌروﺑ ــﺔ ‪،‬‬
‫وﻣﺻر اﻟوﺣدة ‪ ،‬وﻣﺻر اﻟﺗﺎرﯾﺦ واﻟﺣﺿﺎرة ‪ ،‬وﻣـﺻر اﻟﺟﻣﯾﻠـﺔ ‪ ،‬وﻫـذﻩ ﺑﻌـض اﻷوﺻـﺎف اﻟﺗـﻲ ذﻛرﻫـﺎ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ١٧٧‬‬

‫‪‬‬
‫ـدﺛﺎ ﻋــن أﻣــﻪ اﻟﺛﺎﻧﯾــﺔ اﻟﺗــﻲ ﯾﺣــن إﻟﯾﻬــﺎ وﻫــو ﻣﻘــﯾم ﻋﻠــﻰ ﺛ ارﻫــﺎ ‪ ،‬ﯾــﺻرح ﺑﺣﺑــﻪ ﻟﻬــﺎ واﻟﻌﻼﻗــﺔ اﻟﻘوﯾــﺔ‬
‫ﻣﺗﺣـ ً‬
‫اﻟﺗﻲ ﺗﺟﻣﻌﻪ ﺑﻬﺎ ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫وﺣﱡﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺻر ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن أَﻋﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫ـب ﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﻲ‬ ‫ـﻣﯾم َ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬ ‫ـﺎق َﻗﻠﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫أُﺣﱡﺑـ ـ ـ ـ ـ ــك ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ام َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻠِﺋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺎم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫إذا ظَﻬَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر اﻟﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬ ‫ﯾﺦ َﯾوﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ًـﺎ‬ ‫ـﯾﺟﻣﻌﻧﻲ ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك اﻟﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر ُ‬‫َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ ُ‬
‫اﻟوﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪَ َواﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ أَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﻲ‬ ‫َأ ُ ﱡ‬
‫ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َ‬ ‫ـت ِﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ّ ً‬
‫ـﻘﯾﺎ‬ ‫ِﻷَﺟﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ُرﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫اﻟزﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺎم‬ ‫ـﺻرﻓﻧﻲ ِ‬
‫اﻹﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎءُ َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن ِ‬ ‫ﻓََﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬ ‫ﺟﻣ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ِذﺋﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ًـﺎ‬‫َوأَﻧظُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر َﺟﱠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً َ َ‬
‫ِ )‪(١‬‬
‫ـدو ِﻣـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟ ُﺣـ ـ ـ ـ ــﺳﺎم‬‫أَ َﺷـ ـ ـ ـ ـ ﱠـد َﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ُ ﱢ‬ ‫وﻫﺑﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك َﻏﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــر ﻫَّﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺎب َﯾ ارﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً‬ ‫َ‬ ‫ََ‬

‫ﯾؤﻛــد ﺷــوﻗﻲ ﻋﻠــﻰ ﺣﺑــﻪ ﻟﻣــﺻر ‪ ،‬ﻓﻣــﺻر ﻓــﻲ ﻗﻠﺑــﻪ ﻻ ﯾﻣﻛــن أن ﺗﻧــﺳﻰ وﺣﺑﻬــﺎ ﻣﺛــل ﺷــﺟرة ﺗﻧﻣــو‬
‫وﺗﻛﺑــر داﺧــل ﻗﻠﺑــﻪ ‪ ،‬ﻓﻬــﻲ اﻟﺗــﺎرﯾﺦ واﻟﺣﺎﺿــر واﻟﻣــﺳﺗﻘﺑل ﻣــن وﺟﻬ ـﺔ ﻧظ ـرﻩ ‪ ،‬ﺣﯾــث إﱠن ﺗﺎرﯾﺧــﻪ ﻣ ـرﺗﺑط‬
‫ﺑﺗﺎرﯾﺧﻬــﺎ ‪ ،‬ﯾواﺟــﻪ ﻛــل ﻣــن ﯾﻌﺎدﯾﻬــﺎ ﺑــﺷﻌرﻩ اﻟــذي ﯾﻠﻬــب اﻟﻧﻔــوس وﯾﺑــث ﻓﯾﻬــﺎ روح اﻟﻌزﯾﻣــﺔ واﻹﺻ ـرار‬
‫ﻋﻠ ــﻰ ﺗﻘ ــدﯾم اﻟﻐ ــﺎﻟﻲ واﻟﻧﻔ ــﯾس ﻣ ــن أﺟ ــل ﻣ ــﺻر ‪ ،‬ﻟﻘ ــد ﻋﺑ ــر ﺷ ــوﻗﻲ ﺑﺎﻟﺣ ــب اﻟﻛﺑﯾ ــر ﻟوطﻧ ــﻪ ﺑﻛﻠﻣﺎﺗ ــﻪ‬
‫وﺗﻌﺑﯾ ارﺗــﻪ اﻟﺗــﻲ وﻗﻌﻬــﺎ ﻋﻠــﻰ اﻟﻣﺣﺗــل أﺷــد ﻣــن اﻟــﺳﻼح ‪ ،‬وﻫــذا ﻣــﺎ دﻓــﻊ اﻟﻣﺣﺗــل ﻗﺑــل ذﻟــك ﻟﻧﻔﯾــﻪ إﻟــﻰ‬
‫اﻷﻧدﻟس ؛ ﻟﻛﻲ ﯾﺗﺧﻠص ﻣن ﻋﻧﺻر ﻣﻬم ﻓﻲ ﺗﺷﺟﯾﻊ أﺑﻧﺎء ﻣﺻر ﻟﻠﻣﻘﺎوﻣﺔ واﻟﺗﺣدي ‪.‬‬

‫ﻟﻘــد ﻛ ــﺎن ﺷــوﻗﻲ ﻻ ﯾﺗ ــرك أي ﻣﻧﺎﺳــﺑﺔ وطﻧﯾ ــﺔ إﻻ وﯾ ــﺿﻔﻲ ﻋﻠﯾﻬــﺎ ﺑ ــﺻﻣﺎﺗﻪ اﻟــﺷﻌرﯾﺔ ﻣﻌﺑـ ـ اًر ﻋ ــن‬
‫ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟوطﻧﻪ وﺷوﻗﻪ اﻟﺷدﯾد ﻟﺛـرى اﻟـوطن ‪ ،‬وﻣؤﻛـداً ﻋﻠـﻰ أﻫﻣﯾـﺔ اﻟـوطن ﻟﺟﻣﯾـﻊ اﻟﻣـﺻرﯾﯾن ‪ ،‬ﻓواﺟـب‬
‫ﻋﻠــﯾﻬم اﻟﺗــﺿﺣﯾﺔ ﻣــن أﺟــل وطــﻧﻬم ﻣــﺻر ‪ ،‬ﻓﻬــﺎ ﻫــو ﺷــوﻗﻲ ﯾﺧﺗــﺎر ﻣﻧﺎﺳــﺑﺔ ﻋﯾــد اﻟﺟﻬــﺎد ﻟﯾؤﻛــد ﻋﻠــﻰ‬
‫ﻣﺑﺎدﺋـﻪ اﻟﺗــﻲ ُﺟﺑِـل ﻋﻠﯾﻬــﺎ ﻓـﻲ اﺳــﺗﻌدادﻩ ﻟﻠـدﻓﺎع ﻋــن اﻟـوطن وﻣﺟﺎﻫــدة اﻟﻣﺣﺗﻠـﯾن اﻟــذﯾن ﯾﺣـﺎوﻟون ﺳــﻠب‬
‫ﺧﯾرات ﻣﺻر ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬

‫ـق اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺳﻼﺣﺎ‬
‫وﻫﺎدَّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ وﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ُﻧﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ـﺎد ُﺧط ـ ـ ـ ـ ــﺎً ِﻓ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺎﺣﺎ‬
‫اﻟﺟﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﺧطوﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِ‬
‫َ َ‬
‫اﻟﻣطﺎﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َدم اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬ ‫َرﺿـ ـ ـ ـ ــﯾﻧﺎ ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻫـ ـ ـ ـ ــوى اﻟـ ـ ـ ـ ـ َ َ ِ‬
‫ـﺎل ُ‬ ‫ـﺷﻬداء َواﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫اﻟﻣﻔَـ ـ ـ ـ ـ ّـدى‬ ‫ـوطن ُ‬
‫ـﺻراﺣﺎ‬ ‫ََﺗﻘﻠﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﻧﺎ ﻟَﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬
‫ـق اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫اﻟﻣواﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ـﯾض َ‬
‫ﱠِ‬
‫َوﻟَ ّﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠت اﻟﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺿت أَرﯾﻧﺎﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِ‬ ‫ـﺷﻛﯾم ِﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى َﺑﻘﺎﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َ ﱠ‬
‫اﻟﺟﻣﺎﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِإذا َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ َ‬ ‫ﻓﺣطﻣﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫َ‬
‫ـدﻓﻊُ َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﺟواﻧِﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ اﻟ ِرﯾﺎﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َوَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـق َﻧﻠﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬ ‫وﻗﻣﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ِ‬
‫اع اﻟ َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ‬ ‫َُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٦٠٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﻧُﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺎﻟﺞ ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـدةً َوَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺳﻌﻲ َﻣـ ـ ـ ـ ــﺷروﻋﺎً ُﻣﺑﺎﺣـ ـ ـ ـ ــﺎ‬‫َوَﻧـ ـ ـ ـ ــﺳﻌﻰ اﻟـ ـ ـ ـ ـ‬ ‫ـروض أُﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرى‬ ‫ُ‬
‫َ َ‬

‫ﻫذﻩ ﻫﻲ اﻟروح اﻟﻌﺎﻟﯾﺔ اﻟﺗـﻲ ﯾﺗﺣـدث ﺑﻬـﺎ ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ ﺗﻌﺑﯾـرﻩ ﻋـن ﻋـﺷﻘﻪ ﻟﻣـﺻر ‪ ،‬واﻟﺗﺣﺎﻗـﻪ ﺑرﻛـب‬
‫اﻟﻣﺟﺎﻫــدﯾن ﻋــن وطﻧــﻪ ﻻﺳــﯾﻣﺎ ﺑﻌــدﻣﺎ ﻋــﺎﻧﻰ اﻷﻣ ـرﯾن ﻣــن اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﻧﻔــﻲ ﺑﻌﯾــداً ﻋــن ﻣــﺻر ‪ ،‬ﻓــﺎﻟﯾوم‬
‫ﯾظﻬــر اﻟﻣﻌــدن اﻟــﺻﺎﻓﻲ ﻟــﺷوﻗﻲ ﻛﻌﺎدﺗــﻪ ﻓــﻲ ﺗﻌﺎﻣﻠــﻪ ﻣــﻊ ﻗــﺿﺎﯾﺎ وطﻧــﻪ وﺷــﻌﺑﻪ ‪ ،‬ﻓﻠﻘــد اﺷــﺗﻐل ﺷــوﻗﻲ‬
‫ﻋـﻧﻬم ﻗﺑـل اﻟﻧﻔـﻲ ﺑﻣﻐرﯾـﺎت اﻟﺣﯾـﺎة ؛ ﻟﻛﻧـﻪ اﻟﯾـوم ﯾﺣـﺳن ﺻـﻧﻌﺎً وﺻـﻧﯾﻌﺎً ﻓـﻲ ﺟﻬـﺎدﻩ ﻣـن أﺟـل ﻣــﺻر ‪،‬‬
‫ﻓــﺎﻟوطن ﯾﺣﻣﯾــﻪ ﺑرﻓﻘــﺔ أﺑﻧــﺎء ﺷــﻌﺑﻪ ﺑﺎﻟــﺳﻼح اﻟﻣــﺷﻬر داﺋﻣــﺎً ﻓــﻲ وﺟــﻪ اﻟﻐﺎﺻــﺑﯾن ‪ ،‬ﻫــذا اﻟــوطن اﻟــذي‬
‫ﯾﻬدﯾــﻪ ﺷــوﻗﻲ اﻟــدﻣﺎء واﻷﻣ ـوال رﺧﯾــﺻﺔ ﻓــﻲ ﺣﺑــﻪ ‪ ،‬ذﻟــك اﻟﺣــق اﻟﻣﺑــﯾن ﻓــﻲ ﺗــﺎرﯾﺦ ﻣــﺻر ﻓــﻲ دﻓــﺎع‬
‫أﺑﻧﺎﺋﻬﺎ ﻋﻧﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﻬم وﻗﻔوا ﻣﺷﻣرﯾن ﻣﺳﺗﻌدﯾن ﻟﻣواﺟﻬﺔ أﻋﺗﻰ ﻗـوة ﻓـﻲ اﻟﻌـﺎﻟم ﻣـن أﺟـل أن ﺗـﻧﻌم ﺑﻼدﻫـم‬
‫ﺑﺎﻷﻣن واﻷﻣﺎن ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﺟﺎﺑﻬون اﻟﺷداﺋد وﯾﻬوﻧون اﻟﺻﻌﺎب دﻓﺎﻋﺎً ﻋن ﻣﺻر وأﻫﻠﻬﺎ ‪.‬‬

‫ﺗﺟﻠﻰ ﺣﻧﯾن ﺷوﻗﻲ ﻟﻣﺻر ﻓﻲ أﻧﺎﺷﯾدﻩ ﻟﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﺑدأ ﺷوﻗﻲ ﯾﻐرد أﻋذب اﻷﻟﺣـﺎن وأﺷـدى اﻷﺻـوات‬
‫ﻓﻲ ﺣﺑﻪ ﻟﻣﺻر واﻋﺗراﻓﻪ ﺑﻔﺿﻠﻬﺎ ﻋﻠﯾﻪ وﺟﻣﯾﻊ أﺑﻧﺎء وطﻧـﻪ ‪ ،‬أﺻـﺑﺢ ﺷـوﻗﻲ ﯾﺣﻣـل رﺳـﺎﻟﺔ اﻟـوطن ﻛـل‬
‫اﻟ ــوطن ‪ ،‬ﻣ ــن رﻓﻌ ــﺔ ‪ ،‬وﺟﻬ ــﺎد ‪ٕ ،‬واﺻ ــﻼح ‪ ،‬وﺗط ــوﯾر ‪ ،‬ﻓﻛ ــﺎن ﺑ ــﺷﻌرﻩ ﯾوﺟ ــﻪ اﻟﺑوﺻ ــﻠﺔ ﻧﺣ ــو اﻟطرﯾ ــق‬
‫اﻟﺻﺣﯾﺢ ‪ ،‬ﻓﯾﻘول اﻟﺷﻌر ﻓﻲ اﻟوطن ﻛﺗﻌﺑﯾر ﻣﻧﻪ ﻋن ﻓـﺿل اﻟـوطن ﻋﻠـﻰ أﺑﻧﺎﺋـﻪ اﻟﻣـﺻرﯾﯾن اﻟـﺷرﻓﺎء‪،‬‬
‫وﯾﺑــرﻫن ﻟﻠﻘﺎﺻــﻲ واﻟــداﻧﻲ أن ﻣــﺻر ﻋزﯾ ـزة ﻋﻠــﻰ أﺑﻧﺎﺋﻬــﺎ ‪ ،‬ﺣﯾــث ﯾﻘــول ﻓــﻲ ﻗــﺻﯾدة ﺗﺣﻣــل آﯾــﺎت ﻣــن‬
‫اﻟﺷﻛر واﻟﻌرﻓﺎن واﻟﺣب اﻟﺻﺎدق ﻟﻣﺻر ‪ ) :‬اﻟﻣﺗدارك (‬
‫وﻧﻌﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد َﻣﺣﺎ ِﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن ﻣﺎﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻧﺎ‬
‫َُ‬ ‫ـﺳود ﺑِوادﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـوم َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫اﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﯾﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﯾﻧﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ـﺷﯾد اﻟ ِﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـز ﺑِﺄَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﯾﻧﺎ‬
‫َوطَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـن َﻧﻔدﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ َ َ‬ ‫َوﯾُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫ـﯾن اﻟﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ﻧُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ ُ‬


‫ـﺷﯾدﻩُ‬ ‫ِ‬
‫وﺑ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫َ‬ ‫ﻧؤﱢﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻩُ‬ ‫َوطَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـن ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ‬
‫ـﺎﻟﺣق ُ َ‬
‫ﺑﻣﺂﺛِ ِرﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َو َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺎﻋﯾﻧﺎ‬
‫َِ‬ ‫ـﺳﻧﻪُ َوﻧُ َزﱢﯾﻧُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫َوﻧُ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ ُ‬
‫ـدﻫر ِ‬
‫ﯾر اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ َ‬
‫وﻣﻧَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُرﻩُ‬ ‫َو َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬ ‫ـﺻ ُرﻩُ‬‫وﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﯾﺦ َ ُ‬ ‫ِﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـر اﻟﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر ِ‬
‫وﻛﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻵﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎءُ َرﯾﺎﺣﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ََ‬ ‫اﻟﺧﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َو َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﺛَُرﻩُ‬ ‫ـﺎن ُ‬ ‫وﺟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َ‬
‫ِ‬
‫َﻧﺗﱠﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـذ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫وﻫﺎﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺣﺎﻫﺎ َﻋرﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َ ّ‬
‫َو ُ‬ ‫ـﺷﻣس ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﺗﺎﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ١٩٨‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص ‪. ٦٨٧‬‬

‫‪‬‬
‫إن ﺣﻧــﯾن ﺷــوﻗﻲ ﻟﻣــﺻر ﻣﻌــﯾن ﻻ ﯾﻧــﺿب وﺷــﻌور ﺻــﺎدق ﯾﺑــرﻫن ﻋﻠــﻰ ذﻟــك ﺷــﻌرﻩ ذو اﻟﻌﺎطﻔــﺔ‬
‫اﻟﺟﯾﺎﺷــﺔ واﻟﺗﺟرﺑــﺔ اﻟــﺷﻌورﯾﺔ اﻟﻧﺎﺑﻌــﺔ ﻣــن إﺣــﺳﺎس ﻣرﻫــف ‪ ،‬ﯾظﻬــر ذﻟــك ﻓــﻲ ﺗﻐﻧﯾــﻪ ﺑوطﻧــﻪ واﻋﺗ ـ اززﻩ‬
‫ﺑــذﻟك اﻟ ــوطن ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻔــداء ﻋﻧ ـوان ﻟﻬ ــذا اﻟﺣﻧ ــﯾن ‪ ،‬واﻟﺗــﺿﺣﯾﺔ ﺳ ــﺑﯾل ﻟرﻓﻌ ــﺔ اﻟــوطن وﺗﻘدﻣ ــﻪ ‪ ،‬ﻓﻠﻘ ــد أﻛ ــد‬
‫ﺷ ــوﻗﻲ ﻋﻠ ــﻰ أﻫﻣﯾ ــﺔ اﻟ ــوطن ﻣ ــن ﺧ ــﻼل ذﻛـ ـرﻩ ﻓ ــﺿﺎﺋل اﻟ ــوطن ﻋﻠ ــﻰ ﻛ ــل ﻣ ــن ﯾﻌ ــﯾش ﻓ ــوق ﺛ ـ ـراﻩ ‪،‬‬
‫ﻓﺎﻟﻣﺻرﯾون ﯾﺗﻧﻌﻣون ﺑﺗﻠك اﻟﻔﺿﺎﺋل وﯾﻌﯾدون ﻣﺣﺎﺳن أﺳـﻼﻓﻬم وﺗـﺎرﯾﺧﻬم اﻟﻌظـﯾم ‪ ،‬وﻛـل ﻓـرد ﯾـﺷﺎرك‬
‫ﻓــﻲ رﻓﻌــﺔ ﻫــذا اﻟــوطن ﻟﯾــﺻﺑﺢ ﻋزﯾ ـ اًز ﻟــﻪ ﻣﻛﺎﻧﺗــﻪ ﺑــﯾن اﻟــدول ‪ ،‬وﺻــرﺣﺎً ﺷــﺎﻣﺧﺎ ﯾُــﺷﺎر إﻟﯾــﻪ ﺑﺎﻟﺑﻧــﺎن ‪،‬‬
‫ﻓﯾﺣــرص ﺷــوﻗﻲ ﻋﻠــﻰ ﺿــرورة ﺗﻘــدﯾم ﻛــل ﻓــرد ﻣــن أﺑﻧــﺎء اﻟــوطن ﻣزﯾــداً ﻣــن اﻷﻋﻣــﺎل ﻟرﻓﻌــﺔ ﻣــﺻر‬
‫واﻟﺗﺄﻛﯾد ﻋﻠﻰ أن ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﺻر ﺣﺎﻓل ﺑﺎﻟﻣﻧﺟزات اﻟﺟﺑﺎرة ‪ ،‬اﻟﺗـﻲ ﺷـﯾدﻫﺎ ﻣـن ﻗـﺑﻠﻬم ﻋﻠـﻰ ﻣـر اﻟﻌـﺻور‪،‬‬
‫ﻓواﺟ ــب ﻋﻠ ــﻰ ﻛ ــل ﻓ ــرد ﻣ ــن أﺑﻧﺎﺋ ــﻪ إﻛﻣ ــﺎل ﻫ ــذا اﻟطرﯾ ــق اﻟ ــذي ﺑ ــدأﻩ اﻵﺑ ــﺎء ‪ ،‬وﺟﻌ ــل ﻣ ــﺻر ﻋﻧـ ـوان‬
‫اﻟﺣﺿﺎرة وﻣﻧﺎرة اﻟﻌﻠم ؛ ﻷن ﻣﺻر ﻓﯾﻬﺎ ﻛل ﻣﻘوﻣﺎت اﻟﺣﺿﺎرة واﻟرﻗﻲ ‪.‬‬

‫ﱠ‬
‫إن ﺣـرص ﺷـوﻗﻲ ﻋﻠــﻰ ﺑﻧـﺎء وطﻧــﻪ واﻟﻌﻣـل ﻋﻠــﻰ رﻗﯾـﻪ ﻧـﺎﺑﻊ ﻣــن اﻟﻣﻛﺎﻧـﺔ اﻟﻌظﯾﻣــﺔ ﻟﻣـﺻر داﺧــل‬
‫ﻛﯾﺎن ﺷوﻗﻲ وﺷﻌورﻩ اﻟﻛﺑﯾر ﺑﻌﻣق اﻟﻣﺳؤوﻟﯾﺔ اﻟﻣﻠﻘﺎﻩ ﻋﻠﻰ ﻋﺎﺗﻘﻪ ﻓﻲ ﺗﺷﺟﯾﻊ ﺷﺑﺎب ﻣـﺻر ﻋﻠـﻰ اﻟﺟـد‬
‫واﻻﺟﺗﻬﺎد ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻣﺗدارك (‬
‫َﻛﺑِﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎء اﻷ ﱠ ِ‬
‫َول َﯾﺑﻧﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺎن أَﻻ ِﻫ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـم‬
‫أَﺑﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻷَوطـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻟﻣﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َ ِ َ‬
‫وﻟﻠﻌﻠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻷَﺛﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل َ‬ ‫َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﯾﺎً أَ َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداً َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﯾﺎً َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﯾﺎً‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ـﺻر ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﻟﻧﺟ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ََ‬ ‫ـﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ‬
‫ـﺻر ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫وﻟﻧﺟ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ََ‬

‫ﻫــذا ﻫــو اﻟﻬــدف اﻟﻣﻧــﺷود ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﺟﻌــل ﻣــﺻر ﻫــﻲ اﻟــدﻧﯾﺎ وﻣﻧــﺎرة اﻟﻌــﺎﻟم أﺟﻣــﻊ ‪ ،‬ﻓﯾﻧﺎﺷــد‬
‫أﺑﻧﺎء وطﻧﻪ ﻟﺗﺣﻘﯾق ﻫذا اﻟﻬدف ورﻓﻊ اﻟﻬﻣم ﻟﻠوﺻول إﻟﻰ اﻟﻣﺟد واﻟﻌﻠﯾﺎء ‪.‬‬

‫ﻻ ﯾﻘ ــف ﻧـ ــداء ﺷـ ــوﻗﻲ ﻷﺑﻧـ ــﺎء وطﻧـ ــﻪ ﻋﻧـ ــد أﻣـ ــر ﻣﺣـ ــدد ‪ ،‬ﺑـ ــل ﱠ‬
‫إن ﻧـ ــداءﻩ ﻣﺗﺟـ ــدد وﻣـ ــﺳﺗﻣر ‪،‬‬
‫ﯾﺧﺎطﺑﻬم ﻓﻲ ﻛل وﻗت وﺣﯾن وﯾﺳﺗﻧﻬض ﻫﻣﻣﻬم ‪ ،‬ﻓﯾؤﻛد ﻣرة أﺧرى ﻋﻠﻰ ﻫذا ﻓـﻲ ﻧـﺷﯾد ﻣـﺻر اﻟـذي‬
‫ﯾﺣﻔظﻪ ﻛل ﻣﺻري ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ﻟﻠﻣﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ﻫﱠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َﻓﻬَﱠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻣﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدوا ُ‬ ‫ـﺎﻧﻛم ﺗﻬﱠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺻر ﻣﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎج أ َّوﻟِﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﻣﻠِﱠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ؟!‬
‫ـك ﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫أَﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﻣس ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺣﻠﱠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذوا ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اءﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟﻠ ِﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـز ُرﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن‬
‫ـﯾس ور َ‬
‫ﻓﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـك واﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا‬ ‫ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻷﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻼق اﻟﻣﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٦٨٧‬‬

‫‪‬‬
‫ـﻬﯾﺎ؟‬
‫وﻛوﺛرﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذي ﯾﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــري ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ‬ ‫ـدن‬ ‫أﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾس ﻟﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوادي ﱢ‬
‫اﻟﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـدﻧﯾﺎ اﻟﻌرﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﺔ ِ َﻧﻔﺗدﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫ﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ وطـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـن ﺑﺄَﻧﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺳﻧﺎ َﻧﻘﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬
‫)‪(١‬‬ ‫ـﺄن ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﻧﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـط ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـﯾﺎ‬ ‫ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذﻟﻧﺎﻫﺎ ﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ‬ ‫اح ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫ِ‬
‫إذا ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻠت اﻷرو ُ‬

‫ﯾطﺎﻟب ﺷوﻗﻲ أﺑﻧـﺎء ﻣـﺻر اﻟﻌﻣـل ﻋﻠـﻰ ﺗﻛـوﯾن ﻣﻠـك ﻋظـﯾم ﻟﻣـﺻر ‪ ،‬واﻟﻣﺣﺎﻓظـﺔ ﻋﻠـﻰ اﻷﺧـﻼق‬
‫اﻟﺗـﻲ ﻫــﻲ أﺳــﺎس ﻟﺗﻛـوﯾن أي دوﻟــﺔ ‪ ،‬ﻓﻣــﺻر ﺧﯾراﺗﻬـﺎ ﻛﺛﯾـرة ﻻ ﺗﻌــد وﻻ ﺗﺣـﺻﻰ ‪ ،‬ﻓﻌﻠــﻰ ﺳــﺑﯾل اﻟﻣﺛــﺎل‬
‫ﻻ اﻟﺣﺻر ﻫﻧﺎك ﻧﻬر اﻟﻧﯾل ﯾﺟـري ﻛـوﺛ اًر ﻓـﻲ أ ارﺿـﻲ ﻣـﺻر ‪ ،‬ﻫـذا اﻟﻧﻬـر اﻟـذي ﯾﺑﻌـث اﻟﺣﯾـﺎة ﻟـﺳﻛﺎن‬
‫ﻣــﺻر ‪ ،‬ﻟﻘــد أﻛﺛــر ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﺷــﻌرﻩ ﻣــن اﻟﺗﺄﻛﯾــد ﻋﻠــﻰ ﺿــرورة ﻓــداء ﻣــﺻر وﺣﻣﺎﯾﺗﻬــﺎ ﻣــن اﻟﻛــروب‬
‫واﻷﺧطـﺎر اﻟﻣﺣدﻗـﺔ اﻟﺗــﻲ ﺗﻛـﺎد ﺗﻔﺗرﺳـﻬﺎ ؛ ﻟــذﻟك ﻧﺟـد ﻫـذا اﻟﺣــس اﻟـوطﻧﻲ ﻻ ﯾﻔـﺎرق ﺷــوﻗﻲ ﻓـﻲ ﻣﻌظــم‬
‫ﻗــﺻﺎﺋدﻩ ﻋﻧــدﻣﺎ ﯾﺗﺣــدث ﻋــن اﻟــوطن ‪ ،‬ﻓــﺄرواح أﺑﻧــﺎء ﻣــﺻر رﺧﯾــﺻﺔ ﻣــن أﺟــل ﻓــداﺋﻬﺎ واﻟﺗــﺿﺣﯾﺔ ﻓــﻲ‬
‫ـﯾﺋﺎ أﻣــﺎم ﻓــﺿﺎﺋل‬
‫ﺳــﺑﯾﻠﻬﺎ ‪ ،‬ﺣﺗــﻰ ﻋﻧــدﻣﺎ ﺗــﺳﺎل اﻟــدﻣﺎء ﯾﺑــذﻟﻬﺎ ﻛــل ﻣــﺻري وﯾــﺷﻌر ﺑﺄﻧﻬــﺎ ﻻ ﺗــﺳﺎوي ﺷـ ً‬
‫ﻣﺻر ﻋﻠﯾﻪ ‪.‬‬

‫ـﺎح ﻓــﻲ اﻟﺣﯾــﺎة ‪ ،‬ﻓﻣــﺻر أﻧﻣــوذج ﻟﻠﺣﯾــﺎة اﻟﻬﺎدﺋــﺔ‬


‫ﯾرﺳــم ﺷــوﻗﻲ ﺻــورة ﻟوطﻧــﻪ اﻟﺗــﻲ ﺗــﺷﻣل ﻋــدة ﻣﻧـ ٍ‬
‫اﻟﻣطﻣﺋﻧﺔ اﻟﺗﻲ ﺗﺷﻣل ﺷراﺋﺢ اﻟﺷﻌب ﻛﺎﻓﺔ ‪ ،‬اﻟﻛل ﯾﻌﯾش ﺣﯾﺎﺗﻪ اﻟﻣﻠﯾﺋـﺔ ﺑﺎﻟـﺳﻌﺎدة ﺣﺗـﻰ ﻟـو ﻛﺎﻧـت ﺣﯾـﺎة‬
‫ﺿﻧك وﺿﯾق ‪ ،‬ﯾﺻف ذﻟك ﺷوﻗﻲ ﻗﺎﺋﻼً ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ﺣدﺛﺎﻧِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ أَﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذ اﻷَﻣﺎﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫وﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َ َ‬ ‫ِ‬
‫ـﺣب اﻟزﻣﺎﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـرم اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــذي ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬‫ﻟﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫أَواﺋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل َﻋﻠﱠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا اﻷُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﱡ ِ‬
‫اﻟرﻗﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫وﻧﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ُـن ﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ــو اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـﺳﱠﻧﺎ اﻟﻌﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ‪ ،‬ﻧﻣﺎﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ﯾﺦ ُذ ْﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ار‬
‫ﻓﻠﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ آل ﻟﻠﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر ِ‬ ‫ـدﻫم ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ از وﻓﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ار‬
‫ـﺎول ﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ‬
‫ﺗط ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اﻟﻌﻠِّﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ﻣظﻬرﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ‬ ‫ﺟﻌﻠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬
‫ـق َ ْ َ‬ ‫ََ‬ ‫ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺄﻧﺎ ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺄة ً ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد أﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ــرى‬
‫ـﺻﻠﯾب ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻼل‬ ‫وأﻟﻔﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬ ‫ـﺻر ﻣﻠِﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ َ ذي اﻟ َﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻼل‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ﺟﻌﻠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ َ‬
‫ﱠﻣﻬَ ِرّﯾﺎ‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫ـﺷد اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺳ ْ َ ِ‬ ‫ـﺻف ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ‬
‫وأﻗﺑﻠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱟ‬
‫ي اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺳ ْ‬
‫ﱠﻣﻬر ﱡ‬ ‫ال‬

‫ﱠﻼم‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫ـرف ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺟواﻧﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺳ ُ‬ ‫ـﺻر ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ از ﻻ ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُام‬ ‫ـروم ﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻓﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺗﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد ﱠ‬
‫اﻟﻧزﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل ﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬
‫ـﻘﯾﺎ‬ ‫ان ِﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُام‬
‫ـﻧﻌم ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺟﯾِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ٌ‬
‫وﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫وﻧﻌﻬَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد ﺑﺎﻟﺗﱠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺎم إﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺑﻧﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـوم ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺑﻧﺎﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ِ ﻣﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻧﯾﻧﺎ‬
‫ﻧﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٧٧٤‬‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬
‫وﯾﺑﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ وﺟﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك اﻟﻣﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫ـدي ﺣﱠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـ ﻛﻣـ ــﺎ َﺣﯾﯾﻧـ ــﺎ‬ ‫ـﺻر‬ ‫ِ‬
‫ـ ﻣـ ـ ْ ُ‬ ‫إﻟ ْﯾـ ـ ِـك َﻧﻣـ ـ ُ‬
‫ـوت‬

‫ﻫــذا اﻟﺟــو اﻟوﺣــدوي ﺑــﯾن أﺑﻧ ــﺎء ﻣــﺻر اﻟــذي ﯾﺑﯾﻧــﻪ ﺷــوﻗﻲ رﻣ ــز ﻟﻣﻘوﻣــﺎت اﻟﺣﯾــﺎة ﻓﯾﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺟ ــد‬
‫ﻋﻧوان ﻛـل ﻓـرد ﻓﯾﻬـﺎ ﯾﺟـد وﯾﺟﺗﻬـد ﻟﺧدﻣـﺔ اﻟـوطن ‪ ،‬ﻻ ﺗﻘـف ﻋﺟﻠـﺔ اﻟﺗطـوﯾر ﺑـل ﻫـﻲ ﻣـﺳﺗﻣرة ﺑﺗﻛـﺎﺗف‬
‫اﻟﺟﻣﯾ ــﻊ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣ ــﺳﻠم واﻟﻘﺑط ــﻲ ﯾﻛﻣ ــﻼن اﻟﻣ ــﺳﯾرة ﻧﺣ ــو اﻟﻣﺟ ــد اﻟ ــذي وﺿ ــﻌﻪ اﻟﻔراﻋﻧ ــﺔ اﻷواﺋ ــل ‪ ،‬اﻟ ــذﯾن‬
‫وﺿﻌوا ﺣﺟر اﻷﺳﺎس ﻟﺑﻧﺎء ﺣﺿﺎرة ﻛﺑﯾرة ﻋﻠﻰ ﺿـﻔﺗﻲ ﻧﻬـر اﻟﻧﯾـل ﻣـﺎ ازﻟـت آﺛﺎرﻫـﺎ ﺣﺎﺿـرة ﺗـﺳﺗﻘطب‬
‫ﺟﻣﯾﻊ اﻟﻌﺎﻟم ؛ ﻟﯾﺗﻌرﻓوا ﻋﻠﻰ دﻗﺔ اﻟﺑﻧﺎء وﺑراﻋﺔ اﻟﻬﻧدﺳﺔ اﻟﻣﻌﻣﺎرﯾﺔ ﻗﺑل آﻻف اﻟﺳﻧﯾن ‪.‬‬

‫ﱠ‬
‫إن اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟوطن ﻓطري ﻋﻧد ﻛل إﻧﺳﺎن ؛ ﻟﻛن ﻫذا اﻟـﺷﻌور ﺗﺧﺗﻠـف ﻣﺧرﺟﺎﺗـﻪ ﻣـن ﺷـﺧص‬
‫إﻟــﻰ آﺧــر ‪ ،‬ﻓﻬــو ﻣ ـرﺗﺑط ﺑﻣــﺎ ﯾﻌﺗــري اﻹﻧــﺳﺎن ﻣــن أزﻣــﺎت ﺗظﻬــر ﻣــدى اﻟﺣﻧــﯾن اﻟﻛــﺎﻣن ﻓــﻲ إﺣــﺳﺎس‬
‫اﻹﻧ ــﺳﺎن ﺗﺟ ــﺎﻩ وطﻧ ــﻪ ‪ ،‬ﻓﺣﻧ ــﯾن ﺷ ــوﻗﻲ إﻟ ــﻰ وطﻧ ــﻪ ﻣ ــﺻر ﺗﺟ ــﺳد ﻓ ــﻲ ﻋ ــدة أﺷ ــﻛﺎل ‪ ،‬ﺗﻧوﻋ ــت ﺑﺗﻐﯾ ــر‬
‫اﻟظــروف اﻟﻣﺣﯾطــﺔ ﺑــﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻧــﺷﺄة اﻟﺗــﻲ ﻧــﺷﺄﻫﺎ ﺷــوﻗﻲ ﻟــم ﺗظﻬــر ﺑ ـوادر ﻫــذا اﻟﺣﻧــﯾن إﻻ ﻓــﻲ ﻣ ـواطن‬
‫ﻗﻠﯾﻠـﺔ؛ ﻷن ﺷـوﻗﻲ اﺷـﺗﻐل ﻓـﻲ اﻟﺑداﯾـﺔ ﺑـﺄﻣور اﻟﻘـﺻر اﻟﺣـﺎﻛم وﻟـم ﯾﻛﺗـرث ﺑـﺄﻣور وطﻧـﻪ إﻻ ﻗﻠـﯾﻼً ‪ ،‬أﻣـﺎ‬
‫اﻟــﺷﻛل اﻵﺧــر اﻟــذي أظﻬــر اﻟﺣﻧــﯾن اﻟﻛﺑﯾــر إﻟــﻰ اﻟــوطن ﻋﻧــدﻩ ﻣــﺎ ﻻﻗــﺎﻩ ﻣــن ﻧﻔــﻲ ﻋــن اﻟــوطن وﻏرﺑــﺔ‬
‫ﻗﺎﺳــﯾﺔ ﻋــﺎﻧﻰ ﻓﯾﻬــﺎ ﻣﻌﺎﻧــﺎة اﻟﺑﻌــد وﺣﺎﺟﺗــﻪ اﻟــﺷدﯾدة إﻟــﻰ ﺣﻧــﺎن اﻟــوطن ‪ ،‬وﻛﺎﻧــت ﺗﻠــك اﻟﻣرﺣﻠــﺔ ﻣﻔﺟ ـرة‬
‫اﻟﺣﻧ ــﯾن ﻟﻠ ــوطن ﻋﻧ ــد ﺷ ــوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺑﻌ ــد وﻣـ ـ اررة اﻟﻐرﺑ ــﺔ ﻗ ــﺎدرة ﻋﻠ ــﻰ إظﻬ ــﺎر ﻛ ــل إﺣ ــﺳﺎس ﻛ ــﺎﻣن ﺗﺟ ــﺎﻩ‬
‫اﻟــوطن‪ ،‬ﻷن اﻟــﺻدق ﻋﻧ ـوان ﻟﺗﻠــك اﻟﺣﺎﻟــﺔ اﻟﺗــﻲ ﺗــﺳﯾطر ﻋﻠــﻰ اﻹﻧــﺳﺎن اﻟﻣﻐﺗــرب ‪ ،‬واﻟــﺷﻛل اﻷﺧﯾــر‬
‫اﻟذي أظﻬر ﺣﻧﯾن ﺷوﻗﻲ إﻟﻰ وطﻧﻪ دﻓﺎﻋﻪ اﻟﻣﺗواﺻل ﻋـن اﻟـوطن ‪ ،‬وﺣـث اﻟـﺷﺑﺎب ﺑﻣواﺻـﻠﺔ اﻟﺟﻬـﺎد‬
‫ﻟﺗﺣرﯾر ﻣﺻر ﻣن اﻻﺳﺗﻌﻣﺎر واﻟﻌﻣل ﻋﻠﻰ رﻓﻌﺔ اﻟوطن ورﻗﯾﻪ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٧٧٥-٧٧٤‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻣطﻠب اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻷﻫل واﻷﺻدﻗﺎء ‪:‬‬

‫ﱠ‬
‫إن ﺣﻧ ــﯾن اﻟﻣ ــرء إﻟ ــﻰ أﻫﻠ ــﻪ وأﺻ ــدﻗﺎﺋﻪ ﺣﺎﻟـ ــﺔ طﺑﯾﻌﯾ ــﺔ ﻣﺗﺄﺻ ــﻠﺔ ﻓ ــﻲ اﻟ ــﻧﻔس اﻟﺑ ــﺷرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻌﺎﺋﻠـ ــﺔ‬
‫واﻷﺻدﻗﺎء ﻫﻣﺎ اﻹطﺎر اﻟﻌﺎطﻔﻲ واﻟﻧﻔﺳﻲ ﻟﻛل إﻧﺳﺎن ‪ ،‬ﻫذا اﻹطﺎر اﻟﺗﻲ ﺗـدور ﻓﯾـﻪ ﻣﻌظـم اﻟﻌﻼﻗـﺎت‬
‫اﻹﻧﺳﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬واﻟﺣﺎﻟﺔ اﻟﺷﻌورﯾﺔ اﻟﺗﻲ ﺗﻌﺗري اﻹﻧﺳﺎن ﻧﺗﯾﺟﺔ ُﺑﻌد وﻓـراق ﻟﻣـن أﺣـﺑﻬم ﻣـن أﻫﻠـﻪ وأﺻـدﻗﺎﺋﻪ‬
‫ﺗﻐــذي اﻟﺣﻧــﯾن وﺗﻘــوي رواﻓ ــدﻩ ‪ ،‬وﻟــﯾس ﺷــرطﺎً أن ﯾﻛ ــون اﻹﻧــﺳﺎن ﻣﻐﺗرﺑــﺎً ﻋ ــن أﻫﻠــﻪ وأﺻــدﻗﺎﺋﻪ ﻟﻛ ــﻲ‬
‫ﯾﺷﻌر ﺑﺎﻟﺣﻧﯾن إﻟﯾﻬم ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣﻧﯾن ﻣرﺗﺑط ارﺗﺑﺎطﺎً ﺷـرطﯾﺎً ﺑﺎﻟﺣـب اﻟـﺻﺎدق اﻟﻧـﺎﺑﻊ ﻣـن اﻟﻘﻠـب ﺗﺟـﺎﻩ اﻷﻫـل‬
‫واﻷﺻدﻗﺎء ‪.‬‬

‫ﻟﻘد ظﻬـر ﻫـذا اﻟﻧـوع ﻣـن اﻟﺣﻧـﯾن ﻋﻧـد ﺷـوﻗﻲ ‪ ،‬وذﻟـك ﻓـﻲ ﺣﻧﯾﻧـﻪ اﻟﻛﺛﯾـر ﻟﻣـن أﺣـﺑﻬم ﻣﻣـن ﻗـﺿﻰ‬
‫ﻣﻌﻬم أﻏﻠب ﻓﺗرات ﺣﯾﺎﺗﻪ ‪ ،‬ﻓﺷوﻗﻲ ﻣﺎ ﻓﺗﺊ ﯾذﻛر اﻷﻫل ﻛﻠﻣـﺎ ﺗـذﻛر أﻫﻣﯾـﺔ اﻟﻌﺎﺋﻠـﺔ وﻛـذﻟك اﻷﺻـدﻗﺎء‬
‫اﻟذﯾن ﻋﺎﯾﺷوﻩ ﻓﺗرات ﻣﻬﻣﺔ ﻓﻲ ﺣﯾﺎﺗﻪ ‪.‬‬

‫ﻣــن اﻟ ــﺳﻣﺎت اﻟﺷﺧ ــﺻﯾﺔ ﻟ ــﺷوﻗﻲ أﻧــﻪ ﺷ ــﺎﻋر ﯾﻘ ــدر اﻟﻌﻼﻗ ــﺎت اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﯾــﺔ ‪ ،‬وﯾﺗﻌﺎﻣ ــل ﻣ ــﻊ أﻫﻠ ــﻪ‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠـﺔ ﻗﺎﺋﻣـﺔ ﻋﻠــﻰ اﻟـود واﻟﺣــب اﻟﻣﺗﺑـﺎدل ‪ ،‬ﻓﻛــﺎن ﯾـذﻛر ﻟﻛــل ذي ﻓـﺿل ﻓــﺿﻠﻪ ‪ ،‬وﻣـن ﺣﺑــﻪ ﻟﻬـم أﻧــﻪ‬
‫ﻛــﺎن ﻻ ﯾﺗﺣﻣــل اﻷذى ﻋﻠــﯾﻬم وﻻ ﯾــﺳﺗطﯾﻊ أن ﯾ ـراﻫم ﯾﺗــﺄﻟﻣون ﻋﻧــدﻣﺎ ﺗﻠــم ﺑﻬــم وﻋﻛــﺎت ﺻــﺣﯾﺔ ‪ ،‬ﻫــذا‬
‫ﺷوﻗﻲ اﻹﻧﺳﺎن اﻟذي ﯾﺣن ﻟﻛل ﺷﺧص أدﺧل اﻟﻔرح واﻟﺳﻌﺎدة إﻟﻰ ﻗﻠﺑـﻪ ﯾوﻣـﺎً ﻣـﺎ ‪ ،‬ﻓﺣﻧـﯾن ﺷـوﻗﻲ إﻟـﻰ‬
‫اﻷﻫل ﺗﻧوع ﺑﯾن أﻣﻪ وأﺑﯾﻪ وﺟدﺗﻪ وأﺑﻧﺎﺋﻪ ‪.‬‬
‫ﱠ‬
‫إن ﺣﻧــﯾن ﺷ ــوﻗﻲ إﻟ ــﻰ أﻣــﻪ ﻛﺑﯾ ــر ﻻ ﯾوﺻ ــف ‪ ،‬واﻟﺣﻧــﯾن اﻟﻛ ــﺎﻣن ﻓ ــﻲ ﺷــوﻗﻪ ﻷﻣ ــﻪ ﺑ ــرز ﻓ ــﻲ‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﺗﻪ اﻟﺻﺎﻟﺣﺔ ﻟﻬﺎ طوال ﺣﯾﺎﺗﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﺷوﻗﻲ ﻟم ﯾﺗﺣدث ﻛﺛﯾـ اًر ﻋـن أﻣـﻪ ‪ ،‬ﺑـل ﻛـﺎن ﺣﻧﯾﻧـﻪ ﻟﻬـﺎ ﻣرﺗﻛـز‬
‫ﻋﻠــﻰ اﻟﻣﻌﺎﻣﻠــﺔ اﻟطﯾﺑــﺔ واﻟﺗﻘــدﯾر واﻟﻌرﻓــﺎن ﺑﻔــﺿﻠﻬﺎ ﻋﻠﯾــﻪ ‪ ،‬ﺑﻘــﻲ ﺣﻧــﯾن ﺷــوﻗﻲ ﻷﻣــﻪ أﻓﻌــﺎﻻً وﻟــم ﯾﺗــرﺟم‬
‫إﻟﻰ أﻗوال إﻻ ﺑﻌدﻣﺎ وﺻﻠﻪ ﺧﺑر وﻓﺎﺗﻬﺎ وﻫو ﻓﻲ ﻣﻧﻔﺎﻩ ﺑﺎﻷﻧـدﻟس ‪ ،‬ﻓـﺎﻧﻔﺟر ﺣﻧﯾﻧـﻪ أﺷـﻌﺎ اًر ؛ ﻹﺣـﺳﺎﺳﻪ‬
‫ﺑﺎﻟﻔراق اﻟﺣﻘﯾﻘﻲ ‪ ،‬ذﻟك اﻟﻔراق اﻟذي أﺛﺎر ﻟوﻋﺔ ﻓﻲ ﻗﻠﺑﻪ أﻧﺗﺟـت ﺷـﻌ اًر ﺻـﺎدﻗﺎً ﻣﻌﺑـ اًر ﻋـن ﺣﻧـﯾن ﻛﺑﯾـر‪،‬‬
‫ﺣﯾث ﯾﻘول ﻓﻲ ﻗﺻﯾدة رﺛﻰ ﻓﯾﻬﺎ أﻣﻪ ‪) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫ﯾداء اﻟﻔُـ ـ ـ ـؤ ِاد َوﻣـ ـ ـ ــﺎ أَﺻـ ـ ـ ــﻣﻰ‬
‫ـﺎب ُﺳـ ـ ـ ـ َـو َ‬
‫أَﺻ ـ ـ ـ َ‬ ‫إِﻟ ــﻰ اﻟﻠَـ ِـﻪ أَﺷ ــﻛو ِﻣ ــن َﻋـ ـوادي اﻟ َﻧ ــوى َﺳ ــﻬﻣﺎ‬

‫ـﺳت َﻋظﻣ ـ ـ ــﺎ‬ ‫دﺧﻠَ ـ ـ ــت َﻟﺣﻣ ـ ـ ــﺎً َوﻻ ﻻ َﻣ ـ ـ ـ َ‬


‫َوﻣ ـ ـ ــﺎ َ َ‬ ‫َول َوﻫﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫ـب أ ﱠ َ‬
‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن اﻟﻬﺎﺗِﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎت َ‬ ‫َ‬
‫َﻛﻼﻣ ـ ــﺎً َﻋﻠـ ـ ــﻰ َﺳـ ـ ــﻣﻌﻲ َوﻓ ـ ــﻲ َﻛﺑِـ ـ ــدي َﻛﻠﻣـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺳت َرﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً‬
‫ارد َواﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﻲ ﻓَﺄَو َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو َ َ‬
‫ـﺳﯾل َو َﻛ ـ ــم َﯾ ـ ــدﻣﻰ‬
‫ـﺢ َﺟﻧﺑ ـ ــﻲ َﻛ ـ ــم َﯾ ـ ـ ُ‬
‫ﻓَﯾـ ـ ـﺎ َوﯾ ـ ـ َ‬ ‫ـب َوِاﻧـ ـ ـ ـ َـزوى‬
‫اﻟﺟﻧـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻓَﻣـ ـ ـ ــﺎ َﻫﺗَﻔـ ـ ـ ــﺎ َﺣﺗّـ ـ ـ ــﻰ َﻧ ـ ـ ـ ـ از َ‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﻲ َوﻟَـ ـ ـ ـ ــم َﯾرَﻛـ ـ ـ ـ ــب ﺑِـ ـ ـ ـ ــﺳﺎطﺎً َوﻻ َﯾ ّﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫إِﻟَـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ـﺎء ِﻟﻠﺛَـ ــرى‬ ‫ـﺷرق َﻧﺣـ ــو اﻟ َﻐـ ـ ِ‬
‫ـرب َواﻟﻣـ ـ َ‬ ‫طَـ ــوى اﻟـ ـ َ َ َ‬

‫ﱠ‬
‫إن ﻟﺟــوء ﺷــوﻗﻲ إﻟــﻰ اﷲ – ﺗﺑــﺎرك وﺗﻌــﺎﻟﻰ – ﻟــدﻟﯾل ﻋﻠــﻰ ﻋظــم اﻟﻣــﺻﯾﺑﺔ اﻟﺗــﻲ ﯾﻌﯾــﺷﻬﺎ ‪ ،‬وﻫــل‬
‫ﻫﻧــﺎك ﻣــﺻﯾﺑﺔ أﻋظــم ﻣــن ﻓﻘــدان اﻷم ؟! ﺣﯾــث ﯾــﺷﺑﻪ ﺷــوﻗﻲ ذﻟــك اﻟﺧﺑــر اﻟــﺻﺎدم ﺑــﺳﻬم ﻗﺎﺗــل أﺻــﺎب‬
‫ﺳــوﯾداء اﻟﻘﻠــب ‪ ،‬ﻫــذا اﻟﺣــب اﻟﺟــم اﻟــذي ﯾﻛﻧــﻪ ﺷــوﻗﻲ ﻷﻣــﻪ أﻧــﺗﺞ ﻟوﻧــﺎً ﻣﺧﺗﻠﻔــﺎً ﻣــن اﻟﺣﻧــﯾن اﻟﻣﻣــزوج‬
‫ﺑﺎﻷﺳﻰ واﻟﺣزن ﻟﻔراق ﺟزء رﺋﯾس ﻣن ﻗﻠﺑﻪ ‪ .‬ﻛﺎﻧت ﻫـذﻩ اﻟﻘـﺻﯾدة ﺑﻌـدﻣﺎ أﻋﻠـن ﻋـن ﻫدﻧـﺔ ﻓـﻲ اﻟﺣـرب‬
‫اﻟﻌﺎﻟﻣﯾﺔ اﻷوﻟﻰ ﺣﯾث ﻛﺎﻧـت اﻟﻔرﺣـﺔ ظـﺎﻫرة وﺑﺎدﯾـﺔ ﻋﻠـﻰ ﻣﺣﯾـﺎ ﺷـوﻗﻲ ؛ ﻷﻧﻬـﺎ ﺳـﺑﯾل ﻟﻌودﺗـﻪ إﻟـﻰ أﻣـﻪ‬
‫ووطﻧﻪ ‪ ،‬ﻓﺟﺎء اﻟﺧﺑر ﻣﻊ اﻟﺑرق ذﻟك اﻟﺧﺑر اﻟذي أﻓﺳد ﻋﻠﯾﻪ ﺣﯾﺎﺗﻪ ﺧﺑر وﻓﺎة ﻣﻬﺟـﺔ ﻓـؤادﻩ اﻟﺗـﻲ أُﺑﻌـد‬
‫ﻋﻧﻬﺎ وﻋن وطﻧﻪ ‪ ،‬ﺣﯾث أرادت اﻷم اﻟﺑﻘـﺎء ﻓـﻲ ﻣـﺻر ورﻓـﺿت اﻟﺧـروج ﻣـﻊ اﺑﻧﻬـﺎ إﻟـﻰ اﻟﻣﻧﻔـﻰ اﻟـذي‬
‫ﻓُــرض ﻋﻠﯾــﻪ ‪ ،‬وﺷــوﻗﻲ ﯾــذﻛر ﻫــذا اﻟﻣﺄﺳــﺎة اﻟﺗــﻲ ﺣﻠــت ﺑــﻪ وﻛﺄﻧﻬــﺎ اﻟــﺻﺎﻋﻘﺔ ‪ ،‬ﯾﺑــﯾن ذﻟــك ﻓــﻲ وﺻــﻔﻪ‬
‫ﻟﻠﻣــﺻﯾﺑﺔ ﺑﺄﻧــﻪ اﻟﻣــدﻣر ﻟﻠﻘﻠــوب ﺑــﻼ رﺣﻣــﺔ وﻻ ﺗﻬــﺎون ‪ ،‬ﺣﯾــث ﺳــﯾطرت ﻋﻠــﻰ ﺷــوﻗﻲ ﺣﺎﻟــﺔ ﻣــن اﻟﺣــزن‬
‫اﻟــﺷدﯾد وﺻــﻠت ﺑــﻪ ﻟﺣــد اﻻﻧﻬﯾــﺎر ‪ ،‬ﻓﻘــد ﻛــﺎن ﯾﻣﻧــﻲ اﻟــﻧﻔس ﺑــﺎﻟﻌودة إﻟــﻰ أﻣــﻪ ووطﻧــﻪ ؛ ﻟﻛــن اﻟﻣــوت‬
‫ﺳــﻠب ﻣﻧــﻪ ﻓرﺣــﺔ ﻏــﺎﺋرة ﻓــﻲ اﻟﻘﻠــب ﻟــم ﯾــﺳﺗطﻊ أن ﯾظﻬرﻫــﺎ ‪ ،‬ﻓﻣــﺻﯾﺑﺗﻪ ﺑﻔﻘــدان أﻣــﻪ ﻋظﯾﻣــﺔ ﯾــﺻﻔﻬﺎ‬
‫ـﺎﻣﻼ ﻣﻌـﻪ‬
‫ﺑﺎﻟﺳﻬم اﻟذي دﻣر ﻛﺑدﻩ وﺟﻧﺑﻪ وﻗﻠﺑﻪ ‪ ،‬ﻓﻘد وﺻﻠﻪ ﺧﺑـر اﻟوﻓـﺎة ﻗﺎطﻌـﺎً اﻟـﺷرق ﻧﺣـو اﻟﻐـرب ﺣ ً‬
‫أﺣزان ﺗﻬد ﺟﺑﺎﻻً ﻓﻣﺎ ﺑﺎﻟﻧﺎ ﺑﺷﺎﻋر ﻣرﻫف اﻹﺣﺳﺎس واﻟوﺟدان ؟!‬

‫ﻟﻘــد ﻋــﺎﯾش ﺷــوﻗﻲ ﻣﺄﺳــﺎة ﻛﺑﯾ ـرة ﺑﻌــدﻣﺎ ﻛﺎﻧــت ﻣــﺻﯾﺑﺔ واﺣــدة أﺻــﺑﺣت ﻣــﺻﯾﺑﺗﯾن ‪ ،‬ﻓــﺎﻷﻣر ﻟــم‬
‫ﯾﻘــف ﻋﻠــﻰ ﻧﻔﯾــﻪ ﻋــن اﻟــوطن ‪ ،‬ﺑــل وﺻــول ﺧﺑــر وﻓــﺎة أﻣــﻪ اﻟﺗــﻲ ﺗــﺷﻛل رﻗﻣــﺎً ﺻــﻌﺑﺎً ﻓــﻲ ﺣﯾﺎﺗــﻪ ‪ ،‬ﻻ‬
‫ﯾﻣﻛــن أن ﯾﻧــدﺛر ﻫﻛــذا ﺑﻛــل ﺳــﻬوﻟﺔ ‪ ،‬ﻫــذا اﻷﻟــم ﻻ ﯾﻌــرف ﺷــوﻗﻲ ﻛﯾﻔﯾــﺔ اﻟﺧــﻼص ﻣﻧــﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﻠﺟــﺄ إﻟــﻰ‬
‫دﻋﺎء ﻣ اًر ﺣﯾث ﯾﻘول ‪) :‬اﻟطوﯾل(‬ ‫ً‬ ‫اﻟدﻋﺎء وﯾدﻋو ﻷﻣﻪ‬
‫ـﺎرف ﻟَﻬ ـ ـ ـ ــﺎ ِإﻧﻣ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﻬﯾدةَ َﺣ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـرب ﻟَ ـ ـ ـ ــم ﺗُﻘ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫َﺷ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻟَـ ـ ـ ـ ِـك اﻟﻠَـ ـ ـ ــﻪُ ِﻣ ـ ـ ـ ــن َﻣطﻌوَﻧ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ ِﺑﻘَﻧ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟَﻧ ـ ـ ـ ــوى‬
‫ِ‬ ‫ﻣدﻟﱠﻬَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ أَزﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َوأَﻧ ـ ـ ـ ـ َزِﻩ ﻣـ ـ ـ ــن َدﻣـ ـ ـ ـ ِـﻊ َ‬
‫اﻟﺣﯾـ ـ ـ ــﺎ َﻋﺑ ـ ـ ـ ـ َرةَ َﺳـ ـ ـ ــﺣﻣﺎ‬ ‫ـﺎر َزﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َرةً‬ ‫َُ‬
‫َﻓﻠَ ـ ـ ــم ﯾﻘ ـ ـ ــو ﻣﻐﻧﺎﻫ ـ ـ ــﺎ ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ ﺻ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـوﺑﻪ َرﺳ ـ ـ ــﻣﺎ‬ ‫ـﺑﺎﺑﺔً‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ َ‬ ‫ﺻــــ َ‬ ‫ـﻲ َﺗﺑﻛ ـ ـ ـ ــﻲ َ‬ ‫َﺳ ـ ـ ـ ــﻘﺎﻫﺎ َﺑ ـ ـ ـ ــﺷﯾري َوﻫ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺳﻬﻣﺎ‬
‫ـﺎن ﻫُـ ـ ـ َـو اﻟـ ـ ـ َ‬ ‫َو َﻛ ـ ــم ﻧـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎزٍع َﺳـ ـ ــﻬﻣﺎً ﻓَﻛـ ـ ـ َ‬ ‫ﺟرﺣﻬـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻷَﻧﺑـ ـ ـ ـ ــﺎءُ َﻏﯾـ ـ ـ ـ ـ َـر َرﻓﯾﻘَ ـ ـ ـ ـ ـٍﺔ‬
‫أَ َﺳـ ـ ـ ـ ــت ُ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٤٨‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٤٩‬‬

‫‪‬‬
‫ﱠ‬
‫إن دﻋـﺎء ﺷـوﻗﻲ ﻷﻣـﻪ ﺑﺎﻟرﺣﻣـﺔ واﻟﻣﻐﻔـرة ﯾـﻧم ﻋـن ﺣـب ﻛﺑﯾـر ﻷﻣــﻪ داﺧـل ﻗﻠﺑـﻪ ‪ ،‬ﻓﻬـو ﻟـم ﯾــﺳﺗطﻊ‬
‫اﻟذﻫﺎب ﻹﻟﻘﺎء ﻧظرة اﻟوداع ﻋﻠﻰ أﻣﻪ ؛ ﻷن اﻻﺣﺗﻼل ﻣﻧﻌﻪ ﻣن ذﻟك ‪ ،‬ﻓـﻼ ﯾﻣﻠـك ﺳـوى اﻟـدﻋﺎء ﻷﻣـﻪ‬
‫ﺑﻘﻠب ﺻﺎدق ﺑﺎﻟرﺣﻣﺔ واﻟﻣﻐﻔرة ‪.‬‬

‫ﻟﻘـد ﻋـﺎﻧﻰ ﺷـوﻗﻲ ﻣـن ﻟوﻋـﺔ اﻟﻔـراق اﻟﺗـﻲ ﻧزﻟـت ﺑـﻪ ﺑﻌـد ﻓﻘداﻧــﻪ أﻣـﻪ ‪ ،‬وﺣرﻣﺎﻧـﻪ ﻣـن اﻟﻣـﺷﺎرﻛﺔ ﻓــﻲ‬
‫ﺗــﺷﯾﯾﻌﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﻠــم ﯾــﺳﺗطﻊ ﻓﻌــل ﺷــﻲء ﺳــوى إرﺳــﺎل اﻟــدﻋوات اﻟــﺻﺎدﻗﺔ ﻟــروح أﻣــﻪ ‪ ،‬ورﺳــم ﺻــورة ﻟﻬــذﻩ‬
‫اﻟﺟﻧﺎزة اﻟﻣﻬﯾﺑﺔ ‪ ،‬وﺗﺷﯾﯾﻊ ﻫذا اﻟﺟﺳد اﻟطﺎﻫر ‪ ،‬أظﻬرت اﻟـﺻورة اﻟﺗـﻲ رﺳـﻣﻬﺎ ﻟﯾـوم وداع واﻟدﺗـﻪ ﻣـدى‬
‫اﻟﺗﻔﺎﻋل اﻟﺷﻌﺑﻲ اﻟﻣﺷﺎرك ﻓﻲ ﺗﺷﯾﯾﻌﻬﺎ ‪ ،‬ﺣﯾث ﺟﻣﯾـﻊ ﻓﺋـﺎت اﻟـﺷﻌب اﻟﻣـﺻري ‪ ،‬ﻓﯾـﺻف ذﻟـك ﻗـﺎﺋﻼً ‪:‬‬
‫) اﻟطوﯾل(‬
‫ـﺻر ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ذو اﻟَﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺻﯾ َرِة َواﻷَﻋﻣ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬ ‫َوأَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫اﻟﻣﻧـ ـ ـ ــﻰ‬ ‫ـﺎس ﺻـ ـ ـ ـ ٌ ِ‬
‫ـﺑﺢ ﻣـ ـ ـ ـ َـن ُ‬
‫ِ‬
‫َﻓﻠَﻣـ ـ ـ ــﺎ َﺑـ ـ ـ ــدا ﻟﻠﻧـ ـ ـ ـ ِ ُ‬
‫ـت اﻟﺑﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى وأَﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺷﻌت اﻟﻐُ ّﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬ ‫وأَﻗﻠَﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫اﻟﻬﻧـ ـ ـ ـ ـ ِـد َوِارﺗَ َﻛـ ـ ـ ـ ـ َـز اﻟﻘَﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﯾوف ِ‬‫ﺳـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َوﻗَـ ـ ـ ـ ـ ﱠـرت ُ‬
‫ـﺳﻠﻣﻰ‬ ‫َرض ﺗَـ ـ ـ ـ َ ِ ُ‬
‫ـﺳﺗﻘﺑل اﻟـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ورﻓﱠـ ـ ـ ــت وﺟـ ـ ـ ــوﻩُ اﻷ ِ‬
‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫اﻗﯾس َوَرﱠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٌ‬
‫ـﺂذن‬ ‫وﺣﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ٌ‬
‫ََ‬
‫ـﺎن اﻟرﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎء ِإذا ﺗَ ّﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬ ‫دون اﻟﻬﻧـ ـ ـ ِ‬ ‫أَﺗـ ـ ــﻰ اﻟـ ـ ـ َ ِ‬
‫َوﻟوﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ُﺑﺑﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬ ‫ـﺎء َوﻟَـ ـ ــم َﯾـ ـ ـ َـزل‬ ‫ـدﻫر ﻣـ ـ ــن ِ َ‬ ‫ُ‬
‫ـرس أَﺑﻠ ـ ـ ـ ــﻰ ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ َﻣﻌﺎﻟِ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َﻫ ـ ـ ـ ــدﻣﺎ‬ ‫أ َِو اﻟﻌُ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﻧظﺎﻣﻬ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﱠ ِ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎل ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ اﻷَﻋﯾ ـ ـ ـ ــﺎد َﺣ ـ ـ ـ ــل َ‬ ‫ِإذا ﺟ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺿﺧﻣﺎ‬ ‫ـﺷد و ِ‬ ‫ﻓَ ـ ـ َ ِ‬ ‫َﻣﻠﺗِـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ِﻣـ ـ ـ ـ ــن ﻣوا ِﻛـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ِـﺋن ﻓـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـب اﻟـ ـ ـ َ‬ ‫اﻟﻣوﻛ ـ ـ َ‬ ‫ـدوﻧك َﻫ ـ ــذا اﻟ َﺣـ ـ ـ َ َ َ‬ ‫ـب‬ ‫َ‬ ‫ـﺎت ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ أ ﱠ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـوﻫ ِرِﻩ اﻷَﺳ ـ ـ ـ ــﻣﻰ‬ ‫ـﺻ ِرِﻩ اﻷَزﻛ ـ ـ ـ ــﻰ َو َﺟ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِ‬ ‫ـت ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َ‬
‫ﻟﻌُﻧ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫وﻧظﻣﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫ذات اﻟﺗُﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ َ َ‬ ‫َرﺛَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫إن اﻟــوداع اﻟــذي ﺟــﺳدﻩ ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻗــﺻﯾدﺗﻪ اﻟﺗــﻲ رﺛــﻰ ﻓﯾﻬــﺎ أﻣــﻪ ﯾﻌﺑــر ﻋــن ﻣــدى ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟﻬــﺎ ‪،‬‬
‫وﺻــدق اﻟﻌواطــف اﻟﺟﯾﺎﺷــﺔ ﻷﻣــﻪ ‪ ،‬ﻓﻘــد ﺻــور آﻻﻣــﻪ وأﺣ ازﻧــﻪ وﺑﺛﻬــﺎ ﻓــﻲ ﻗﺎﻟــب ﺷــﻌري ارﺋــﻊ ‪ ،‬و ﱠ‬
‫ﺿــﺢ‬
‫ﺣﻧﯾﻧﻪ اﻟﻛﺑﯾر اﻟﻣﻛﻧون ﺑﯾن ﺛﻧﺎﯾﺎ ﻗﻠﺑﻪ ‪ ،‬ﺣﻧـﯾن اﻻﺑـن اﻟﻣﻧﻔـﻲ اﻟﺑﻌﯾـد ﻋـن أﻣـﻪ ووطﻧـﻪ ‪ ،‬ﺗﻣـوت أﻣـﻪ ﻓـﻼ‬
‫ﯾ ارﻫـﺎ ‪ ،‬ﻓﯾﻐﻠﺑـﻪ اﻟﺣﻧـﯾن ﻟﻬـﺎ واﻟﺣـزن ﻋﻠـﻰ ﻓراﻗﻬـﺎ ‪ ،‬وﻟوﻋـﺔ ﻧزﻟـت ﺑﻘﻠﺑـﻪ ؛ وﻟﻛـن ﺣـﺳﺑﻪ ﻣـن ذﻟـك اﻟﺣــﺷد‬
‫اﻟﻛﺑﯾر اﻟﻣﺷﺎرك ﻓﻲ ﺟﻧﺎزة أﻣﻪ ‪ ،‬ﺣﯾث ﺗﻛون ﻣن ﻓﺋﺎت ﻋدﯾدة ﻣرﻣوﻗﺔ ﻣن أﺑﻧﺎء ﺷﻌﺑﻪ ‪.‬‬

‫أن ﺷوﻗﻲ ﺑﻌدﻣﺎ ﻛﺗب رﺛﺎء أﻣﻪ ﻋﻧدﻣﺎ وﺻﻠﻪ ﺧﺑر وﻓﺎﺗﻬـﺎ وﻫـو ﻓـﻲ اﻷﻧـدﻟس ﻛﺎﻧـت ﺗﻌﺗرﯾـﻪ‬ ‫ُﯾذﻛر ﱠ‬
‫ﺣﺎﻟــﺔ ﻣــن اﻟﺣــزن اﻟــﺷدﯾد ﻟــم ﯾﻘـ َـو ﻋﻠــﻰ ﻣﻘﺎوﻣﺗﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓظﻠــت ﻫــذﻩ اﻟﻘــﺻﯾدة ﺣﺑﯾــﺳﺔ دﻓــﺎﺗرﻩ وﻗراطﯾــﺳﻪ ‪،‬‬
‫ﺣﺗــﻰ أﻧــﻪ ﻋﻧــدﻣﺎ طُﻠِــب ﻣﻧــﻪ أن ﯾﻘ أرﻫــﺎ ﻟــم ﯾــﺳﺗطﻊ ﻣــن ﺷــدة ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻷﻣــﻪ ‪ ،‬وﺑﻘﯾــت ﺗﻠــك اﻟﻘــﺻﯾدة ﻓــﻲ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٥٠‬‬

‫‪‬‬
‫ﻛﺗﺑــﻪ إﻟــﻰ أن ﻓﺎﺿــت روﺣــﻪ اﻟطــﺎﻫرة إﻟــﻰ ﺑﺎرﺋﻬــﺎ ‪ ،‬وﻧــﺷرت ﺑﻌــد وﻓﺎﺗــﻪ ﻓــﻲ اﻟــﺻﺣف ‪ ،‬ودوﻧــت ﻓــﻲ‬
‫دﯾواﻧﻪ ﺗﺣت ﻗﺳم اﻟﻣراﺛﻲ ‪.‬‬

‫ﯾﺣــن ﺷــوﻗﻲ ﻷﺑﯾــﻪ ﻛــذﻟك ‪ ،‬ﺣﯾــث ﯾﻌﺑــر ﻋــن ذاك اﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻧــدﻣﺎ ﯾرﺛــﻲ أﺑــﺎﻩ ‪ " ،‬ﻓﺎﻟرﺛــﺎء اﻟــذي‬
‫ﯾﻔــﺻﺢ ﻓﯾــﻪ اﻟــﺷﺎﻋر ﻋــن ﻣواﺟــدﻩ وأﺷ ـواﻗﻪ إﻟــﻰ اﻟﻣرﺛــﻲ ‪ ،‬ﻓــﻼ ﯾﻌــدد اﻟﻣﻧﺎﻗــب واﻟﺧــﺻﺎل ﻓﺣــﺳب ‪ ،‬ﺑــل‬
‫)‪(١‬‬
‫‪ ،‬ﻓـذﻟك ﻣـن اﻟﺣﻧـﯾن اﻟـﺻﺎدق‬ ‫ﯾﺗﺟﺎوزﻫﺎ إﻟﻰ ﺑﻛﺎء ﺣﺎر ﯾﻌﺑـر ﻓﯾـﻪ ﻋـن ﺣرﻗـﺔ اﻟﻔـؤاد ‪ ،‬وﻧﯾـران اﻟﻔﻘـد "‬
‫ﻟﻠﻣرﺛﻲ ‪ ،‬وﻣﻧﻪ ﻗول ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ رﺛﺎء أﺑﯾﻪ )اﻟرﻣل( ‪:‬‬
‫اﻟﻣﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـوﯾن‬
‫اق َ‬‫َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠرةً أَم ذا ِاﻓﺗِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬ ‫ـت ِﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌري َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﻟَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَن َﻧﻠﺗَﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫أََﻧﻠﻘﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ُﺣﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َرةً أَو ُﺣﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َرَﺗﯾن‬ ‫ـت اﻟﺛَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرى‬ ‫ـت و ِ‬
‫أودﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﱡ‬
‫َ ٕوِاذا ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻓﻬذا اﻟرﺛﺎء اﻟﻧﺎﺑﻊ ﻣن اﻟﻘﻠب ﻣﺗﺟذر ﻓﻲ وﺟدان ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬وﻓﯾﻪ ﺻدق اﻟﻌﺎطﻔﺔ اﻟﻣﻠﯾﺋﺔ ﺑﺎﻟﻣودة ‪،‬‬
‫ﻓﺣﻧﯾن ﺷوﻗﻲ ﻷﺑﯾﻪ ﯾﺗﻣﺛل ﻓﻲ اﻟﻌﻼﻗﺔ اﻟﻘوﯾﺔ ﺑﯾﻧﻬﻣﺎ ‪ ،‬وﺗﻼﺣم أﺳري ﻛﺑﯾر ﺑـﯾن اﻻﺑـن وأﺑﯾـﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﺗﻣﻧـﻰ‬
‫ﺑﻘـﺎء أﺑﯾــﻪ ﺑﺟﺎﻧﺑــﻪ ﻻ ﯾﻔﺎرﻗـﻪ أﺑــداً ‪ ،‬ﻓرﺛــﺎء ﺷـوﻗﻲ ﻷﺑﯾــﻪ ﺗﻌﺑﯾــر ﺻـﺎدق ﻋــن ﺷــﺣﻧﺎت اﻷﻟـم اﻟﺗــﻲ ﺗﻌــﺻر‬
‫اﻟﻘﻠب ﻣن ﻫذا اﻟﺗﺑﺎﻋد واﻟﻔراق اﻟذي ﻓرﺿﻪ ﻋﻠﯾﻬم اﻟﻣوت ‪.‬‬

‫أﻣﺎ ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﺟدﺗﻪ ﻓﻘد ﻛﺎن ظﺎﻫ اًر ﺑﯾن ﺛﻧﺎﯾﺎ ﺷﻌرﻩ ‪ ،‬ﻓﻬذﻩ اﻟﺟدة اﻟﺗـﻲ ﻟـم ﺗﻔﺗـﺄ ﺗﻘـدم اﻟﻐـﺎﻟﻲ واﻟﻧﻔـﯾس‬
‫ﻟﺣﻔﯾـدﻫﺎ ‪ ،‬وﺗــداﻓﻊ ﻋﻧـﻪ أﻣــﺎم واﻟدﯾـﻪ ﻛﻠﻣــﺎ ﻓﻌـل ﺷــﯾﺋﺎً ﻻ ﯾرﺿـﯾﻬﻣﺎ ‪ ،‬ﺣﯾــث ﯾﻘـول ﺷــوﻗﻲ ﻓـﻲ ﺗﻌﻠﻘــﻪ ﺑﻬــﺎ‬
‫وﺣﻧﯾﻧﻪ اﻟداﺋم ﻟﻬﺎ ‪ ) :‬ﻣﺟزوء اﻟرﺟز (‬
‫ـﻲ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن أَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫أَﺣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﻋﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـدةٌ ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ أر ُ‬
‫َف ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬

‫ـذﻫب ﻓﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬


‫ـذﻫﺑﻲ‬ ‫و ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ـﻲء َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠرﻧﻲ‬ ‫َ‬
‫ﱡ‬
‫ﻛﻠﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗَﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫ِ‬
‫ِإن َﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺿب‬ ‫ي ُ ُ‬‫َ‬ ‫ـﺿب اﻷَﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل َﻋﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬

‫ﱠ‬
‫إن ﺣﻧــﯾن ﺷــوﻗﻲ ﻟﺟدﺗ ــﻪ ﻟــم ﯾﺗوﻗ ــف ﻋــن ﻫ ــذﻩ اﻟﻛﻠﻣــﺎت ‪ ،‬ﻓﻘــد ﻛ ــﺎن ﺗطﺑﯾﻘــﺎً ﻋﻣﻠﯾ ــﺎً ﻓــﻲ ﻣﻌﺎﻣﻠﺗ ــﻪ‬
‫اﻟطﯾﺑــﺔ ﻣﻌﻬــﺎ ‪ ،‬وﻣﻌرﻓﺗــﻪ ﻟﻔــﺿﻠﻬﺎ ﻓــﻲ دﻋﻣــﻪ وﺗــﺷﺟﯾﻌﻪ ﺣﺗــﻰ ﻋــﻼ ﺻــﯾﺗﻪ ﺑــﯾن اﻟﻧــﺎس ‪ ،‬ﻓﻛــﺎن ﯾﻘــدرﻫﺎ‬

‫ـﺷﻌر اﻟ ّزﻧﻛـﻲ واﻷﯾـوﺑﻲ‪ :‬ﻣـﻲ إﺑـراﻫﯾم ﻋﻣـرو ‪ ،‬رﺳـﺎﻟﺔ ﻣﺎﺟـﺳﺗﯾر ﻣـن ﺟﺎﻣﻌـﺔ اﻟﺧﻠﯾــل ‪٢٠١١‬م‪،‬‬
‫)‪ (١‬اﻟﺣﻧـﯾن ﻓـﻲ اﻟ ّ‬
‫ص‪. ٨٢‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪.٧٠٨‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١٥٠‬‬

‫‪‬‬
‫وﯾﺟﻠﻬــﺎ ‪ ،‬ﺣﺗــﻰ ﻋﻧــدﻣﺎ ﻓﺎرﻗــت اﻟﺣﯾــﺎة رﺛﺎﻫــﺎ ﺑﺄﺑﯾــﺎت ﺻــﺎدﻗﺔ ﻋﺑــر ﻓﯾﻬــﺎ ﻋــن ﺣﻧﯾﻧــﻪ اﻟﻛﺑﯾــر ﻟﺟدﺗــﻪ ‪،‬‬
‫ﺣﯾث ﯾﻘول ﻓﻲ رﺛﺎﺋﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ِ‬
‫ـﺻﻼة‬ ‫اك َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬ ‫ﺛَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ِ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼةُ اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺗِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـزُار ﺗَﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــزي‬
‫ـﺗﻼوة َواﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـﺳﻧﺎت اﻟﻔُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺿﻠﯾﺎت‬ ‫ِﻣﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل اﻟﻣﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬ ‫ـت ﻓﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫وﻋـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺗِـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻌﯾن ﻋﺎﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ُﻛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬
‫اﻟﻣؤﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎت‬ ‫ِ‬ ‫ـت أ ﱡُم‬ ‫َﻟﻌﻠﱠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك أَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺎل ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل‬
‫ـﺎت ﻓَﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫اﻟﻣؤﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـررت ُ ِ‬ ‫ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬
‫اﻟﺑﺎﻗﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎت‬ ‫ـت اﻟﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوم ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل ِ‬ ‫وأَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺎت‬
‫ﺑﺎﻗﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـﺿﺎﺋل ِ‬ ‫وﻛﺎ َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻔَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻧﱢﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ارِت‬ ‫َوﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻣﻊ ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـدﻓن َ‬ ‫ﯾﺦ ُﻣﻠﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬ ‫َﻓﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم أ ََر َﻗﺑﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ اﻟ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر َ‬
‫ً‬
‫وﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺻﻔﺎة‬
‫َ‬
‫ـﺳك ِﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺻﻔﺎت ِ‬
‫َ‬ ‫َوأُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬ ‫َﻟك ِاﺗﱢﺋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎداً‬
‫ـت أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄُ ِ‬‫ـﺎك َوﻗَﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﻫُﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﻲ ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟ َﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫َوأَﻧظُـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺗُ ارﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ﺛُـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـم أُﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﻲ‬
‫ـذاة‬ ‫َﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﯾُﻐـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﻲ اﻷَﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ َ‬
‫ِ )‪(١‬‬ ‫ﻓَﻛـ ـ ـ ـ ـ ــﺎن ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن اﻟ َﻐـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬
‫ـداة إِﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟ َﻐـ ـ ـ ـ ـ ــداة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ـﺿﻰ‬
‫َوأَذ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﺣﯾﺎﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ــك ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺗﻘََ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ‬

‫أﻣﺎ ﺣﻧﯾن ﺷوﻗﻲ ﻷﺑﻧﺎﺋﻪ ﻓﻘد ﻛﺎن ﻣﻧﻘطﻊ اﻟﻧظﯾر ‪ ،‬ﺣﯾـث اﻷب اﻟﺣﻧـون اﻟـذي ﯾﺧـﺎف ﻋﻠـﻰ أﺑﻧﺎﺋـﻪ‬
‫ﻣن ﻧﺳﻣﺎت اﻟﻬواء اﻟﻌﻠﯾل ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﯾﺻﺎب ﺑﺣﺎﻟﺔ ﻣن اﻟﺣزن اﻟﺷدﯾد ﻋﻧـدﻣﺎ ﯾﻣـرض أﺣـد أﺑﻧﺎﺋـﻪ ‪ ،‬وﻣـن‬
‫ﺷـدة ﺧوﻓـﻪ ﻋﻠـﯾﻬم ﻻ ﯾﺗﺣﻣـل اﻷذى اﻟواﻗـﻊ ﺑﻬـم ﻓﻛـﺎن ﯾـﺳﺎﻓر إﻟـﻰ اﻹﺳـﻛﻧدرﯾﺔ ﻫرﺑـﺎً ﻣـن اﻟﻣﻌﺎﻧـﺎة اﻟﺗــﻲ‬
‫ﺗــﺳﺑﺑﻬﺎ ﻟــﻪ آﻻﻣﻬــم وﺗــﺄﻟﻣﻬم ﻣــن اﻟﻣــرض ‪ ،‬ﻫــذا اﻹﺣــﺳﺎس اﻟرﻗﯾــق اﻟــذي ﺳــﯾطر ﻋﻠــﻰ ﺷــوﻗﻲ ﺗﺟــﺎﻩ‬
‫أﺑﻧﺎﺋــﻪ‪ ،‬ﻓﻛ ــﺎن ﻛﺛﯾــر اﻟﺗﻐﻧ ــﻲ ﺑﻬــم وﺑﺣ ــﺑﻬم اﻟــﺷدﯾد اﻟﻛ ــﺎﻣن داﺧــل ﻗﻠﺑ ــﻪ واﻟظــﺎﻫر ﻟﻠﻌﯾ ــﺎن ‪ ،‬ﻓﯾﻘــول ﻓ ــﻲ‬
‫ﻗ ــﺻﯾدة ﯾ ــرد ﺑﻬ ــﺎ ﻋﻠــﻰ ﻣ ــن ادﻋـ ـوا أﻧﱠ ــﻪ ﯾﻔ ـ ﱢـرق ﺑ ــﯾن أﺑﻧﺎﺋ ــﻪ وﯾﻔﺎﺿ ــل ﺑﯾ ــﻧﻬم ﺣﯾ ــث ﯾﻘ ــول راداً ﻋﻠ ــﯾﻬم ‪:‬‬
‫) اﻟطوﯾل (‬
‫وﺗﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻰ ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻧﺎ واﻟﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﯾن ﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرﯾم‬ ‫ﯾﻘوﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــون ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗط ـ ـ ـ ـ ـ ــري ﻋﻠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ وأﺧﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬

‫ﻫﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ طﻧﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻩ واﻟﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﯾن ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻣﯾم‬ ‫ﻓﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـؤادي ﻟﻠﺛﻼﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــزل‬

‫ﯾﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎرك ﻓﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﺣﻲ وﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﯾم‬ ‫ﺛﻼﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ أﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎب ﻷﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ وﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذﺗﻲ‬

‫أﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻗﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــب ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدل ورﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾم‬ ‫إذا ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدا أن أﻓﺎﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻧﻬم‬
‫)‪(٢‬‬
‫وﺑﻌط ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــف ﻗﻠﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ذو أب وﯾﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾم‬ ‫أﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــب ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻐﺎر اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻣﯾن ﻷﺟﻠﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ١٩٣-١٩٢‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٩٠‬‬

‫‪‬‬
‫ﻫذا اﻟﺣـب اﻟﻛﺑﯾـر اﻟـذي ﯾﻛﻧـﻪ ﺷـوﻗﻲ ﻷﺑﻧﺎﺋـﻪ ﯾﻧﺑـﻊ ﻣـن ﺣﻧـﯾن ﺟـﺎرف ﻟﺗﻠـك اﻟـوردات اﻟﻣﺗﻔﺗﺣـﺔ ﻓـﻲ‬
‫ﺣﯾﺎﺗﻪ ‪ ،‬ﻓﺷوﻗﻲ ﻛﺛﯾر اﻟﺗﻌﻠق ﺑﺄﺑﻧﺎﺋﻪ ﻻﯾﻔـﺎرق ﺑﯾـﻧﻬم وﻻ ﯾﻔﺎﺿـل ‪ ،‬ﯾﺛﻧـﻲ ﻋﻠـﻰ ﻛـل واﺣـد ﻣـﻧﻬم ‪ ،‬ﻓﻛﻠﻬـم‬
‫ﯾﺣﺗﻠــون ﺳــوﯾداء ﻗﻠﺑــﻪ ‪ ،‬وﻫــم أﺳــﺑﺎب ﺳــﻌﺎدﺗﻪ ﻓــﻲ ﻫــذا اﻟــدﻧﯾﺎ ‪ ،‬ﻫــذا اﻟﺣــب اﻟــذي ﺟﻌﻠــﻪ ﯾﺣــب ﺻــﻐﺎر‬
‫اﻟﻧﺎس ؛ ﻷﻧﻪ ﯾﻘدر ﺗﻠك اﻟﻌﻼﻗﺔ ﺑﯾن اﻷﺑﻧﺎء وآﺑﺎﺋﻬم ‪.‬‬

‫ﺣﺎزت اﺑﻧﺗـﻪ أﻣﯾﻧـﻪ ﻋﻠـﻰ ﻧـﺻﯾب اﻷﺳـد ﻓـﻲ ﺷـﻌرﻩ ﻣـن ﻫـؤﻻء اﻷﺑﻧـﺎء ‪ ،‬وﻟﻌـل ذﻟـك ﯾﻛﻣـن ﻓـﻲ‬
‫أﻧﻬﺎ اﻟﺑﻧت اﻟوﺣﯾدة ﻟﻪ ‪ ،‬ﻓﻘد ﻛﺎن ﻟﻪ ﺛﻼﺛﺔ ﻣن اﻟوﻟد واﺑﻧﺔ واﺣدة ‪ ،‬ﻓﺄﻧـﺷد ﺷـوﻗﻲ ﻻﺑﻧﺗـﻪ أﺷـﻌﺎ اًر ﻛﺛﯾـرة‪،‬‬
‫ﻏرد ﻗﺎﺋﻼً ‪ ) :‬ﻣﺟزوء اﻟرﺟز(‬ ‫ﻓﻔﻲ ذﻛرى ﻣوﻟدﻫﺎ اﻷول ّ‬
‫اﻟﻣﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك‬ ‫ِ ِ‬
‫اﻷ ﱠَول ﻣﺛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل َ‬
‫َﻣﯾﻧﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِ‬
‫ﻋﺎﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫أ َ‬
‫وﻟﻠﺗَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ ِ‬ ‫ـب ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن‬ ‫ـﺎﻟﺣﺔٌ ِﻟﻠ ُﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ‬ ‫ِ‬
‫ـرك‬ ‫ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱟـل َ ِ َ‬ ‫ﺻ ـــــــــــــــــ َ‬
‫ِﻋﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﺑﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ واﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺿﺣك‬ ‫ـب ﻟَﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـق َ‬ ‫َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﺧﻔَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺳﻛون واﻟﺗَﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ ِ‬
‫ـرك‬ ‫اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ َ َ‬ ‫ـﯾن ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫َو َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َرَﻋﺗﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺳﺑﻘﻬﺎ َﻛﺎﻟﻣﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺳك‬ ‫َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬ ‫ـﺎطري‬ ‫ـﺷت ﻓَﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺈن َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ُ‬
‫ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻري ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـرك‬ ‫َﻟﺣظُﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻛﺄﱠَﻧﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫أ َ‬
‫اﻟﻔﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك‬
‫ـون َ‬
‫َوﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﻋﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻓَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺟﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾن اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﻌد ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫اﻟﺣﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك‬ ‫ِ ِ‬
‫أَّﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم ذات َ‬ ‫ـﺎض اﻟ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﯾش ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ال‬ ‫َوﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺑﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـرب أَﻫﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك‬ ‫َﺗﻧﻔَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫ـك َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِﱠ‬
‫إن اﻟﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ َوﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻻ‬
‫َ‬
‫ِ )‪(١‬‬
‫اﻟﻣﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك‬
‫ـت َ‬
‫ﻟﻛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـت ﺑِﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َُ‬ ‫ـﺻﻔﺗك ِطﻔﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً‬
‫ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو أَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬

‫ﻟﻘــد رﺳــم ﺷــوﻗﻲ ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻻﺑﻧﺗــﻪ ﻋﺑــر ﺻــورة ﺣــﺳﯾﺔ ﺑﺎﻟﻐــﺔ ﻓــﻲ اﻟدﻗــﺔ ‪ ،‬ﺣﯾــث اﻟﺣﻧــﺎن اﻟﻔطــري‬

‫اﻟـ ــذي ﻓط ـ ــر اﷲ – ﺗﺑ ـ ــﺎرك وﺗﻌـ ــﺎﻟﻰ – اﻟﺑ ـ ــﺷر ﻋﻠ ـ ــﻰ ﺣ ـ ــب اﻷﺑﻧـ ــﺎء ﺣﯾ ـ ــث ﯾﻘ ـ ــول ﺗﻌ ـ ــﺎﻟﻰ ‪ " :‬‬

‫‪ ، (٢) "    ‬ﻓـ ــﺷوﻗﻲ ﯾﺗـ ــﺎﺑﻊ اﺑﻧﺗـ ــﻪ اﻟﺗـ ــﻲ أﻛﻣﻠـ ــت ﻋﺎﻣﻬـ ــﺎ اﻷول ﻓـ ــﻲ ﻛـ ــل‬

‫ﺻﻐﯾرة وﻛﺑﯾرة‪ ،‬ﻓﻌﻧدﻣﺎ ﺗﺑﻛﻲ ﯾﺗﻌـرف ﻋﻠـﻰ ﺳـﺑب ﺑﻛﺎﺋﻬـﺎ وﯾزﯾﻠـﻪ ‪ ،‬وﻋﻧـدﻣﺎ ﺗـﺿﺣك ﯾﺧﻔـق اﻟﻘﻠـب ﻓرﺣـﺎً‬
‫ﺑﻔرﺣﻬــﺎ‪ ،‬وﻋﻧــدﻣﺎ ﺗﻣــﺷﻲ ﺗرﻋﺎﻫــﺎ اﻟﻌــﯾن ﺧوﻓــﺎً ﻣــن أي ﻣﻛــروﻩ ﯾــﺻﯾﺑﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﺑﻧﺗــﻪ ﺗﻣﺛــل ﻋﻧــﺻر اﻟــﺳﻌﺎدة‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٧١-٤٧٠‬‬


‫)‪ (٢‬ﺳورة اﻟﻛﻬف ‪. ٤٦ :‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻲ ﺣﯾﺎﺗﻪ ‪ .‬ﻟﻘد ﻋﺑر ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﺗﻠك اﻟﻣﻧﺎﺳﺑﺔ ﻋﻣﺎ ﯾﺷﻌر ﺑـﻪ ﺗﺟـﺎﻩ اﺑﻧﺗـﻪ أﻣﯾﻧـﺔ ‪ ،‬وﻓـﻲ ﻋﺎﻣﻬـﺎ اﻟﺛـﺎﻧﻲ‬
‫ﯾدﻋو ﻟﻬﺎ ﺑﺎﻟﺳﻼﻣﺔ ﺣﯾث ﯾﻘول ‪) :‬اﻟﻣﺗﻘﺎرب(‬
‫ـﺳﻧﺔ اﻟﺛﺎﻧَِﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬
‫ُﻫﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ِﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬ ‫أ َّ‬ ‫أَﻣﯾَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔُ ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِﺑﻧﺗِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻐﺎﻟَِﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬
‫َ‬
‫)‪(١‬‬
‫اﻟﻌﺎﻓَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫ﺗرزﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻌﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل و ِ‬ ‫َوأَن ُ َ‬ ‫ﺳﻧﯾن‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ـﺳﻠﻣﻲ ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َل أَن ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َوأَﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄ ُ‬

‫ﱠ‬
‫إن ﺣـرص ﺷـوﻗﻲ ﻋﻠــﻰ ﺗﻬﻧﺋـﺔ اﺑﻧﺗـﻪ أﻣﯾﻧــﺔ ﺑﻌﯾـد ﻣﯾﻼدﻫــﺎ ﻟﻠـﺳﻧﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾـﺔ ﯾوﺿــﺢ ﻣـدى اﻟﻣﻛﺎﻧــﺔ‬
‫اﻟﺗــﻲ ﺗﺣﺗﻠﻬــﺎ ﻓــﻲ ﻗﻠﺑــﻪ ‪ ،‬واﻟﺣﻧــﯾن اﻟــذي ﯾﻛﻧــﻪ ﻟﻬــﺎ ‪ ،‬ﺣﯾــث ﯾــدﻋو ﻟﻬــﺎ ﺑــﺎﻟﺧﯾر واﻟﻌﺎﻓﯾــﺔ وأن ﺗــﺳﻠم ﻣــن‬
‫ﻏدر اﻟزﻣﺎن وﻣﺻﺎﺋﺑﻪ ‪ ،‬وأن ﯾرزﻗﻬﺎ اﷲ اﻟﻌﻘل اﻟراﺟﺢ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﺷوﻗﻲ ﯾﻠﺑـﻲ ﻛـل طﻠﺑﺎﺗﻬـﺎ اﻟﺗـﻲ ﺗﺗﻣﻧﺎﻫـﺎ‬
‫ﻋﻠﯾﻪ‪ ،‬ﺣﯾث طﻠﺑﺎﺗﻬﺎ ﻣﺟﺎﺑﺔ ‪ ،‬ﯾﻘول ﻓﻲ ذﻟك ‪) :‬اﻟﻣﺗﻘﺎرب(‬
‫اﻟﻣﻼﺋِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك أَو أَطﻬَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر‬ ‫ـﺑﻌض َ‬ ‫َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫ـﺎزت اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ََ ِ‬
‫ـﺳﻧﺗﯾن‬ ‫وﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِطﻔﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ ﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬
‫َو ِﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫ـﻧﯾن ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺣﱠﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذا اﻟ َﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫ـوﻫر‬ ‫ـون اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﻣﺎء‬ ‫َ‬ ‫ـﯾن ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﻣﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺑﻌﯾَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫َِ‬
‫ـﺳر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ـﻣن ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺗَﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬‫ـﺳرﻫﺎ ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻟﺗَﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﻲ ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺄَُﻟﻧﻲ ُﻟﻌَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً‬
‫أ ََﺗﺗﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺳﻼم َوﻻ أُﻧ ِﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر‬
‫ـب اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ﺗُ ِﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬ ‫ـت ﻟَﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أﱡَﯾﻬَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذا اﻟ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﻼك‬ ‫َﻓﻘُﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫ﻟﻘــد أﻋطــﻰ ﺷــوﻗﻲ اﺑﻧﺗــﻪ اﻫﺗﻣﺎﻣــﺎً ﻛﺑﯾ ـ اًر ﻣﻧــذ ﺻــﻐرﻫﺎ ‪ ،‬ﻓﻛــﺎن ﻛﺛﯾــر اﻟﺗﻐﻧــﻲ ﺑﻬــﺎ ووﺻــﻔﻬﺎ ‪،‬‬
‫ﺣﯾــث ﯾــﺻﻔﻬﺎ ﺑﺄﺟﻣــل اﻷوﺻــﺎف ‪ ،‬ﻓوﺻــﻔﻪ ﻟﻬــﺎ ﺑﺄﻧﻬــﺎ ﻣــﻼك ذات ﻋﯾﻧــﯾن ﺳــﻣﺎوﯾﯾن ‪ ،‬و ِﺳـ ﱠ ِ‬
‫ـﻧﯾن ﻛﺄﻧﻬﻣــﺎ‬
‫اﻟﻠوﻟ ــؤ واﻟﺟـ ـواﻫر ‪ ،‬ﯾﺑ ــﯾن ﻣﻛﺎﻧﺗﻬ ــﺎ ﻋﻧ ــدﻩ ‪ ،‬وﻟﻌ ــل ﺗﻠ ــك اﻟﻣﻛﺎﻧ ــﺔ اﻟﻛﺑﯾـ ـرة ﻻﺑﻧﺗ ــﻪ واﻟﺣﻧ ــﯾن اﻟﺟ ــم ﻟﻬ ــﺎ ﻣ ــﺎ‬
‫أوﺿﺣﻪ ﻟﻧﺎ ﻋﻧدﻣﺎ ﻛﺎن ﻋﻠﻰ ظﻬـر اﻟـﺳﻔﯾﻧﺔ ﻣـﺳﺎﻓ اًر ﺣﯾـث ﯾﻘـول ﻋﻧـدﻣﺎ رأي ﺑﻧﺗـﺎً ﺻـﻐﯾرةً ذﻛرﺗـﻪ ﺑﺎﺑﻧﺗـﻪ‬
‫أﻣﯾﻧﻪ ﺣﯾث ﯾﻘول ﻓﻲ ﺗﻠك اﻟﺣﺎدﺛﺔ ‪ ) :‬ﻣﺟزوء اﻟرﻣل (‬
‫َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذﻩ ِﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﻪُ أَﻣﯾّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ‬ ‫ـﺳﻔﯾﻧﺔ‬
‫ـور اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ ْ‬ ‫ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذﻩ ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺑَِﺋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ َﻋﻧﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﻣﺑﯾَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫ـذﻩ ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوَرُﺗﻬﺎ ُﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن‬ ‫َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬

‫دي ﻟَﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِﻣﺛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل َﺛﻣﯾَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫ـذﻩ ُﻟؤﻟُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـؤةٌ ِﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن‬
‫َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬

‫ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗَ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ِﻋﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدي َﻣﻬﯾَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫ـروم ﻟَ ِﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن‬ ‫ـﺎت اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬
‫ـؤوﻧﻪ‬
‫ـﺎن ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ ُﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـرك ﻟِﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدي‬
‫أَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﯾﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬
‫اﻟﻣدﯾَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬
‫ـك َ‬‫وك ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺗِﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬‫ِ‬
‫ُ‬
‫ـﻼك اﻟﻔُﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِ‬
‫ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن‬ ‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪.٧٦٦‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٠٧‬‬

‫‪‬‬
‫ان زﯾَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َوﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـو ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُﺣﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو َ‬ ‫أَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻔُﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك َﺑﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎءٌ‬
‫وﺣﻧﯾَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻧﺎ ِﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َوِاذ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــر ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َوج‬
‫َد أَﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ َ َ‬
‫ـت َﻋرﯾَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫َﺑﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ُﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذ ُدﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َوأَ ِﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﻩُ أﱠَﻧﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ال‬
‫ِ‬
‫ـﻧﯾﻧﻪ‬ ‫َوﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ َﻧﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ َ‬
‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻧﯾﻧﺎً‬ ‫ـﺳت ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺎﻟﻧﻔس َ‬ ‫ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫َك َ ٕوِاّﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻩُ ُﻋﯾوَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫ـرﺣﻣن ُﯾرﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫َل اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ َ‬
‫أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄ ُ‬

‫ﱠ‬
‫إن ﻗوة اﻟﺣﻧﯾن ﺗظﻬر ﻋﻧدﻣﺎ ﯾﺑﺗﻌد اﻹﻧﺳﺎن ﻋﻣن أﺣﺑﻬم وﻋﺷﻘﻬم ‪ ،‬ﻓﺷوﻗﻲ ﻋﻧدﻣﺎ رأى ﻫذﻩ‬
‫اﻟﺑﻧت اﻟﻐرﺑﯾﺔ ﺗذﻛر اﺑﻧﺗﻪ وﻏﺎﻟﺑﻪ اﻟﺣﻧﯾن ﻟﯾذﻛر أوﺻﺎﻓﻬﺎ ﻣن ﺧﻼل وﺻﻔﻪ ﻟﻬذﻩ اﻟﺑﻧت اﻟﻐرﺑﯾﺔ ‪،‬‬
‫ﺣﯾث وﺻﻔﻬﺎ ﺑﺎﻟﻣﻼك ‪ ،‬وأﻧﻬﺎ زﯾﻧﺔ ﻟﻣدﯾﻧﺔ ﺣﻠوان ‪ ،‬ﺛم ﯾرﺳل اﻟﺗﺣﯾﺎت واﻷﺷواق اﻟﺣﺎرة ﻻﺑﻧﺗﻪ ﻋﺑر‬
‫ﻣﺣﺎﻛﺎﺗﻪ ﻟﻣن رآﻫﺎ ﻋﻠﻰ اﻟﻔﻠك ‪ ،‬ﻓﻬﻲ ﺳﺎﻛﻧﺔ ﻓﻲ اﻟﻘﻠب ﻣﺗرﺑﻌﺔ ﻋﻠﻰ ﻋرﺷﻪ ‪ ،‬ﻓوﺟدﻩ ﻟﻬﺎ ﻻ‬
‫ﯾوﺻف‪ ،‬وﺣﻧﯾﻧﻪ ﻋظﯾم ﻟﻬﺎ ‪ ،‬ﯾﺧﺑرﻫﺎ ﱠأﻧﻪ ﻓﻲ أﺷد ﺷوق ﻟرؤﯾﺗﻬﺎ وﻣﺟﺎﻟﺳﺗﻬﺎ ‪ ،‬ﯾﺳﺄل اﷲ ﺑﻘﻠب‬
‫ﺻﺎدق أن ﯾرﻋﺎﻫﺎ وﯾﺣﻔظﻬﺎ ﻣن أي ﻣﻛروﻩ ‪.‬‬

‫أﻣﺎ ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻸﻫل ﻋﺎﻣﺔ ﻓﺗﻣﺛل ﻓﻲ ذﻛرﻩ ﻟﻬم ﺑﺎﻟﺧﯾر ‪ ،‬وﺣﻔظﻪ ﻟﻠﻌﻼﻗﺔ اﻟطﯾﺑـﺔ اﻟﺗـﻲ ﺗﺟﻣﻌـﻪ ﺑﻬـم ‪،‬‬
‫واﻟﻣﻌﺎﻣﻠـﺔ اﻟﺗــﻲ ﺗﻘــوم ﻋﻠـﻰ اﻟﺣــب اﻟﻣﺗﺑــﺎدل ‪ ،‬ﻓﻛـﺎﻧوا ﻧﻌــم اﻷﻫــل ﻟـﻧﻌم اﻻﺑــن ‪ ،‬وﺷــﻛﻠوا ﻓـﻲ ﺣﯾﺎﺗــﻪ ﻟوﻧــﺎً‬
‫ﺟﻣــﯾﻼً زاﻫﯾــﺎً أرﺧــﻰ ﻋﻠــﻰ ﺣﯾﺎﺗــﻪ اﻟﻔــرح واﻟﻣــرح ‪ ،‬واﻟﻧﻌــﯾم واﻟــﺳرور ‪ ،‬ﺣﯾــث ﯾــﺻف ﻫــذﻩ اﻟﻌﻼﻗــﺔ ﻓــﻲ‬
‫أﺑﯾﺎت ﯾذﻛر ﻓﯾﻬﺎ ﻫؤﻻء اﻷﻫل ﻗﺎﺋﻼً ‪) :‬اﻟواﻓر(‬
‫ذﻫﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺗم ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذﻫﺑﺎ وﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو اﻟﺟﻣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل‬ ‫وﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﻠﺗم أﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼ وﻟﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن‬

‫أﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺗﺑﻛم ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــز اﻟﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﯾل‬ ‫وﻛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت إذا اﻟﺗﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳت ﻟﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﯾﻼً‬
‫ٕوان اﻟﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻓظﯾن ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻗﻠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل‬ ‫ﺣﻔظـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــود واﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـود اﻧﺗﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎل‬
‫)‪(٢‬‬
‫ورأي ﻻ ﯾﻐﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرﻩ أﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾل‬ ‫وﺑ ـ ـ ـ ــت أﺻـ ـ ـ ـ ــون ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﺣـ ـ ـ ـ ــب اﻋﺗﻘـ ـ ـ ـ ــﺎدي‬

‫ﻓﻘد ﺣﻔظ ﺷوﻗﻲ ود أﻫﻠﻪ ‪ ،‬ﻓﻼ ﯾﻣﻛﻧﻪ اﻻﺳﺗﻐﻧﺎء ﻋﻧﻬم ﺣﯾث ﻣﻛﺎﻧﺗﻬم ﻛﺑﯾرة ﻓﻲ ﻗﻠﺑﻪ ‪ ،‬ﯾذﻛرﻫم‬
‫ردﺣﺎ ﻣن اﻟزﻣن ‪،‬‬
‫ً‬ ‫داﺋﻣﺎ ﺑﺎﻟﺧﯾر وﯾﺻون ﺣﺑﻬم ‪ ،‬ﻓﻬم ﻋﻧوان ﻟﻠﺣﯾﺎة اﻟﻛرﯾﻣﺔ اﻟﺗﻲ ﺗﻔﯾﺄ ظﻼﻟﻬﺎ ﻣﻌﻬم‬
‫ً‬
‫ﻣﻧﺑﻌﺎ ﻟﺣﻧﯾن ﺷوﻗﻲ ﻷﻫﻠﻪ ‪ ،‬ﻫذا اﻟﺣﻧﯾن ﻧﻬل ﻣن وﺟداﻧﻪ وأﺷﻌﺎرﻩ اﻟﺷﻲء اﻟﻛﺛﯾر‪،‬‬
‫ً‬ ‫ﺗﻠك اﻟﻣﻛﺎﻧﺔ ﻛﺎﻧت‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪.٦٦٥‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥١٣‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﺟﺳد ﺷﻌ ًار ﯾطرب اﻟﻧﻔس وﯾﺳﻠﯾﻬﺎ ‪ ،‬وﻣن ﺗﻠك اﻷﺷﻌﺎر اﻟﺗﻲ أوﺿﺣت ﺣﻧﯾن ﺷوﻗﻲ وﺑﯾﻧﺗﻪ ﺗﺟﺎﻩ‬ ‫ّ‬
‫أﻫﻠﻪ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـﺻر َﺣﺑﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫اﻟوﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــن ِﻗ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٍ‬ ‫ـﺎن َ‬ ‫َوﻛ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼﻓﺎً‬ ‫ـﻘﯾت ﺑِ ِﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ُ‬
‫ﺳـــــــــ ُ‬ ‫ـﺎب ُ‬ ‫وأَﺣﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫َ‬
‫ـف َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـراﺑﺎ‬‫ـذات ﻣﺧﺗَﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺷﺑﺎب ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺳﺎط‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫وﻧﺎدﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ َ‬ ‫َ َ‬
‫ـﺎن ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َوطﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎل َ‬ ‫َ ٕوِان طـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـوف ﯾُط ـ ـ ـ ـ ــوى‬ ‫ـﯾش َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺳﺎط َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫و ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬
‫ﻋﺎدﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ِذﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرى اﻷَﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل ذاﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِإذا َ‬ ‫ـب‬
‫ـدﻫم َﻏرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ـب َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ُ‬ ‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َن َ‬ ‫َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄ ﱠ‬
‫)‪(١‬‬ ‫ِ‬ ‫ـك َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ُﺧﻠُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺻﺣﺎﺑﺎ‬ ‫َﻛ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻓﻘََـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻷَﺣﱠﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ َواﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـق اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ‬ ‫َوﻻ ُﯾﻧﺑﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﱠ‬
‫إن ﺷوﻗﻲ ﻻ ﯾﻘوى ﻋﻠﻰ اﻟﺑﻌد ﻋن اﻷﻫل واﻷﺣﺑﺎب واﻷﺻدﻗﺎء ‪ ،‬ﻓﻛﻠﻣﺎ ﺗذﻛرﻫم ﻓﺎض اﻟﻘﻠب‬
‫ﺣﻧﯾﻧﺎ ﻟﻬم وﻟﺗﻠك اﻷﯾﺎم اﻟﺗﻲ ﻋﺎﯾﺷﻬم ﻓﯾﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻹﻧﺳﺎن ﻻ ﯾﺳﺗطﯾﻊ ﺗﺣﻣل ﻓﻘدان اﻷﺣﺑﺔ واﻷﻫل ؛‬
‫ً‬
‫ﻷﻧﻬم ﻋﻧﺻر ﯾﺳﺎﻋدﻩ ﻋﻠﻰ اﻟﺗﻣﺗﻊ ﺑﺎﻟﺣﯾﺎة وﻧﻌﯾﻣﻬﺎ ‪ ،‬ﻟﻘد أﻛﺛر ﺷوﻗﻲ ﻣن ذﻛرﻩ ﻟﻸﻫل واﻷﺻدﻗﺎء ‪،‬‬
‫وﺟﻌل ﻣن ذﻟك ﺗﻌﺑﯾ ًار ﻟﻣﺎ ﯾﻛﻧﻪ ﻟﻬم ﻣن ﺣب وﻣودة ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻛﻠﻣﺎ ﻓﻘد ﻋزﯾ ًاز ﻋﻠﯾﻪ ﻟم ﯾﺳﺗطﻊ إﻻ أن‬
‫ﻧﺎﺑﻌﺎ ﻣن ﻋﻼﻗﺔ وطﯾدة ﺗﺟﻣﻌﻪ ﺑﻪ ‪ ،‬ﻓﻠﻧﺎ ﻓﻲ رﺛﺎء ﺷوﻗﻲ اﻟﺷﻲء‬
‫ﺻﺎدﻗﺎ ً‬
‫ً‬ ‫ﯾﻌﺑر ﻋن ذﻟك اﻟﺣب ﺗﻌﺑﯾ ًار‬
‫إﺑراﻫﯾم ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬ ‫اﻟﻛﺛﯾر ‪ ،‬وﻣﻧﻪ رﺛﺎؤﻩ ﻟﺻدﯾﻘﻪ اﻟﺷﺎﻋر ﺣﺎﻓظ‬
‫ـﺻف اﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ــوﺗﻰ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــن اﻷَﺣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎء‬ ‫ِ‬ ‫ـول ِرﺛـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺋﻲ‬ ‫ـت أوﺛِـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر أَن ﺗَﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َ‬ ‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ــد ُﻛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدر و ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل ﻣﻧِﱠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ ﺑِﻘَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـول ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ﻟَ ِﻛـ ـ ـ ـ ـ ــن َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ـﺿﺎء‬ ‫َ‬ ‫ٌ َ‬ ‫ـﻼﻣﺔ‬
‫َ‬ ‫ـﺑﻘت َو ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل طـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـﺎﻟﺣق َﺗﺣ ِﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل ِﻋﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ِﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـداء‬ ‫ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ‬ ‫ـﺗﺟﺑت َوﻟَ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗَـ ـ ـ ـ ـ َـزل‬ ‫ِ‬ ‫اﻟ َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫ق ﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎدى َﻓﺎﺳ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـون ِﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداﺋﻲ‬ ‫ِ‬
‫اﻟﻣرﺟﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِ‬
‫ـﺎذﺑون ُ‬
‫َواﻟﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـداك ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َـردى‬
‫وددت ﻟَـ ـ ـ ـ ــو أَّﻧ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﻓ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َِ ُ‬

‫ﱠ‬
‫إن رﺛﺎء ﺷوﻗﻲ ﻟﺣﺎﻓظ إﺑراﻫﯾم ﻣﺛﺎل ﻋﻠﻰ اﻟﺣب اﻟﻛﺑﯾر اﻟذي ﯾﻛﻧـﻪ ﺷـوﻗﻲ ﻷﺻـدﻗﺎﺋﻪ ‪ ،‬ﻓﻛـﺎن‬
‫ﯾﺗﻣﻧـﻰ اﻟﻣــوت ﻗﺑــل ﺣــﺎﻓظ ﺣﺗــﻲ ﻻ ﯾﺗﻔﺟــﻊ ﺑﻣــوت ﺻــدﯾﻘﻪ ‪ ،‬ﺣﺗـﻰ أﻧــﻪ ﻟــم ﯾﻛﻣــل ﻣــدة ﻗــﺻﯾرة ﺑﻌــد وﻓــﺎة‬
‫ﺻدﯾﻘﻪ ﻓﻔﺎﺿت روﺣﻪ إﻟﻰ ﺑﺎرﺋﻬﺎ ‪.‬‬
‫ﻟﻘد ﻋﺎﻧﻰ ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻣﻧﻔﺎﻩ ﻣن اﻟﺑﻌد ﻋن اﻷﺻدﻗﺎء واﻟﻌـﯾش وﺣﯾـداً ﺑﻌﯾـداً ﻋـن أﻧـﺳﻪ وﻓرﺣـﻪ‪،‬‬
‫ﻫــذﻩ اﻟﻣﻌﺎﻧــﺎة اﻟﺗ ــﻲ ﺗﺣــدث ﻋﻧﻬ ــﺎ ﻛﺛﯾ ـ اًر ‪ ،‬وﻋﺑ ــر ﻋــن ﻓﺗـ ـرات اﺣﺗــﺎج ﻓﯾﻬ ــﺎ إﻟــﻰ اﻟ ــﺷﻌور ﺑﺟــو ﻣﻣﺗﻠ ــﺊ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٧٦‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١١٦‬‬

‫‪‬‬
‫ﺑﺎﻟــﺻداﻗﺔ واﻟــود ‪ ،‬ﯾــذﻛر ﺷــوﻗﻲ ذﻟــك ﻓــﻲ ﻗــﺻﯾدة ﻗﺎﻟﻬــﺎ وﻫــو ﻓــﻲ ﻣﻧﻔــﺎﻩ اﻣــﺗﻸت ﺑﺎﻟﻌﺎطﻔــﺔ اﻟــﺻﺎدﻗﺔ‬
‫واﻟﺣﻧﯾن اﻟﻛﺑﯾر ﻟﻣن أﺣﺑﻬم ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ِ‬ ‫ﱠ‬
‫ُدﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﱠ‬
‫وودﻫُ ـ ـ ـ ـ ـ ُـم اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺎﻓﻲ ﻫُ ـ ـ ـ ـ ـ َـو اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــدﯾﻧﺎ‬
‫َُ‬
‫ﱠ‬ ‫إِﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـذﯾن َو َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﻧﺎ ُود َﻏﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ُ‬
‫ﻫم‬

‫اﻫم ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺗﻧﺎﺟﯾﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َو ِﻣـ ـ ـ ـ ــن َﻣـ ـ ـ ـ ـ ِ‬


‫ـﺻون َﻫ ـ ـ ـ ـ ـو ُ‬ ‫ﺿـ ـ ـ ــﻣﺎﺋِ ِرﻧﺎ‬ ‫ﯾـ ـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ـ ــن َﻧﻐـ ـ ـ ــﺎر ﻋَﻠـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﯾﻬم ﻣـ ـ ـ ــن َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬

‫ـﯾﻛم ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ أَﻣﺎﻧﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬


‫ـدﻻل َﻋﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﯾﻛم ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺧو ِ‬
‫اط ِرﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﯾن إِﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫اﻟﺣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺎب َ‬‫ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻧﺎﺋِﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎت َﻓﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﯾﺄ ُﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ــذ ﺑِﺄَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﯾﻧﺎ‬ ‫ﻛﻌﺎدﺗِﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِﺟﺋﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ إِﻟـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺻﺑر َﻧـ ـ ـ ـ ــدﻋوﻩُ َ َ‬

‫ﺻﯾﺎﺻ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻧﺎ‬ ‫ﺣﺗّـ ـ ـ ـ ــﻰ أ ََﺗﺗﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـو ُ ِ‬ ‫ﻏﻠﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َدﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﻊ َوﻻ َﺟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـٍد‬
‫وﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُ ِ‬
‫اﻛم ﻣ ـ ـ ـ ـ ــن َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫وﺗﺣﯾﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ُﺗﻣﯾﺗُﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ِذﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬


‫اﻛم َ ُ‬ ‫ِ‬
‫ـﺷر آﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُرﻩُ‬
‫َن اﻟ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫وﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎﺑﻐﻲ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄ ﱠ‬ ‫َ‬
‫ـﺎد ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻏﻠَـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـس اﻷَﺳـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺣﺎر َﯾطوﯾﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َﯾﻛـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ِ‬
‫اﻗﻛم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َﻧط ـ ـ ـ ـ ـ ـوي ُدﺟـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻩُ ﺑ ُﺟـ ـ ـ ـ ـ ــرٍح ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻓُ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ ُ‬

‫ـزول َوﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗَﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدأ ﺗَراﻗﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬


‫َﺣﺗّـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِ‬
‫ﻣﺣﺎﺟ ُرﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬
‫ـﻧﺟم ﻟَ ـ ـ ـ ـ ــم َﺗرﻗَ ـ ـ ـ ـ ــﺄ َ‬
‫إذا َرﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬

‫َﺣﺗّـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻗَ َﻌ ـ ـ ـ ـ ــدﻧﺎ ﺑِﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺣ ـ ـ ـ ـ ــﺳرى ُﺗﻘﺎﺳ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻧﺎ‬ ‫اﻛﺑِـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫ِﺑﺗﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﻧﻘﺎﺳـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ َـدواﻫﻲ ِﻣـ ـ ـ ـ ــن َﻛو ِ‬

‫وﯾﺄﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﻩُ ﺗَﺄَ ّﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻧﺎ‬ ‫ﻟِﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺗﺟﻠﱡـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﺎ‬ ‫ِ‬


‫ـﺷﺎﻣﺗﯾن َ َ‬
‫َ‬ ‫ﻓﯾﺧﻔﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ َ َ‬
‫ـﺎر ََ‬
‫اﻟﻧﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َﯾﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدو َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺻﺑﺎ ﻟﯾﻧ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻘﯾﺎً ِﻟﻌﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـد َﻛﺄَﻛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎف اﻟ ُرﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ِرﻓَـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً‬
‫ذﻫﺑﻧ ـ ـ ـ ــﺎ َوأَﻋط ـ ـ ـ ــﺎف اﻟ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫أَّﻧـ ـ ـ ــﻰ َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ﺟﺎرﻓﺎ ﻟﻣن أﺣﺑﻬم‬


‫ً‬ ‫ﱠ‬
‫إن اﻟرﺳﺎﻟﺔ اﻟﺗﻲ ﯾﺑرﻗﻬﺎ ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻫذﻩ اﻷﺑﯾﺎت واﻟﺗﻲ ﺗﺣﻣل ﻓﻲ طﯾﺎﺗﻬﺎ ﺣﻧﯾﻧﺎً‬
‫ﻣن أﻫل وأﺻدﻗﺎء وأﺣﺑﺔ ﻟدﻟﯾل واﺿﺢ ﻋﻠﻰ ﻋﻣق اﻟﻌﻼﻗﺔ ﺑﯾن ﺷوﻗﻲ وأﺻدﻗﺎﺋﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻹﺣﺳﺎس‬
‫اﻟﺻﺎدق اﻟذي ﻋرﻓﻪ ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ودﻩ ﻷﺻدﻗﺎﺋﻪ ﺟﻌﻠﻪ ﯾرﻛن إﻟﻰ اﻟﺗﻌﺑﯾر ﺑﺻدق ﻋﻣﺎ ﯾﺟول ﺑداﺧﻠﻪ ‪،‬‬
‫ﻓﻬو ﻻ ﯾﻘوى ﻋﻠﻰ اﻟﺻﺑر أﻣﺎم ﻫذا اﻟﺑﻌد ‪ ،‬ﻛﻣﺎ أن اﻟﺻﺑر ﻻ ﯾﺣﺗﻣل اﻟﻣﺻﺎﺋب اﻟﺗﻲ ﻋﺎﯾﺷﻬﺎ‬
‫ﺑﻛﺎء ﻣرﯾ ًار ﻋﻠﻰ ﺣﺎﻟﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻠﯾل طوﯾل‬
‫وﺣﯾدا ﺟﻌﻠﺗﻪ ﯾﺑﻛﻲ ً‬
‫ً‬ ‫ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﻣ اررة اﻟﻐرﺑﺔ ﻋن اﻟوطن واﻟﻌﯾش‬
‫ﯾرﺧﻲ ﺳدوﻟﻪ ﺑﺎﻷﺣزان واﻟﻣﺂﺳﻲ ﻋﻠﯾﻪ وﺣﺳﺑﻪ ﻣن ذﻟك اﻟذﻛرى اﻟﺗﻲ ﺗدق ﻓﻲ ﻧواﻗﯾس ﻓﻛرﻩ ووﺟداﻧﻪ‪،‬‬
‫وﻫﻲ اﻟﺗﻲ ﺗﺗرك ﺑﺻﯾص أﻣل ﻟﻠﻘﺎء اﻷﺣﺑﺎب واﻟﺗﻧﻌم ﺑﺎﻟوطن وﺧﯾراﺗﻪ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٨٢‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻣطﻠب اﻟﺛﺎﻟث ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟذﻛرﯾﺎت اﻟﻣﺎﺿﯾﺔ ‪:‬‬

‫ﺗﻣر ﻋﻠﻰ اﻹﻧﺳﺎن ﻓﻲ ﺣﯾﺎﺗﻪ ﻣراﺣل وأوﻗﺎت ﻻ ﯾﻣﻛن أن ﯾﻧﺳﺎﻫﺎ ﻟﺷدة ﺗﺄﺛﯾرﻫﺎ ﻋﻠﻰ اﻟﻧﻔس ‪،‬‬
‫ووﻗﻌﻬﺎ اﻟﺣﺳن ﻋﻠﻰ ﻗﻠب اﻹﻧﺳﺎن ‪ ،‬ﺗﻠك اﻟﻔﺗرات ﯾﻌﺎﯾﺷﻬﺎ اﻟﻣرء وﻻ ﯾﺗﻣﻧﻰ أن ﺗﻧﺗﻬﻲ وأن ﺗﺑﻘﻰ ﻣﺎ‬
‫ﻧﺎﻗوﺳﺎ ﯾدق‬
‫ً‬ ‫ﺑﻘﻲ اﻟدﻫر ‪ ،‬ﻓﻬذﻩ اﻷوﻗﺎت ﻻ ﯾﻣﻛن ﻟﻺﻧﺳﺎن أن ﯾﻧﺳﺎﻫﺎ ﻫﻛذا ﺑﻛل ﺳﻬوﻟﺔ ‪ ،‬ﺑل ﺗﺑﻘﻰ‬
‫وﻫﺎﺟﺳﺎ ﯾراودﻩ ﻛﻠﻣﺎ ﱠ‬
‫ﻋن ﻟﻪ ذﻟك اﻟﻣﺎﺿﻲ اﻟﺟﻣﯾل ‪ ،‬وﻟﻌل أﺟﻣل ﺗﻠك اﻟﻠﺣظﺎت‬ ‫ً‬ ‫ﻓﻲ ﺗﻔﻛﯾرﻩ وﺧﯾﺎﻟﻪ ‪،‬‬
‫ﻣﺛﻼ ‪ ،‬أو رﺣﻼت ﻟﻬﺎ ﻓﻲ اﻟﻧﻔس وﻗﻊ وأﺛر ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺑﺎﻋث اﻟرﺋﯾس‬
‫ﻣﺎ ﯾﻌﺎﯾﺷﻪ اﻟﻣرء ﻓﻲ ﻓﺗرات ﺷﺑﺎﺑﻪ ً‬
‫ﻟﻠﺣدﯾث ﻋن ﺗﻠك اﻟﻔﺗرات واﻟﺣﻧﯾن اﻟﻣﺗواﺻل ﻟﻬﺎ ﺷﻌور اﻹﻧﺳﺎن ﺑدﺧوﻟﻪ ﻣرﺣﻠﺔ ﻧﻬﺎﯾﺔ اﻟﻌﻣر‬
‫ٕواﺣﺳﺎس ﺑﻔﻘد اﻟﺷﺑﺎب اﻟﻣﻔﻌم ﺑﺎﻟﻧﺷﺎط واﻟﺣﯾوﯾﺔ ‪ ،‬اﻟﻣﻠﻲء ﺑﺎﻷﺣداث اﻟﺗﻲ ﺗدﺧل اﻟﺳرور واﻟﺑﻬﺟﺔ‬
‫ﻋﻠﻰ اﻟﻧﻔس ﻛﻠﻣﺎ ﺗذﻛر ذﻟك ‪ ،‬ﻓﯾﺗﺣدث اﻟﺷﺎﻋر ﻋن ﺗﻠك اﻷﯾﺎم اﻟﺧواﻟﻲ ﻟﻌﻠﻪ ﯾﺗﻧﺎﺳﻰ ﻣﺎ آل إﻟﯾﻪ‬
‫وﺿﻌﻪ وﺣﺎﻟﺗﻪ اﻟﻧﻔﺳﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﺟد ﻓﻲ ذﻟك اﻟﺣدﯾث أﻧﺳﺎً وطﻣﺄﻧﯾﻧﺔ وﺗﺳﻠﯾﺔ ﻟﻧﻔس ﺳﻠﺑﺗﻬﺎ اﻟﺷﯾﺧوﺧﺔ‬
‫ﻟﻬوﻫﺎ ٕواﻧﺷﻐﺎﻟﻬﺎ ﺑﺟﻣﺎﻟﯾﺎت اﻟﺷﺑﺎب ‪.‬‬

‫ﺗﻣﺛل ﺣﻧﯾن ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ذﻛرﯾﺎﺗﻪ اﻟﻣﺎﺿﯾﺔ إﻟﻰ ﻛل ﻣﺎ ﻫو ﺟﻣﯾل ﻗد ﻋﺎﯾﺷﻪ ﻓﻲ ﻓﺗرة ﻣن ﻓﺗرات‬
‫ﺣﯾﺎﺗﻪ ‪ ،‬وﻣن أﻛﺛر ﺗﻠك اﻟذﻛرﯾﺎت ﻓﺗرات اﻟﺷﺑﺎب واﻟرﺣﻼت اﻟﺟﻣﯾﻠﺔ اﻟﺗﻲ ﻗﺿﺎﻫﺎ ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﺣﻠﻪ‬
‫وﺗرﺣﺎﻟﻪ ﺑﯾن ﻣﺻر وﻟﺑﻧﺎن وﻓرﻧﺳﺎ وﺗرﻛﯾﺎ وﺑﻌض اﻟدول اﻷﺧرى ‪.‬‬

‫ﱠ‬
‫إن أﺟﻣــل ﻓﺗ ـرات اﻟﻌﻣــر ﻋﻧــد اﻹﻧــﺳﺎن ﻫــﻲ ﻣرﺣﻠــﺔ اﻟــﺷﺑﺎب وﻣــﺎ ﯾــﺻﺎﺣﺑﻬﺎ ﻣــن ﻋﻧﻔــوان وأوﻗــﺎت‬
‫ﺟﻣﯾﻠــﺔ ﯾﺗــذﻛرﻫﺎ اﻟﻣــرء وﯾﺗﻣﻧــﻰ ﻋودﺗﻬــﺎ ؛ ﻷن ﻓﺗ ـرة اﻟ ــﺷﺎب ﺗﻣﺛــل اﻟﻘــوة واﻟــﺳﻌﺎدة واﻟﻣــرح واﻟﻔــرح ﻓ ــﻲ‬
‫اﻟــﻧﻔس اﻟﺑــﺷرﯾﺔ ‪ ،‬وﻛــم ﻣــن ﺷــﺎﻋر ﻟــم ﯾﺗﻣﺎﻟــك ﻧﻔــﺳﻪ ﻋﻧــد اﻟﺣــدﯾث ﻋــن أزﻫــﻰ ﻓﺗ ـرات اﻟﻌﻣــر وأﺣﻔﻠﻬــﺎ‬
‫ﺑﺎﻟﻣﻧﺟزات اﻟﺟﺑـﺎرة ﻓـﻲ ﻧظـرﻩ ‪ ،‬أﻣـﺎ ﺷـوﻗﻲ ﻓﻛـﺎن ﺣﻧﯾﻧـﻪ ﻟﻣرﺣﻠـﺔ اﻟـﺷﺑﺎب ﻻ ﯾوﺻـف ‪ ،‬ﺣﯾـث إﻧـﻪ أﻛﺛـر‬
‫اﻟﺣدﯾث ﻋن ﺗﻠـك اﻟﻣرﺣﻠـﺔ ‪ ،‬وﻛﻠﻣـﺎ ذﻛـر ﺗﻠـك اﻟﻣرﺣﻠـﺔ ﯾـزداد ﺷـوﻗﻪ ﻟﻬـﺎ ﺣﯾـث ﯾﻘـول ﻓـﻲ ﻗـﺻﯾدة ذاﻛـ اًر‬
‫ﺗﻠــك اﻷﯾــﺎم اﻟﺟﻣﯾﻠــﺔ ﺑﺎﻛﯾــﺎً وﻣودﻋــﺎً أﺟﻣــل اﻟﻠﺣظــﺎت اﻟﺗــﻲ أﺻــﺑﺣت أﺣﻼﻣــﺎً طــوى اﻟــدﻫر أﺣــداﺛﻬﺎ ‪:‬‬
‫) اﻟﻛﺎﻣل(‬
‫ـﻼح ِﺷ ـ ـ ـ ــﺑﺎﻛﻲ‬ ‫ـرق اﻟ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـت ِﻣ ـ ـ ـ ــن طُـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫وﻟﻣﺣـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َََ‬
‫ـب ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎك‬ ‫ـﯾﻌت أَﺣﻼﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِ َﺑﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ُ‬
‫ﻣﻛﺎﻧﻬﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻷَﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ‬
‫اك‬ ‫ـﺷﺑﺎب ِ ِ‬ ‫اج اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬ ‫أَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﻲ َ َ ُ‬ ‫ووردﻩ‬ ‫ََ‬ ‫ـت أَدر َ‬ ‫ورﺟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ََ َ‬
‫اﻟﻣﺗَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻛﻲ‬
‫ـﺷﺔُ ُ‬ ‫ﻟَ ّﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺗﻠَﻔﱠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـت َﺟﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺄن ُﺧﻔوﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫ـﺎﻧﺑﻲ و ٍاﻩ َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬‫وﺑﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ِ‬
‫َ‬
‫ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺈذا أُﻫﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــب ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َﻓﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾس ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ﺷـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻛﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺷﺎك‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ـﺿﻠوﻋﻪ‬ ‫ـﺳﻼح ِإذا َﺧـ ـ ـ ـ ـ ــﻼ ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وﻓﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎك‬ ‫ٍ‬
‫ـﺎول ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـت ﺣﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد طـ ـ ـ ـ ـ ـ ــول ﺗَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ‬ ‫ـﺎﺋﻠﻲ‬ ‫طوﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ‬
‫ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـد ار َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ أَّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ َ‬

‫‪‬‬
‫ـﺷﺑﺎب ﻋزﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـزةُ اﻹدر ِ‬
‫اك‬ ‫ﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺟﻧﺑِـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻛـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل ﻏﺎﯾـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ّ ِ‬
‫ـذة‬ ‫ـﺢ اﺑـ ـ ـ ـ ـ ِـن َ ْ‬
‫َوﯾـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِ )‪(١‬‬
‫ﻟﻔﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـوة أو ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﻠﺔٌ ﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـراك‬ ‫اد ﺑﻘّﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬
‫ـق ﻣّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـؤ ُ‬
‫ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْـم ﺗﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ّ‬

‫ﱠ‬
‫إن اﻷﻟم واﻟﺣﺳرة اﻟﺗﻲ ﺳﯾطرت ﻋﻠﻰ ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﺗﻠك اﻷﺑﯾﺎت وﻟﯾدة ﺣﻧﯾن ﻛﺑﯾر ﻟﻔﺗرة ﺷﺑﺎﺑﻪ ‪،‬‬
‫ﯾوﻣﺎ ﻣﺎ ‪ ،‬ﻋﺎﯾﺷﻬﺎ وﺗﻣﺗﻊ ﺑﺄﺟواﺋﻬﺎ وﺑﺄﺣواﻟﻬﺎ ‪-‬‬
‫ﻓﺗﺷﯾﯾﻊ ﺷوﻗﻲ ﻟﺗﻠك اﻷﺣﻼم ‪ -‬اﻟﺗﻲ ﻛﺎﻧت ﺣﻘﯾﻘﺔ ً‬
‫ﺗﺑﯾن ﻣدى ﺗﻌﻠﻘﻪ ﺑﺗﻠك اﻟﻠﺣظﺎت ‪ ،‬ﻫذﻩ اﻟﻠﺣظﺎت اﻟﺗﻲ ﻗﺿﺎﻫﺎ ﻓﻲ أﺟﻣل اﻟﻣﻧﺎطق ﻓﻲ ﻣدﯾﻧﺔ زﺣﻠﺔ‬
‫ﺑﻠﺑﻧﺎن وزارﻫﺎ وﻫو ﻛﺑﯾر ﱠ‬
‫ﻓﺣن ﻟﺗﻠك اﻷﯾﺎم ورﺟﻊ ﻣﺳﺗذﻛ ًار أﯾﺎم ﺷﺑﺎﺑﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻘﻠب ﺧﻔﺎق ﯾﻛﺎد ﯾطﯾر ﻣﺛل‬
‫ﻋﺻﻔور ﺑﻠﻠﻪ اﻟﻘطر ‪ ،‬ﯾﺑﻛﻲ أزﻫﻰ ﻣراﺣل ﺣﯾﺎﺗﻪ ‪ ،‬وﻟم ﯾﺑق إﻟﯾﻪ إﻻ اﻷطﻼل اﻟﺗﻲ ﺗرﻛت ﻓﻲ ﺻدرﻩ‬
‫ﯾﺑق ﻣﻧﻪ إﻻ‬ ‫ٍ‬
‫ﺑﻣﻔﻘود ﺗوارى ﻻ أﻣل ﻓﻲ ﻋودﺗﻪ‪ ،‬ﻟم َ‬ ‫ﺷﺑﻪ ﺷﺑﺎﺑﻪ وذﻛرﯾﺎﺗﻪ‬
‫أﺛ ًار ﻻ ﯾﻣﻛن أن ﯾﻧدﺛر ﻓﻘد " ّ‬
‫ﺗﺧﻔف ﻋﻧﻪ ﺗﻠك‬
‫ﺗﺧﻔف ﻋﻧﻪ ﺻﻌوﺑﺔ واﻗﻌﻪ اﻟﻘﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻟذي ﻻ ﺣﯾﻠﺔ وﻻ ﻣﻘدرة ّ‬ ‫اﻟذﻛرى اﻟﺗﻲ ﻗد ّ‬
‫ﺗﻐﻧﻰ ﺑﺳﻼح اﻟﺻﺑر‪،‬‬
‫ﻓﻛﺄﻧﻪ أﻋزل ﯾﺟﺎﺑﻪ أﻋﺗﻰ اﻟﺧطوب ‪ ،‬ﻓﻠﻣﺎ ﻋﺟز ﻋن ﻣﻘﺎوﻣﺗﻬﺎ ‪ّ ،‬‬ ‫اﻟﻣﺄﺳﺎة‪ّ ،‬‬
‫ﺳﻼﺣﻪ اﻟوﺣﯾد ﻓﻲ ﻣﻘﺎوﻣﺔ ﺑﻠوى اﻟدﻫر ")‪. (٢‬‬

‫" ﻓﻬذﻩ اﻷﺑﯾﺎت ﻗﺎﻟﻬﺎ وﻫو ﻋﻠﻰ أﺑواب اﻟﺷﯾﺧوﺧﺔ ﻓﻌﺎد إﻟﯾﻪ ﺷﺑﺎﺑﻪ ‪ ،‬ﺟﻠس ﻓﻲ واد ظﻠﻪ ظﻠﯾل ‪،‬‬
‫وﻧﺳﯾﻣﻪ ﻋﻠﯾل ‪ ،‬ﻓذﻛر ﻋﯾﺷﺗﻪ اﻷوﻟﻰ اﻟﺗﻲ ﻋﺎﺷﻬﺎ ‪ ،‬ذﻛر ﺷﺑﺎﺑﻪ وﻫواﻩ ‪ ،‬ذﻛر ﻧﻌﯾﻣﻪ وﺗرﻓﻪ‪ ،‬ذﻛر‬
‫ﻟﻬوﻩ وﻋﺑﺛﻪ ‪ ،‬ﻓﺗﻣﺛﻠت ﻟﻪ أﺷﺑﺎح ﺣﯾﺎﺗﻪ ﻓﺄﺳف وﺗﻠﻬف ‪ ،‬ﻓﺗزﻫد ﻣرة وﺗﻐزل ﻣرة ‪ ،‬وﺷب ﺣﯾﻧﺎ وﺷﺎخ‬
‫ﺣﯾﻧﺎ ‪ ،‬ﻋﺎدت إﻟﯾﻪ ﺻور اﻟﻌﻧﺎق واﻟﻬوى واﻟﺻﺑﺎﺑﺔ واﻟﺷﺑﺎب ‪ ،‬ﻓﺎﻧﺗﻔﺿت روﺣﻪ ﻣن ﻣﻛﻣﻧﻬﺎ ودب‬
‫ً‬
‫)‪(٣‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﻓﯾﻪ ﻧﺷﺎط اﻟﺣﯾﺎة وﻧﻌﯾﻣﻬﺎ وﺳرورﻫﺎ "‬

‫ﯾﺧﺎطب ﺷوﻗﻲ أﯾﺎم ﺷﺑﺎﺑﻪ ﻣﺧﺎطﺑﺔ اﻟﻣﺗرﺟﻲ ﻟﻬﺎ ﺑـﺎﻟﻌودة ‪ ،‬اﻟﻣﺗﻣﻧـﻲ أن ﺗـﺳﺣﺑﻪ إﻟـﻰ ﻣـﺿﻣﺎرﻫﺎ ‪،‬‬
‫ﻟﻌﻠﻪ ﯾﻌﯾد ﺗﻠك اﻷوﻗﺎت اﻟﺟﻣﯾﻠﺔ ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫ـﺷﺑﺎب ُﻣﻌﯾـ ـ ـ ـ ـ ـد‬ ‫ـك ﯾـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫أَﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺻﺑﺎ ُﻛﻠﱠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَت‬
‫ـول ِﻷَّﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺎم اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫أَﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(٤‬‬ ‫َ◌ﻷَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــس َﻛﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻗﻲ اﻟﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑِر ِ‬
‫ات َﻋﻬﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ـس آﺧ ـ ـ ـ ـ ُـر َﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ِـدﻫﺎ‬
‫ُ‬ ‫ـف َﻧـ ـ ـ ـ ـﺄَت َواﻷَﻣ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وﻛﯾ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ََ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٦٦‬‬


‫)‪ (٢‬ﻣﻘدﻣــﺔ اﻟﻘــﺻﯾدة ﻋﻧــد ﺷــﻌراء ﻣدرﺳــﺔ اﻹﺣﯾــﺎء واﻟﺑﻌــث ‪ :‬ﻋﺑــد اﻟﻌزﯾــز اﻟﺛﺑﯾﺗــﻲ ‪ ،‬رﺳــﺎﻟﺔ ﻣﺎﺟــﺳﺗﯾر ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌــﺔ أم‬
‫اﻟﻘري – اﻟﻣﻣﻠﻛﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﺳﻌودﯾﺔ ‪ ، ٢٠١٠ ،‬ص‪. ٩٩‬‬
‫)‪ (٣‬دراﺳﺔ ﻋن ﺷوﻗﻲ ‪ :‬ﺷﻔﯾق ﺟﺑري ‪ ،‬دار ﻗﺗﯾﺑﺔ ﻟﻠطﺑﺎﻋﺔ و اﻟﻧﺷر و اﻟﺗوزﯾﻊ ‪ ،‬ط‪ ، ١٩٩٧ - ١‬ص‪. ٦٥‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٢٤٥-٢٤٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﱠ‬
‫إن أﯾﺎم ﺷﺑﺎب ﺷوﻗﻲ ﻻ ﺗﻔﺎرﻗﻪ ﯾﺧﺎطﺑﻬﺎ وﯾﺗﻣﻧﻰ ﻋودﺗﻬﺎ ﻓﻬﻲ ﺣﺎﺿرة ﻓﻲ ﻓﻛرﻩ ووﺟداﻧﻪ ﻣﻬﻣﺎ‬
‫ﻧﺄت واﺑﺗﻌدت إﻻ أن اﻟذﻛرى ﺧﺎﻟدة ﺑداﺧﻠﻪ ‪ ،‬ﯾﻌﯾش ﻓﻲ أﺟواﺋﻬﺎ ﻛﻠﻣﺎ ﱠ‬
‫ﻋن ﻟﻪ ﻣﺎﺿﻲ ﺗﻠك اﻷﯾﺎم ‪،‬‬
‫ﯾﺗذﻛر رﺣﻼﺗﻪ ﻓﻲ ﻓﺻل اﻟرﺑﯾﻊ واﻟزﻫور اﻟﺟﻣﯾﻠﺔ اﻟﺗﻲ ﺗﺳﺣر اﻟﻧﻔس ﺑراﺋﺣﺗﻬﺎ وﺑﺟﻣﺎﻟﻬﺎ ﻓﯾﻘول ‪:‬‬
‫) اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫وطرِﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ِ‬
‫ـﺷﺑﺎب ِ‬ ‫َﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫ﺑﯾﻊ وﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫اح‬
‫اﻟﻣﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ِ‬ ‫َ‬ ‫ـﺳﻧﻪ‬ ‫إِّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻷَذ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟ َر ِ َ ُ‬
‫◌‬
‫َﻋ ِﺟ ـ ـ ـ ـ ـ َـل اﻟﻔَﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎءُ ﻟَﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِ َ‬ ‫ﻛزﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوِرِﻩ‬
‫ـﺎن ِ ّإﻻ َزﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َرةً َ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﺑﻐﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ُﺟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎح‬ ‫َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻓﺎﻟــذﻛرى اﻟﺗــﻲ ﺣﻠــت ﺑــﺷوﻗﻲ ﻟﻣﺎﺿــﯾﻪ اﻟﺟﻣﯾــل ‪ ،‬ورﺑــط ذﻟــك ﺑﻔــﺻل اﻟرﺑﯾــﻊ اﻟــذي ﯾﻣﺛــل اﻟﺟﻣــﺎل‬
‫ﺑﻌﯾﻧــﻪ واﻟــﺳﺣر واﻟروﻧــق ‪ ،‬ﻓﻔﺗـ ـرة اﻟــﺷﺑﺎب ﻛﻣــﺎ ﯾ ــﺻﻔﻬﺎ ﺷــوﻗﻲ زﻫ ـرة ﻣــن زﻫ ــور ﻫــذا اﻟﻔــﺻل اﻟﺟﻣﯾ ــل‬
‫ﺑﻣﻧﺎﺧـﻪ وأﺟواﺋــﻪ اﻟراﺋﻌــﺔ ‪ ،‬ﻫـذﻩ اﻟزﻫـرة اﻟﺗــﻲ ﻣـﺎ ازﻟــت ﻋﺎﻟﻘــﺔ ﺑﻘﻠـب اﻟـﺷﺎﻋر ﯾﻐــذﯾﻬﺎ ﻣـن دﻣﺎﺋــﻪ ؛ ﻟﺗﺑﻘـﻰ‬
‫ﺗﺑ ــث ﻟ ــﻪ ﺷ ــذا اﻟ ــﺷﺑﺎب وﺣ ــﻼوة اﻟﻌﻣ ــر وﺗ ــذﻛرﻩ ﺑﺄﻓ ــﺿل اﻷوﻗ ــﺎت ‪ ،‬ﻓﻠﻘ ــد ﻋ ــﺎﻧﻰ ﺷ ــوﻗﻲ ﻣ ــن ﻣﻬﺎﺟﻣ ــﺔ‬
‫اﻟﻣــﺷﯾب ﻟــﻪ ‪ ،‬واﻏﺗﯾــﺎل ﺗﻠــك اﻟﻠﺣظــﺎت ﻣــن ﺣﯾﺎﺗــﻪ ‪ ،‬وﻣــن ذﻟــك ﻗوﻟــﻪ ﻓــﻲ وﺻــف ﻫــذا اﻟﻬﺟــوم ﻋﻠــﻰ‬
‫اﻟﺷﺑﺎب ‪ ) :‬اﻟﻣﺗﻘﺎرب(‬
‫ـرد ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ﱠ ِ‬
‫ـﺷﯾب‬ ‫ـﯾت اﻟ ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ِب وﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـو ِﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺷﺑﺎ‬
‫اﻟﺣداﺛَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرُخ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ـﺎل َ‬
‫َوﻏـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﺿ ـ ـ ِـﻊ اﻟﻣﻌ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺷب‬ ‫ـﺎر ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻣو ِ‬ ‫ﺳ ـ ــرى اﻟﻧ ـ ـ ِ‬ ‫س ُ‬ ‫ِ‬ ‫ـﺷﯾب ُﻣﺗﱠﺋِـ ـ ـ ـ ـ ــداً ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـرؤو‬
‫َﺳـ ـ ـ ـ ـ ــرى اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ـﯾﻬم َﻏﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ـف َﻋﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـت َﻛﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِة َ َ ﱠ‬
‫ﺗﻌﺟﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫اﻟﺣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬
‫ـق أَﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎطَ ﺑِ َﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾط َ‬
‫َﺣرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫وﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َزرِﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻧﻬم َﯾرَﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺎر ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ دا ِرِﻩ‬
‫َو َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ُﺗظ ِﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر اﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـب‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫دﻗﯾﻘﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣﺷﯾب ﯾﺳري ﻓﻲ اﻟرأس وﯾﻧﺗﺷر‬


‫ً‬ ‫وﺻﻔﺎ‬
‫ً‬ ‫ﯾﺻف ﺷوﻗﻲ اﻟﻣﺷﯾب وﻓﻌﻠﻪ ﺑﺎﻹﻧﺳﺎن‬
‫ﯾﻘﺎ ﻟﻣﻼﻗﺎة‬
‫ﺑﺳرﻋـ ـﺔ ﻛﻣﺎ اﻟﻧ ـﺎر اﻟﻣﺷﺗﻌﻠـﺔ ﻓﻲ اﻟﻬﺷﯾـم ‪ ،‬ﻓﻬو ﻣﻘدﻣ ـﺔ ﻟﻧﻬﺎﯾﺔ اﻟﻌﻣر ﺣﯾث ﯾرﺳم طر ً‬
‫ﺟدا ؛‬
‫ﺷﯾﺑﺎ ﯾدرك اﻟﻧﻬﺎﯾﺔ اﻟﺗﻲ ﺑﺎﺗت ﻗرﯾﺑﺔ ً‬
‫اﷲ – ﺗﺑﺎرك وﺗﻌﺎﻟﻰ – ﻓﻛل إﻧﺳﺎن ﻋﻧدﻣﺎ ﯾﺷﺗﻌل رأﺳﻪ ً‬
‫ﻷن ذﻟك ﻣن ﺳﻧﺔ اﷲ ﻓﻲ ﺧﻠﻘﻪ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٢٠٣‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪.١٥٢‬‬

‫‪‬‬
‫ﺑﺎﻛﯾﺎ ﻓﯾﻬﺎ اﻧﻘﺿﺎء ﺷﺑﺎﺑﻪ وذﻫﺎﺑﻪ إﻟﻰ ﻏﯾر‬
‫ً‬ ‫وﻣن ذﻟك اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ ﺷﺑﺎﺑﻪ ﻣﺎ أﻧﺷﺄﻩ ﻣن أﺷﻌﺎر‬
‫رﺟﻌﺔ ﺣﯾث ﯾﺻف ﺣﻧﯾن ﻗﻠﺑﻪ ﻟﺗﻠك اﻷﯾﺎم اﻟﺗﻲ ﻣرت ﻋﻠﯾﻪ ‪ ،‬وﻗد ﺷﻛﻠت ﻟﻪ ﺟﻣﺎﻻً ﻛﺑﯾ اًر ‪ ،‬وﺗرﻛت‬
‫وﺗوﻗﺎ ﻟﺗﻠك اﻟذﻛرﯾﺎت ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬ ‫ً‬ ‫ﺷوﻗﺎ‬
‫ً‬ ‫ﻓﻲ ﻧﻔﺳﻪ‬
‫ﺟـ ـ ـ ـ ـ ـرى ﺑَِﻧـ ـ ـ ـ ـ ـﺎ ﻟِﻣ ـ ـ ـ ـ ــدى اﻟﻠﱢـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ذات ﯾﻘطﻌُـ ـ ـ ـ ـ ـﻪ‬ ‫أﻋﻧﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻪ‬
‫أﺑﻛـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺑﺎء رﺧﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـْن ﱠ‬
‫َ َ‬
‫إﻻ أﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ ﻻ ﺗﻧﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫ـك ﺗﺧد ُﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻪ‬ ‫اد ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ آﺛـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر ﻛﺑوﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻪ‬
‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ــﺣﺎ اﻟﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـؤ ُ‬
‫ـب ﺣﺗـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺧﻔـ ـ ـ ـ ــت ﯾﺗﺑﻌُ ـ ـ ـ ـ ـﻪ‬
‫ـرف اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ورﻓـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎر ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫إذا ﺗﻣﺛﻠﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ‬
‫ـب طـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺿﻰ ﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ زﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ُـن ﻫﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎت ﯾرﺟﻌُ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻪ‬ ‫ـول ﻟﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻧﻔس ﻋﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻻ أﻏﺎﻟطُﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫أﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﻓﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺑﺎﻟﺗﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺻﺎﺑﻲ ﻻ ﯾود ُﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻪ‬ ‫إذا ﺻـ ـ ـ ـ ــﺑﺎ اﻟﻣـ ـ ـ ـ ــرِء وﻟـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻏﯾـ ـ ـ ـ ــر ﻣرﺗﺟـ ـ ـ ـ ـ ٍـﻊ‬

‫ﯾﺻل ﺷوﻗﻲ إﻟﻰ اﻟﺣﻘﯾﻘﺔ اﻟﻣرة ﱠ‬


‫أن ﻋﻬد اﻟﺻﺑﺎ ﻻ ﯾﻣﻛن أن ﯾرﺟﻌﻪ اﻟزﻣﺎن ‪ ،‬وﻣﻊ ذﻟك ﯾﺑﻘﻰ‬
‫ﯾذﻛر ذﻟك ؛ ﻷن اﻟﻘﻠب ﻟم ﯾﺣﺗﻣل ﻓﻘدان ﺗﻠك اﻷﯾﺎم ﻓﺄﺻﺑﺢ ﯾﻌﯾش ﻓﻲ ذﻛرﯾﺎﺗﻬﺎ ‪ ،‬وﯾﺧﻔق ﻛﻠﻣﺎ ﺳﻣﻊ‬
‫ﺑﺄﺧﺑﺎرﻫﺎ ‪ ،‬وﯾرﻓرف ﻛﺎﻟطﯾر اﻟﺟرﯾﺞ ﻣن آﻻم اﻟﻔﻘد واﻟوﺟد ‪.‬‬

‫ﱠ‬
‫إن ﺷوﻗﻲ ﻋﻧد ﺣدﯾﺛﻪ ﻋن أﯾﺎم اﻟﺻﺑﺎ ﻓﺈﻧﻪ ﯾﺧﺎطب ﻗﻠﺑﻪ ‪ ،‬وﻣﺧﺎطﺑﺔ اﻟﻘﻠـب وﻣﻧﺎﺟﺎﺗـﻪ دﻟﯾـل ﻋﻠـﻰ‬
‫اﻟﺷوق واﻟﺣﻧﯾن ﻷﯾﺎم ﻣﺿت ‪ ،‬ﻗﺿﻰ ﻓﯾﻬﺎ أﺟﻣـل اﻷوﻗـﺎت وأﺛﻣﻧﻬـﺎ ‪ ،‬ﺗﻠـك اﻟﺣﺎﻟـﺔ اﻟـﺷﻌورﯾﺔ اﻟﻣـﺳﯾطرة‬
‫ﻋﻠـﻰ ﺷــوﻗﻲ ﻛﻠﻣــﺎ ﺗـذﻛر ذﻛرﯾﺎﺗــﻪ اﻟﺟﻣﯾﻠــﺔ ﺗﺟﺑـرﻩ ﻋـن اﻟﺣــدﯾث ﻋﻧﻬــﺎ واﻟﻐــوص ﻓـﻲ أﻣﻧﯾﺎﺗــﻪ اﻟﺗــﻲ ﯾﺄﻣــل‬
‫أن ﺗﻌود ؛ وﻫو ﻓﻲ ذﻟك ﯾوﺻل ﻓﻛرة ﺟﻣﯾﻠﺔ ﻋن ﺗﻠك اﻟﻔﺗرات ﻣﻔﺎدﻫﺎ ﱠ‬
‫أن اﻹﻧﺳﺎن ﻣﺟـرد ذﻛـرى ﻓﻌﻠﯾـﻪ‬
‫أن ﯾﺳﺗﻐل ﺗﻠك اﻷوﻗﺎت ﺣﯾث ﯾﻘول ﻓﻲ ذﻟك ‪) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫ﺑﺎﻟوﺟـ ـ ـ ـ ِـد َﯾﻠﺗ ِﻘ ـ ـ ـ ـﻲ‬
‫ﺣ ـ ـ ـ ـواﻟﻲ اﻟـ ـ ـ ــﺻﺑﺎ واﻟوﺟـ ـ ـ ـ ُـد َ‬ ‫ـول ﻟﻘﻠﺑِ ـ ـ ـ ـ ـﻲ واﻟﻬـ ـ ـ ـ ــوى َﯾ ـ ـ ـ ـ ـْزُﺣُم اﻟﻬَ ـ ـ ـ ـ ـوى‬ ‫أﻗـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺎت ﺑﻌ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﺗﱠﻔ ـ ـ ـ ـ ُـر ِ‬
‫ق‬ ‫ت َﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓَـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫دﻣ َ‬ ‫ـت ﻟـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗُﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـط اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺑﯾﺑﺔَ ﺣﻘﱠﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َﻧـ ـ ـ ـ ـ ْ‬ ‫ْ‬ ‫إذا أﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ق‬ ‫ان َﺣﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺗِﻲ ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺣﯾﺎﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ـك ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺧﻔُ ِ‬
‫ٕو ﱠ‬ ‫ٕواﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـك ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱞ‬
‫ـﻲ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺧﻔﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ُﻣؤﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل‬

‫ﻓواﺟب ﻋﻠﻰ اﻟﻣرء أن ﯾﺗﻣﺗﻊ ﺑﻔﺗرة ﺷﺑﺎﺑﻪ ‪ ،‬وأن ﯾﻌﯾش ﻓﻲ ﺟو ﺗﻠك اﻟﻔﺗرة ‪ ،‬ﻓﺷوﻗﻲ ﯾوﺻﻲ أن‬
‫ﺗﺳﺗﻐل ﺗﻠك اﻷوﻗﺎت ﻓﯾﻣﺎ ﯾﻧﻔﻊ ؛ ﻷن اﻹﻧﺳﺎن ﺳﯾﻧدم ﻋﻠﻰ ﻛل ﻟﺣظﺔ ﺿﯾﻌﻬﺎ ﻣن ﻓﺗرة ﺷﺑﺎﺑك وﻋﻠﯾﻪ‬
‫أن ﯾﻐﺗﻧﻣﻬﺎ ﻓﻣﺎ ﻣﺿﻰ ﻻ ﯾﻣﻛن أن ﯾﻌود ‪ ،‬ﻓﺄﯾﺎم اﻟﺷﺑﯾﺑﺔ ﺗﺣﻣل ﻓﻲ طﯾﺎﺗﻬﺎ اﻟﻣرح واﻟﺳرور ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣرء‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤١٦‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٤٥٩‬‬

‫‪‬‬
‫ﻠق ﻋﻠﻰ ﻋﺎﺗﻘﻪ اﻟﻣﺳؤوﻟﯾﺎت اﻟﻣﺧﺗﻠﻔﺔ ‪ ،‬ﺑل إﻧﻪ ﻣﺗﻔرغ‬
‫ﻟم ﯾرﺗﺑط ﺑﻌد ﺑﻣﺷﺎﻏل اﻟﺣﯾﺎة وﺷؤوﻧﻬﺎ ‪ ،‬وﻟم ﺗُ َ‬
‫طول اﻟوﻗت إﻻ ﻣن ﺑﻌض ﻣﻘوﻣﺎت اﻟﺣﯾﺎة ‪.‬‬

‫ـﺎء ﺣ ــﺳﻧﺎً ‪،‬‬


‫إن ﻣــن ﺣﻧــﯾن ﺷــوﻗﻲ ﻟﻠﻣﺎﺿــﻲ ﺗﻌﻠﻘــﻪ ﺑــﺑﻌض اﻟﻣﻧــﺎطق اﻟﺗــﻲ زارﻫــﺎ وأﺛﻧــﻰ ﻋﻠﯾﻬــﺎ ﺛﻧـ ً‬ ‫ﱠ‬
‫واﻟﻣﻼﺣ ــظ ﻟﻬ ــذا اﻹطـ ـراء ﻋ ــن ﺗﻠ ــك اﻟظ ــﺎﻫرة اﻟﺗ ــﻲ أﺳ ــﻬب ﻓﯾﻬ ــﺎ ﺷ ــوﻗﻲ ﻓ ــﻲ ﺗ ــذﻛر أﯾﺎﻣ ــﻪ ‪ ،‬ﯾ ــرى ﱠ‬
‫أن‬
‫اﻟﻣﺎﺿﻲ اﻟﺟﻣﯾل ﻋﻧـدﻩ ﺗـرك أﺛـ اًر واﺿـﺣﺎً ﻓـﻲ أﺷـﻌﺎرﻩ ‪ ،‬واﻷﻣﺛﻠـﺔ ﺗطـول وﺗطـول ﻋﻠـﻰ ﻫـذا اﻟﻐـرض ‪،‬‬
‫وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪) :‬ﻣﺟزوء اﻟﻛﺎﻣل(‬

‫ـك َوﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــود‬ ‫ِذ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـم َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـون َوﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫ـﺎب ﺑوﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻏـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﻟَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِ ِ‬
‫ﺑظﻠﱢ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل َﯾﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــود‬ ‫ـﺿﻰ ِﻟﻠﻬَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى‬
‫َزَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـن ﺗﻘََ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ‬
‫َ‬
‫ورﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوعُ أَﺣﻼﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺑﻌﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد‬
‫َُ‬ ‫ُﺣﻠُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـم أُرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد ُرﺟو َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﻟِﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺷﺑﯾﺑﺔ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ُﯾﻌﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد‬ ‫َﻋﺎدﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﺎن أ َ‬ ‫و َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫اﻟزﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـب َ‬ ‫َ‬
‫َوﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـد َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊَ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـذﻛرى َﯾزﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد‬ ‫ـون َوﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫ـﺎب ﺑوﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اﻟﻌﻣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد‬
‫ـب َ‬‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫عُ َوُزﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـزل َ‬ ‫ـﺿﻠو‬ ‫ﻟرؤﯾﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ِ‬
‫َﺧﻔﻘََ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ُ َ‬
‫ت ﻓَﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺗﻣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل َوﻻ َﺗﻣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد‬
‫ُ‬ ‫اك أَﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻰ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻋ ِﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد‬
‫َوأَر َ‬
‫َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـم َﻫ َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذا أََﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداً ُﺟﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــود‬ ‫ـﺳﺎوةً‬
‫ـﺎد ﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺎن َﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﻧرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َو َ‬ ‫ـﺎن ُﻛّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـرت َزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّـﻼ َذ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻟم ﯾﺗﻣﺎﻟك ﺷوﻗﻲ ﻧﻔﺳﻪ ﻋﻧدﻣﺎ أﺧذ ﯾﺗﺣدث ﻋن ﻣﻛﺎن أﺣﺑﻪ وﺗﻔﯾﺄ ظﻼﻟﻪ ﺑﻌدﻣﺎ ازرﻩ ﺑﻌد ﻋﻣر‬
‫طوﯾل ‪ ،‬ﯾﻠﺗﻔت إﻟﻰ أﯾﺎم ﺷﺑﺎﺑﻪ اﻟﺟﻣﯾﻠﺔ اﻟﺗﻲ ﻗﺿﺎﻫﺎ ﻓﻲ ﻫذﻩ اﻷﻣﻛﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﯾرﺟﻊ ﺑﺄﻟم وﺣﺳرة ﻋﻠﻰ ﺗﻠك‬
‫اﻷوﻗﺎت ‪ ،‬ﻫذﻩ اﻷﺣﻼم اﻟﺗﻲ ﯾﺗﻣﻧﻰ ﺷوﻗﻲ ﻋودﺗﻬﺎ وأن ﯾﻌﯾش ﻓﻲ أﻛﻧﺎﻓﻬﺎ ﻣ ار ًار وﺗﻛ ار ًار ؛ ﻟﻛﻧﻪ ﯾﻘر‬
‫ﺟدﻻ ﱠ‬
‫أن اﻟزﻣﺎن أﻋﺎد ﺗﻠك اﻷوﻗﺎت ﻓﻼ ﯾﻣﻛن أن ﯾﻌود‬ ‫ً‬ ‫ﺑﺑﻌد اﻟرﺟوع ﻟﻬذﻩ اﻷزﻣﺎن ‪ ،‬وﯾﻔﺗرض‬
‫اﻟﺷﺑﺎب ‪ ،‬ﻓﯾﻛﺗﻔﻲ ﺑﻣﺧﺎطﺑﺔ )ﻏﺎب ﺑوﻟون( ﺑﺄن وﺟدﻩ ﯾزﯾد ﺑزﯾﺎدة اﻟذﻛرى ‪ ،‬ﻫذا اﻟﻣﻛﺎ ن اﻟذي ﻣﻛث‬
‫ﻓﯾﻪ أزﻫﻰ اﻷوﻗﺎت وأﺟﻣﻠﻬﺎ ﺣﯾث اﻟراﺣﺔ واﻟطﻣﺄﻧﯾﻧﺔ واﻟﻧﺷﺎط اﻟﻌﺎطﻔﻲ ‪ ،‬ﻓﻐﺎب ﺑوﻟون ﻣﻘﺻد‬
‫ﻟﻠﻌﺷﺎق واﻟﻣﺣﺑﯾن ﻟﺷدﻩ ﺟﻣﺎﻟﻬﺎ وﺳﺣرﻫﺎ وﻣﻧﺎظرﻫﺎ اﻟﺧﻼﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﻠب ﺷوﻗﻲ ﯾﺗزﻟزل ﻛﺎﻟﺟﺑل اﻷﺷم ﻣن‬
‫اﻟذﻛرى‪ ،‬وﻣن اﻟﺣﻧﯾن ﻟﺗﻠك اﻷﯾﺎم واﻟﻌﻬود اﻟﺗﻲ ﻗطﻌﻬﺎ ﺷوﻗﻲ ﻋﻠﻰ ﻧﻔﺳﻪ ؛ ﻟﻛن اﻟﻣﻛﺎن اﻟذي ﻗﺻدﻩ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٢٧٥‬‬

‫‪‬‬
‫ﺷوﻗﻲ ﺑﻌد طول ﻏﯾﺎب ﻟم ﯾﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﻔس اﻟﺷﻌور اﻟذي ﯾﻛﻧﻪ ﻷﻧﻪ ﺟﻣﺎد ‪ ،‬ﻓﯾﻧﻛر ﺷوﻗﻲ ﻋﻠﯾﻪ ﻫذا‬
‫اﻟﺟﺣود وﯾذﻛرﻩ ﺑﺎﻷﯾﺎم اﻟﺧواﻟﻲ اﻟﺗﻲ ﻗﺿﺎﻫﺎ ﻓﻲ رﺑوﻋﻪ ‪.‬‬

‫وﻟﯾس ﺑﺑﻌﯾد ﻋن ﻓرﻧﺳﺎ ﯾﺧﺎطب ﺷوﻗﻲ ﻣدﯾﻧـﺔ ﺑـﺎرﯾس اﻟﺗـﻲ ﻗـﺿﻰ ﺑﻬـﺎ وﻗﺗـﺎً ﻟﻠد ارﺳـﺔ ‪ ،‬ﻓﺗﻧﻘـل ﺑـﯾن‬
‫أﻣﺎﻛﻧﻬــﺎ اﻟﺟذاﺑــﺔ اﻟﺗــﻲ ﺗــﺳﺣر اﻟﻌﯾــون واﻟﻘﻠــوب ‪ ،‬ﻓﻬــﻲ ﻋﻧ ـوان ﻟﻠﺟﻣــﺎل ﻋﻠــﻰ ﻣــر اﻟﻌــﺻور وﻣــن ﺗﻠــك‬
‫اﻟﻣﺧﺎطﺑﺔ اﻟﺗﻲ ﺗوﺣﻲ ﺑﻧوع ﻣن اﻟﺣﻧﯾن ﻷﯾﺎم ﻗﺿﺎﻫﺎ ﻓﻲ ﻣدﯾﻧﺔ اﻷﺿواء ‪ ) :‬اﻟطوﯾل(‬

‫ـﺷﺑﺎب اﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـوك‬ ‫وﻣﻘﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل أَّﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺎم اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫وﻣﻠﻌﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣﻛﺗَﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻗَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ َـل اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ََ‬ ‫ـﺷﺑﺎب َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ـﯾم ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫اﻟﻧﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ق َﻛﺟّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺣوك‬ ‫َ‬ ‫ـﺎت َ‬ ‫أُﻓُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ َ‬ ‫وﻣﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداﻫﺎ َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬
‫اح ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّـذاﺗﻲ َ َ‬
‫َو َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر َ‬
‫ِ )‪(١‬‬ ‫ـول اﻟـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﻣﺎء َﻣﺣـ ـ ـ ــوك‬
‫َ‬ ‫َﺳـ ـ ـ ـ ِ ٍ‬
‫ـﻠس َﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ َﻧـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺷﻌر ِﻣـ ـ ـ ـ ــن ُﻣﺗَـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ ٍ‬
‫ـدﻓق‬ ‫ـﻣﺎء َوﺣـ ـ ـ ـ ـ ِـﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫َو َﺳـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻟﻘد ﻋﺎد ﺷوﻗﻲ ﺑذﻛرﯾﺎﺗﻪ إﻟﻰ ﻣدﯾﻧﺔ ﺑﺎرﯾس ﻓﻐﻠﺑﻪ اﻟﺷوق واﻟﺣﻧﯾن ﻟﺗﻠك اﻷﯾﺎم ‪ ،‬ﻓﺄﺧذ ﯾﻌدد‬
‫ﻏذﯾت رﺑﺔ‬
‫ﺟﻣﺎﻟﯾﺎت ﺗﻠك اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬وﯾذﻛر أﯾﺎﻣﻪ ﻓﯾﻬﺎ ﻓﻛﺎﻧت ﻣﻠﻌﺑﻪ وأﻧﺳﻪ ‪ ،‬وﻣن ﺑﯾن أرﺟﺎﺋﻬﺎ ّ‬
‫ﺳﺑﺑﺎ ﻓﻲ ﺑروز ﺗﻠك اﻟﻣﻠﻛﺔ اﻟﺷﻌرﯾﺔ اﻟﻔذة ‪.‬‬
‫اﻟﺷﻌر ﻋﻧدﻩ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت ً‬

‫أﻣـﺎ ﺣﻧﯾﻧـﻪ ﻷﯾـﺎم ﻗـﺿﺎﻫﺎ ﻓـﻲ ﺑـﻼد اﻵﺳــﺗﺎﻧﺔ اﻟﺗـﻲ ﻛﺎﻧـت ﻋـﺎﻣرة ﺑﺎﻟﺧﻼﻓـﺔ اﻹﺳـﻼﻣﯾﺔ وﻣرﺟﻌـﺎً ﻟﻛــل‬
‫ﻣــﺳﻠم ‪ ،‬ﻓﻘــد ﻛــﺎن ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻣﺧﺗﻠﻔــﺎً ﻟﺗﻠــك اﻷﯾــﺎم ﺣﯾــث اﻟﺟﻣــﺎل اﻟروﺣــﻲ واﻟﺟﻣــﺎل اﻟﺣﻘﯾﻘــﻲ اﻟﻣﻧﺗــﺷر ﺑــﯾن‬
‫أطراﻓﻬﺎ ‪ ،‬ووﺻﻔﻪ ﻟﻬـﺎ ﺑﺄﻧﻬـﺎ ﺟﻧـﺔ اﻟـدﻧﯾﺎ ﯾﺣﻣـل ﺑداﺧﻠـﻪ اﻟـﺷﻲء اﻟﻛﺛﯾـر ﺗﺟﺎﻫﻬـﺎ وﻣـن ذﻟـك ﻣـﺎ ﺟـﺎء ﻓـﻲ‬
‫أﺷﻌﺎرﻩ اﻟﻣﺧﺗﻠﻔﺔ ﺣﯾث ﯾﻘول ‪) :‬اﻟواﻓر(‬

‫َوداﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َﺟﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ َوداﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺎ‬ ‫ﻟﻠرﺣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل ﻓَﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِاﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﺗطﺎﻋﺎ‬
‫ِ‬ ‫َ ﱠ‬
‫ﺗﺟﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد َ‬
‫َ‬
‫ـﯾش ِاﻓﺗِ ارﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً وِ ِ‬
‫اﺟﺗﻣﺎﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫أَرى اﻟ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﺗﺟﻣﻌُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ّ‬
‫ـﺈﻧﻲ‬
‫َ‬ ‫ـﺎم َ َ‬
‫َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻰ اﻷَّﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎس َﺗﻧﻔَ ِطـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــر ِ ِ‬
‫اﻟﺗﯾﺎﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َﻛﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِﻟﻠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـوب‬ ‫ـت اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ُ‬ ‫ـﺑﻼد ﻟَﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻗُﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫أَﻻ ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اق َﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداةَ ارﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َوﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓَ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل اﻟﻔُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬ ‫ـض َﺑﺛّـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ـت ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ــدى ﻓُـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـروق َﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َوﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺂذن و ِ‬
‫اﻟﻘﻼﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫أَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َواﻟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو َﻋﻠِ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َﻣﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ‬
‫َﻷَﻧطَﻘَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت اﻟ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫اﻟﯾ ارﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬ ‫رق اﻟﻘَوا ِ‬
‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوت ِ ﱠ‬
‫ـﻔﺗﻬﺎ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـوت َ‬ ‫ﺿـــــــــ ُ‬ ‫َﻓﻠَ ّﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُ‬ ‫ـب َواﻟ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـواﻟﻲ‬ ‫َ‬
‫أَ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـن َﻟﯾﺎﻟِﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً أَم ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـن ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻋﺎ‬ ‫ـك اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ‬ ‫ـب َﻋـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺗِﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َﻟت َ‬ ‫َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٧٢‬‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬
‫ـدﻗﺎﺗﻲ ﻟِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـذﻛراﻫﺎ ِﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـراﻋﺎ‬
‫َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ّ‬ ‫ـب َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـرت ِﻋﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻻً‬
‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎل َ‬
‫ﻓَﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻓــﺷوﻗﻲ ﻟــم ﯾــﺳﺗطﻊ ﻧــﺳﯾﺎن ﺗﻠــك اﻷﯾــﺎم ﻓــﻲ اﻵﺳــﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﻟﻣــﺎ ﺷــﻣﻠﺗﻪ ﻣــن ﺟﻣﺎﻟﻬــﺎ اﻟــﺳﺎﺣر وأﺟواﺋﻬــﺎ‬
‫اﻟﺗــﻲ ﺗﺑﻌــث ﻓــﻲ اﻟــﻧﻔس اﻟ ارﺣــﺔ واﻻطﻣﺋﻧــﺎن ‪ ،‬ﻓﻬــو ﻣﺗﻌﻠــق ﺑﺎﻟــذﻛرى ﻟﺗﻠــك اﻟﻠﯾــﺎﻟﻲ اﻟﺗــﻲ ﻣــرت ﺳ ـرﯾﻌﺎً‬
‫ﻣــرور اﻟﺑ ــرق ‪ ،‬ﯾــﺳﺄل ﻧﻔ ــﺳﻪ ﻫــل ﻫ ــﻲ ﺑﺎﻟﻔﻌ ــل ﻛﺎﻧ ــت ﻟﯾ ــﺎﻟﻲ أم ﻛﺎﻧــت ﺳ ــﺎﻋﺔ ؟ ﺳـ ـؤال ﯾ ــوﺣﻲ ﺑ ــﺳرﻋﺔ‬
‫اﻷوﻗـﺎت اﻟﺗــﻲ ﻣــرت ‪ ،‬ﻓﺎﻷوﻗــﺎت اﻟﺟﻣﯾﻠــﺔ ﺗﻧﻘــﺿﻲ ﺑـﺷﻛل ﺳـرﯾﻊ ‪ ،‬ﻓﺎﻟــذﻛرى ﺳــﺎﻛﻧﺔ ﻓــﻲ أﻋﻣــﺎق ﻗﻠﺑــﻪ ‪،‬‬
‫وﻣ ــن ﺣﻧ ــﯾن ﺷ ــوﻗﻲ ﻟﻠﯾ ــﺎﻟﻲ اﻟﺟﻣﯾﻠ ــﺔ اﻟﺗ ــﻲ ﻗ ــﺿﺎﻫﺎ ﻓ ــﻲ ﺷ ــﺑﺎﺑﻪ ﻣ ــﺎ ﯾﻘوﻟ ــﻪ ﻓ ــﻲ وﺻ ــف إﺣ ــدى اﻟﻠﯾ ــﺎﻟﻲ‬
‫اﻟﺧﺎﻟﯾﺔ‪) :‬اﻟﺑﺳﯾط(‬

‫ـدﻫر واﻟﺣﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـب‬ ‫ـت ﺟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎل اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫إﻻ وأﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺻﺔ‬ ‫ﯾ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟﯾﻠ ـ ـ ـ ــﺔ اﻟﺑ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎل ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﺧ ـ ـ ـ ــﺎﻟوك ارﻗ ـ ـ ـ ـ ً‬
‫)‪(٢‬‬
‫وذﻛرﻫـ ـ ـ ــﺎ ﻓﯾـ ـ ـ ــﻪ ﻟـ ـ ـ ــم ﯾﺑـ ـ ـ ــرْح وﻟـ ـ ـ ــم ﯾﻐـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـب‬ ‫َﻛ ـ ـ ـ ـْم ﻟـ ـ ـ ــذة ﺑـ ـ ـ ــك َوﻟﱠ ـ ـ ـ ـت واﻧﻘَ ـ ـ ـ ـﺿت وﺧﻠـ ـ ـ ــت‬

‫ﺗﻠك اﻟﻠﯾﺎﻟﻲ اﻟﺗﻲ أﺣﯾﯾت اﻟﺣﻧﯾن ﻟﻬﺎ ﻓﻲ ﻗﻠب ﺷوﻗﻲ وﻛﯾﺎﻧﻪ ‪ ،‬ﻓذﻛراﻫﺎ ﺧﺎﻟدة ﻣﺧﻠدة ﻓﻲ ﺗﻔﻛﯾرﻩ ‪،‬‬
‫ﻓﻬﻲ ﻣﺛﺎل ﻟﻠﺟﻣﺎل وﻟﻠذات اﻟﺗﻲ ﻗﺿﺎﻫﺎ ﻓﻲ أﯾﺎم ﺷﺑﺎﺑﻪ ‪ ،‬ﺣﯾث ﺟﻌﻠﻬﺎ ﻣن اﻷﻣور اﻟﺗﻲ ﯾﺳﻠﻲ اﻟﻧﻔس‬
‫ﺑﻬﺎ ﻛﻠﻣﺎ ﻣرت ﻋﻠﯾﻪ ﺿﺎﺋﻘﺔ ﻣﺎ ‪ ،‬أو ﻋﻧدﻣﺎ ﯾرﯾد أن ﯾﺑﺣر ﻓﻲ ﻣﺎﺿﯾﻪ اﻟﺟﻣﯾل ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٠٩‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١٧١‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻣطﻠب اﻟراﺑﻊ ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن اﻟدﯾﻧﻲ ‪:‬‬

‫ﻏﻠﺑت ﻋﻠﻰ ﺷوﻗﻲ اﻟﻧزﻋﺔ اﻟدﯾﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻠﻘد ﻛﺎن ﻛﺛﯾر اﻟﺣدﯾث ﻋن ﺷؤون اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن وﻣﺎ ﯾﺣدث‬
‫ﻟﻬم ﻣن طوارئ ﻓﻲ اﻟﺣﯾﺎة ‪ ،‬ﻓﻘد وﺻﻔﻪ اﻟدﻛﺗور ﻣﺣﻣد ﺣﺳﯾن ﻫﯾﻛل ﻓﻲ ﻣﻘدﻣﺔ اﻟدﯾوان ﺑﺄﻧﻪ ‪:‬‬
‫ﻗدﺳﺎ‬
‫ً‬ ‫"ﻣؤﻣن ﻋﺎﻣر اﻟﻧﻔس ﺑﺎﻹﯾﻣﺎن ‪ ،‬ﻣﺳﻠم ﯾﻘدس أﺧوة اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ‪ ،‬وﯾﺟﻌل ﻣن دوﻟﺔ اﻟﺧﻼﻓﺔ‬
‫ﺗﻔﯾض ﻋﻠﯾﻪ ﺷؤوﻧﻪ وﺣوادﺛﻪ وﺣﻲ اﻟﺷﻌر ٕواﻟﻬﺎﻣﻪ ‪ ،‬ﺣﻛﯾم ﯾرى اﻟﺣﻛﻣﺔ ﻣﻼك اﻟﺣﯾﺎة وﻗواﻣﻬﺎ ‪،‬‬
‫)‪(١‬‬
‫ﻗﺎﺋﻼ ‪:‬‬
‫ﻣﺣﺎﻓظ ﻓﻲ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﺗﺗﺳﻊ ﻟﻛل ﺻورة وﻟﻛل ﻣﻌﻧﻰ وﻟﻛل ﻓﻛرة وﻟﻛل ﺧﯾﺎل " ﺛم ﯾردف ً‬
‫"ﻓﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻹﺳﻼم واﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ‪ ،‬ﻛﻣﺎ أﻧﻪ ﺷﺎﻋر ﻣﺻر وﺷﺎﻋر اﻟﺷرق ‪ ،‬وﻋﺎطﻔﺔ اﻟﻣﺳﻠم ﺗﺗﺟﻪ‬
‫ﺣﺗﻰ اﻟﻌﺻور اﻷﺧﯾرة إﻟﻰ ﺟﻬﺗﯾن ‪ ،‬ﺛم إﻟﻰ ﻗوﻣﯾن ‪ :‬ﻓﻬﻲ ﺗﺗﺟﻪ ﺻوب ﻣﻛﺔ ﻣﺳﻘط اﻟﻧﺑﻲ – ﺻﻠﻰ‬
‫اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم ‪ -‬وﻣﻘﺎم إﺑراﻫﯾم – ﻋﻠﯾﻪ اﻟﺳﻼم – ﻛﻌﺑﺔ اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن وﻗﺑﻠﺔ أﻧظﺎرﻫم ‪ ،‬وﻣﻛﺔ ﻓﻲ ﺑﻼد‬
‫اﻟﻌرب واﻟﻧﺑﻲ ﻋرﺑﻲ واﻟﻘرآن ﻋرﺑﻲ ‪ .‬وﻫﻲ ﺗﺗﺟﻪ – أو ﻛﺎﻧت ﺗﺗﺟﻪ – ﺻوب اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ﻣﻘر اﻟﺧﻼﻓﺔ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬وﻣﻘﺎم اﻟﺧﻠﯾﻔﺔ ﻣن آل ﻋﺛﻣﺎن ‪ .‬واﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ﻋﺎﺻﻣﺔ اﻟﺗرك‪ ،‬وﺧﻠﯾﻔﺔ اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ﻛﺎن ﻓﻲ‬
‫ﺗرﻛﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﻛل ﻣﺳﻠم ﺗﻌﻧﯾﻪ وﺣدة اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ﻛﺎن ﯾﺗﺟﻪ ﺑﺑﺻرﻩ – إﻟﻰ ﺣﯾث أﻟﻐﯾت اﻟﺧﻼﻓﺔ – ﻧﺣو ﻣﻛﺔ‬
‫)‪(٢‬‬
‫وﻧﺣو اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ‪ ،‬ﯾﺳﺗﻣد ﻣن اﻷوﻟﻰ اﻟﻣدد اﻟروﺣﻲ ‪ ،‬وﻣن اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ﻣدد اﻟﺳﯾف واﻟﻣدﻓﻊ "‪.‬‬

‫وﺗذﻛر ﺳﻌﺎد ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ﻫذﻩ اﻟﻧزﻋﺔ اﻟواﺿﺣﺔ ﻓﻲ ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ ﻓﺗﻘول ‪ " :‬أﻣﺎ‬
‫اﺿﺣﺎ ﻓﻲ‬
‫ﺷوﻗﻲ ﻓﻘد ﺗﻔوق ﻋﻠﻰ أﻗراﻧﻪ ﻣن اﻟﺷﻌراء ﻓﻲ ﺷﻌرﻩ اﻹﺳﻼﻣﻲ ‪ ،‬وأﺻﺑﺢ ﻫذا اﻟﺗﯾﺎر و ً‬
‫ﺟﺎﻧﺑﺎ ﻣن وﻋﯾﻪ اﻟﺷﻌري ووﺟد‬
‫ً‬ ‫ﺻورﻩ اﻟﺷﻌرﯾﺔ‪ ،‬وأﺻﺑﺣت ﻫذﻩ اﻟﻘﯾم اﻟدﯾﻧﯾﺔ ﻓﻲ ﻗداﺳﺗﻬﺎ ﺗﺷﻛل‬
‫ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ اﻟﺗﯾﺎر اﻹﺳﻼﻣﻲ ﻣﻌﺟﻣﺎً ﺛرﯾﺎً ﯾﺳﺗﻣد ﻣﻧﻪ ﻣﺎدﺗﻪ اﻟﺗﻌﺑﯾرﯾﺔ واﻟﺗﺻوﯾرﯾﺔ " )‪.(٣‬‬

‫ﻟﻘد ﺗﻣﺛل اﻟﺣﻧﯾن اﻟدﯾﻧﻲ ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻋدة ﻣﺣﺎور ‪ ،‬وﻋﻧد ﺣدﯾﺛﻪ ﻋن أي ﻣﻧﻬﺎ ﻛﺎﻧت ﺗﻔوح‬
‫راﺋﺣﺔ اﻟﺷوق واﻟﺣﻧﯾن ﻟﻛل ﻣﻧﻬﺎ ﻓﻬﻲ ﻣﺗﻌﻠﻘﺔ ﺑﺎﻟدﯾن اﻹﺳﻼﻣﻲ اﻟﺣﻧﯾف ‪ ،‬وﺷوﻗﻲ ﻛﻣﺎ ﻋرف ﻋﻧﻪ‬
‫أﻧﻪ ﺷﺎﻋر اﻹﺳﻼم واﻟﻣداﻓﻊ ﻋن أﻣور اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ‪ ،‬وﻣن اﻷﻣور اﻟداﻟﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ‪:‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬اﻟﻣﻘدﻣﺔ ص‪. ٢٢‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬اﻟﻣﻘدﻣﺔ ص‪. ٢٨‬‬
‫)‪ (٣‬إﺳــﻼﻣﯾﺎت أﺣﻣــد ﺷــوﻗﻲ د ارﺳــﺔ ﻧﻘدﯾــﺔ ‪ :‬ﺳــﻌﺎد ﻋﺑــد اﻟوﻫــﺎب ﻋﺑــد اﻟﻛ ـرﯾم ‪ ،‬ﻣطــﺎﺑﻊ اﻟﺟﯾ ـزة ‪ ،‬اﻟﻘــﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌــﺔ‬
‫اﻷوﻟﻰ‪ ، ١٩٨٥ ،‬ص‪.٥-٤‬‬

‫‪‬‬
‫أوﻻً ‪ :‬اﻟﻣداﺋﺢ اﻟﻧﺑوﯾﺔ ‪:‬‬

‫" ﻛﺎن اﻟﻧﺑﻲ – ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم – وﻣﺎ ﯾزال اﻟﻧﻣوذج اﻟﻣﺛﺎﻟﻲ اﻟذي ﺗﻬﻔو إﻟﯾﻪ اﻟﻘﻠوب‬
‫اﻟﻣؤﻣﻧﺔ ‪ ،‬وﺗﺗﻌطر ﺑﺳﯾرﺗﻪ اﻷﻟﺳﻧﺔ اﻟذاﻛرة ‪ ،‬ﻓﻬو اﻟﻣﺛل اﻷﻋﻠﻰ واﻟﻘدوة اﻟﺣﺳﻧﺔ واﻟرﺟﺎء اﻟﻣﻧﺷود ‪،‬‬
‫وﺗﺑرﻛﺎ ‪ ،‬ﯾﺳﺗوي ﻓﻲ ذﻟك‬
‫ً‬ ‫وﺗﺷﻔﻌﺎ‬
‫ً‬ ‫ﺗﻌﺑدا‬
‫ً‬ ‫ﻛﺛﯾ اًر ﻣﺎ ﻟﻬﺞ اﻟﺷﻌراء ﺑﻣدﺣﻪ وأﺷﺎدوا ﺑﻣﻧﺎﻗﺑﻪ ‪ ،‬ورددوا ﺳﯾرﺗﻪ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﺷﻌراء اﻟﺻوﻓﯾﺔ وﻏﯾر اﻟﺻوﻓﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﻣر اﻟﻌﺻور "‪.‬‬

‫ﻓﻠﻘد ﻣدح ﺷوﻗﻲ رﺳوﻟﻧﺎ اﻟﻛرﯾم – ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم – ﻓﻲ ﻣواﺿﻊ ﻛﺛﯾرة ﻣن دﯾواﻧﻪ ‪،‬‬
‫وطﻠﺑﺎ ﻟﻠﻌﻔو واﻟﻣﻐﻔرة ﻣن ﺧﺎﻟق‬
‫ً‬ ‫وﺟﻌل ﻣن ﻫذا اﻟﻣدح ﻋﺑﺎدة ﯾﺗﻘرب ﺑﻬﺎ إﻟﻰ اﷲ – ﺗﺑﺎرك وﺗﻌﺎﻟﻰ –‬
‫اﻟﺑﺷرﯾﺔ ﺟﻣﻌﺎء ‪ ،‬وﺣﻧﯾﻧًﺎ ﺻﺎدﻗًﺎ ﻟﺧﯾر ﻣن وطﺄ اﻟﺛرى ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت ﻗﺻﺎﺋدﻩ ﻓﻲ اﻟرﺳول – ﺻﻠﻰ اﷲ‬
‫ﺧﺎﺻﺎ ‪ ،‬ﺣﯾث ﺟﺎءت ﺗﻠك‬
‫ً‬ ‫ﯾﻘﺎ‬
‫ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم – ﺟواﻫر ﺗزﯾن ﺑﻬﺎ دﯾواﻧﻪ ‪ ،‬وﻵﻟﺊ أﺿﻔت ﻋﻠﻰ أﺷﻌﺎرﻩ ﺑر ً‬
‫اﻟﻘﺻﺎﺋد ﻟﺗرﺳم ﻣﯾﻼد ﺷﺎﻋر إﺳﻼﻣﻲ ﻓذ ‪ ،‬أﺑدع ﻓﺄﻣﺗﻊ ‪ ،‬وأﻧﺷد ﻓﺄﺳﻣﻊ ‪ ،‬وأﺧذ ﻣن اﻟﺣوادث اﻟﺗﻲ‬
‫ﻣﻧطﻠﻘﺎ إﻟﻰ اﻹﺑداع اﻟﺷﻌري اﻟذي أﺻﺑﺢ ﺷﻌ ًار ﯾﻠﻘﻰ ﺻﺑﺎح ﻣﺳﺎء ﻟﻛل‬
‫ً‬ ‫ﺣوﺗﻬﺎ اﻟﺳﻧﺔ اﻟﻧﺑوﯾﺔ اﻟﺷرﯾﻔﺔ‬
‫ﻣن أراد اﻟﺣدﯾث ﻋن اﻟﻣﺻطﻔﻰ – ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم ‪. -‬‬

‫وﺗطﻠﻌﺎ‬
‫ً‬ ‫ﻛﺎن ﻣدح ﺷوﻗﻲ ﻟﻠرﺳول اﻟﻛرﯾم – ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم – ﺗﻣﺛﻼً ﻟﻠﺟواﻧب اﻟدﯾﻧﯾﺔ ‪،‬‬
‫ﻟواﻗﻊ أﺟﻣل ﻟﻠﻣﺳﻠﻣﯾن ‪ ،‬وﺗذﻛﯾ ًار ﻟﻬم ﺑﺄﻧﻬم أﻣﺔ ﻗﺎﺋد ﻋظﯾم ﻟم ﯾﺧﻠق ﻟﻪ ﻣﺛﯾل – ﺻﻠوات رﺑﻲ‬
‫وﺳﻼﻣﻪ ﻋﻠﯾﻪ – " ﻓﺷوﻗﻲ ﯾﺗﺟﺎوب ﻣﻊ ﻫذﻩ اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ اﻟﺗﻲ ﺗﺟﯾش ﺑﻬﺎ ﻗﻠوب اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن‬
‫ﻣﺷﯾدا‬
‫ً‬ ‫ﻧﺣو ﺧﺎﺗم اﻟﻣرﺳﻠﯾن ﻓﻼ ﺗﻔوﺗﻪ ﻣﻧﺎﺳﺑﺔ إﻻ ﯾذﻛر ﻓﯾﻬﺎ ﺳﯾرﺗﻪ – ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم –‬
‫ﻣﺳﺗﻐﯾﺛﺎ‬
‫ً‬ ‫ﻣﻠﺗﻣﺳﺎ ﺷﻔﺎﻋﺗﻪ – ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم –‬
‫ً‬ ‫ﻋﺎ‬
‫ﺑﻔﺿﺎﺋﻠﻪ اﻟﻛرﯾﻣﺔ وﺷﻣﺎﺋﻠﻪ اﻟرﻓﯾﻌﺔ ‪ ،‬ﻣﺗﺿر ً‬
‫وﻣوﺟﻬﺎ ﻟﻬﺎ ﻟﺗﺗﺧذ ﻣﻧﻪ اﻟﻘدوة واﻷﺳوة ﺣﺗﻰ ﺗﺳﺗﻌﯾد ﻣﺟدﻫﺎ‬
‫ً‬ ‫ﺑﻪ ﻟﺗﻔرﯾﺞ ﻛروب اﻷﻣﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ ‪،‬‬
‫)‪(٢‬‬
‫اﻟﺗﻠﯾد ‪ ،‬وﺗﺳﺗرﺟﻊ ﻣﺎﺿﯾﻬﺎ اﻟﻣﺟﯾد "‪.‬‬

‫ﻋﺑر ﺷوﻗﻲ ﻋن ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻠﻣﺻطﻔﻰ – ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم – ﻣن ﺧﻼل اﻏﺗﻧﺎم ﻣﻧﺎﺳﺑﺎت‬
‫ﺗﺧص اﻟرﺳول اﻟﻛرﯾم ‪ ،‬وﻣﺛﺎل ذﻟك ﻣﺎ أﻧﺷﺄﻩ ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ذﻛرى اﻟﻣوﻟد اﻟﻧﺑوي ﺣﯾث ﻏرد اﻷﻣﯾر‬
‫ﺑﺄﻋذب اﻷﻟﺣﺎن وأﺷداﻫﺎ ﻓﻲ وﺻف اﻟرﺣﻣﺔ اﻟﻣﻬداة ) ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم ( ﺣﯾث ﯾﻘول ‪:‬‬

‫)‪ (١‬إﺳﻼﻣﯾﺎت أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ دراﺳﺔ ﻧﻘدﯾﺔ ‪ :‬ﺳﻌﺎد ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ‪ ، ،‬ص‪. ١٢٤‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ ،‬ص‪. ١٢٤‬‬

‫‪‬‬
‫) اﻟﻛﺎﻣل (‬

‫ـﺎء‬ ‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫وﻟِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدى َﻓﺎﻟﻛﺎﺋِﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬


‫ﱡم َوﺛَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺎن ﺗََﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺳ ٌ‬ ‫َوﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـم َ‬ ‫ـﺎت ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﺎءُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬
‫اء‬
‫ـﺷر ُ‬‫ـدﯾن َواﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ُﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻟِﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫اﻟﻣﻼﺋِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـك َﺣوﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫ـروح َواﻟ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻸُ َ‬
‫اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـك ﺟ ـ ـ ــﺎؤوا‬ ‫ـﻠﯾن إِﻟ ـ ـ ــﻰ اﻟﻬُـ ـ ــدى ﺑِ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِ‬ ‫ـود َ ِ‬
‫ﺗﺣﱠﯾـ ـ ـ ـ ــﺔً‬
‫ﻣ ـ ـ ــن ُﻣر َﺳ ـ ـ ـ َ‬ ‫اﻟوﺟـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎء ُ‬
‫ﯾـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺧﯾـ ـ ـ ـ ـ َـر َﻣـ ـ ـ ـ ــن ﺟـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ـﺎﺋف ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َو ُ َ‬ ‫اﻟﺣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬


‫ِ ّإﻻ َ‬ ‫ـﯾن اﻟﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذي ﻻ َﯾﻠﺗَﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫اﻟﻧﺑِّﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺎء‬
‫اﻟﺣﻧﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـت َ‬‫َﺑﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫اﻋﺗﺑر ﺷوﻗﻲ ﻣﯾﻼد اﻟرﺳول – ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم – ﻧو ًار أﺿﺎء اﻟﺳﻣﺎوات واﻷرض ‪،‬‬
‫ورﺣﻣﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﷲ – ﺗﺑﺎرك‬
‫ً‬ ‫اﺳﺗﻘﺑﻠﻪ اﻟزﻣﺎن ﺑﺑﺷﺎﺷﺔ وﻓرح ؛ ﻓﻬذا ﻣﯾﻼد ﺧﯾر اﻟﺑرﯾﺔ اﻟذي ﻣﻸ اﻟدﻧﯾﺎ ﻋدﻻً‬
‫وﺗﻌﺎﻟﻰ – أرﺳﻠﻪ رﺣﻣﺔ ﻟﻠﻧﺎس ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ -‬ﻋز وﺟل ‪    " : -‬‬

‫)‪(٢‬‬
‫‪ ،‬ﺛم ﯾﺻف ﺷوﻗﻲ اﻟﻔرﺣﺔ اﻟﻌظﯾﻣﺔ ﺑﻘدوم اﻟﻧﺑﻲ اﻟﻛرﯾم ‪ ،‬ﻓﻬو اﻟﺑﺷرى اﻟﺗﻲ‬ ‫‪" ‬‬

‫ﺟﻲء ﺑﻬﺎ ﻟﻬذﻩ اﻟدﻧﯾﺎ ‪ .‬ﺛم ﯾطﻠق ﺷوﻗﻲ ﻟﺣﻧﯾﻧﻪ اﻟﻌﻧﺎن ﻣﻌﺑ ًار ﻋن ﺻﻔﺎت اﻟﻣﺻطﻔﻰ اﻟﺗﻲ ﻟم ﺗﺗوﻓر‬
‫إﻻ ﻓﻲ ﺷﺧﺻﻪ – ﺻﻠوات رﺑﻲ وﺳﻼﻣﻪ ﻋﻠﯾﻪ – ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬

‫اء‬
‫ـت ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻻ َﺗﻔ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل اﻷَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ُ‬
‫وﻓﻌﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َََ‬ ‫ـت ﺑِ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎﻟﺟود اﻟ َﻣ ـ ـ ـ ــدى‬ ‫ﻓَ ـ ـ ـ ـ ِـﺈذا َﺳ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ـﺧوت َﺑﻠَﻐ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِ‬
‫ـﻼء‬
‫اﻟﺟﻬَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـوك ُ‬ ‫ـﺳﺗﻬﯾن ِ َ‬
‫ﺑﻌﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬ ‫ﻻ َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫وﻣﻘَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـد اًر‬
‫ـوت ﻓَﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎد اًر َ ُ‬ ‫َ ٕوِاذا َﻋﻔَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎء‬
‫اﻟرﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـذان ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ ﻫُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُ َ‬ ‫َب‬
‫ـت أ ﱞُم أَو أ ٌ‬ ‫َ ٕوِاذا َر ِﺣﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـت ﻓَﺄَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺿﺎء‬ ‫ـق ﻻ ِ‬ ‫ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ‬ ‫ِ‬ ‫َ ٕوِاذا َﻏـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ ِﱠ‬
‫ـﻐن َوﻻ َﺑﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﺿــــــ ٌ‬ ‫ـﺿﺑﺔٌ‬
‫ـﻲ َﻏـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺿﺑت َﻓﺈﻧﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اﻟﻛﺛﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر َ ﱡ‬ ‫ـذاك ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣرﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ﺗﺣﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـم َوِرﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎء‬ ‫َ‬ ‫ورﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬ ‫َِ‬ ‫ـﺎﺗﻪ‬ ‫َ‬ ‫ـﯾت ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َ ٕوِاذا َرﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺎء‬ ‫وﻟﻠﻘُﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدي ِ‬‫ِ‬ ‫ـﺎﺑر ِﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠزةٌ‬
‫ـت َِﻓﻠﻠ َﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـوب ُﺑﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﺗَﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرو اﻟَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ َ‬ ‫َ ٕوِاذا َﺧطَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﺳﺧﯾﺎ ﻛرﯾﻣﺎ ﺑﻠﻎ ﺟودﻩ أﻗﺻﻰ اﻟدرﺟﺎت ‪ ،‬ﻓﻼ ﯾﺻل‬


‫ً‬ ‫ﻓﻬو ﻗﻣﺔ ﻓﻲ اﻟﺟود واﻟﻛرم ‪ ،‬ﻓﺈذا ﺟﺎد ﻛﺎن‬
‫إﻟﻰ ﺟودﻩ أﺣد ﺣﺗﻰ اﻟﻣﺑﺷرات ﺑﻘدوم اﻟﻐﯾث ‪ ،‬وﻫو اﻟﻣﺗﺳﺎﻣﺢ اﻟذي ﺿرب ﻟﻧﺎ أﻣﺛﻠﺔ ﻓﻲ اﻟﺗﺳﺎﻣﺢ ‪،‬‬
‫ﻣﺧﺗﻠﻔﺎ ﻋن ﺣب اﻟﻧﺎس اﻵﺧرﯾن ‪،‬‬
‫ً‬ ‫ﺣﺑﺎ‬
‫ﻓﺷوﻗﻲ ﯾﻌدد ﻫذﻩ اﻟﺻﻔﺎت اﻟﺗﻲ رﺳﺧت ﻓﻲ ﻛﯾﺎﻧﻪ وأﻧﺷﺄت ً‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٣‬‬


‫)‪ (٢‬ﺳورة اﻷﻧﺑﯾﺎء ‪. ١٠٧ :‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﺄﺧذ ﯾﺟﻣل ﺗﻠك اﻟﺻﻔﺎت اﻟﻌظﯾﻣﺔ ﻟﻠرﺳول – ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم – ﻓﻬو ﻣﺛﺎل ﻟﻠرﺣﻣﺔ ﺑﯾن‬
‫ﺳﺑﯾﻼ ‪ ،‬ورﺿﺎﻩ ﻣن رﺿﺎ‬
‫ً‬ ‫اﻟﺑﺷر‪ ،‬ﻓﻐﺿﺑﻪ ﻣن أﺟل اﷲ ودﯾﻧﻪ ﻻ ﯾﻌرف اﻟﺣﻘد واﻟﺿﻐﯾﻧﺔ إﻟﻰ ﻗﻠﺑﻪ‬
‫اﻟﻣوﻟﻰ – ﻋز وﺟل – وﻟﺧطﺑﺗﻪ ﻫﯾﺑﺔ ﻟﻬﺎ وﻗﻊ ﻛﺑﯾر ﻋﻠﻰ اﻟﻧﻔوس واﻟﻘﻠوب ‪.‬‬

‫ﻣﺷﺑﻬﺎ إﯾﺎﻫﺎ ﺑﺎﻟﻌراﺋس ‪،‬‬


‫ً‬ ‫وﻣن ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻠرﺳول – ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم – ﺗﻘدﯾﻣﻪ ﺗﻠك اﻟﻘﺻﺎﺋد‬
‫ﺣﯾث ﯾﻘول ﻓﯾﻬﺎ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـك َوﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ﱠ‬ ‫ِ‬ ‫ﻟـ ـ ـ ــﻲ ﻓـ ـ ـ ــﻲ َﻣـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـﻼء‬
‫ـﺎﻗﻬن َﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ َ‬
‫ـﯾﻣن ﻓﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫اﺋس‬
‫ـول َﻋ ـ ـ ـ ـر ٌ‬ ‫ـدﯾﺣك ﯾـ ـ ـ ــﺎ َرﺳـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـورُ ﱠ‬ ‫ـﺳﺎن ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺈن َﻗﺑِﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِ‬
‫ـﺳﻧﺎء‬
‫ـﻔﺎﻋﺔٌ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻫن َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻓﻣﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َُ‬ ‫ﺗﻛرﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً‬
‫ت َ َﱡ‬ ‫ﻫُـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـن اﻟﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫أَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱠ‬
‫اء‬
‫ـﺷﻌر ُ‬
‫ـﻧظم اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ‬
‫ـول َوَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬
‫ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎذا َﯾﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫اﻟﺑرِﱠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ دﯾﻧُـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫ـت اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذي َﻧظَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـم َ‬
‫ِ‬ ‫ـﺎﺑﻊ ِ‬ ‫اﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺿﺎء‬
‫اﻟﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـت اﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ُـد َ‬ ‫ـت َﺑ ـ ـ ـ ــل أَﻧ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﻲ أَﻧ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻫــــ َ‬ ‫ﺟﻣ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداً‬ ‫ـﺻﻠﺣون أَﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٌ ُ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ـﺎء‬ ‫َو ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﻣﺎدﺣ ـ ـ ـ ــﺎً ﺑ ـ ـ ـ ــل ِ‬
‫ـك ِ‬ ‫ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ِﺟﺋ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ودﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺿرعٌ َ ُ‬
‫ـدﯾﺢ ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱡ‬ ‫داﻋﯾـ ـ ـ ـ ـﺎً‬ ‫َ‬ ‫ـت ﺑﺎَﺑ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﻣﺛﻠِﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﯾﻠﻘـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﻋﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺿﻌﺎف ِﻷَزَﻣ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫ـوك ﻋ ـ ـ ــن ﻗَ ـ ـ ــوﻣﻲ اﻟ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺎء‬
‫ـك َرﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫أَدﻋ ـ ـ ـ َ َ‬

‫ﻓﯾﻛﺷف ﺷوﻗﻲ ﻋن ﻫدﻓﻪ اﻷوﺣد وﻫو اﻟدﻋﺎء اﻟﺻﺎدق اﻟذي ﺟﻌل ﻣن اﻟﻣدح وﺳﯾﻠﺔ ﻟﻪ ‪ ،‬دﻋﺎء‬
‫ﺧص ﺑﻪ أﻣﺔ ﻣﺣﻣد اﻟﺗﻲ أﺻﺑﺣت ﺿﻌﯾﻔﺔ ﻻ ﺗﻘوى ﻋﻠﻰ ﻣﺟﺎراة اﻷﻣم ‪ ،‬ﻫذا اﻟﺣس اﻟﻌظﯾم ﻣن‬
‫ﺷوﻗﻲ ﺗﺟﺎﻩ أﻣﺗﻪ ﻟﻬو ﺧﯾر دﻟﯾل ﻋﻠﻰ اﻧﺗﻣﺎﺋﻪ اﻟﺷدﯾد ﻟدﯾﻧﻪ وأﻣﺗﻪ ‪.‬‬

‫أﻣﺎ ﻓﻲ ﻗﺻﯾدﺗﻪ ﻧﻬﺞ اﻟﺑردة اﻟﺗﻲ ﺟﻌل ﻣن ﻣدﺣﻪ ﻟﻠرﺳول – ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم – ذﺧ ًار‬
‫ﯾﻠﺟﺄ إﻟﯾﻪ ﯾوم اﻟﺣﺳﺎب ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط(‬

‫ﻓ ـ ـ ــﻲ اﻟﻠَ ـ ـ ـ ِـﻪ َﯾﺟﻌﻠُﻧ ـ ـ ــﻲ ﻓ ـ ـ ــﻲ َﺧﯾ ـ ـ ـ ِـر ﻣﻌﺗَـ ـ ـ ِ ِ‬


‫ـﺻم‬ ‫ِإن َﺟـ ـ ـ ﱠـل َذﻧﺑ ـ ـ ــﻲ َﻋ ـ ـ ـ ِـن اﻟﻐُﻔ ـ ـ ـر ِ‬
‫ان ﻟ ـ ـ ــﻲ أَ َﻣ ـ ـ ـ ٌـل‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻐ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ِـم‬
‫ﯾن َو َ‬ ‫ﻣﻔَـ ـ ـ ـ ـ ﱢـرِج اﻟ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـرب ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ــدا َر ِ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫اﻟﻣﺟﯾـ ـ ـ ـ ُـر َﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ‬ ‫أَﻟﻘـ ـ ـ ــﻰ َرﺟـ ـ ـ ــﺎﺋﻲ ِإذا َﻋـ ـ ـ ـ ﱠـز ُ‬
‫ـﺷﻔﺎﻋﺔ ﻟَـ ـ ـ ــم أَﺳ ـ ـ ـ ـﺄَل ِﺳـ ـ ـ ــوى أُ َﻣـ ـ ـ ـ ِـم‬
‫ِﻋـ ـ ـ ـ ﱠـز اﻟـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬ ‫ـﺎح اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ﱢ‬
‫ـذل أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَُﻟﻪُ‬ ‫ِإذا َﺧﻔَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺿت َﺟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﯾدﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َﻋﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرةَ اﻟَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـدم‬ ‫ـﯾن َ َ‬ ‫ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ُ‬ ‫ٕوِان ﺗﻘََ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـدم ذو ﺗَﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٍ‬
‫َ‬ ‫ـدﻣت َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺻﺎﻟﺣﺔ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـﺎب اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َﯾﻐﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ِِ‬
‫ـﻧم‬ ‫ـﺎح ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﯾﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺳك ِ ِ‬
‫ﺑﻣﻔﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺎء َو َﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن‬ ‫ـت ﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﺎب أَﻣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر اﻷَﻧﺑِﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬‫َ ِﻟزﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫وﻣﻠﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِِ‬
‫ـزم‬ ‫ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾن ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍَِ ِ‬ ‫وﻋﺎرﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫ـﺳﺎن َ ِ‬ ‫ﻓَ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺿل َ ٕوِاﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺳﺗﻠم ﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َ ُ‬ ‫َ َ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨‬‬

‫‪‬‬
‫ِ )‪(١‬‬
‫ـوم ﻻ ِﻋ ـ ـ ـ ﱠـز ِﺑﺎﻷَﻧ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﺎب َواﻟﻠُ َﺣـ ـ ـ ــم‬ ‫ﻓ ـ ـ ــﻲ َﯾ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـت ِﻣ ـ ـ ـ ــن َﻣد ِﺣـ ـ ـ ـ ـ ِﻪ َﺣ ـ ـ ـ ــﺑﻼً أُ َﻋ ـ ـ ـ ـ ﱡـز ِﺑ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫َﻋﻠﱠﻘ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫ﻫذا اﻻﺳﺗﻐﻔﺎر اﻟذي ﻣﻸ ﻗﻠب ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﺗﻠك اﻟﻣداﺋﺢ اﻟﻧﺑوﯾﺔ ﻛﺎن ﻣﻧﺷؤﻩ ﻋﻘﯾدة راﺳﺧﺔ ﻗوﯾﺔ‬
‫ﻟدﯾﻪ ﱠ‬
‫ﺑﺄن اﷲ ﻫو اﻟﻐﻔﺎر اﻟﻣﺟﯾب اﻟدﻋﺎء ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت ﻫذﻩ اﻟﻣداﺋﺢ ﺗﻘر ًﺑﺎ ﻣن ﺷوﻗﻲ ﷲ وﻋﺑﺎدة ﻟﻪ ‪،‬‬
‫وﺣﻧﯾﻧًﺎ ﻟرؤﯾﺔ اﻟﻣﺻطﻔﻰ – ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم – وﻟﻧﯾل ﺷﻔﺎﻋﺗﻪ ‪ ،‬ﻓﻬو ﺧﯾر ﺷﻔﯾﻊ ﻷﻣﺗﻪ ﯾوم‬
‫ﺣﺑﻼ ﯾﻠﺟﺄ إﻟﯾﻪ ﻓﻲ ﯾوم ﯾﻔر اﻟﻣرء ﻓﯾﻪ ﻣن أﻋز إﻧﺳﺎن ﻟﻪ ﻓﻲ‬
‫ً‬ ‫اﻟﻘﯾﺎﻣﺔ ‪ ،‬ﻓﻘد ﻋﻠق ﺷوﻗﻲ ﻣدﺣﻪ‬
‫اﻟدﻧﯾﺎ‪ ،‬وﻻ ﺗﻧﻔﻌﻪ اﻷﻧﺳﺎب واﻷﺻﻬﺎر ‪.‬‬

‫وﻟﻌــل أﺻــدق ﺗﻌﺑﯾــر ﻋــن ﺣﻧــﯾن ﺷــوﻗﻲ ﻟﻠرﺳــول – ﺻــﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾــﻪ وﺳــﻠم – ﻣــﺎ ﻗﺎﻟــﻪ وﻋﯾﻧــﻪ‬
‫ﺗﻔـﯾض ﺑﺎﻟـدﻣﻊ ﻣﻬﺎﺑــﺔً وﺣﺑـﺎً ﻟرﺳــول اﷲ – ﺻـﻠوات اﷲ وﺳـﻼﻣﻪ ﻋﻠﯾــﻪ ‪ ، -‬ﻓﻛـﺎن ﻫــذا اﻟﺣﻧـﯾن اﻟﺑﺎﻋــث‬
‫اﻟﺣﻘﯾﻘﻲ ﻟﺣدﯾﺛﻪ ﻋن ﻣﻌﻠم اﻟﺑﺷرﯾﺔ اﻟﺧﯾر ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول واﺻﻔﺎً ﺣﻧﯾﻧﻪ ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬

‫ـﺳﺗر واﻟﺣﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ِ‬
‫ِ‬
‫ات‬ ‫ِﻷَﺣ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﯾن اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ ُ ُ‬ ‫ـون َﻣﻬﺎَﺑ ـ ـ ـ ــﺔً‬ ‫ـدﻣﻊ اﻟﻌُﯾ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﺿ ـ ـ ـ ــت َﻣ ـ ـ ـ ــﻊَ اﻟ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫َوﻓﺎ َ‬
‫ِ )‪(٢‬‬
‫ـت ُﻛ ـ ـ ـ ـ ﱢـل َﺣ ـ ـ ـ ــﺻﺎة‬
‫ـﺞ ﺗَﺣ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َوﺿ ـ ـ ـ ــﺎعَ أَرﯾ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـت ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل َﺛﻧِﱠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫ـور ﺗَﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـرق ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫َوأَﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬

‫ﱠ‬
‫إن اﻟﻌﯾون ﻟﺗﺷﺗﺎق ﻟﻠﻣﺻطﻔﻰ واﻟﻘﻠوب ﺗﺣـن ﻟـذﻛراﻩ ‪ ،‬ﻓﻬـو ﻧـور أﺷـرق ﻋﻠـﻰ اﻟﺑـﺷرﯾﺔ ‪ ،‬وأﻧـﺎر‬
‫ﻗﻠوﺑﻬـ ــﺎ وأﻓﺋـ ــدﺗﻬﺎ ‪ ،‬وﻧـ ــﺷر اﻟطﯾـ ــب واﻟﻌطـ ــر ﻟـ ــﯾﻌم أرﺟـ ــﺎء اﻟﻣﻌﻣـ ــورة ‪ ،‬وﯾـ ــذﻛر ﺷـ ــوﻗﻲ ذﻟـ ــك ﻗـ ــﺎﺋﻼً ‪:‬‬
‫) ﻣﺟزوء اﻟواﻓر (‬
‫ظـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼم اﻟﺟﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﯾﻬزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫وﯾﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﻲ ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــور اﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬

‫وﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻹﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوان ﯾﺛﻠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫وﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻧﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـران ﯾﺧﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﻫﺎ‬

‫وﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن دﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﯾﻘوﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫وﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوج ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ دﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن‬

‫وﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرف ﺗﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻣﻪ‬ ‫ﻓﻠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن طﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــر‬

‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﻲء اﻟﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــون ﻣوﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻣﻪ‬ ‫ﺗﺟﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻣوﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد اﻟﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدي‬
‫)‪(٣‬‬
‫ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدم ﻧﻌظﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫ﻫﻠﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا أﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ذا اﻟﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدي‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦١٣-٦١٢‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١٨٦‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٩٩‬‬

‫‪‬‬
‫ﻋﻧدﻣﺎ ﯾﺻدح اﻷﻣﯾر ﺑﺄﺷﻌﺎرﻩ ‪ ،‬وﯾﻐرد ﺑﺄﺟﻣل اﻷﻟﺣﺎن ﻓﻲ ذﻛرى ﺧﯾر اﻷﻧﺎم ‪ ،‬ﻓﯾدﺧل اﻟﺷوق‬
‫إﻟﻰ ﻗﻠوب ﻣن ﻗ أر ﺗﻠك اﻷﺷﻌﺎر ‪ ،‬وﯾﺳﻌد ﻧﻔوس ﻣﺷﺗﺎﻗﺔ ﯾﻣﻸﻫﺎ اﻟﺣﻧﯾن ﻟﻠﻘﯾﺎ اﻟﻣﺻطﻔﻰ ‪ ،‬ﻓﻬﺎ ﻫو‬
‫ﺷوﻗﻲ ﯾطﻠب ﻣن اﻷﻣﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ أن ﺗﺳﯾر ﻋﻠﻰ ﺧطﻰ ﻧﺑﯾﻬﺎ وﺗﻌظﻣﻪ ‪ ،‬وﺗﻘﺗﻔﻲ أﺛرﻩ ﻓﻬو اﻟذي‬
‫ﻫزم اﻟﺑﺎطل ‪ ،‬وأﻗﺎم ﻣﻧطق ﻛل أﻋوج ﻣﻧطق ‪ ،‬وأﺿﺎء اﻟﻛون ﺑﻧور اﻹﺳﻼم اﻟﻌظﯾم ‪.‬‬

‫ﺛﺎﻧﯾﺎً ‪ :‬ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻣﺟد اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن وﺗﺎرﯾﺧﻬم وﺣﺎﺿرﻫم ‪:‬‬

‫ﱠ‬
‫إن ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن اﻟﻌظﯾم ‪ ،‬وﻣﺟـدﻫم اﻟﺗﻠﯾـد ﯾﺑﻌـث ﻓـﻲ ﻧﻔـس ﻛـل ﻣـﺳﻠم ﻓـﻲ أي وﻗـت ﻣزﯾـداً‬
‫ﻣــن اﻟﺣﻧ ــﯾن ﻟﺗﻠ ــك اﻷﯾ ــﺎم اﻟﻌظﯾﻣ ــﺔ اﻟﺗ ــﻲ رﺳ ــﻣت ﺣ ــﺿﺎرة إﺳ ــﻼﻣﯾﺔ ﺗﻐﻧ ــﻰ ﺑﻬ ــﺎ اﻟﻐ ــرب ﻗﺑ ــل اﻟﻌ ــرب ‪،‬‬
‫واﻋﺗــرف اﻟﺟﻣﯾــﻊ ﺑﻔــﺿﻠﻬﺎ ﻋﻠــﻰ ﺗطــور اﻟﻌﻠــوم اﻟﻣﺧﺗﻠﻔــﺔ إﻟــﻰ وﻗﺗﻧــﺎ اﻟﺣﺎﺿــر ‪ ،‬ﻓﻘــﺎدة اﻟﻣــﺳﻠﻣﯾن ﻓــﻲ‬
‫ﻋﺻور اﻻزدﻫﺎر ﻋﻣﻠوا ﻋﻠـﻰ اﻟرﻗـﻲ ﺑﺎﻷﻣـﺔ ورﻓﻌﺗﻬـﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﺳـﺳوا ﻧـواة اﻟﺣـﺿﺎرة اﻹﺳـﻼﻣﯾﺔ اﻟﺗـﻲ ﻣـﻸت‬
‫اﻷﻗطـﺎر ﻣــن أواﺳــط أوروﺑــﺎ ﻏرﺑــﺎً إﻟــﻰ ﻣــﺷﺎرف اﻟـﺻﯾن ﺷــرﻗﺎً ‪ ،‬وﻗــد ﻋــرف ﻋــن ﺷــوﻗﻲ ﺣﺑــﻪ ﻟﻠﻘــدﯾم ‪،‬‬
‫ﻓﻬــو ﻣــن رواد ﻣدرﺳــﺔ اﻹﺣﯾــﺎء واﻟﺑﻌــث اﻟﺗــﻲ أﺧــذت ﻋﻠــﻰ ﻋﺎﺗﻘﻬــﺎ إﺣﯾــﺎء اﻟﺗ ـراث اﻟﻌرﺑــﻲ اﻟﻘــدﯾم وﺑــث‬
‫اﻟﺣﯾﺎة ﻓﯾﻪ ﻣن ﺟدﯾد ‪ ،‬ﻓﺷوﻗﻲ ﻋﺑر ﻋن ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﺗﻠك اﻷﯾـﺎم وﻟﻬـؤﻻء اﻟﻘـﺎدة ﻣـن ﺧـﻼل اﻟﺣـدﯾث ﻋـﻧﻬم‪،‬‬
‫وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ﻓﻲ ﺑﻧﻲ أﻣﯾﺔ ‪) :‬اﻟﺑﺳﯾط(‬
‫وﻟﻸﺣﺎدﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـث ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺎدوا َوﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ داﻧـ ـ ـ ـ ـ ـوا‬ ‫َِ َ‬ ‫ﻸﻧﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎء ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻓﺗَﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا‬ ‫ُﻣﱠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ ﻟِ َ‬
‫َﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو أ َ‬
‫َﻟت َﺳـ ـ ـ ـرﯾر اﻟ َﻐ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـرب ﻣ ـ ـ ــﺎ ﻛ ـ ـ ــﺎﻧوا‬ ‫ﻓَﻬَ ـ ـ ــل َﺳـ ـ ـ ـﺄ َ‬ ‫ـﺗﻬم‬ ‫ﯾر اﻟـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬ ‫ـﺷرق ﺗَﺣـ ـ ـ ـ ـ َ ُُ‬ ‫ﻛـ ـ ـ ـ ــﺎﻧوا ُﻣﻠوﻛـ ـ ـ ـ ــﺎً َﺳ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬
‫ـﻠطﺎن‬
‫ـك َو ُﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬‫ﻧﺎﺣَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ ُﻣﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ِ‬ ‫دوﻟﺗِﻬ ـ ـ ــﺎ‬
‫اف َ َ‬ ‫ـﺷﻣس ﻓ ـ ـ ــﻲ أَطـ ـ ـ ـر ِ‬ ‫ـﺎﻟﯾن َﻛﺎﻟ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫ﻋـــ َ‬
‫ـﺟﺎن‬ ‫َﺳـ ـ ـ ـ ــرى ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ اﻟﻬَـ ـ ـ ـ ـ ﱡـم أَو َ‬ ‫ِ‬ ‫ﯾ ـ ـ ــﺎ وﯾ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ﻋﺎدﺗـ ـ ـ ـ ــﻪُ أَﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﻣﻬم‬
‫ـﺎب أَر ُﺳـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫ـﻲ َﻣﻬﻣ ـ ـ ــﺎ اﻧﺗ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺢ َﻗﻠﺑـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺎن‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑِـ ـ ـ ــﺎﻷ ِ‬
‫اﻟﻔﯾﺣ ـ ـ ــﺎء َﻫﺗّ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـوم َدﻣﻌ ـ ـ ــﻲ َﻋﻠ ـ ـ ــﻰ َ‬ ‫َواﻟ َﯾ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـدﺑﻬم‬
‫اﻟزﻫ ـ ـ ـ ـراء أَﻧـ ـ ـ ـ ُ ُ ُ‬
‫ـت َﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ َ‬ ‫َﻣس ﻗُﻣـ ـ ـ ـ ُ‬

‫ﻟﻘـد ﺗﻣﺛــل ﺣﻧـﯾن ﺷــوﻗﻲ اﻟــدﯾﻧﻲ ﻷﯾـﺎم ﺳــﺎدت ﻓﯾﻬــﺎ اﻟﺧﻼﻓـﺔ اﻹﺳــﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬وﻛــﺎن ﯾﻘودﻫـﺎ آﻧــذاك ﺑﻧــو‬
‫أﻣﯾــﺔ ‪ ،‬ﻓﻘــد ﻣﻠﻛ ـوا اﻟﻣــﺷرق واﻟﻣﻐــرب وﺳــﺎدوا أﻗواﻣــﺎً ﻛﺛــر ﺣﺗــﻰ أﺻــﺑﺣت دوﻟــﺗﻬم ﻣﺗراﻣﯾــﺔ اﻷط ـراف ‪،‬‬
‫ﻋم اﻵﻓﺎق ؛ ﱠ‬
‫ﻟﻛن اﻟﺣزن ﯾداﻫم ﺷوﻗﻲ ﻋﻠﻰ ﻣﺎ آﻟـت إﻟﯾـﻪ أوﺿـﺎﻋﻬم ‪ ،‬وﻗـد دﺛـرﺗﻬم‬ ‫وﻣﻠﻛﻬم وﺳﻠطﺎﻧﻬم ّ‬
‫اﻷﯾﺎم وأﺻﺑﺣوا ﺗﺄرﯾﺧﺎً ﯾذﻛر ﺑـﯾن دﻓـﺎت اﻟﻛﺗـب ﻻ ﻏﯾـر ‪ .‬ﺗﻠـك اﻷﺣـزان اﻟﺗـﻲ ظﻬـرت واﺿـﺣﺔ ﻋﻧـدﻣﺎ‬
‫زار ﺷوﻗﻲ دﻣﺷق ‪ ،‬ﻓرأى آﺛﺎر ﺑﻧـﻲ أﻣﯾـﺔ واﻟﻣـﺳﺟد اﻷﻣـوي ‪ ،‬ﺣﺗـﻰ أﻧـﻪ وﺻـف اﻟﻣـﺳﺟد ﺑـﺎﻟﻣﺣزون ‪،‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٧٠٠‬‬

‫‪‬‬
‫وأﺧــذ ﯾــﺳﺄل اﻟﻣــﺳﺟد ﻋ ﱠﻣــن ﻛــﺎﻧوا رﻣــو اًز ﻣــن أﻣﺛــﺎل ﻣــروان ﺑــن ﻋﺑــد اﻟﻣﻠــك ‪ ،‬ﺣﯾــث ﯾﻘــول ﺷــوﻗﻲ ﻋﻧــد‬
‫ﻣرورﻩ ﺑﺎﻟﻣﺳﺟد اﻟﻧﺑوي ‪): :‬اﻟﺑﺳﯾط(‬
‫ان؟‬ ‫ـﺻﻠﻰ أ َِو ِ‬
‫اﻟﻣﺣـ ـ ـر ِ‬ ‫اﻟﻣﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــرر ُ ِ‬
‫اب َﻣ ـ ــرو ُ‬ ‫َﻫـ ـ ـل ﻓ ـ ــﻲ اﻟ ُﻣ ـ ـ َ ّ‬ ‫ـزون أَﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَﻟُﻪُ‬ ‫ت ﺑﺎﻟ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺟد َ‬ ‫َ َ‬
‫ـدان‬ ‫ـﺎﺑر أَﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرٌار ِ‬
‫وﻋﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َ‬ ‫اﻟﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬ ‫اﺧﺗﻠَﻔَـ ـ ـ ـ ـ ــت‬ ‫ـزون َوِ َ‬‫اﻟﻣﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﺗﻐﱠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َـر اﻟ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬
‫ـﺳﺟد َ‬ ‫ََ‬
‫)‪(١‬‬
‫آذان‬
‫اﻵذان ُ‬
‫ُ‬ ‫ِإذا ﺗَﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻰ َوﻻ‬ ‫َذان ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻣﻧﺎ َرﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫َذان أ ٌ‬
‫ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼ اﻷ ُ‬

‫أﻣﺎ ﺣدﯾﺛـﻪ ﻋـن اﻟﻘـﺎدة ودورﻫـم ﻓـﻲ ﺧدﻣـﺔ اﻟـدﯾن ٕواﻋـﻼء ﻛﻠﻣﺗـﻪ ‪ ،‬واﻟـدﻓﺎع ﻋـن اﻷﻣـﺔ ﻓﻛـﺎن دﻟـﯾﻼً‬
‫ﻋﻠـ ــﻰ ﺣﻧـ ــﯾن ﺷـ ــوﻗﻲ ﻷﯾـ ــﺎم اﻻﻧﺗـ ــﺻﺎرات ‪ ،‬ﺣﯾـ ــث ﯾﺗﺧـ ــذ ﻣـ ــن أي اﻧﺗـ ــﺻﺎر ﻟﻠﺧﻼﻓـ ــﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾـ ــﺔ ﺗـ ــذﻛرة‬
‫ﺑﺎﻧﺗﺻﺎرات اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن اﻷواﺋل ‪ ،‬وﻣن اﻟﻘﺎدة اﻷﺗراك ﺑﺎﻋﺛﯾن ﻟﺧطط اﻟﻘـﺎدة اﻷواﺋـل ‪ ،‬وﻣـن ذﻟـك ﻗوﻟـﻪ ‪:‬‬
‫)اﻟﺑﺳﯾط(‬
‫ـرك َﺟ ـ ـ ـ ـ ﱢـدد ﺧﺎﻟِـ ـ ـ ـ َـد اﻟ َﻌ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـرب‬ ‫ﯾـ ـ ـ ــﺎ ﺧﺎﻟِـ ـ ـ ـ َـد اﻟﺗُـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺗﺢ ِﻣـ ـ ــن َﻋ َﺟـ ـ ـ ٍ‬
‫ـب‬ ‫اﻟﻠَـ ـ ــﻪُ أَﻛَﺑـ ـ ـ ُـر َﻛـ ـ ــم ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻔَـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬
‫ـق ﻓـ ــﻲ اﻟﻧُـ ـ ُ ِ‬
‫ـﺻب‬ ‫ـدﻩ واﻟ َﺣـ ـ ﱡ‬ ‫ِ ِِ‬ ‫ـرب ُﻣظَﻔﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ َرٍة‬‫ـﻠﺢ َﻋزﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـز َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺳﯾف ﻓـ ــﻲ ﻏﻣـ ـ َ‬ ‫َﻓﺎﻟـ ـ َ ُ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ُ‬
‫)‪(٢‬‬
‫أي ﻟَـ ـ ــم ﺗَ ِﺧـ ـ ـ ِ‬
‫ـب‬ ‫ـب أُﻣﻧِﱠﯾـ ـ ـ ٍـﺔ ﻓـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ َر ِ‬ ‫َوطﯾـ ـ ـ َ‬ ‫ـذﺑت‬ ‫ﯾ ـ ــﺎ ﺣ ـ ــﺳن أُﻣﻧِﱠﯾ ـ ـ ٍـﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﯾف ﻣ ـ ــﺎ َﻛ ـ ـ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬

‫ﻟﻘد ظﻬر ﻓﺧر ﺷوﻗﻲ ﺑﻘﺎدة اﻹﺳﻼم ﻓﻲ ﻋﺻرﻩ وﺷﺑﻬﻬم ﺑﺎﻟﻘﺎدة اﻟﻌظﺎم ‪ ،‬ﻓﻬو ﯾرى ﱠ‬
‫أن ﻟﻺﺳﻼم‬
‫أﺳودا وﻫﺑوا أﻧﻔﺳﻬم ﻟﻠدﻓﺎع ﻋن ﻫذا اﻟدﯾن اﻟﻌظﯾم ‪ ،‬وﻣﺎ ﻫذا اﻟﻔﺧر إﻻ ﺷوق ﻟﻣﺟد اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ﻓﻲ‬
‫ً‬
‫ﻋزﻫم وﺳﻠطﺎﻧﻬم ‪.‬‬

‫وﻣن أﺷﻌﺎرﻩ اﻟﺗـﻲ ﯾـﺻف ﻓﯾﻬـﺎ أﺣـد ﻗـﺎدة اﻟﺧﻼﻓـﺔ اﻹﺳـﻼﻣﯾﺔ ﻓـﻲ ﺗرﻛﯾـﺎ ﺣﯾـث وﺻـﻔﻪ ﺑﺄﻧـﻪ اﻣﺗـداد‬
‫ﻟﺣﻛــم اﻟﻧﺑــﻲ – ﺻــﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾــﻪ وﺳــﻠم – ﻓﻘــد ﺣــﺎﻓظوا ﻋﻠــﻰ اﻟﻌــز واﻟرﻓﻌــﺔ ‪ ،‬وﻋﻠــﻰ ﻣﺟــد اﻟﻣ ــﺳﻠﻣﯾن‬
‫وﻓﺧﺎرﻫم وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪) :‬اﻟﻛﺎﻣل(‬
‫ـﺎم‬ ‫ـﺎﺋم َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـﯾﻔك اﻷَّﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وﻋََﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻟِﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِِ‬
‫َ‬ ‫ـﻼم‬ ‫َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـز اﻟﻠِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـواءُ ﺑِ ِﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ َ ِ‬
‫ـزك اﻹﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎم‬
‫وزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺳت َ ِ‬ ‫ُﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذ اًر ِﻗﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ﺎد أَﺳﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺳﺑﻬﺎ‬
‫ـك ﻓَ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وِاﻧﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺎدت اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ ِإﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َ‬
‫اﻹرﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺎم‬ ‫ﱡ‬
‫ـذل و ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﯾرك ﺗﺎﺋِﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺎً‬ ‫ـﺎن إِﻟـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺳ ـ ـ ـ ـ ـر ِ َ‬
‫َﺧﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼً َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ‬ ‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َو َﻣـ ـ ـ ـ ــﺷﻰ َ‬

‫ﻣﺣ ﱠﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـد َ َ‬ ‫اﻟﻧﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ‬


‫)‪(٣‬‬
‫ـﺎم‬
‫ـور َﻏﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ورﻓرﻓُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ اﻟطَﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـور َ َ َ‬
‫ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ﺟﻧﺑﺎﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫ـﻲ ُ َ‬ ‫ـرش َ‬
‫َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٧٠١‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١٦٢‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٧٩‬‬

‫‪‬‬
‫أﻣﺎ ﺣدﯾث ﺷوﻗﻲ ﻋن اﻟﺧﻼﻓﺔ ﻓﻘد اﻧطﻠق ﻣن ﻣﻧطﻠق دﯾﻧﻲ ‪ ،‬وﻣن ﺣﻧﯾن ﺻﺎدق ﻷﻣﺟﺎد‬
‫اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن ‪ " ،‬ﻓﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر ﻣن اﻟﺷﻌراء اﻟذﯾن ﻋرﻓوا اﻟﺑواﻋث اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ واﻟﺗرﻛﯾﺔ ﻓﻲ ﺷﻌرﻫم‪،‬‬
‫ﺗﻣﺟﯾدا ﻟﻠﺗرك ٕواﺷﺎدة ﺑﺎﻟﺧﻼﻓﺔ ‪ ،‬ووﻻء‬
‫ً‬ ‫أن ﺷوﻗﻲ ﻛﺎن أﻛﺛر ﺷﻌراء ﻣﺻر‬‫وﻟﯾس ﻣن ﺷك ﻓﻲ ﱠ‬
‫ﻟﻠﺧﻠﯾﻔﺔ ‪ ،‬وﻟطﺎﻟﻣﺎ ﻣﺟد اﻟﺗرك إذ اﻧﺗﺻروا وﻧوﻩ ﺑﺑطوﻟﺗﻬم ‪ ،‬وﺿﻔر أﻛﺎﻟﯾل اﻟﻐﺎر ﻋﻠﻰ ﻫﺎﻣﺎت‬
‫ﻗﺎدﺗﻬم ‪ ،‬وطﺎﻟﻣﺎ رﺟﻊ ﻋﻠﻰ اﻟوﺗر اﻟﺣزﯾن إذا اﻧﻬزﻣوا ‪ ،‬وﺑﻛﻰ اﻷﻗﺎﻟﯾم واﻟﻣدن اﻟﻣﻘﺗطﻌﺔ ﻣن‬
‫اﻟﺧﻼﻓﺔ‪ ،‬وﻛﺛﯾ ًار ﻣﺎ ﺣض ﻋﻠﻰ ﻣؤازرﺗﻬم ﻓﻲ ﻣﺣﻧﺗﻬم ‪ ،‬ﻛﻣﺎ ﺣث ﻋﻠﻰ اﻟﻣﺳﺎرﻋﺔ إﻟﻰ ﻧﺟدﺗﻬم ﻓﻲ‬
‫)‪(١‬‬
‫‪ ،‬ﺣﯾث ﯾرﺳم ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻗﺻﯾدة رﺛﺎء اﻟﺧﻼﻓﺔ ﺻورة ﺣزﯾﻧﺔ ﻟواﻗﻊ اﻟﻌﺎﻟم اﻹﺳﻼﻣﻲ ‪،‬‬ ‫ﻧﻛﺑﺎﺗﻬم "‬
‫ﺑﻌدﻣﺎ ﻧزﻋت أﺟﻣل ﻗﻼدة ﻛﺎﻧت ﺗزﯾن اﻷﻣﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ ﻓﻲ واﻗﻌﻬﺎ وﻣﺎﺿﯾﻬﺎ وﺣﺎﺿرﻫﺎ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول‬
‫) اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ﺑﻐﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ِﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ِ‬
‫اح‬ ‫ـﻠﻣﻬم ِ َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِﱠ ﱠ‬
‫ﻗﺗﻠﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُُ‬ ‫َ ََ‬ ‫ﺑﻬم‬
‫ـذﯾن أَ َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﺟ ار َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرُ ُ‬
‫إن اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎح‬
‫اﻟﻔﺗّـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـب َ‬ ‫ﻣو ِﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـﯾﺔً ِﺑﻣوا ِﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﻼءةَ ﻓَﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـرِﻫم‬ ‫َﻫﺗَﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا ﺑِﺄَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدﯾﻬم ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫ـﺎف َﺧﯾـ ـ ـ ـ َـر ِوﺷـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎح‬ ‫وَﻧـ ـ ـ ــﺿوا ﻋـ ـ ـ ـ ِـن اﻷَﻋطـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺎق َﺧﯾ ـ ـ ـ ـ ــر ِﻗ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٍ‬
‫ـﻼدة‬ ‫َ َﻧزﻋـ ـ ـ ـ ـ ـوا َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻷَﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ـﺑﺎح‬
‫ﺻــــــ ِ‬ ‫ﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ــد ط ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎح ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾن ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱠ ٍ‬
‫ـﺷﯾﺔ َو َ‬ ‫َ َ َ َ‬ ‫ـول اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ دوَﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫ـﺳب أَﺗـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ طـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٌ‬
‫)‪(٢‬‬
‫اح‬
‫ـق اﻷَرو ِ‬ ‫ﻛﺎَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت أََﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـر َﻋﻼﺋِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺻﻣت ُﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرى أَﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺑﺎﺑﻬﺎ‬ ‫ِ‬
‫وﻋﻼﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ ﻓُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ََ‬

‫ﺛﺎﻟﺛﺎً ‪ :‬ﺣﻧﯾﻧﻪ إﻟﻰ اﻟدﯾﺎر اﻟﻣﻘدﺳﺔ ‪:‬‬

‫ﺗﻣﺛل اﻟدﯾﺎر اﻟﻣﻘدﺳـﺔ ﻣﻘـﺻداً ﻟﻛـل ﻣـﺳﻠم ‪ ،‬ﻓـﺎﻟﻧﻔس ﺗﺗـوق إﻟـﻰ اﻟـﺻﻼة ﻓـﻲ اﻟﻣـﺳﺟد اﻟﺣـرام ‪،‬‬
‫واﻟـﺳﻼم ﻋﻠـﻰ اﻟﻣـﺻطﻔﻰ – ﺻــﻠوات رﺑـﻲ وﺳـﻼﻣﻪ ﻋﻠﯾــﻪ – ﻓـﺷوﻗﻲ ﻛﻌﺎﻣـﺔ اﻟﻣــﺳﻠﻣﯾن ﯾﺣـن إﻟـﻰ ﺗﻠــك‬
‫اﻟ ــدﯾﺎر اﻟﺣﺟﺎزﯾ ــﺔ اﻟﺗ ــﻲ ﺗﺗﻠﻬ ــف اﻟﻌ ــﯾن ﻟرؤﯾﺗﻬ ــﺎ ‪ ،‬وﯾ ــدﻓﻊ اﻟﺣ ــﺎج اﻟﻐ ــﺎﻟﻲ واﻟﻧﻔ ــﯾس ﻟﯾ ــزور ﺗﻠ ــك اﻟﺑﻘ ــﺎع‬
‫اﻟﻣطﻬ ـرة ‪ ،‬ﻓﻠﻘــد ﻛــﺎﻧوا ﻓــﻲ اﻟﻘــدم ﯾﻣــﺿون ﻟﯾــﺎﻟﻲ وﺷــﻬو اًر ﻣــﺳﺎﻓرﯾن وﺷــﺎدي اﻟرﻛــﺎب إﻟﯾﻬــﺎ ‪ ،‬ﻣﺗﺣﻣﻠــﯾن‬
‫وﻋﺛﺎء اﻟﺳﻔر واﻟﻌﻧﺎء اﻟﺷدﯾد ‪ ،‬ﻗﺎطﻌﯾن اﻟﺻﺣراء واﻟﻔﯾﺎﻓﻲ ﺣﺑﺎً ﻓﻲ أداء اﻟﺷﻌﺎﺋر اﻟدﯾﻧﯾـﺔ اﻟﺗـﻲ ﻓرﺿـﻬﺎ‬
‫اﷲ – ﺳــﺑﺣﺎﻧﻪ وﺗﻌــﺎﻟﻰ – ﻋﻠــﯾﻬم ‪ .‬ﯾــذﻛر ﺷــوﻗﻲ ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟﻸﻣــﺎﻛن اﻟﻣﻘدﺳــﺔ ﻋﻧــدﻣﺎ ﺗﺣــدث ﻋــن رﺣﻠــﺔ‬
‫اﻟﺧــدﯾوي ﺗوﻓﯾــق إﻟــﻰ ﺑــﻼد اﻟﺣﺟــﺎز ﺣﺎﺟــﺎً ﺣﯾــث ﯾــذﻛر ﻓــﺿﺎﺋل ﺗﻠــك اﻷﻣﻛﻧــﺔ اﻟﺗــﻲ ﺗــﺷﺗﺎق اﻟﻘﻠــوب ﻟﻬــﺎ‬
‫ﻗﺎﺋﻼً ‪) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫ـزف َﺗﺣﺎﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ واﻟﺑرﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎت‬ ‫ﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ﱡ‬ ‫ـﺎز َﻣﻼﺋِ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ـك‬ ‫ـق ِ ِ‬
‫ﺑﺎﻟﺣﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﻓﻌﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل أُﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫َ ََ‬ ‫َ‬

‫)‪ (١‬إﺳﻼﻣﯾﺎت أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ دراﺳﺔ ﻧﻘدﯾﺔ ‪ :‬ﺳﻌﺎد ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ‪ ،‬ص‪.١٨‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪.٢٠٤‬‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬ ‫ـﺻﺎد ورﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن ﻋﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎة‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫َِ‬ ‫اﻟﻛﻌﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ اﻟ َﻐ ـ ـ ـ ـ ـر ِ‬
‫اء ُرﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـن ُﻣ َر ﱢﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ُ‬ ‫ﺑﻛﻌ َﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ َ ُ‬ ‫ـب‬ ‫ّ‬ ‫َوﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ َ َ‬

‫أﻣﺎ ﺣدﯾﺛﻪ ﻋن ﻫذﻩ اﻟﻌﺑﺎدة اﻟﺟﻠﯾﻠﺔ اﻟﻣﻔروﺿﺔ ﻋﻠﻰ ﻛل ﻣﺳﻠم ﻗﺎدر ‪ ،‬وﻣدى اﻣﺗﺛﺎﻟﻬم ﷲ –‬
‫ﺗﺑﺎرك وﺗﻌﺎﻟﻰ – ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـﺳﺎح واﻟﻌرﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎت‬ ‫ِﻟﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـت طَﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـدﯾن ﯾـ ـ ـ ــﺎ َ ﱠ‬
‫ـور اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ـﺗﻬم‬
‫ﺟﻣﻌـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ـﯾﺞ َ َ‬ ‫اﻟﺣﺟـ ـ ـ ـ ِ‬‫رب َ‬ ‫ـك اﻟـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻟَـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٢‬‬ ‫ـك ِاﻧﺗَﻬ ـ ـ ـ ـ ـوا ِﻣـ ـ ـ ـ ــن ُﻏرﺑـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ و َﺷـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺗﺎت‬ ‫ِ‬ ‫ـﺎس أَﺻـ ـ ـ ــﻧﺎﻓﺎً َو ِﻣ ـ ـ ـ ــن ُﻛـ ـ ـ ـ ﱢـل ُﺑﻘ َﻌ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫َ َ‬ ‫إﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫أَرى اﻟﻧـ ـ ـ ـ َ‬

‫وﻣن اﻟﻣﻼﺣظ ﻫذا اﻷﺛر اﻟدﯾﻧﻲ اﻟواﺿﺢ ﻓﻲ ﻗﺻﺎﺋد ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬وﻣﺎ إﻛﺛﺎرﻩ ﻣن اﻟﻣداﺋﺢ اﻟﻧﺑوﯾﺔ‬
‫وذﻛرﻩ ﻷﻣﺟﺎد اﻟﻣﺳﻠﻣﯾن واﻟﻘﺎدة اﻷواﺋل وﺗﻐﻧﯾﻪ ﺑﺎﻟدﯾﺎر اﻟﻣﻘدﺳﺔ وﺗﻣﺟﯾدﻩ ﻟﻠﺧﻼﻓﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ‬
‫وﻓﺗوﺣﺎﺗﻬﺎ ؛ إﻻ ﺣﻧﯾن ﺧﺎﻟص وﺷوق ﻛﺑﯾر وأﻧﻣوذج ﻟﻠﻧزﻋﺔ اﻟدﯾﻧﯾﺔ ﻋﻧدﻩ ‪ ،‬وﻣن ﺗﻠك اﻷﻋﻣﺎل‬
‫اﻟﺷﻌرﯾﺔ اﻟﺗﻲ ﻧظﻣﻬﺎ ﺷوﻗﻲ اﻟداﻟﺔ ﻋﻠﻰ ﺗﻌﻠﻘﻪ ﺑﺎﻟدﯾن اﻹﺳﻼﻣﻲ اﻟﻧﺎﺑﻌﺔ ﻣن ﺣﻧﯾن ﺻﺎدق أرﺟوزة‬
‫) دول اﻟﻌرب وﻋظﻣﺎء اﻹﺳﻼم ( اﻟﺗﻲ ﻟم ﯾﺗرك ﻓﯾﻬﺎ ﺷﺎردة وواردة ﻣن ﺗﺎرﯾﺦ اﻹﺳﻼم إﻻ وذﻛرﻩ‬
‫ﻓﯾﻬﺎ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ١٨٤‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١٨٥‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻣطﻠب اﻟﺧﺎﻣس ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟﻣﻛﺎن ‪:‬‬

‫وﺣﻧﯾﻧﺎ ﻟﻬﺎ ‪،‬‬


‫ً‬ ‫ﺷوﻗﺎ‬
‫ً‬ ‫ﻛﺛﯾ ًار ﻣﺎ ﯾرﺗﺑط ﻟﻔظ اﻟﻣﻛﺎن ﺑﺎﻟوطن ؛ ﻟﻛن ﻫﻧﺎك ﻣﻧﺎطق ﺗﺗرك ﻓﻲ اﻟﻧﻔس‬
‫أﻣﺎﻛن ﯾزورﻫﺎ اﻟﺷﺎﻋر ﻓﻲ ﺣﻠﻪ وﺗرﺣﺎﻟﻪ ‪ ،‬ﯾﻧﺟذب إﻟﯾﻬﺎ ٕواﻟﻰ ﺳﺣرﻫﺎ ﺗﺎرة ٕواﻟﻰ ﺗﺎرﯾﺧﺎ اﻟﻌرﯾق ﺗﺎرة‬
‫أﺧرى ‪ ،‬ﻓﻠﻘد ﻛﺎن ﺷوﻗﻲ ﻛﺛﯾر اﻟﺗرﺣﺎل ﺑﯾن اﻟﺷرق واﻟﻐرب ‪ ،‬وﺑﯾن ﺛﻧﺎﯾﺎ اﻟﺷرق وﻻ ﺳﯾﻣﺎ ﺑﻼد‬
‫اﻟﺷﺎم‪ ،‬اﻟﻣﺷﻬورة ﺑﯾن اﻟﻧﺎس ﺑﺟﻣﺎﻟﻬﺎ اﻷﺧﺎذ وﺑﺄﺟواﺋﻬﺎ اﻟﺳﺎﺣرة ‪ ،‬ﻓزار ﻟﺑﻧﺎن وﺳورﯾﺎ وﺗﻣﺗﻊ ﺑرﺣﻼت‬
‫ٍ‬
‫ﻣﺎض ﺟﻣﯾل ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﻟﺗﻠك اﻷﻣﻛﻧﺔ ﺣﻧﯾن ﺧﺎص ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ‬ ‫ﯾﺧﺎ ﻣن‬
‫ﻣطﻠﻘﺎ وأﺻﺑﺣت ﺗﺄر ً‬
‫ً‬ ‫ﻟم ﯾﻧﺳﻬﺎ‬
‫أظﻬرﻩ ذﻟك اﻹﺑداع اﻟﺷﻌري ﻟﻸﻣﯾر ‪.‬‬

‫ﻟﻘد ﺣﺎزت ﺑﻼد اﻟﺷﺎم ﻋﻠﻰ ﻗﻠب أﻣﯾر اﻟﺷﻌراء ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت زﯾﺎرﺗﻪ ﻛﺛﯾـرة ﻟﺗﻠـك اﻷﻣـﺎﻛن ‪ ،‬وﺗﻧﻘـل ﺑـﯾن‬
‫اﻟﻣﻧﺎظر اﻟﺧﻼﺑﺔ ﺑداﺧﻠﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﻧﺷﺄ ﺷﻌرﻩ اﻟـذي ﯾﻣﺗﻠـﺊ ﺑﺄﻋـذب اﻟﺗـﺻﺎوﯾر اﻟﻔﻧﯾـﺔ واﻟـدﻻﻻت واﻹﯾﺣـﺎءات‬
‫اﻟﺗﻲ ﺗﻌﺑـر ﻋﻣـﺎ ﯾﻛﻧـﻪ ﻟـﺑﻼد اﻟـﺷﺎم ﻣـن ﺣﻧـﯾن ‪ ،‬ﺣﯾـث ﯾﻘـول ﻓـﻲ ﺣﻧﯾﻧـﻪ اﻟﻣـﺳﺗﻣر ﻟﻣـدن ﻟﺑﻧـﺎن وﻗ ارﻫـﺎ ‪:‬‬
‫) اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ﱠ‬ ‫اﻟﺧطّ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﻧﺣﯾﺗُـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫ـﺎر ُﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ــط َ َ‬ ‫ـﯾن اﻟﻘَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ‬
‫َﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎن دا َرﺗُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َوﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻛﻧﺎ ُﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫ُﻟﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺿر َ ِ‬‫اﻵس ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن ُﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺳﺑﯾل ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟ َﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫اﻟﺧﻣﺎﺋـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل ﻗوﺗُـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫َو ُ‬ ‫وردﻩُ‬
‫ـداول َ ُ‬ ‫اﻟﺳﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫َ‬

‫ـﺎل ﺑِر َ‬ ‫اﻟﺟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـت ِﺗﻣﺛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِإن ﻗُﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬


‫)‪(١‬‬
‫ﻣﺛﻠﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫ـﻲ َ َ‬
‫اﺣﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬ ‫اﻟﺟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺎل َ‬‫ﻗــــــــ َ‬ ‫ﱠﺑﺎ‬
‫ـﺎل ُﻣَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻ ً‬ ‫ـﺎل َ‬

‫ﻫــذا ﻏــﯾض ﻣــن ﻓــﯾض ﻣــن أﺷــﻌﺎر ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻟﺑﻧــﺎن ‪ ،‬ﻓﻠﻘــد وﺻــﻔﻪ ﺑــﺄرق اﻷوﺻــﺎف وأﻋــذﺑﻬﺎ ‪،‬‬
‫ﻓﻬـو ﻣﺛـﺎل ﻟﻠﺟﻣـﺎل اﻟﻣـﺎدي اﻟــذي ﺳـﺣر اﻷﻣﯾـر وﺳـﻠب ﺗﻔﻛﯾـرﻩ ‪ ،‬ﻓﺄﺧــذ ﯾـﺳﺗرﺳل ﻓـﻲ أوﺻـﺎﻓﻪ اﻟﺗـﻲ ﺗــﻧم‬
‫ﻋ ــن اﻟﺣ ــب اﻟﻛﺑﯾ ــر ﻟﻠﺑﻧ ــﺎن ﻓ ــﻲ ﻗﻠ ــب ﺷ ــوﻗﻲ ‪ ،‬وﯾﺗﻐﻧ ــﻰ ﺑ ــﺄﻟوان اﻟﺟﻣ ــﺎل اﻟﻣﺧﺗﻠﻔ ــﺔ اﻟﺗ ــﻲ ﺣوﺗﻬ ــﺎ اﻟﺑﯾﺋ ــﺔ‬
‫اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾﺔ ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل(‬
‫رﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت وأزﻟﻔﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك اﻹﻛﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر‬ ‫ﻟﺑﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎن ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك اﻟﺟﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎل ﺗﺣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ‬

‫وﻣﻧﺎﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﺟﻧﺗﯾن ﻏـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـزاز‬ ‫ﻋﺎﻟﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺗﺣﻣﻠﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ إﻟﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك وﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﻓر‬

‫ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎح اﻷﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎرم ﻟﻠﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرﯾم دﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎزح اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــدار اﻟﺗﻘـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺑـ ـ ـ ـ ـ ــك دارﻩ‬

‫ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺈذا اﻷﺣﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـك واﻷوطـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر‬ ‫ﺧﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻷﺣﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ واﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺂرب ﺧﻠﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬

‫ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﺔ أﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداﺑﻬن ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﺎر‬ ‫ﻟﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـواردﯾن ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ رﯾﺎﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك أﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾن‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ١٧٢‬‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬
‫دﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳرور ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى وﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوار‬ ‫ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎل اﻟﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرات ﺑﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ وﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم ﻛﺄﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬

‫ﻓﻠﺑﻧﺎن ﻣﻠك اﻟﺟﻣﺎل ﯾﺳﺗﺣق أﺟﻣل اﻟﺗﺣﯾﺎت وأرﻗﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﻬﺎ ﻫو اﻷﻣﯾر ﯾرﺳل ﺑﺗﻠك اﻷﺷواق ﻓﻲ‬
‫ﻗﺎﻟب ﺷﻌري ﯾرﺳم ﻣن ﺧﻼﻟﻪ ذﻟك اﻟﺣﻧﯾن ﻟﻠﺑﻧﺎن ‪ ،‬ﻓﻔﻲ ﻗرى ﻟﺑﻧﺎن وﻣدﻧﻪ ﻛل ﻣﺎ ﯾﺗﻣﻧﻰ اﻟﻣرء ﻣن‬
‫ﺟﻣﺎﻟﯾﺎت ‪ ،‬ﺣﺗﻰ ﱠ‬
‫أن اﻹﻧﺳﺎن اﻟﻌرﺑﻲ ﻻ ﯾﺷﻌر ﺑﺎﻟﻐرﺑﺔ ﻓﻲ ذﻟك اﻟﻘطر اﻟﻌرﺑﻲ ‪ ،‬ﻓﻔﯾﻪ اﻷﺣﺑﺔ‬
‫واﻷﻛﺎرم اﻟذﯾن ﯾﺷﻌرون ﺿﯾﻔﻬم ﺑﺄﻧﻪ وﺳط أﻫﻠﻪ وﻋﺷرﯾﺗﻪ ‪.‬‬

‫ﻟم ﯾﺗرك ﺷوﻗﻲ ﻣﻛﺎﻧـﺎً ﻓـﻲ ﻟﺑﻧـﺎن ﻻﻓﺗـﺎً ﻟﻸﻧظـﺎر ﺗﺎرﻛـﺎً ﺑـﺻﻣﺎﺗﻪ ﻓـﻲ ﻗﻠـب ﻛـل ﻣـن ﻧظـر إﻟﯾـﻪ ‪،‬‬
‫ﺑﺧﯾرﺗـﻪ إﻻ ﻛﺗــب ﻋـن ذﻟـك اﻟﻣﻛــﺎن ‪ ،‬ﺣﯾـث اﻟطﻣﺄﻧﯾﻧـﺔ واﻟ ارﺣــﺔ اﻟﻧﻔـﺳﯾﺔ اﻟﺗـﻲ ﺗﺑﻌــث ﻓـﻲ اﻟــﻧﻔس‬
‫ا‬ ‫وﺗﻣﺗـﻊ‬
‫أﺷـواﻗﺎً ﺣــﺎدة ﻟﺗﻠــك اﻷﻣﻛﻧــﺔ ‪ ،‬ﻓﺑﯾــروت ﻫــذﻩ اﻟﻣدﯾﻧــﺔ اﻟــﺳﺎﺣرة اﻟﺗــﻲ ﺗﺟﺑــر ﻛــل ﻣــن أﺗــﻰ إﻟﯾﻬــﺎ أن ﯾــﻧظم‬
‫ﻓﯾﻬــﺎ درر اﻟــﺷﻌر وﻵﻟﺋــﻪ ‪ ،‬ﻓﯾــﺻﻔﻬﺎ وﺻــف اﻟﻣﺣــب اﻟﻌﺎﺷــق اﻟــذي ﻓــﺎرق ﻣﻬﺟــﺔ ﻗﻠﺑــﻪ ﺣﯾــث ﯾﻘــول ‪:‬‬
‫) اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـﻲ ﻻ أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬
‫ـﻠوك‬ ‫ـﺎن َﻋﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َﯾﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﻲ َ‬ ‫اﻟﻧزﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل َوأُﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻪُ‬
‫اح َ‬‫ـروت ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ر َ‬
‫َﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﻰ ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك‬
‫وﻣﻌﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ً‬
‫ووﺟدﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َﻟﻔظ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َ َ‬
‫ََ َ‬ ‫ـﺳن ﻟَﻔـ ـ ـ ـ ـ ــظٌ ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـداﺋن ُﻛﻠﱢﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫اﻟ ُﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ِ )‪(٢‬‬
‫ـﻼل ُﻣﻠـ ـ ـ ــوك‬ ‫ـك ﻓـ ـ ـ ــﻲ َﺟـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫اﻟﻣﻼﺋِـ ـ ـ ـ َ‬
‫َو َﺳـ ـ ـ ــﻣوا َ‬ ‫ـت َﯾوﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِظﻼﻟِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ِﻓﺗَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً‬
‫ﻧﺎدﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َ‬

‫ذﻟك اﻟوﺻف اﻟذي أﻧﺷﺄﻩ ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻣدﯾﻧﺔ ﺑﯾـروت ﺑﻌـد ﺿـرب اﻷﺳـطول اﻹﯾطـﺎﻟﻲ ﻟـﺳواﺣل‬
‫ﺑﯾــروت ﻋــﺎم ‪١٩١٢‬م ‪ ،‬ﯾظﻬــر ﻣــدى ﺗﻌﻠــق ﺷــوﻗﻲ ﺑﻬــذﻩ اﻟﻣدﯾﻧــﺔ اﻟﺗــﻲ از ارﻫــﺎ ﻷول ﻣ ـرة ﺑرﻓﻘــﺔ اﻷﻣﯾــر‬
‫ﻣﺣﻣد ﻋﻠﻲ ﻋﺎم ‪١٩١٠‬م ‪ ،‬ﻓﻔﯾﻬﺎ اﻟﺣﺳن واﻟﺟﻣﺎل اﻟـذي ﻻ ﯾﻧـﺳﻰ ﻣـن ﻣﺧﯾﻠـﺔ ﺷـوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﻬـﻲ ﺣﺎﺿـرة‬
‫ﻓــﻲ ﻓﻛ ـرﻩ وﻗﻠﺑــﻪ ٕواﺣــﺳﺎﺳﻪ ‪ .‬وﻋﻧــد اﻟﺣــدﯾث ﻋــن ﻟﺑﻧــﺎن وﺟﻣﺎﻟــﻪ ﻻ ﯾﻣﻛــن أن ﻧﻧــﺳﻰ راﺋﻌــﺔ ﻣــن رواﺋــﻊ‬
‫ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﺗﻐﻧﯾﻪ ﺑﻠﺑﻧﺎن ﻓﻲ ﻗﺻﯾدﺗﻪ اﻟﻣﺷﻬورة واﻟﺗﻲ ﺑﻌﻧوان ) زﺣﻠﺔ ( ﻫذﻩ اﻟﻘرﯾﺔ اﻟﺟﻣﻠﯾـﺔ ﺣﯾـث ذﻛـر‬
‫ﻟﺑﻧـﺎن وﺳــﺣرﻩ اﻟﺧـﻼب وﻗرﯾــﺔ زﺣﻠـﺔ ﺑﻣوﻗﻌﻬــﺎ اﻟــﺳﺎﺣر ٕواطﻼﻟﺗﻬـﺎ اﻟﺗــﻲ ﺗـﺳﻠب اﻷﻟﺑــﺎب ﺣﯾـث ﯾــﺗﻛﻠم ﻓــﻲ‬
‫اﻟﺑداﯾﺔ ﻋن ﻟﺑﻧﺎن ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫اﻟزﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎن ﻓَﻛ ـ ـ ـ ـ ــﺎن ﯾ ـ ـ ـ ـ ــوم ِرﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎك‬ ‫ـﻊ َ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟزﻣ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـس ِﻣ ـ ـ ـ ــن ُﻋﻣ ـ ـ ـ ـ ِـر َ‬
‫َ َ َ‬ ‫ُ‬ ‫ُﺟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎن َوﻻ َﻏ ـ ـ ـ ـ ٌـد‬ ‫ﻻ أَﻣ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎة َدر ِ‬ ‫ـﯾر ِﻟﻠﺣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـك ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى‬
‫ردﺗﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِإﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎن َ ﱠ‬
‫اك‬ ‫ـدار َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ َ‬
‫أَﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ُﻟﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫اﻟﺞ اﻷَﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼِك‬
‫ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ ِ‬
‫اء َ‬
‫ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َرةٌ َور َ‬ ‫ظﻬرﻫ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــن ُﻓرَﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫ﺟﻣ َﻌ ـ ـ ـ ـ ــت َﻧزﯾﻠَ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ ِ‬
‫ََ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣١٧‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٤٧٠‬‬

‫‪‬‬
‫ـﺎل ﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺛَ ـ ـ ـ ـ ـر ِ‬
‫اك اﻟـ ـ ـ ـ ــذاﻛﻲ‬ ‫اﻟرﺣـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ُﻣﻠﻘـ ـ ـ ـ ــﻰ ِ‬ ‫ـدﺗﻧﻲ‬ ‫َن ِﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫ـﺷوق اﻟ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـزُار َو َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َوﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ــو أ ﱠ‬
‫ـق وِاﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـﻛﺑﻲ ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـرداك‬ ‫ِﱠ‬ ‫ـﺎع َوأ ﱠُم َ ِﱠ‬ ‫ـت اﻟﺑِﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﺑِﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َ‬ ‫طﯾﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻛﺟﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ﺑردوﻧﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـدﻧﻬن رﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ِِ‬ ‫اﻟﻧﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎك‬ ‫ـت ُﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـدةَ َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ُ‬
‫أَﻟﻔَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﯾم َ ٕوِ ﱠاﻧﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺎت َ‬ ‫ـﺷق َﺟّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ود َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َ‬
‫ـردوس ﺛُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـم َﻧﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎك‬ ‫ِ‬ ‫ﱠ‬ ‫ـت اﻟ َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬ ‫ﺳﻣﺎ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ِـو ِاﻧﺗَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ َﻟﺗﻬَﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل اﻟﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ـداول َواﻟ ُرﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َ‬ ‫ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ً‬
‫ِﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُزﺣﯾﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔُ ﻻ ﯾﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــون أَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎك‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وﻋﯾﻧُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك َﻋﯾﻧُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرآك َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرآﻩُ َ َ‬
‫ِ )‪(١‬‬
‫ﯾن إِﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ أََﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـذ ِﺣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎك‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻟﻠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎظر َ‬
‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ َ ٍ‬
‫ـﺑﻐﺔ‬ ‫ـرس أَﻓ ـ ـ ـ ـ َـﺗن ِ‬
‫َ‬ ‫ﺗُﺑ ـ ـ ـ ــدي َﻛوﺷ ـ ـ ـ ـ ِـﻲ اﻟﻔُ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬

‫ﻓــﺎﻟﻣﻼﺣظ ﻣــن ﺗﻠــك اﻷﺑﯾــﺎت ﱠ‬


‫أن ﺣــب ﺷــوﻗﻲ وﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟﻠﺑﻧــﺎن ﻛﺎﻟــﺳﯾل اﻟﺟــﺎرف ﻻ ﯾﻘــف أﻣﺎﻣــﻪ‬
‫أﺣد ‪ ،‬ﻓﻬذﻩ اﻷﺑﯾﺎت ﻗﯾﻠت ﺑﻌد ﻛﺑر ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ اﻟـﺳن وﺑـدت ﻋﻠﯾـﻪ ﻣظـﺎﻫر اﻷﺳـﻰ واﻟﺣـﺳرة ﻋﻠـﻰ أﯾـﺎم‬
‫اﻟــﺷﺑﺎب‪ ،‬ﺣﯾــث ﺟــﺎءت ﻫــذﻩ اﻟﻘــﺻﯾدة ﻟﺗرﺳــم ﻣﻼﻣــﺢ ﺣﻧــﯾن ﻣﻣــزوج ﻟﻠــﺷﺑﺎب وﻟﻬــذا اﻟﻣﻛــﺎن اﻟــﺳﺎﺣر ‪،‬‬
‫وﻫـذا اﻟﺧﻠــط ﻓــﻲ اﻹﺣــﺳﺎس ﺑـﺎﻟﺣﻧﯾن ﻟﻔﺗـرة اﻟــﺷﺑﺎب ‪ -‬واﻟﺗــﻲ ﺗﻌﺗﺑــر ﻣـن أﺟﻣــل ﻓﺗـرات اﻟﻌﻣــر – ﺗــﺎرة ‪،‬‬
‫وﺑﺎﻟﺣﻧﯾن ﻟﻬذا اﻟﻣﻛﺎن اﻟﺳﺎﺣر ﺗـﺎرة أﺧـرى ‪ ،‬ﻓﺑـدأ ﺑﺣﻧـﯾن ﻛﺑﯾـر ﻟﻠﺑﻧـﺎن ﺛـم اﻣﺗـد ﺣﻧﯾﻧـﻪ وﺗـﺷﻌب ﻹﺣـدى‬
‫اﻟﻣدن وﻫـﻲ زﺣﻠـﺔ واﻟﺗـﻲ وﺻـﻔﻬﺎ ﺑـﺄزﻫﻰ اﻷوﺻـﺎف وﻛﺄﻧﻬـﺎ ﻗطﻌـﺔ ﻣـن ﺟﻧـﺔ اﻟﻔـردوس ‪ ،‬ﺗـﺳﻠب أﻧظـﺎر‬
‫ﻣــن ﯾزورﻫــﺎ وﺗﻣﺗﻠــك ﻓ ـؤادﻩ ‪ ،‬ﺛــم ﯾﻛﻣــل ﺣﺑــﺎت اﻟوﺻــف وﻛﺄﻧــﻪ ﯾــﻧظم ﻋﻘــد ﺟ ـواﻫر ﻓــﻲ وﺻــﻔﻬﺎ ﺣﯾــث‬
‫ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ﺑظﻠﱢـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك وِاﻧﻘَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿت ِﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـذر ِ‬
‫اك‬ ‫ـﻠﻔت ِ ِ‬ ‫َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ـﺎن َﻋ ـ ـ ـ ـ ِ ﱠ ً‬
‫ـﺷﯾﺔ‬ ‫ـس ِﻣ ـ ـ ـ ــن ِﻫَﺑ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ َ‬
‫اﻟزﻣ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َﻟ ـ ـ ـ ــم أَﻧ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ُﻟﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎن ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟوﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻲ اﻟ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـر ِﯾم ﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻼك‬ ‫ـﺻ ِﺔ ِ ِ‬
‫ﺟﻧﺣﻬـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـروس َﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ َﻣَﻧـ ـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُﻛﻧـ ـ ـ ــت اﻟ َﻌـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺷﻌﺎب أَﺗـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎك‬ ‫َي اﻟـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬ ‫ـﺎج ِﻣـ ـ ـ ـ ــن أ ﱢ‬ ‫ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـدﯾﺑﺎج أَو‬ ‫َﯾﻣ ـ ـ ـ ـﺷﻲ ِإﻟَﯾـ ـ ـ ـ ِـك َ‬
‫اﻟﻠﺣ ـ ـ ـ ــظُ ﻓـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ِ‬
‫ـﺿﻧﺎك‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟطﺑﯾ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔُ ِرﻗﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً‬ ‫ِ‬
‫ـون َﻓﺎﺣﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اﻟﺣرﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﻧﯾن َو َ َ‬
‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ َ‬ ‫اﻋﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ‬
‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـﻣت ذر َ‬
‫َ‬
‫ـﺎﻟت ﺣـ ـ ـ ـ ــﻼﻩ ﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺛَـ ـ ـ ـ ــرى وﺣـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻼك‬ ‫ـﺑﺞ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َُ‬ ‫ﺳـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ُ َ‬ ‫ـور‬
‫ـﺳﻣﺎء ُﻣَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ ٌ‬
‫َ‬ ‫ـدر ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺛَـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َواﻟَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺗر و ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ُﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ﻣطﻠﱠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬
‫ـﺳﺣﺎب ِ‬
‫ات ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺑﺎك‬ ‫َﻛﺎﻟﻐﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــد ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ َ‬ ‫ُ‬ ‫اﻟﻧﱢﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬
‫َو َ‬
‫ـﺻﯾدة ِ ّ ِ‬
‫إﻻك‬ ‫ـرت ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٍ‬
‫أَﻧ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﺗﻛرﻣـ ـ ـ ـ ــﻲ ﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َزﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل ِﺷ ـ ـ ـ ـ ــﻌري ِﱠإﻧﻧ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫ِإن ُ ِ‬
‫ِ )‪(٢‬‬ ‫اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫أَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن َرواك‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎﻏك َو َ‬ ‫ُ‬ ‫وﻏرﯾﺑُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫ـﺎل َﺑدﯾﻌُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َ َ‬
‫اﻟﺧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـت َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٦٧‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٤٦٨‬‬

‫‪‬‬
‫ﻟﻘد أﺑدع ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ وﺻف ﺗﻠك اﻟﻘرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺄﺧذ ﯾﺗﻐزل ﺑﻬﺎ ﻛﺄﻧﻪ ﯾﺗﻐﻧﻲ ﺑﻣﺣﺑوﺑﺗﻪ اﻟﻐﺎﻟﯾﺔ ﻋﻠﻰ‬
‫ﻗﻠﺑﻪ ‪ ،‬وﻣﺎ ﻫذا اﻟﻐزل اﻟﻌﻔﯾف إﻻ ﺗرﺟﻣﺔ ﻷﺣﺎﺳﯾﺳﻪ اﻟﻣرﻫﻔﺔ ﺗﺟﺎﻩ ﺗﻠك اﻟﻘرﯾﺔ ‪ ،‬وﻟﺣﻧﯾﻧﻪ اﻟﻼﻣﺗﻧﺎﻫﻲ‬
‫ﻟﻬﺎ ‪ ،‬ﺣﯾث ﺧﺻﻬﺎ ﺑﻘﺻﯾدة ﻓﻲ ﻏﺎﯾﺔ اﻟﺟﻣﺎل ‪ ،‬ﻫذا اﻟﺟﻣﺎل اﻟذي ﯾﺗﻧﺎﺳب ﻣﻊ ﺟﻣﺎل اﻟﻘرﯾﺔ‬
‫وروﻋﺗﻬﺎ وﺳﺣرﻫﺎ ‪.‬‬

‫ﻟﻘد أﻓرد ﺷوﻗﻲ ﺷﻌ اًر ﺧﺎﺻـﺎً ﺑﻠﺑﻧـﺎن وﺗﻐﻧـﻰ ﺑﻬـذا اﻟﻣﻛـﺎن ﻏﻧـﺎء اﻟﻣﺣـب اﻟﻌﺎﺷـق ؛ ﻟﻛـن ﻫﻧـﺎك‬
‫ﻣﻛــﺎن آﺧــر ﻣــن ﺑــﻼد اﻟــﺷﺎم ﺧــﺻﻪ ﺷــوﻗﻲ ﺑﺎﻟﺛﻧــﺎء واﻟﺟﻣــﺎل ‪ ،‬ﻓﻣدﯾﻧــﺔ دﻣــﺷق ﻫــذﻩ اﻟﻣدﯾﻧــﺔ اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾــﺔ‬
‫واﻟﺗﻲ ﺗﺣﻣل ﺑـﯾن ﺟﻧﺑﺎﺗﻬـﺎ ﻋﺑﻘـﺎً ﻣـن ﺗـﺎرﯾﺦ اﻵﺑـﺎء واﻷﺟـداد اﻟـذﯾن رووا ﺑـدﻣﺎﺋﻬم اﻟطـﺎﻫرة اﻷرض ﻧـﺷ اًر‬
‫ﻟدﯾن اﷲ ‪ ،‬ﻓﻘد ﺷﻣﻠت دﻣﺷق أﻟوان اﻟﺟﻣﺎل ‪ :‬ﺟﻣـﺎل اﻟطﺑﯾﻌـﺔ ‪ ،‬وﺟﻣـﺎل اﻟﺗـﺎرﯾﺦ ‪ ،‬وﺟﻣـﺎل اﻟﺣـﺿﺎرة ‪،‬‬
‫وﻗـد ﺧـص ﺷـوﻗﻲ ﺗﻠــك اﻟﻣدﯾﻧـﺔ ﺑﺄﺷـﻌﺎر ﺟﻣﯾﻠـﺔ ﻋﺑــرت ﻋـن ﺣﻧﯾﻧـﻪ اﻟﻣﺗ ازﯾـد ﻟﻬــﺎ ﻛﻠﻣـﺎ زادت ﻓﺗـرة ﻏﯾﺎﺑــﻪ‬
‫ﻋﻧﻬــﺎ ‪ ،‬ﺣﯾــث اﺳــﺗﻐل ﻛــل ﻣﻧﺎﺳــﺑﺔ ﺗﺧــص دﻣــﺷق ﻟﯾﻌﺑــر ﻋﻣــﺎ ﯾﺟــول ﺑــﺻدرﻩ ﻣــن ﺷــوق وﺣﻧــﯾن ﻟﺗﻠــك‬
‫اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ﻓﻲ ﻧﻛﺑﺔ دﻣﺷق ﻋﺎم ‪ ١٩٢٦‬م ‪) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـق‬ ‫ـﺎﺣك اﻟﻘَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﻣﺎت طَﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َ‬ ‫ووﺟﻬُـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ـﯾل ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ِاﺋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٌ‬
‫ـﺗﻼق‬ ‫دﺧﻠﺗُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك َواﻷَﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ََ‬
‫وورق‬
‫اق َ ُ ُ‬ ‫ـﺎك أَور ٌ‬ ‫و ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــلء رﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺎر ﺗَﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــري‬ ‫وﺗَﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ ِ ِ‬
‫ُُ‬ ‫َ‬ ‫ـت ﺟﻧﺎﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك اﻷَﻧﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َ‬
‫ـﺑق‬
‫ﺎت َو َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺿل ﻏﺎﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫َﻟﻬـ ـ ـ ـ ـ ــم ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻔَـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺑﺎح‬
‫ﺻــــــــــ ٌ‬ ‫وﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﻟﻲ ِﻓﺗﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ ُﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱞـر ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ََ‬
‫ـدق‬
‫ـﺎء ُﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎﻓﻬم ُﺧطَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫وﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ أَﻋط ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬ ‫ـﺳن‬
‫اء ﻟُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫اﺗﻬم ُﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻌر ُ‬ ‫َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻟَﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬
‫وﻣر ِ‬
‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻌﺔُ اﻷُﺑُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫ـوة ﻻ ﺗُ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫ـق‬ ‫ـﻼم ِظﺋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ اًر‬ ‫ـﺷق ِ ِ‬
‫ﻟﻺﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺳت ِد َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫أَﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َُ‬
‫ﯾن ِﻣﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـرق‬ ‫َوَﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﯾو َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـم ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَزَ َ‬ ‫ﯾﺟ ﱠﻣـ ـ ـ ـ ـ ــل‬
‫ـك َﻟـ ـ ـ ـ ـ ــم ُ َ‬ ‫ـﻼح اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدﯾن ﺗﺎ ُﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َ‬

‫ـوي ِﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـرق‬ ‫اﻟﻌﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱢ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬
‫ﻟَﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ــرﺣك ُ‬ ‫و ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل َﺣـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﺎ َرٍة ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻷ ِ‬
‫َرض طﺎﻟَـ ـ ـ ـ ـ ــت‬ ‫َ‬
‫ﯾﺦ ِ ﱡ‬ ‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن ُﺣﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﺗـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر ِ‬ ‫ـﻣﺎؤك ِﻣ ـ ـ ـ ــن ُﺣﻠ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻣﺎﺿ ـ ـ ـ ــﻲ ِﻛﺗ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ﺳـ ـ ـ ـ ِ‬
‫)‪(١‬‬
‫رق‬ ‫َوأَر ُ‬ ‫ـﺎب‬ ‫َ ُ‬

‫ﱠ‬
‫إن ذﻛر اﻟﺷﺎﻋر ﻷوﺻﺎف دﻣﺷق وﺗﻌداد ﻣﺎ ﺑﻬﺎ ﻣن ﺟﻣﺎﻟﯾـﺎت وﻣـن ﺗـﺎرﯾﺦ ﻋرﯾـق ﻟﻬـو دﻟﯾـل‬
‫ﻟﺣب ﺻﺎدق ﯾﻛﻧﻪ ﺷوﻗﻲ ﻟﻬذﻩ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﻠم ﯾﻘف ﺷوﻗﻲ ﻣﻛﺗوف اﻷﯾدي ﻟﻣـﺎ ﺣـدث ﻟﻬـﺎ ﻣـن ﻣﺄﺳـﺎة ‪،‬‬
‫ﺑــل ﺳــﺧر ﻗﻠﺑــﻪ وﻗﻠﻣــﻪ وﻟــﺳﺎﻧﻪ ﻟﯾــداﻓﻊ ﻋﻧﻬــﺎ ‪ ،‬وﯾﻘــدم ﻛــل أﻣــر ﺑﺎﺳــﺗطﺎﻋﺗﻪ ﺗﻘدﯾﻣــﻪ ‪ ،‬ﻓﻘــد ﺣــوت ﻣــن‬
‫اﻟﺟﻣــﺎل أﻟواﻧــﺎً ‪ ،‬وﺷــﯾدت ﻟﻠﻌــز أزﻣﺎﻧــﺎً ‪ ،‬ﻓﻬــﻲ ﻣﻘــر ﺧﻼﻓــﺔ اﻹﺳــﻼم ﻟــﺳﻧوات ﻋدﯾــدة ‪ ،‬وﻣرﻛــز اﻧطــﻼق‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٤٦‬‬

‫‪‬‬
‫ﻟﻠﻔﺗوﺣــﺎت اﻹﺳ ــﻼم ‪ ،‬وﻟﻌ ــل أرق اﻷﺑﯾ ــﺎت ﻣــﺎ ﯾﻘوﻟ ــﻪ ﺷ ــوﻗﻲ ﻓ ــﻲ وﺻــف دﻣ ــﺷق ﻋﻧ ــدﻣﺎ زارﻫ ــﺎ وﺗﻣﺗ ــﻊ‬
‫ﺑﺟﻣﺎل طﺑﯾﻌﺗﻬﺎ ﺣﺗﻰ ﻗﺎل ‪ ) :‬ﺑﺳﯾط (‬
‫ـﺎن‬
‫ـﺎت َوَرﯾﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وﺟّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫روح َ َ‬ ‫ِد َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺷق ٌ‬ ‫ﺟﻧﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫ـت ِﺑﺎﻟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َوِاﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ ُ‬
‫ـﺗﺛﻧﯾت َ ﱠ‬ ‫آﻣﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َ‬
‫ـﺳﺗﺎن‬ ‫ـﺎق وَﻗـ ـ ـ ـ ـ ــد ﻫﱠﺑـ ـ ـ ـ ـ ــت َ ِ‬ ‫ـﺎل ِ‬
‫ـﺎء ﺑُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫اﻟﻔﯾﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫دار ﻟَﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ‬ ‫َرض ٌ‬
‫اﻷ ُ‬ ‫ﺧﻣﺎﺋﻠُﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َ‬ ‫اﻟرﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ‬ ‫ﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎك دون ُ ِ‬ ‫ـﺎل‬ ‫ـﺎق وَﻗــدﱠ َﻫﱠﺑــت َ ِ‬
‫ﺧﻣﺎﺋﻠُﻬﻬـــ ــﺎـ ـ ــﺎ َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ﻗـ َ‬ ‫ـﺎل ِ‬
‫اﻟرﻓـ‬ ‫ﻗـ َ‬
‫ان‬
‫اﻟﺧﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َرﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ُ‬ ‫َﻛﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺗﻠﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ـردى‬ ‫َ‬ ‫ِ‬
‫ﺑ‬ ‫ـﻔق َﯾﻠﻘﺎﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َﺟـ ـ ـ ـ ـ ــرى َو ُ َ‬
‫ـﺎن‬ ‫ِ ِ‬ ‫ـوق ﻟُ َﺟ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﯾن اﻟﻣ ـ ـ ـ ــﺎء ﻋﻘﯾ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺷﻣس ﻓَ ـ ـ ـ ـ َ‬‫َواﻟ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ـردةٌ‬
‫وﺣواﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﻬﺎ ُزُﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ َ‬
‫دﺧﻠﺗُﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ َ‬
‫ََ‬
‫ـدان‬
‫ووﻟـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺎق ِ‬
‫ٍ‬
‫ـف َﻋـ ـ ـ ـ ــن ﺳـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـور َﻛوا ِﺷـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺣـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ﻫﺎﻣﺗِﻬ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـول َ‬ ‫ـور ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ ُد ﱠﻣ ـ ـ ـ ـ َـر أَو َﺣ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َواﻟﺣ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎن‬ ‫ـﺳﺎق ﻛﺎ ِﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﯾﺔٌ َو َ‬
‫اﻟﻧﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر ُﻋرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺎب ارِﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺻﺔ‬ ‫َ‬ ‫ورﺑـ ـ ـ ـ ـ ــوةُ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِاد ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺟﻠﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ََ َ‬
‫)‪(١‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـون ﺑِﻬ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺻدح ِﻣ ـ ــن َﺧﻠ ـ ـ ِ‬
‫ـون َﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟﻠطَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر أَﻟﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎن‬ ‫وﻟﻠﻌُﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬‫َ‬ ‫ـف اﻟﻌُﯾ ـ ـ ِ‬ ‫َواﻟطَﯾ ـ ـ ُـر ﺗَـ ـ َ ُ‬

‫ﯾﺻف ﺷوﻗﻲ دﻣﺷق وﻛﺄﻧﻪ ﯾـﺻف ﻗطﻌـﺔ ﻣـن اﻟﺟﻧـﺎن ‪ ،‬وﻣـﺎ ﻫـذا اﻟوﺻـف إﻻ ﺣـب ﺻـﺎدق ﻓـﻲ‬
‫ﻗﻠب ﺷوﻗﻲ ﻟدﻣﺷق ‪ ،‬ﻓﻘد وﺻﻔﻬﺎ ﺑﺄﺟﻣل أوﺻﺎف وأﻋذب ﺗﻌﺎﺑﯾر وأرق ﻛﻠﻣﺎت ‪ ،‬وﺣـق ﻟـﻪ ذﻟـك ﻓﻬـﻲ‬
‫ﻋﻧوان ﻟﻠﺟﻣﺎل ﻟﻣﺎ ﻓﯾﻬﺎ ﻣن ﺳﺣر اﻟطﺑﯾﻌﺔ وﻧﻘﺎء اﻟﺟـو وطﯾﺑـﺔ أﻫـل ‪ ،‬ﺣﯾـث ﺗﻠـك اﻟﻣدﯾﻧـﺔ اﻟﺗـﻲ أرﺧـت‬
‫ﺑﻔﺿﺎﺋﻠﻬﺎ ﻋﻠﻰ ﺟﻣﯾﻊ اﻷﻗطﺎر اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻘد ﺣﺿﻧت ﺳﻧوات ﻣن اﻟﺧﻼﻓﺔ ﻓوق ﺗراﺑﻬـﺎ ‪ ،‬وﻓـﻲ ذﻟـك‬
‫ﯾﻘول ﺷوﻗﻲ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـﺷق ﻟَﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻛﺎ َﻧـ ـ ـ ـ ـ ــت َُ ِ‬
‫ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ــوﻻ ِد َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َوﻻ َزَﻫـ ـ ـ ـ ـ ــت َِﺑﺑﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ‬
‫اﻟﻌّﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـدان‬
‫ـﺎس َﺑﻐـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫طﻠﯾطﻠَـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬

‫ﻓﻬذﻩ اﻷوﺻﺎف ﺗرﻛت اﻟﺣﻧﯾن ﯾﺳﯾطر ﻋﻠﻰ ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧت اﻟذﻛرى ﺗزﯾد ﻣن ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻬﺎ ﻛﻠﻣﺎ‬
‫ﻋن ﻟﻪ ﺳﻣﺎع ذﻛرﻫﺎ ‪ ،‬أو ﻣﻧﺎﺳﺑﺔ ﺗﺧﺻﻬﺎ ‪ ،‬وﻣﻣﺎ ﻻ ﺷك ﻓﯾﻪ ﱠ‬
‫أن ﺑﻼد اﻟﺷﺎم ﻛﺎﻧت ﻣﻛﺎﻧﺗﻬﺎ ﻋظﯾﻣﺔ‬ ‫ﱠ‬
‫ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬وﻫذا واﺿﺢ ﻣن ﺷﻌرﻩ اﻟذي ذﻛرﻫﺎ ﻓﻲ دﯾواﻧﻪ ﻣرات ﻛﺛﯾرة ‪.‬‬

‫أﻣــﺎ ﺑﻐ ــداد ﻓﺣ ــﺻﻠت ﻋﻠ ــﻰ ﻣﻛﺎﻧ ــﺔ ﻋﻧ ــد ﺷ ــوﻗﻲ ‪ ،‬ﺣﯾ ــث ﺗﻐﻧ ــﻰ ﺑﻬ ــﺎ ﻏﻧ ــﺎء اﻟﻣﺣ ــب اﻟﻌﺎﺷ ــق ﻟﻬ ــذﻩ‬
‫اﻟﻣدﯾﻧــﺔ اﻟﺗ ــﻲ ﺣ ــﺎزت ﺣ ــﺿﺎرات ﻋــدة ‪ ،‬وﺣ ــﺿﻧت أﻣﺟ ــﺎد اﻟﻣ ــﺳﻠﻣﯾن ﻓــﻲ ﻋ ــﺻورﻫم اﻟذﻫﺑﯾ ــﺔ ‪ ،‬ﺣﯾ ــث‬
‫اﻟﺗــﺎرﯾﺦ اﻟﻣﺟﯾــد ﻟﻸﻣ ــﺔ اﻹﺳــﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬وﻣ ــن اﻷﺑﯾــﺎت اﻟﺗ ــﻲ أﻧــﺷﺄﻫﺎ ﺷ ــوﻗﻲ ﻣﺗﺣــدﺛﺎً ﻓﯾﻬ ــﺎ ﻋــن ﺑﻐ ــداد ‪،‬‬
‫وﻣﺑﯾﻧﺎً ﻣﻛﺎﻧﺗﻬﺎ ‪ ،‬ﻣﺎ ذﻛرﻩ ﻓﻲ ﻗﺻﯾدﺗﻪ ) ﻧﻬﺞ اﻟﺑردة ( ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪.٧٠١‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪.٧٠٠‬‬

‫‪‬‬
‫ِ‬
‫ـداد واﻟﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـوم‬‫َ‬ ‫اﻟﯾواﻗﯾـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺑﻐـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل َ‬ ‫ﺣوﺗ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـك روﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َوآﺛﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َوﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ َ‬
‫َدع َﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺳﻼم ﻟَﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَﻟﻘَـ ـ ـ ـ ـ ــت ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ َِ‬
‫ـﺳﻠم‬‫َ‬ ‫َ‬
‫دار اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫اﺋﻊ روﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﻛﻠﱠﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُذ ِﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـرت‬
‫ـﺷرِ ِ‬ ‫دار اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ُ‬
‫ـﺄﻣون وﻣﻌﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬ ‫ٍ‬ ‫وﻻ ِاﺣﺗَ ـ ـ ــوت ﻓـ ـ ـ ــﻲ ِط ـ ـ ـ ـرٍاز ِﻣـ ـ ـ ــن َﻗﯾﺎ ِ‬
‫ـﺻم‬ ‫َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َرﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾد َو َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ َ ُ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ِـرﻫﺎ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫)‪(١‬‬ ‫َرض واﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ ِ‬
‫ـﺗﺧم‬ ‫ـﺻرﻓوا ﺑِ ُﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدود اﻷ ِ‬ ‫ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱠ‬ ‫ـﺎﺋﺑﻬم‬‫ِ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﱠﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬ ‫ـﺎرت َﻛﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬ ‫ـذﯾن إذا ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َ‬

‫ﱠ‬
‫إن ﻣدﯾﻧﺔ ﺑﻐداد ﺗﻣﯾزت ﺑﺻﻔﺎت ﻟم ﺗﺗﻣﯾز ﺑﻬﺎ أي ﻣدﯾﻧﺔ أﺧرى ‪ ،‬ﻓﻘد ﻛﺎﻧت ﻣرﻛ ًاز ﻟﻠﺣﺿﺎرة‬
‫اء أﻛﺎﻧت اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ أم اﻵﺷورﯾﺔ أم اﻟﺑﺎﺑﻠﯾﺔ ‪ ،‬ﺗﻠك اﻟﻣﻛﺎﻧﺔ اﻟﺗﻲ ﺟﻌﻠت‬ ‫ﻋﻠﻰ ﻣر اﻟﻌﺻور ‪ ،‬ﺳو ً‬
‫ﺷوﻗﻲ ﯾﺗﺑﺎﻫﻰ ﺑﻬذﻩ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﻻﺳﯾﻣﺎ ﱠإﺑﺎن اﻟﻔﺗرة اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﺣﯾث ﻛﺎﻧت ﻣﻧﺎرة اﻟﻌﻠم اﻟذي أﺳس ﻟﻬذا‬
‫اﻟﺗطور اﻟرﻫﯾب ﻓﻲ واﻗﻌﻧﺎ اﻟﻣﻌﺎﺻر ‪.‬‬

‫أﻣﺎ ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﺑﻼد اﻟﻐرب ‪ ،‬ﻓﻔرﻧﺳﺎ ﺣﺎزت ﻋﻠﻰ ﻧـﺻﯾب اﻷﺳـد ‪،‬ﺣﯾـت ﺗـﺎرﯾﺦ ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ ﺗﻠـك اﻟـﺑﻼد‬
‫أﺛﻧــﺎء ﻓﺗـرات ﺗﻌﻠﯾﻣــﻪ ‪ ،‬ﻓﻠﻘــد زار ﻋــددًا ﻣــن ﻣﻌﺎﻟﻣﻬــﺎ وﺣﺟــزت ﻓــﻲ ﻗﻠﺑــﻪ ﻣﻛﺎﻧــﺎً ﻟﺗﻠــك اﻟﺟﻣﺎﻟﯾــﺎت ‪ ،‬ﺣﯾــث‬
‫ﯾﻘول ﻣﺧﺎطﺑﺎً ﻓرﻧﺳﺎ ‪) :‬اﻟرﻣل(‬
‫اﻟﻌﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـم َواﻟ َﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـن ُﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺎﻣﺎ‬ ‫َﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ِﻋﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد ِ‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓَ َرﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺎ ﻻ َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـدﻣﻧﺎ ِ َ‬
‫ﻣﻧﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ًـﺎ‬

‫َ ِﻟﻘَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ِّإﻻ َﻧﻌﯾﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ًـﺎ َو َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼﻣﺎ‬ ‫ﯾس َوﻻ‬ ‫ـف اﻟﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﺑِﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر َ‬
‫ﻟَطَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎء ﻓﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ و ِ‬
‫اﻟﻧﯾﺎﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺎﻣر اﻷَﺣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫ﺳــــــــ َ‬ ‫رو َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬
‫ـوب َ ﱠ‬‫رو َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َﻗﻠﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُﺧطـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫َﱠ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺎر ِذﻣﺎﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫إن ﻟِﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﯾن َ ٕوِان ﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِﱠ‬ ‫أَﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻻ أَدﻋـ ـ ـ ـ ـ ــو َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﯾن طَﻐـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬

‫ﯾﻌﺗـرف ﺷـوﻗﻲ ﺑﻌﻬــود ﻗطﻌﻬـﺎ ﻋﻠــﻰ ﻧﻔـﺳﻪ ﺗﺟــﺎﻩ ﻣﻌﻠـم ﻣـن ﻣﻌــﺎﻟم ﻓرﻧـﺳﺎ ) ﻧﻬــر اﻟـﺳﯾن ( ‪ ،‬وﺣﻧــﯾن‬
‫ﻟﺗﻠك اﻷﻣﻛﻧﺔ ﻓﻲ ﻓرﻧﺳﺎ ‪ ،‬ﺣﯾـث اﻟﺟﻣـﺎل اﻟـذي ﯾـﺳﺣر اﻷﻟﺑـﺎب ‪ ،‬وﻣـن ذﻟـك اﻟﺣﻧـﯾن ﻟﻣدﯾﻧـﺔ ﺑـﺎرﯾس ﻣـﺎ‬
‫ﻛﺗﺑــﻪ ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﺗــذﻛرﻩ ﻷﯾــﺎم ﺷــﺑﺎﺑﻪ ﻓﯾﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓﻠﻘــد ﻛﺎﻧــت ﻣــﺻد اًر ﻟﻠﻣــرح واﻟــﺳرور ‪ ،‬ووﺣﯾــﺎً ﻟرﺑــﺔ اﻟــﺷﻌر‬
‫ﻋﻧد ﺷﺎﻋر ﯾﺧطو ﻧﺣو اﻟﻧﺟوﻣﯾﺔ ‪ ،‬وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬ﻛﺎﻣل (‬
‫ـﺷﺑﺎب اﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـوك‬ ‫وﻣﻘﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل أَّﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺎم اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫وﻣﻠﻌﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣﻛﺗَﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻗَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ َـل اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ََ‬ ‫ـﺷﺑﺎب َ َ َ‬ ‫َ‬
‫ـﯾم ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـق َﻛﺟّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺣوك‬ ‫اﻟﻧﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـﺎت َ‬ ‫أُﻓُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ َ‬ ‫وﻣﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداﻫﺎ َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬
‫اح ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّـذاﺗﻲ َ َ‬
‫َو َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر َ‬
‫ـﺳﻣﺎء ﻣﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـوك‬ ‫ـول اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫َﺳـ ـ ـ ـ ـ ِ ٍ‬
‫ـﻠس َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺷﻌر ِﻣـ ـ ـ ـ ــن ُﻣﺗَـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ ٍ‬
‫ـدﻓق‬ ‫ـﻣﺎء َوﺣـ ـ ـ ـ ـ ِـﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫َو َﺳـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪٦٤١-٦٣٨‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٦٠‬‬

‫‪‬‬
‫َﻏﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر اﻟﻘَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـواﻓﻲ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ أُﺟزﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك‬ ‫ـﺻﻧﯾﻌﺔ َﻟـ ـ ـ ــم أَ ِﺟـ ـ ـ ــد‬
‫ـك اﻟـ ـ ـ ـ َ َ َ‬ ‫ـت ﻟَـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِ‬
‫اﺣﺗﻣﻠـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻟَ ّﻣ ـ ـ ــﺎ َ َ‬
‫ِ )‪(١‬‬ ‫ِإن َﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﯾﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َﻓﺎﻟﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل َﺟﻼﻟُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ واﻗﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك‬ ‫ـوك ﺑِ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل َﻧﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـس ُﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠرٍة‬ ‫َ‬

‫ﻓﻬﺎ ﻫو ﯾﺗﺣدث ﻋن اﻷﯾﺎم اﻟﺟﻣﻠﯾﺔ اﻟﺗﻲ ﻗﺿﺎﻫﺎ ﻓﻲ ﺑﺎرﯾس ‪ ،‬ﺣﯾث ارﺗﺑطت ﺗﻠك اﻟﻠﺣظﺎت‬
‫اﻟﺟﻣﯾﻠﺔ ﺑﻬذا اﻟﻣﻛﺎن ‪ ،‬ﻓﺗرك ذﻟك أﺛ ًار ﻛﺑﯾ ًار ﻓﻲ ﻗﻠب اﻟﺷﺎﻋر ﻟﺗﻠك اﻟﻣدﯾﻧﺔ اﻟﺳﺎﺣرة ‪ ،‬ﻣﻣﺎ دﻓﻊ ﻧﻔس‬
‫ﺷوﻗﻲ إﻟﻰ اﻟﺣﻧﯾن ﻟذﻟك اﻟﻣﻛﺎن ‪ ،‬ﻓﺄﺧذ ﯾﻌدد ﻣﺳﺑﺑﺎت اﻟﺣﻧﯾن ﻟﺑﺎرﯾس ‪ ،‬ﺣﯾث أﺟﻣل ﻓﺗرات اﻟﺷﺑﺎب‬
‫اﻟﺗﻲ ﻗﺿﺎﻫﺎ ﺑﯾن رﺑوﻋﻬﺎ ‪ ،‬وﻫﻲ اﻟﻣﻠﻬم ﻷﺟﻣل اﻷﺷﻌﺎر ﻟﻣﺎ ﻟطﺑﯾﻌﺗﻬﺎ ﻣن ﺗﺄﺛﯾر واﺿﺢ ﻋﻠﻰ ﻛل‬
‫ﻣن ﺷﺎﻫد ﻣﻌﺎﻟﻣﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﻼ ﯾﻣﻠك ﺷوﻗﻲ إﻻ اﻟﻘواﻓﻲ ﻟﯾواﻓﻲ ﻫذﻩ اﻟﻣدﯾﻧﺔ ﺣﻘﻬﺎ وﯾرد ﺑﻌض اﻟﺟﻣﯾل ﻟﻬﺎ‪،‬‬
‫وﯾﺑرد ﻧﺎر اﻟﺣﻧﯾن ﺑداﺧﻠﻪ ﺗﺟﺎﻩ ﻣدﯾﻧﺔ اﻷﺿواء ‪.‬‬

‫ﻋﺎش ﺷوﻗﻲ ﺧﻣـس ﺳـﻧوات ﻓـﻲ اﻷﻧـدﻟس ‪ ،‬ذﻟـك اﻟﻣﻛـﺎن اﻟـذي ﯾﺑﻌـث ﻓـﻲ ﻛـل ﻧﻔـس أﺣﺎﺳـﯾس ﻻ‬
‫ﺗوﺻف ‪ ،‬ﻟﻣﺎ ﻟـﻪ ﻣـن ﺳـﺣر ﯾﺟـذب اﻟﻘﻠـوب واﻷﺑـﺻﺎر إﻟﯾـﻪ ‪ ،‬ﻓﻛﯾـف ﺑـﺷﺎﻋر رﻗﯾـق اﻹﺣـﺳﺎس ﻣرﻫـف‬
‫اﻟﻔـؤاد ؟! ﯾﺣــن ﺷــوﻗﻲ ﻟﻸﯾــﺎم اﻟﺗــﻲ ﻗــﺿﺎﻫﺎ ﻓــﻲ اﻷﻧــدﻟس ‪ ،‬اﻟﺗــﻲ ﻟــم ﯾﺗﻣﺗــﻊ ﺑﺟﻣﺎﻟﻬــﺎ ؛ ﻷﻧــﻪ ﻋــﺎﻧﻰ ﻣــن‬
‫اﻟﻧﻔﻲ ؛ ﻟﻛﻧﻪ ﯾﺗذﻛر ﺗﻠك اﻷﯾﺎم اﻟﺗﻲ ﺗرﻛت ﺣﻧﯾﻧﺎً ﻓﻲ ﻗﻠﺑﻪ ﻟﻸﻧدﻟس وﺟﻣﺎﻟﻬﺎ ‪ ،‬ﺣﯾـث ﯾـﺻف ﯾوﻣ ًـﺎ ﻣـن‬
‫ﺗﻠك اﻷﯾﺎم ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر(‬
‫ﻓﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﻧﺎﻩ وﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻎ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺑﺎﺑﺎ‬ ‫وﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوم ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎ آذار ﺣﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو‬

‫وﺟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن زﺧﺎرﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ إﻫﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﺗ ـ ـ ـ ـ ــﺻور ﻣ ـ ـ ـ ـ ــن ﺣﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ــر وزوﺟﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬

‫إوﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذ ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺣﺎﻩ ﺣﺎﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﺔ وطﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـراق ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺣﺑﻪ ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺣوا وزﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا‬

‫ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻵﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎق ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﺗظم اﻟﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﺎﺑﺎ‬ ‫ﺗﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺛر ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـﻲ اﻟﺑطـ ـ ـ ـ ـ ــﺎح ﺣﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ وأوﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬

‫ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻣﺛـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرد ﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾن ذاﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫وﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺄﻟت ﺷﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻪ ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﺑﺣـ ـ ـ ـ ـ ــر ﺗﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ اًر‬
‫)‪(٢‬‬
‫طﻌﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﻬد أو ذﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ــن اﻟﺣﺑﺎﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄن ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﯾﻣﻪ ﻧﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــس اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذارى‬

‫إن إﻋﺟﺎب ﺷوﻗﻲ ﺑﺑﻼد اﻷﻧدﻟس ﱠأﺛر ﻋﻠﻰ ﺗﻌﺎﺑﯾرﻩ ‪ ،‬ﻓﺗرك اﻷﺷﻌﺎر ﺗرﺳم أﻟوان اﻟﺟﻣﺎل اﻟﺣﺳﻲ‬
‫ﱠ‬
‫ﯾﺧﺎ ﻣﻣﯾ ًاز‬
‫ﻟذﻟك اﻟﻣﻛﺎن ‪ ،‬ﻓﻬو ﻧﺎﺑﻊ ﻣن ﺷوق وﻋﺷق ﻟﺑﻼد اﻷﻧدﻟس ‪ ،‬ﻫذا اﻟﻣﻛﺎن اﻟذي ﯾﺣﻣل ﺗﺎر ً‬
‫ﻋﻧد ﻛل ﻣﺳﻠم ﻧﺎﻫﯾك ﻋن ﺟﻣﺎل اﻷﻧدﻟس وﺳﺣر طﺑﯾﻌﺗﻬﺎ ‪ ،‬وﻣﺎ ﻫذا اﻟوﺻف اﻟدﻗﯾق اﻟﺟﻣﯾل ﻟﺑﻼد‬
‫اﻷﻧدﻟس إﻻ ﺗﻌﺑﯾر ﻋن ﺣﻧﯾن ﻛﺎﻣن داﺧل ﻗﻠب ﺷوﻗﻲ ﻟﻸﻧدﻟس ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٧٢‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١١٠‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻣطﻠب اﻟﺳﺎدس ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟﻣﺣﺑوب ‪:‬‬

‫ﯾﻌﺗﺑر اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟﻣﺣﺑوب ﺗرﺟﻣﺔ ﻟﻸﺣﺎﺳﯾس اﻟﻌﺎطﻔﯾﺔ ﺗﺟﺎﻩ اﻟطرف اﻵﺧر ‪ ،‬وﻫذا أﻣر‬
‫ﻓطري ﻓﻲ اﻟﻧﻔس ‪ ،‬وﻓﯾﻪ ﯾﻌﺑر اﻹﻧﺳﺎن ﺑﻣﺎ ﯾﺷﻌر ﺗﺟﺎﻩ ﻣن ﯾﺣب ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟﻣﺣﺑوب ﻫو ‪:‬‬
‫ﻣوﻗف ﺷﻌوري ﺻﺎدق ‪ ،‬ﺗﻐذﯾﻪ اﻟﺗﺟرﺑﺔ ﺑﺎﻷﻟم ‪ ،‬وﺗرﻓدﻩ ﺑرﻗﺔ اﻟﻣﺷﺎﻋر ورﻫﺎﻓﺗﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﯾﻔﯾض ﻋﻠﻰ‬
‫ﻟﺳﺎن اﻟﺷﺎﻋر ﻗ ﺻﺎﺋد وﻣﻘطوﻋﺎت ﻋذﺑﺔ ‪ ،‬ﺗﻧم ﻋن ﺷﻔﺎﻓﯾﺔ اﻹﺣﺳﺎس ‪ ،‬وزﺧم اﻟﻌواطف اﻟﻣﺗﻘدة ﻓﻲ‬
‫ﺻدرﻩ ‪ ،‬وﯾﻘﺻد ﺑﺎﻟﻣﺣﺑوب ﻫو اﻟﺣﺑﯾﺑﺔ أو اﻟﻣﻌﺷوﻗﺔ اﻟﺗﻲ ﺗراءت ﻓﻲ ﺣﻧﯾن اﻟﺷﺎﻋر ﻓﺄﺣس ﺑﻔﻘدﻫﺎ‪،‬‬
‫)‪(١‬‬
‫‪.‬‬ ‫واﻧﻌﻛﺳت ذﻛرﯾﺎﺗﻪ ﻣﻌﻬﺎ ﻋﻠﻰ أﺷﻌﺎرﻩ "‬

‫ﯾﻧدرج ﻏرض اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟﻣﺣﺑوب ﺗﺣت ﻏرض اﻟﻐزل ‪ ،‬وﺷوﻗﻲ طرق ﺟﻣﯾﻊ أﻏراض اﻟﺷﻌر‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ‪ ،‬وﻣﻧﻬﺎ اﻟﻐزل ﺣﯾث ﺟﺎء ﻏزﻟﻪ ﻋﻠﻰ ﻧوﻋﯾن ‪ " :‬أﺣدﻫﻣﺎ ﯾﺑدأ ﺑﻪ اﻟﻘﺻﯾدة ﻋﻠﻰ ﻋﺎدة اﻟﻘدﻣﺎء‪،‬‬
‫وﯾﺗﺧذﻩ ﻗﻧطرة ﻟﻠوﺻول إﻟﻰ اﻟﻐرض اﻷﺻﻠﻲ ﻣﻧﻬﺎ ؛ ﻛﻣﺎ ﻛﺎﻧوا ﯾﻔﻌﻠون ‪ .‬واﻵﺧر ﻟم ﯾﺗﺧذﻩ ﺻﻠﺔ وﻻ‬
‫ﻗﻧطرة ؛ ٕواﻧﻣﺎ ﻗﺻد ﺑﻪ اﻟﻐزل ﻧﻔﺳﻪ ‪ ،‬وﺗرﺟﻣﺔ ﺷﻌورﻩ ووﺟداﻧﻪ ‪ ،‬وﺗﺻوﯾر ﻣﺎ ﯾﻌﺗﻣل ﻓﻲ ﻧﻔﺳﻪ ﻣن‬
‫ﻋواطف ﻣﺷﺑوﺑﺔ ‪ ،‬وأﺣﺎﺳﯾس ﻣﺗﻘدة ")‪ ، (٢‬وﻟﻌل أﺻدق اﻟﻐزل ﻣﺎ ﯾﻘﺎل ﻓﻲ ذاﺗﻪ ‪ ،‬وﻟﯾس وﺳﯾﻠﺔ‬
‫ﻟﻠدﺧول ﻓﻲ ﻣوﺿوع ﻣﺎ ‪ ،‬أو ﺟر ًﯾﺎ ﻋﻠﻰ ﻋﺎدة اﻷواﺋل ‪.‬‬

‫ظﻬــر ﺣﻧــﯾن ﺷــوﻗﻲ إﻟــﻰ اﻟﻣﺣﺑــوب ﺑــﺷﻛل واﺿــﺢ ﻓــﻲ أﺷــﻌﺎرﻩ اﻟﻐزﻟﯾــﺔ ‪ ،‬ﻓﻌﺑــر ﻋــن ﻫــذا اﻟﺣﻧــﯾن‬
‫ﺗﻌﺑﯾـ ـ اًر ﺻ ــﺎدﻗﺎً ‪ ،‬وﺗرﺟﻣ ــﻪ ﺑﻠﻐ ــﺔ ﺗ ــوﺣﻲ ﺑﺎﻟﺗ ــﺄﺛﯾر اﻟﻛﺑﯾ ــر ﻟﻠﺣ ــب واﻟﻌ ــﺷق ﻓ ــﻲ ﻗﻠﺑ ــﻪ ‪ ،‬ﺣﯾ ــث ﯾﻘ ــول ﻓ ــﻲ‬
‫ﺗرﺣﯾﺑﻪ ﻟﻣﺣن أﺣب ‪) :‬اﻟﻣﺗﻘﺎرب(‬
‫ـك ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن وا ِ‬
‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل‬ ‫ﺑطﯾ ِﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َوأَﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼً ِ َ‬ ‫اﻧﺢ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٍ‬
‫ـﺎزل‬ ‫ِ‬
‫ـدﺗك اﻟ َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ُ‬
‫ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ـﺷﺟﻲ اﻟﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺎذل‬ ‫ـﺎﻟﻛرى ﻟِﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ ِ‬
‫َو َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫دون اﻟ َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرى‬
‫اﻟﺟﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن َ‬
‫ـذﻟت َﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َ‬
‫َﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ـﺳﻬﺎد َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺎذل‬ ‫ـﺎب اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬ ‫ﻓَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اك ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــر ِ‬
‫ﻏم اﻟ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذول‬ ‫ـت أَر َ‬ ‫َوﻗُﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ُ‬
‫ِإذا زَار َﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﯾﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺣﺎﺋِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل‬ ‫ـﺎل‬
‫اﻟﺧﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬‫ـﯾم َﺣﺗّـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬ ‫ـوﯾﺢ اﻟﻣﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠِ‬
‫ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ ُ‬
‫ـﺳد ﻧﺎ ِﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل‬
‫ـﯾن ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫َ َ‬ ‫ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠوعٌ َﻋﻔَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬
‫ـك ُ‬ ‫َﯾ ِﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـن ِإﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟزﻧﻛﻲ واﻷﯾوﺑﻲ ‪ :‬ﻣﻲ ﻋﻣرو ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ ﻣﺎﺟﺳﺗﯾر ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﺧﻠﯾل ‪٢٠١١ ،‬م ‪ ،‬ص‪.٦٧‬‬

‫)‪ (٢‬اﻟﻣﺗﻧﺑﻲ وﺷوﻗﻲ د ارﺳﺔ وﻧﻘد وﻣوازﻧﺔ ‪ :‬ﻋﺑﺎس ﺣﺳن ‪ ،‬ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﺣﻠﺑﻲ ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬ط‪١٩٥١ ،١‬م ‪ ،‬ص‪.٣٥٠‬‬

‫‪‬‬
‫ـﺳﻧد اﻟﻣﺎﺋِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل‬
‫ـق ِﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬ ‫ﺗﻌﻠﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ََ‬ ‫ـب َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـو ِﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدﻫﺎ ﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٌ‬
‫ـﺎﻓق‬ ‫وﻗﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ََ‬
‫ِ )‪(١‬‬
‫اﻟﻘﺗﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل إِﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻘﺎﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل‬ ‫ـﯾن َ‬ ‫َﺣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺷق ِﺑﺎﻟﻌﺎ ِﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻘﯾن‬
‫ـث اﻟ ِﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫و ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻋﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ََ‬ ‫َ‬

‫ﯾﺻف ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ اﻷﺑﯾﺎت اﻟﺳﺎﺑﻘﺔ ﺷوﻗﻪ وﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻣﺣﺑوﺑﻪ ‪ ،‬ﺣﯾث اﻟﻔداء ﻟﻠﻣﺣﺑوب اﻟذي ﺣل‬
‫اﺻﻼ ﻟﻪ ‪ ،‬ﻓﻠﻘد رﻛب اﻟﺻﻌب وﺗﺣﻣل اﻟﻣﺷﻘﺎت ﻓﻲ ﺣﺑﻪ وﻋﺷﻘﻪ ﻟﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣﻧﯾن أﻫﻠك‬
‫ﻻ وو ً‬
‫ﻧﺎزً‬
‫ﺿﻠوﻋﻪ ‪ ،‬وأﺿﻌف ﺟﺳد ﻩ ‪ ،‬ﻓﻬو ﻻ ﯾﻘوى ﻋﻠﻰ اﻟﺑﻌد وﻻ ﯾﺣﺗﻣل اﻟﻬﺟر ‪ ،‬ﻓﻼ ﯾﻣﻠك ﺷوﻗﻲ إﻻ‬
‫اﻹﻓﺻﺎح ﻋﻣﺎ ﯾﺟول ﻓﻲ ﺻدرﻩ ﻣن ﺣﻧﯾن إﻟﻰ ﻣن أﺣب ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺿﻠوع ﺗﺣن ﻟذﻟك اﻟﻣﺣﺑوب ‪ ،‬واﻟﻘﻠب‬
‫ﻣﺗﻌﻠق ﺑﻬﺎ ﺧﺎﻓق ﻛﻠﻣﺎ ﺳﻣﻊ ﺳﯾرﺗﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻌﺷق ﻣﻸ ﻛﯾﺎﻧﻪ وﺳﯾطر ﻋﻠﻰ وﺟداﻧﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﺷﺑﻪ ﺗﻼﻋب‬
‫اﻟﻌﺷق ﺑﺎﻟﻌﺎﺷﻘﯾن وﺳﯾطرﺗﻪ ﻋﻠﯾﻬم ﺑﺣﻧﯾن اﻟﻘﺗﯾل ﻟﻘﺎﺗﻠﻪ ‪ ،‬وﻓﻲ ﻫذا دﻻﻟﺔ ﻟﺷدة ﺣﻧﯾﻧﻪ وﺷوﻗﻪ إﻟﻰ‬
‫ﺣل ﺑﺛﻧﺎﯾﺎ اﻟﻘﻠب ‪.‬‬
‫ﻣﺣﺑوﺑﻪ اﻟذي ّ‬

‫وﻣـن ذﻟـك اﻟﺣﻧــﯾن ﻟﻠﻣﺣﺑـوب ﻣــﺎ ﻧظﻣـﻪ ﺷــوﻗﻲ ﻓـﻲ اﻟﻌﺗـﺎب ‪ ،‬ﻓﻬــو ﻻ ﯾطﯾـق اﻟﺑﻌــد ﻋـن ﻣﺣﺑوﺑــﻪ ‪،‬‬
‫ﺣﺗﻰ ﻋﻧدﻣﺎ ﯾﻘرر اﻟﺑﻌد ﯾﺣﺎرﺑﻪ اﻟﻘﻠب ‪ ،‬وﯾﻬﺟـرﻩ اﻟرﻗـﺎد ‪ ،‬وﺗظﻠـم اﻟـدﻧﯾﺎ أﻣـﺎم ﻧﺎظرﯾـﻪ ‪ ،‬ﻓـﺎﻟﻣﺣﺑوب ﻧـزل‬
‫ﺳوﯾداء اﻟﻘﻠب ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ﺷوﻗﻲ واﺻﻔﺎً ﺣﻧﯾﻧﻪ ‪) :‬اﻟواﻓر(‬

‫ـلء اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﻧﻔس ُﻋﺗﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬ ‫َوأَﻋﺗِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬
‫ـﺑﻛم َو ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـب َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄﺑﻰ‬
‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﻠوﻛم َو َ‬
‫أَرﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد ُﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ﱠ ُ‬
‫وﻛرﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﻰ َ َ‬
‫ـﻼم أَﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ً‬
‫ظـــــــ ُ‬ ‫َوﯾُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿوﯾﻧﻲ اﻟ َ‬ ‫ﻓﯾﻬﺟ ُرﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُرﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدي‬
‫ـرﻛم ََ ُ‬ ‫َوأَﻫ ُﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬
‫ـب أَﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﻰ‬ ‫َﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺑو ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺑرؤَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺔ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ُﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫وأَذ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎظري َو َ‬ ‫َ‬ ‫ـﺳن‬ ‫ـرﻛم ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ﯾﻛم َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻟﺗَﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـذﯾب ﺣُّﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َوأَﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـز ُ‬ ‫َوأَﺷـ ـ ـ ـ ـ ــﻛو ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن َﻋـ ـ ـ ـ ـ ــذاﺑﻲ ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ُ‬
‫اﻛم‬

‫ـت اﻟ ُﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬
‫ـب َدأﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﺟﻌﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻓَﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ َ َ‬ ‫دأﺑ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـم َﺟﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺋﻲ‬
‫َن َ َ‬ ‫َوأَﻋﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـم أ ﱠ‬
‫و ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــلء اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ ِ‬ ‫ـب َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫ورب ﻣﻌﺎﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫وﻋﺗﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬
‫ـوى َ ُ‬
‫ـﻧﻔس ﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ً‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ـﺎﻟﻌﯾش ﯾُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﻛﻰ‬ ‫َُ ﱠ ُ‬
‫ـﺎك َﻋﺗﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫وﻛﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـك ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎﻟﻬوى َ َ‬ ‫ﻋﺗﺑﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ََ‬ ‫َأﺗﺟزﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻟ ُزﻟﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻧِﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ًار‬
‫ِ‬ ‫ﻓَ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل َﻣﻼ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـك َذﻧﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِإذا ُﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـد اﻟﻧﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎر َﻋﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـب‬
‫ـﺎس َذﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ـب ﻟَّﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬
‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻓﻌﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َد َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َو َ‬
‫ََ‬ ‫وﻗﻠﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫اك َﻋ ـ ـ ـ ـ ــن َﻋﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ َ‬
‫ـذت َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـو َ‬
‫أَ َﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـدﯾﺗك ﻗﺎﻟَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ﻓﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َ َ‬
‫وﻗﻠﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ َ‬ ‫ـت ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟﻣﺣﺎ ِﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـِن ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﻣﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺎل‬ ‫َ‬ ‫َوأَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٣٧‬‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺻﯾر اﻟﺗﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َدأﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫أِ‬
‫ُﺣﱡﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َوأَﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﻰ أَن َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﯾن َﺗﺛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﺟﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد ﺗﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً‬
‫ـك ﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻟﻘد ﻫﺎم ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻣﺣﺑوﺑﻪ ‪ ،‬ﻓرأى ﻓﯾﻪ ﻛل اﻟﺣﺳن ‪ ،‬ﻓﻼ ﯾﺳﺗطﯾﻊ ﻫﺟرﻩ ﻷن اﻟﻬﺟر ﻣﻌﻧﺎﻩ‬
‫ﺿﯾﺎع ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﺑﺣور اﻟﺣزن واﻷﺳﻰ ورﻣﯾﻪ ﻟﻠﻣﻬﺎﻟك واﻟردى ‪ ،‬ﺣﯾث اﻟﻘﻠب واﻟﻌﯾن واﻟﺟﺳد‬
‫ﻣﺣددا ﻻ ﯾﺣﯾد ﻋﻧﻪ ‪ ،‬ﺣﺗﻰ ﻋﻧدﻣﺎ ﯾرﯾد ذﻟك‬
‫ً‬ ‫ﯾﻘﺎ‬
‫ﻣﺗﻌﻠﻘﺎن ﺑﻬذا اﻟﻣﺣﺑوب اﻟذي رﺳم ﻟﻠﺷﺎﻋر طر ً‬
‫اﻟﻣﺣﺑوب ﻫﺟر اﻟﺷﺎﻋر ﻓﻼ ﯾﺳﺗطﯾﻊ ﺷوﻗﻲ أن ﯾﺑﺎدﻟﻪ ذﻟك اﻟﻔﻌل ؛ ﻷن اﻟﺟﻣﺎل واﻟﺣﺳن ارﺗﺑط‬
‫ﺟﻣﺎﻻ ﯾﺻﯾﺢ ﻗﻠﺑﻪ ﻫذا ﻣن ذاك اﻟﺣﺑﯾب ‪ ،‬ﱠ‬
‫إن ﺷوﻗﻲ ﻻ ﯾﻘدر‬ ‫ً‬ ‫ﺣﺳﻧﺎ أو‬
‫ً‬ ‫ﺑﺎﻟﻣﺣﺑوب ﻓﻛﻠﻣﺎ رأى ﺷوﻗﻲ‬
‫إﻻ أن ﯾﻌﺗرف ﺑﺳطوة ﻫذا اﻟﺣب ﻋﻠﯾﻪ وﺷدة اﻟﺣﻧﯾن ﻟﻠﻣﺣﺑوب ‪ ،‬وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـب ﻟَّﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬
‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﻓﻌﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َد َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َو َ‬
‫ََ‬ ‫وﻗﻠﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫اك َﻋ ـ ـ ـ ـ ــن َﻋﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ َ‬
‫ـذت َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـو َ‬
‫أَ َﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـدﯾﺗك ﻗﺎﻟَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ًـﺎ ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـِﻪ َ َ‬
‫وﻗﻠﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ َ‬ ‫ـت ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟﻣﺣﺎ ِﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﻣﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺎل‬ ‫َ‬ ‫َوأَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺻﯾر اﻟﺗﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َدأﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫أِ‬
‫ُﺣﱡﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َوأَﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﻰ أَن َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﯾن َﺗﺛﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﺟﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد ﺗﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ًـﺎ‬
‫ـك ﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﺣﻧﯾﻧﺎ إﻟﻰ اﻟﻣﺣﺑوب ‪ ،‬ﱠ‬


‫وﻋﺑر ﻋن ﻫذا اﻟﺣﻧﯾن ﺑﺗﻌﺎﺑﯾر ﺑﺣﺳب اﻟﺟو اﻟﻧﻔﺳﻲ‬ ‫ً‬ ‫اﻣﺗﻸ ﻗﻠب ﺷوﻗﻲ‬
‫اﻟذي ﻋﺎﺷﻪ ‪ ،‬ﻓﺗﺎرة ﯾﺗﺣدث ﻋن ﻋدم ﺗﺣﻣﻠﻪ ﻟﻠﺑﻌد ﻋﻣن أﺣب ‪ ،‬وﺗﺎرة ﯾﺧﺎطب اﻟﺣﺑﯾب ﺑﻣﺎ ﯾﺷﻌر‬
‫أﺣﯾﺎﻧﺎ ﯾﻔﻧد ﻣزاﻋم اﻟﻌواذل اﻟذﯾن ﯾرﻣون ﻟﻘطﻊ ﺗﻠك اﻟﻌﻼﻗﺔ‪ ،‬وﺗﺎرة‬
‫ﻧﺣوﻩ ﻣن أﺣﺎﺳﯾس ﻣﻠﻛت ﻓؤادﻩ ‪ ،‬و ً‬
‫ﯾﺗﺣدث ﻋن آﺛﺎر اﻟﻌﺷق ﻋﻠﻰ ﺣﯾﺎﺗﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟﻣﺣﺑوب ﺗﻧﻘل ﺑﯾن أﺷﻌﺎر ﻋدة ﺷﻛﻠت إطﺎ ًار‬
‫واﺿﺣﺎً ﻟﺣﻧﯾن ﺷوﻗﻲ ﻟﻠﻣﺣﺑوب ‪.‬‬

‫وﻣن ﺣﻧﯾﻧﻪ ﺣدﯾﺛﻪ ﻣﻊ اﻟﻣﺣﺑوب ﻋـن اﻟﻌـواذل اﻟـذﯾن ﯾرﯾـدون اﻟﺗﻔرﻗـﺔ ﺑﯾﻧﻬﻣـﺎ ‪ ،‬ﻓﯾﻠﺟـﺄ ﻻﺳـم ﯾﺣﻣـل‬
‫ﺗ ارﺛــﺎً ﻋرﺑﯾــﺎً أﺻــﯾﻼً ﯾﺧﺎطــب ﺑــﻪ ﻣﺣﺑوﺑــﻪ ‪ ،‬وﯾــﺻف ﻟــﻪ ﻣــدى اﻟﺣــب اﻟــذي ﯾﻛﻧــﻪ ﻟﻬــﺎ ‪ ،‬وأﻧــﻪ ﻻ ﯾﻠﺗﻔــت‬
‫ﻟﻘول اﻟوﺷﺎة ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ): :‬اﻟطوﯾل (‬

‫ـب‬ ‫ـب ِإذا ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـد اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬


‫ُﻣ ِﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱞ‬ ‫ـب ﻻ ِﺋ ـ ـ ـ ٌـم‬
‫ﻻﻣﻧ ـ ـ ــﻲ ﯾ ـ ـ ــﺎ ِﻫﻧ ـ ـ ـ ُـد ﻓ ـ ـ ــﻲ اﻟ ُﺣ ـ ـ ـ ﱢ‬
‫ـﺻﺣﺎب َﺣﺑﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ﻟَ َﻘـ ـ ــد َ‬
‫ِ‬ ‫ﻓَﻣ ـ ــﺎ ﻫُ ـ ــو ِﺑﺎﻟواﺷ ـ ــﻲ َﻋﻠ ـ ــﻰ ﻣ ـ ـ َ ِ‬
‫َوﻻ ﻫُـ ـ ـ ـ ـ ـ َـو ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺷـ ـ ـ ـ ـ ــرِع اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـوداد ُﻣرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـب‬ ‫ـذﻫب اﻟﻬَ ـ ــوى‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫ـب‬ ‫ِ‬ ‫ـﻔت َﻟ ـ ـ ــﻪ ﻣ ـ ـ ــن أَﻧ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻘﯾن َﻋﺟﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـدﯾث َﯾﻬُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـم اﻟﻌﺎﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـت ﺛُـ ـ ـ ﱠـم َﺟ ـ ـ ــرى ﻟَﻧ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ُ ُ َ‬ ‫َو َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ١١٨‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١١٨‬‬

‫‪‬‬
‫َﻋﻠ ـ ـ ــﻰ َﯾ ـ ـ ـ ِـد َﻣ ـ ـ ــن َﯾﻬ ـ ـ ــوى َﻏ ـ ـ ـ ً‬ ‫ﺻ ـ ـ ـ ــﺑ اًر ﻓَ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ﱡـل أَﺧ ـ ـ ـ ــﻲ َﻫ ـ ـ ـ ــوى‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﯾﺗوب‬
‫ـدا َﺳ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ـت ﻟَ ـ ـ ـ ــﻪ َ‬
‫َوﻗُﻠ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫ﻓـﺎﻟﺣﻧﯾن دﻓـﻊ ﺷـوﻗﻲ إﻟـﻰ رﻓـض ﻗـول اﻟواﺷـﻲ اﻟـذي ﯾﻬـدف إﻟـﻰ إﺑﻌـﺎدﻩ ﻋـن ﻣﺣﺑوﺑﺗـﻪ ‪ ،‬وأﺧـذ‬
‫ﯾــداﻓﻊ ﻋــن ﻋﻼﻗــﺔ اﻟﺣــب واﻟﻌــﺷق ؛ ﻷن ﺗﻠــك اﻟﻌﻼﻗــﺔ ﻗﺎﺋﻣــﺔ ﻋﻠــﻰ اﻟﺗــﺳﺎﻣﺢ اﻟــذي ﯾﻌطــﻲ ﻟﻠﻣﺣﺑــﯾن‬
‫ﺑرﯾﻘ ــﺎً ﺧﺎﺻ ــﺎً ﯾ ــؤﺛر ﺑﺎﻹﯾﺟ ــﺎب ﻋﻠ ــﻰ ﺗﻠ ــك اﻟﻌﻼﻗ ــﺔ ‪ ،‬وﯾﺧﺎط ــب ﺷ ــوﻗﻲ ﻣﺣﺑوﺑ ــﻪ ﺑﻌ ــدم اﻟ ــﺳﻣﺎع ﻟﻛ ــﻼم‬
‫اﻟﻌ ـواذل‪ ،‬اﻟــذﯾن ﯾــﺳﻌون ﺑﻛــل ﺟﻬــدﻫم ﻟﻠﺗﻔرﯾــق ﺑﯾﻧﻬﻣــﺎ‪ ،‬وﯾﻧﻘﻠــون ﻟــﻪ اﻟﻣﻘــﺎﻻت اﻟﻛﺎذﺑــﺔ اﻟﺗــﻲ ﺗﻔــت ﻓــﻲ‬
‫ﻋﺿد ﺗﻠك اﻟﻌﻼﻗﺔ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ﺷوﻗﻲ ) ﻣﺟزوء اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـوق َﺟﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـدك‬ ‫ـﻧﻬم ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫وﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ ِ‬
‫ـﻣﻌت ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ََ‬ ‫ـدﻫم‬
‫اذل َﺟﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ـﺎل اﻟ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ ُ‬ ‫ﻧــــــــــــــــ َ‬
‫ﻟﻌﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـدك‬
‫ِ‬
‫َﻛﺛرﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ‬
‫ـﺎن أ َُ‬ ‫ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ََﻧﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا ِإﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك َﻣﻘﺎﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً‬
‫ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـدك‬ ‫َﻓﺣﻣﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬ ‫ـﺳﻣﺎً ﺑِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ ﱠ‬
‫ـت ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َوﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدي َو َ‬ ‫ََ‬ ‫ﺣﻣﻠﺗَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِ )‪(٢‬‬ ‫ﺟﻔﻧﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﻬم ُﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدك‬ ‫ـك َﻟﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ََ‬ ‫اﻟﻛﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن‬ ‫ـﺳﻬﺎم ُ‬ ‫ِ‬
‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫ﻣﺗﻌﻠﻘﺎ ﺑﻬذا اﻟﻣﺣﺑوب ﺣﺗﻰ ﻋﻧدﻣﺎ ﯾﻐﯾب ﻋﻧﻪ ﻟﺣظﺎت ﺗﺷﺗﺎق ﻧﻔﺳﻪ وﯾﺣن‬
‫ً‬ ‫ﻓﻠﻘد ﻛﺎن ﺷوﻗﻲ‬
‫ﻟطﯾف ذﻟك اﻟﺣﺑﯾب ‪ ،‬وﻫﺎ ﻫو ﯾﺧﺎطب طﯾب اﻟﻬوى ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫أﻛﻼﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎظري ﯾﻐﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــب‬ ‫ﯾـ ــﺎ طﯾـ ــف ﻣـ ــن أﻫـ ــوى ﺟﻌﻠـ ــت ﻟـ ــك اﻟﻔـ ــدى‬
‫)‪(٣‬‬
‫ﻗ ـ ـ ــل ﻟ ـ ـ ــﻲ ﺑﻌﯾ ـ ـ ــﺷك ﻫ ـ ـ ــل ﻋﻠﯾ ـ ـ ــك رﻗﯾ ـ ـ ــب‬ ‫ﻋ ـ ـ ـ ــذر اﻟﺣﺑﯾـ ـ ـ ـ ــب ﻫـ ـ ـ ـ ــو اﻟرﻗﯾـ ـ ـ ـ ــب ﻋدﻣﺗـ ـ ـ ـ ــﻪ‬

‫ﻣــن أﺻــﻌب اﻟﻠﺣظــﺎت ﻋﻠــﻰ اﻟﻣﺣــب وأﺷــدﻫﺎ ﺣﻧﯾﻧــﺎً ﻋﻧــدﻣﺎ ﯾﻔــﺻل اﻟــدﻫر ﺑــﯾن ﻣﺣﺑــوﺑﯾن ‪ ،‬وﻗــد‬
‫ﯾﻣﺗــد ذﻟــك اﻟﻔ ـراق ﻷوﻗــﺎت ﻛﺛﯾ ـرة ﻣﻣــﺎ ﯾﺗــرك ﻓــﻲ اﻟﻘﻠــوب ﻟوﻋــﺔ وﺣﻧﯾﻧــﺎً ‪ ،‬واﻟــﺷﻌراء وﺣــدﻫم ﻫــم اﻷﻗــدر‬
‫ﻋﻠــﻰ اﻟﺗﻌﺑﯾــر ﺑــﺻدق اﻟﻌﺎطﻔــﺔ ﻟﻣﺛــل ﺗﻠــك اﻟﻣواﻗــف ‪ ،‬ﻓــﺷوﻗﻲ ﯾﻌﺑــر ﻋــن ﺣﺎﻟﺗــﻪ ﻫــذﻩ وﻗــد أﺧــذ ﻣﻧــﻪ‬
‫اﻟﺣﻧﯾن ﻛل ﻣﺄﺧذ ورﺳم ﻟوﺣﺔ ﻟذﻟك اﻟﻣﺣب ﺷدﯾد اﻟوﺟد ﻟﺣﺑﯾﺑﻪ ‪ ،‬ﺣﯾث اﻟﻣﺄﺳﺎة اﻟﺗـﻲ ﺗزﯾـد ﺳـﺎﻋﺔً ﺑﻌـد‬
‫ﺳــﺎﻋﺔ ‪ ،‬وﯾوﻣــﺎً ﺑﻌــد ﯾــوم ‪ ،‬وظ ـواﻫر اﻟﻛــون ﺗرﺧــﻲ ﺑظﻼﻟﻬــﺎ ﻋﻠــﻰ ﻫــذﻩ اﻟﻣﻌﺎﻧــﺎة ‪ ،‬ﺣﯾــث ﯾــﺻف ذﻟــك‬
‫اﻟﺣﻧﯾن ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫ِ‬
‫وﯾﻌﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬
‫َوﯾُﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــدئُ َﺑﺛّـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻬَ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى َ ُ‬ ‫وﯾزﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫َﯾ ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـد اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﺟﻰ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـوﻋﺗﻲ َ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ١٤١‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪.٢٥٥‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١٥٠‬‬

‫‪‬‬
‫وﻟ ِﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺎل ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻟﻬُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـن َﻋدﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ََ‬ ‫ـﻲ َﻟﯾَﻠ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬ ‫ـﺎل َوِاﺳﺗَﻌ ـ ـ ـ ــﺻﻰ ﻓَﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ِﻫ ـ ـ ـ ـ‬ ‫ِإذا ط ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َ‬
‫ُﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ ِ‬ ‫ـﺎدﺗﻧﻲ ِﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـذﻛرى أ ِ ﱠ‬
‫ـود‬
‫ـﺿﻠوِع ﻗُﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺎم ِﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺟون ﻗﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫َﺣﺑﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫أ َِرﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـت َوﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﺟدﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ِ‬ ‫وﯾﺧﺗَﻠِ ـ ـ ــف‬ ‫َو َﻣـ ـ ــن َﯾﺣ ِﻣـ ـ ـ ِـل اﻷَﺷ ـ ـ ـو َ‬
‫ـدﯾم ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻬَ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى َ َ‬ ‫َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ َﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫اق َﯾﺗ َﻌـ ـ ــب َ َ‬
‫ـت َﺣدﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬
‫ـك اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻗﻠﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ أَأَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـب ِﻣـ ـ ـ َـن اﻟﻬَـ ـ ــوى‬ ‫ـت اﱠﻟـ ـ ــذي َﻟـ ـ ــم َﯾﻠـ ـ ـ َ‬
‫ـق َﻗﻠـ ـ ـ ٌ‬ ‫َﻟﻘﯾ ـ ـ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ِإذا َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل ﻏﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـد أَو ََﺗر ﱠﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل ﻏﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ورﻗﱠـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬ ‫َوَﻟـ ـ ـ ـ ــم أَﺧـ ـ ـ ـ ـ ُـل ِﻣـ ـ ـ ـ ــن َوﺟـ ـ ـ ـ ـ ٍـد َﻋﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك َ ِ‬

‫ﺗزداد ﻣﻌﺎﻧﺎة اﻟﻌﺷﺎق اﻟﻣﻔﺎرﻗﯾن ﻟﻣﺣﺑﯾﻬم ﻛﻠﻣﺎ ﺟن اﻟدﺟﻰ ‪ ،‬ﻓﯾزﯾد ﻣن ﻟوﻋﺗﻬم وﻣﻌﺎﻧﺎﺗﻬم ‪ ،‬وﻣﻧذ‬
‫اﻧﺎ ﻟﺳﯾطرة اﻟﻬﻣوم ﻋﻠﻰ اﻹﻧﺳﺎن اﻟﺣزﯾن ‪ ،‬وﻫذا ﻣﺎ ﺣدث ﻣﻊ ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﻠﻘد‬
‫اﻟﻘدم اﻋﺗﺑر اﻟﻠﯾل ﻋﻧو ً‬
‫ﺗﻌددت اﻟﻠﯾﺎﻟﻲ اﻟﺣزﯾﻧﺔ وﺗواﻟت ﻋﻠﯾﻪ ﻓﻼ ﻋدد ﻟﻬﺎ ‪ ،‬اﺗﺳﻣت ﺗﻠك اﻟﻠﯾﺎﻟﻲ ﺑﺗﺧﯾﯾم ذﻛرى اﻷﺣﺑﺔ ﻋﻠﻰ‬
‫اﻟﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻓﺣرﻛت اﻟﺷﺟون واﺿطرﺑت وأﻗﯾدت ﻧﯾران اﻟﺣب ﻓﻲ اﻟﺣﺷﺎ ‪ ،‬واﻧﻔﺟر اﻟﺣﻧﯾن ﻟﻬؤﻻء‬
‫اﻷﺣﺑﺔ ‪ ،‬ﺣﺗﻰ وﺻل اﻷﻣر ﺑﺷوﻗﻲ أن ﯾﺗﻌﺟب ﻣن ﻗﻠﺑﻪ اﻟذي اﺳﺗطﺎع أن ﯾﺗﺣﻣل ﻛل ﻫذﻩ اﻵﻻم‪،‬‬
‫اﻧﺎ ﻣن اﻟﻣﺂﺳﻲ ﻓﻲ رﺣﻠﺗﻪ ﻓﻲ ﻋﺎﻟم اﻟﻌﺷق واﻟﻬوى ‪.‬‬
‫ﻓﻬو ﻛﺎﻟﺣدﯾد ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺑﻪ ﻻﻗﻰ أﻟو ً‬

‫وﻣن آﺛﺎر اﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ ﺣدﯾﺛﻪ ﻋن اﻟﻣﺣﺑوب ‪ ،‬وﻋدم ﺗﺣﻣﻠﻪ ﻟﻠﻬﺟر واﻟﺑﻌد ‪ ،‬ﻓﻼ‬
‫ﯾﺳﺗطﯾﻊ أن ﯾﺗﺣﻣل اﻟﺣﯾﺎة ﺑدون ﻣﺣﺑوﺑﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﻘر ﻟﻬﺎ أﻧﻬﺎ وﻋدﻩ وﻣﯾﻌﺎدﻩ ﻓﻲ ﻓﻲ ﻫذﻩ اﻟدﻧﯾﺎ ‪ ،‬ﻓﻘد‬
‫ﺟﻣﻌﻬﻣﺎ اﻟﻘدر ﻟﯾﻛوﻧﺎ ﺿﻣن ﺧﯾﻣﺔ اﻟﻌﺷق واﻟﻬوى ‪ ،‬وﻋﻠﯾﻬﺎ أﻻ ﺗﻠﺗﻔت ﻟﻘول اﻟﺣﺳﺎد ﺣﯾث ﯾﻘول ‪:‬‬
‫) اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـﺷﺎﻣِت اﻟ َﻌـ ـ ـ ـِﺎدي‬
‫ﻋـ ـ ــن اﻟﻬ ـ ـ ــوى أم ﻛـ ـ ــﻼم اﻟ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺳﺎك ِﻣﯾ َﻌ ـ ـ ـ ـِﺎدي‬
‫ﯾـ ـ ـ ــﺎ ﺣﻠـ ـ ـ ــوةَ اﻟو ْﻋ ـ ـ ـ ـِد ﻣـ ـ ـ ــﺎ َﻧ ـ ـ ـ ـ ِ‬

‫ـت ﻋﯾَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﺎك ﺣـ ـ ـ ـ ــﺳﺎدي‬ ‫ِ‬ ‫دﻋت ﺑُِﺣ ـ ـ ـ ـ ﱠﺳِﺎدي َوَﻣ ـ ـ ـ ـﺎ َﻧﻘﻠُ ـ ـ ـ ـوا‬ ‫ـف اﻧ َﺧ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫أﻧ ـ ـ ـ ــت اﻟﺗـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺧﻠﻘـ ـ ـ ـ ـ ْ َ‬ ‫ﻛﯾـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎء َوَﻟﻛ ـ ـ ـ ـ ــن طرﻓُـ ـ ـ ـ ـ ـك اﻟَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـِﺎدي‬
‫ِﻋْﻧـ ـ ـ ـ ـ ـَد اﻟﻠﱢﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫طرِﻓ ـ ـ ـﻲ وطَرﻓـ ـ ــك َﻛﺎَﻧ ـ ـ ـﺎ ِﻓ ـ ـ ـﻲ اﻟﻬَ ـ ـ ـوى َﺳ ـ ـ ـ ً‬
‫ﺑﺑﺎ‬ ‫َ‬
‫ـف ﺑ ـ ـ ﱠـل اﻟ ـ ــﺻدى ذو اﻟﻐﻠ ـ ـ ِـﺔ اﻟ ـ ـ ِ‬
‫ـﺻﺎدي‬ ‫وﻛﯾ ـ ـ َ‬ ‫ﻛري َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـْل ﺗﻼﻗﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ظﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺄ‬
‫ﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـﱠذ ِ‬
‫)‪(٢‬‬ ‫ﻣ ـ ــﺎ ﺳ ـ ــرت ﻣ ـ ــن ﺳ ـ ــﺎﻣر إﻻ إﻟ ـ ــﻰ ﻧ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎدي‬ ‫وأﻧـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـت ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣﺟﻠـ ـ ـ ـ ــس اﻟرﯾﺣـ ـ ـ ـ ــﺎن ﻻﻫﯾـ ـ ـ ـ ــﺔ‬

‫ﯾﺗذﻛر ﺷوﻗﻲ ﺗﻠك اﻷﯾﺎم اﻟﺗﻲ ﺟﻣﻌﺗﻪ ﺑﺎﻟﻣﺣﺑوب ‪ ،‬وﻛﯾف ﻛﺎن ﻟﻘﺎؤﻫﻣﺎ اﻟﺗﻲ رﺳﻣت أطراﻓﻪ ﺗﻠك‬
‫ﻗﻠﺑﺎ‬
‫اﻟﻠواﺣظ اﻟﺗﻲ أﺷﻌﻠت ﻧﺎر اﻟﺣب واﻟﻌﺷق ﺑﯾﻧﻬﻣﺎ ‪ ،‬ﻫذا اﻟﺣب اﻟذي ﺟﻣﻊ ﻗﻠﺑﯾن ﺗﻌﻠﻘﺎ وأﺻﺑﺣﺎ ً‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪.٢٤٤‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪.٢٦٣‬‬

‫‪‬‬
‫اﺣدا ﺟﻌل ﻣن اﻟﺣﺳﺎد ﯾﺗﻬﺎﻓﺗون ﻟﻠﻘطﯾﻌﺔ ﺑﯾن اﻟﻣﺣﺑوﺑﯾن ‪ ،‬وﯾﻌزو ﺷوﻗﻲ ﻫذا اﻟﺗﻬﺎﻓت ﻟﺳﺣر‬
‫و ً‬
‫ﻋﯾون ﻣﺣﺑوﺑﺗﻪ ‪ ،‬اﻟﺗﻲ ﺟﻌﻠت ﻧظرات اﻟﺣﺳد ﺗﻐزو ﻫذﻩ اﻟﻌﻼﻗﺔ ‪ ،‬ﻓﻠﻘد ﺟﻌل ﺷوﻗﻲ ﺳﺑب ﻫذﻩ‬
‫اﻟﻌﻼﻗﺔ ﺗﻠك اﻟﻧظرات اﻟﺳﺎﺣرة ﺑﯾن اﻟﻌﺷﺎق واﻟﺗﻲ ﺗﺟﺑر ﻗﻠوب اﻟﻣﺣﺑﯾن ﻋﻠﻰ رﺑط اﻟﻘﻠوب اﻟﻌﺎﺷﻘﺔ ‪،‬‬
‫ﺣﯾث ﯾﺻف ذﻟك ﻓﻲ ﻗﺻﯾدة أﺧرى ؛ ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ـﯾﺎء‬
‫وﺑﯾﻧﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـك َﺑﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ َ َ‬‫ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ِإن َأرَﺗﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺗﻣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل َﻋّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَن َﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــم‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫ﻓﻣو ِﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـد َﻓﻠﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎء‬ ‫ـﻼم َ َ‬
‫َﻓ َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـﺳﻼم‬
‫ـﺳﺎﻣﺔٌ َﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٌ‬
‫َﻧظـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َرةٌ َﻓﺎﺑﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺷﺎء‬ ‫ِ‬
‫ﻧﺗََﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدى ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟﻬَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوى ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـف ُﻛّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬‫ـﺳل َﻛﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـوم ُﻛّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َوﻻ ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬‫َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اء‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫وﻋﻠﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن اﻟﻌﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َﺗﻌَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣ ارﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ اﻷَﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ُ‬ ‫ـب‬
‫ـﺎف َرﻗﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫َ َ‬ ‫َ ََ‬

‫ـﺎذﺑﺗﻧﻲ ﺛَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﺑﻲ اﻟﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱠ‬


‫)‪(١‬‬
‫اء‬ ‫ـﺎس أﱡَﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ‬
‫ـﺷﻌر ُ‬ ‫ـﺗم اﻟﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫أَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬ ‫ـﺻﻲ َوﻗﺎﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬ ‫ﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬

‫ﯾﻐﻣـر اﻟـﺷوق واﻟﺣﻧــﯾن ﺷـوﻗﻲ ﻋﻧــدﻣﺎ ﯾﻌـود ﺑذاﻛرﺗــﻪ إﻟـﻰ أﯾﺎﻣــﻪ اﻟﺧـواﻟﻲ ‪ ،‬ﻓــﺻورة ﺗﻠـك اﻷﯾــﺎم‬
‫ﻻ ﺗﻔـﺎرق ﺧﯾﺎﻟــﻪ ‪ ،‬وﻻ ﯾــﺳﺗطﯾﻊ ﻧـﺳﯾﺎﻧﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣﺣﺑوﺑــﺔ ﻗــد ﻣﻠﻛـت ﻗﻠــب اﻟــﺷﺎﻋر وﺳـﯾطرت ﻋﻠــﻰ ﻣﺎﺿــﯾﻪ‬
‫وﺣﺎﺿرﻩ وﻣﺳﺗﻘﺑﻠﻪ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول واﺻﻔﺎً ﺣﺎﻟﺗﻪ ‪) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫رث ِﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ‬‫ـﺎذﺑﻧﻲ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻐﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد ﱠ‬
‫َ‬
‫ِ‬
‫ﯾُﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـب ِّإﻻ ِﻣ ـ ـ ـ ــن ُﺧﻣ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎر أَﻣ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ‬ ‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺻ ـ ـ ـ ــﺣﺎ َ‬ ‫َ‬
‫و َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ِﻟﻠﻔَﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ِﺑﺎﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺳﺗﺣﯾل َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدان‬ ‫ـك اﻟ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺻﺑﺎ‬ ‫ـك َﻗﻠﺑ ـ ـ ــﻲ َﻫ ـ ـ ــل أُﻋﯾ ـ ـ ـ ُـد ﻟَ ـ ـ ـ َ‬‫ﺣﻧﺎﻧﯾ ـ ـ ـ َ‬
‫َ َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫وﺣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن‬ ‫ـت ِّإﻻ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َ ٍ‬
‫دم َ َ‬ ‫َو َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل أَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎن َوطﯾﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺗَ ُﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـن إِﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬
‫ذاك َ‬
‫وَﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫ـدﻛر ِإﻟﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َﻓﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ع ِذ ﱠﻣـ ـ ـ ــﺔً‬
‫ـﺳت َﺟﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ‬ ‫َ‬ ‫ِإذا ﻟَـ ـ ـ ــم ﺗَـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺻن َﻋﻬـ ـ ـ ــداً َوﻟَـ ـ ـ ــم ﺗَـ ـ ـ ــر َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـرف اﻟﻬَ ـ ـ ــوى ﺑِ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـدﻧﺎن‬ ‫ﺻـــ ِ‬
‫وَﻧ ـ ـ ــﺷرب ِﻣ ـ ـ ــن ِ‬
‫َ َ ُ‬ ‫ـﺻﺑﺎﺑﺔَ َﺣﻘﱠﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـذﻛر ِإذ ُﻧﻌطـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫أَﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ُ‬

‫ﻓﻔﻲ اﻷﺑﯾﺎت اﻟﺳﺎﺑﻘﺔ ﯾﻌﻠن ﺷوﻗﻲ ﻓﯾﻬﺎ ﻋن ﺣﻧﯾﻧﻪ اﻟﺷدﯾد إﻟﻰ اﻟﻣﺣﺑوب ‪ ،‬وﺟﺳد ﻫذا اﻟﺣﻧﯾن‬
‫ﻓﻲ ﺗﻣﻧﻲ اﻟﺷﺎﻋر ﻋودة ذاك اﻟزﻣﺎن اﻟذي ارﺗﺑط ﺑﺳطوة اﻟﻣﺣﺑوﺑﺔ ﻋﻠﻰ ﻗﻠب اﻟﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻓﻘﻠﺑﻪ اﻣﺗﻸ‬
‫ﺣﻧﺎﻧﺎ ﻟﻣن أﺣﺑﻬم وﺳﻛﻧوا ﺣﺷﺎﺷﺔ اﻟﻔؤاد ‪ ،‬ﺛم ﯾذﻛر أوﺻﺎف ﺗﻠك اﻷﯾﺎم اﻟﺗﻲ ارﺗﺑطت ﺑﺎﻟﻌﺷق‬
‫ً‬
‫واﻟﻬوى ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـب ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدان‬ ‫اﻟﺣﺑﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـوق َو َ‬
‫ـت َﺧﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫َوأَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـب ُﻣﺑﺎ ِﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـد‬
‫اﻟﺣﺑﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـوق َو َ‬
‫ـت َﺧﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫َوأَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـت ﻓُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـؤادي ِﻋﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ِرﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن‬ ‫َوأَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎم ﻻ آﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــو ِرﻫﺎﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﻊ اﻟﻬَ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى‬ ‫َوأَّﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪.٥٥‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٧١٣‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﺧﻔَﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن‬ ‫ـوﻟﻰ ﻓَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻟﻬَﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬
‫ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ّ‬ ‫ـت أَﺷـ ـ ـ ــﻛو ِﻣـ ـ ـ ــن ُﺧﻔوِﻗـ ـ ـ ـ ِـك داﺋِﺑـ ـ ـ ــﺎً‬
‫َﻟ َﻘـ ـ ـ ــد ُﻛﻧـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﺗﺧﺗﻠِﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن‬ ‫اﻟﻛﺄ َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﯾن َ َ‬ ‫ـف ﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ــرى َ‬ ‫ﻓﻛﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ََ‬ ‫ـك اﻟـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺻﺑﺎ‬ ‫ـﻘﺎك اﻟﺗَـ ـ ــﺻﺎﺑﻲ َﺑﻌـ ـ ـ َـد ﻣـ ـ ــﺎ َﻋﻠﱠـ ـ ـ َ‬
‫َﺳـ ـ ـ َ‬

‫وﻣن ﺣﻧﯾن ﺷوﻗﻲ إﻟﻰ اﻟﻣﺣﺑوب ﻋﻧدﻣﺎ ﯾذﻛر ﻣن أوﺻﺎف اﻟﻣﺣﺑوب اﻟذي ﺷﻛل ﻟﻪ ﺣﯾﺎة‬
‫ﻋﺷﻘﺎ ‪ ،‬وﻣن ﺗﻠك اﻷوﺻﺎف اﻟﺗﻲ ذﻛرﻫﺎ ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻣﻌرض ﺣدﯾﺛﻪ‬
‫ﺣﺑﺎ و ً‬
‫ﻛﺎﻣﻠﺔ اﻣﺗﻸت ﺗﻠك اﻟﺣﯾﺎة ً‬
‫ﻋن اﻟﻌﺷق واﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟﻣﺣﺑوب ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫ـدر ِ‬
‫ﻣﺎﻫﯾـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﺿـ ـ ـ ـ ــت ِﻟﻠ َﻣـ ـ ـ ـ ــرِء َﻟـ ـ ـ ـ ــم َﯾـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺣﺑﺑﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك َ‬
‫ذات اﻟﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎل َواﻟ ُﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫ﻋر َ‬ ‫إذا َ َ‬ ‫ـب ﺣﺎﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬ ‫ََ‬
‫اﻟوﺟ ـ ـ ـ ـ ِـد و ِاﻓﯾـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـوء ﻣ ـ ـ ـ ـ َـن َ‬
‫أَﺗ ـ ـ ـ ــﻰ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ِـك ﻣﻣﻠ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ً‬ ‫َ‬ ‫ﻏدرﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬ ‫َ ٕوِاﱠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ُدﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ‬
‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـب َﻣﻬﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ َ‬
‫ـك ِﻟﻠ ُﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرِح آ ِﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﺎ‬‫وﻟﻔظُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ﻻ َﯾﻧﻔَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬
‫ََ‬ ‫ـﯾس َﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺄﻟوﻩُ ِ‬
‫ﺟﺎرﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ًـﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫ـدودك ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ُ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺎر ِ‬
‫ﺛﺎوﯾـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺳﯾف َواﻟﻧـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫َﻛﺧﺎﻟِـ ـ ـ ـ ِـك ﺑـ ـ ـ ــﯾن اﻟـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـف‬ ‫ـذل ِ َ‬
‫ﻟﻠﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـب َﻣوِﻗ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـﯾن اﻟﻬ ـ ـ ـ ــوى واﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َوَﺑ ـ ـ ـ ـ َ َ‬

‫ﯾﺻور ﺷوﻗﻲ اﻟﺣﺎﻟﺔ اﻟﺗﻲ ﺳﯾطرت ﻋﻠﯾﻪ ﺑﺳﺑب اﻟﺣﻧﯾن اﻟﺟﺎرف ﻟﻠﻣﺣﺑوب ‪ ،‬وﻗد أﻏﺎر اﻟﺣﻧﯾن‬
‫ﻗﺎﺋﻼ ‪:‬‬
‫ً‬ ‫ﻋﻠﻰ ﻗﻠﺑﻪ ﺣﺗﻰ أﺷﻔق ﺷوﻗﻲ ﻋﻠﻰ ﻗﻠﺑﻪ ﻣن آﺛﺎر اﻟﺷوق واﻟﺣﻧﯾن ‪ ،‬ﻓﯾﺻف ذﻟك اﻟﻣﺷﻬد‬
‫) اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫وﺟﻔوﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫وأ ﱠ‬ ‫ِ‬
‫َﺣﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدﻗﺎً َ ُ‬
‫َ َ‬ ‫ـﯾن ُﻋﯾوﻧـ ـ ـ ـ ــﺎً‬ ‫اﻟﻣﺑـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺳﺣر ُ‬ ‫ـور اﻟـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ﱠ َ‬
‫َﻣـ ـ ـ ـ ــن َ‬
‫اﻟﻣﻐﺑوﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ادي َ‬
‫ِ‬
‫ـﺎن ﻓُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو َ‬ ‫َﻛِﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدي َوﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺗﻬدﻓت‬ ‫ـﺎﻧﺑﻲ َِﻓﺎﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ َ‬ ‫ـت ﺑِﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﻓﺣﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َﻧظَ ـ ـ ـ ـ ـ َـرت َ ُ‬
‫ـرن ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َرﻧﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َﺣﺗّـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ِاﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ََ ﱠ‬
‫ـﺗﻘر ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱠ‬ ‫ـﺎل ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َﺟوﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔً‬ ‫ـﺳﻬم ﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ورﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ِﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫َ‬ ‫ََ َ‬
‫ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻧﯾﻧﺎ‬ ‫ِ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ــدري ﻣو ِﺟـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺎً َ َُ ﱠ‬
‫ـﺳت َﺟﻧﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﻔﻘﺎً َو َ‬ ‫َوﻟَ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫وﻣروﻋـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً‬ ‫ـﺳت َ‬ ‫َﻓﻠَ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوداً َ ٕوِاﱠن ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟ َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺂذر ﻋﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫اﺗر أَﻋﯾُﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً‬ ‫إن ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ ِ‬
‫ـب ِ ﱠ‬ ‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻗﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٧١٤‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪٧٧٣‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪.٦٩٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﺍﻟﻔﺼﻞ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ‬

‫ﺍﻟﺪﺭﺍﺳﺔ ﺍﻟﻔﻨﻴﺔ ‪:‬‬

‫ﺍﳌﺒﺤﺚ ﺍﻷﻭﻝ ‪ :‬ﺍﻷﺳﻠﻮﺏ ‪.‬‬

‫ﺍﳌﺒﺤﺚ ﺍﻟﺜﺎﻧﻲ ‪ :‬ﺍﻟﺼﻮﺭﺓ ﺍﻟﺸﻌﺮﻳﺔ ‪.‬‬

‫ﺍﳌﺒﺤﺚ ﺍﻟﺜﺎﻟﺚ ‪ :‬ﺍﳌﻮﺳﻴﻘﺎ ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻔﺻل اﻟﺛﺎﻟث‬
‫اﻟدراﺳﺔ اﻟﻔﻧﯾﺔ‬

‫اﻟﻣﺑﺣث اﻷول ‪ :‬اﻷﺳﻠوب ‪:‬‬

‫ـﻠوب‬
‫ـﻠوب واﻷُ ْﺳـ ُ‬ ‫ﱠطر ﻣــن اﻟﻧﺧﯾــل ‪ ،‬وﻛـ ﱡـل طرﯾـ ٍ‬
‫ـق ﻣﻣﺗـ ﱟـد ﻓﻬــو أُﺳـ ٌ‬ ‫ﯾﻌــرف اﻷﺳــﻠوب ﻟﻐــﺔً ‪ :‬ﺑﺄﻧــﻪ اﻟ ـﺳ ْ‬
‫اﻟﻣذﻫب وﯾﺟﻣﻊ أ ِ‬
‫َﺳﺎﻟﯾب )‪. (١‬‬
‫َ‬ ‫اﻟطرﯾق واﻟوﺟﻪُ و َ ْ َ ُ ُ َ ُ‬
‫أﻣـ ــﺎ اﺻـ ــطﻼﺣﺎً ﻓﺗﻌـ ــددت اﻟﺗﻌرﯾﻔـ ــﺎت ﺑﺣـ ــﺳب ﻧظ ـ ـرة ﻣـ ــن ﺗﺣـ ــدث ﻋـ ــن اﻷﺳـ ــﻠوب ‪ ،‬وﻟﻌـ ــل ﺷـ ــﯾﺦ‬
‫اﻟﺑﻼﻏﯾ ــﯾن ﻋﺑ ــد اﻟﻘ ــﺎﻫر اﻟﺟرﺟ ــﺎﻧﻲ ﯾﻌط ــﻲ ﺗﻌرﯾﻔ ــﺎً ﻣﺧﺗ ــﺻ اًر ﺷ ــﻣل ﻓﯾ ــﻪ ﻛ ــل اﻟﻧـ ـواﺣﻲ اﻟﺧﺎﺻ ــﺔ ﺑﻬ ــذا‬
‫)‪(٢‬‬
‫‪ ،‬أﻣﺎ اﺑن ﺧﻠـدون ﻓﯾـذﻛر ﻛﻼﻣـﺎً‬ ‫اﻟﻣﺻطﻠﺢ ﻓﯾﻘول ‪ " :‬واﻷﺳﻠوب اﻟﺿرب ﻣن اﻟﻧظم واﻟطرﯾﻘﺔ ﻓﯾﻪ "‬
‫ﺟﻣ ــﯾﻼً ﻓ ــﻲ ﺗﻌرﯾﻔ ــﻪ ﻟﻣ ــدﻟول ﻟﻔظ ــﺔ اﻷﺳ ــﻠوب ‪ ،‬ﻓﯾﻘ ــول ‪ " :‬ﻫ ــو ﻋﺑ ــﺎرة ﻋ ــن اﻟﻣﻧـ ـوال اﻟ ــذي ﺗﻧ ــﺳﺞ ﻓﯾ ــﻪ‬
‫اﻟﺗراﻛﯾـب‪ ،‬أو اﻟﻘﺎﻟــب اﻟـذي ﯾﻔــرغ ﻓﯾــﻪ ‪ ،‬وﻻ ﯾرﺟـﻊ إﻟــﻰ اﻟﻛــﻼم ﺑﺎﻋﺗﺑـﺎر إﻓﺎدﺗــﻪ ﻛﻣــﺎل اﻟﻣﻌﻧـﻰ اﻟــذي ﻫــو‬
‫وظﯾﻔﺔ اﻹﻋراب ‪ ،‬وﻻ ﺑﺎﻋﺗﺑﺎر إﻓﺎدﺗﻪ أﺻـل اﻟﻣﻌﻧـﻰ ﻣـن ﺧـواص اﻟﺗراﻛﯾـب‪ ،‬اﻟـذي ﻫـو وظﯾﻔـﺔ اﻟﺑﻼﻏـﺔ‬
‫واﻟﺑﯾﺎن؛ وﻻ ﺑﺎﻋﺗﺑﺎر اﻟوزن ﻛﻣﺎ اﺳﺗﻌﻣﻠﻪ اﻟﻌـرب ﻓﯾـﻪ اﻟـذي ﻫـو وظﯾﻔـﺔ اﻟﻌـروض‪ .‬ﻓﻬـذﻩ اﻟﻌﻠـوم اﻟﺛﻼﺛـﺔ‬
‫ﺧﺎرﺟﺔ ﻋن ﻫذﻩ اﻟﺻﻧﺎﻋﺔ اﻟـﺷﻌرﯾﺔ؛ ٕواﻧﻣـﺎ ﺗرﺟـﻊ إﻟـﻰ ﺻـورة ذﻫﻧﯾـﺔ ﻟﻠﺗراﻛﯾـب اﻟﻣﻧﺗظﻣـﺔ ﻛﻠﯾـﺔ ﺑﺎﻋﺗﺑـﺎر‬
‫اﻧطﺑﺎﻗﻬ ــﺎ ﻋﻠـ ــﻰ ﺗرﻛﯾـ ــب ﺧـ ــﺎص‪ .‬وﺗﻠـ ــك اﻟـ ــﺻورة ﯾﻧﺗزﻋﻬـ ــﺎ اﻟـ ــذﻫن ﻣـ ــن أﻋﯾـ ــﺎن اﻟﺗراﻛﯾـ ــب وأﺷﺧﺎﺻـ ــﻬﺎ‬
‫وﯾ ــﺻﯾرﻫﺎ ﻓ ــﻲ اﻟﺧﯾـ ــﺎل ﻛﺎﻟﻘﺎﻟـ ــب أو اﻟﻣﻧـ ـوال‪ ،‬ﺛـ ــم ﯾﻧﺗﻘـ ــﻲ اﻟﺗراﻛﯾـ ــب اﻟ ــﺻﺣﯾﺣﺔ ﻋﻧـ ــد اﻟﻌ ـ ـرب ﺑﺎﻋﺗﺑـ ــﺎر‬
‫اﻹﻋ ـراب واﻟﺑﯾــﺎن؛ ﻓﯾرﺻ ـﻬﺎ ﻓﯾــﻪ رﺻـ ًـﺎ‪ ،‬ﻛﻣــﺎ ﯾﻔﻌﻠــﻪ اﻟﺑﻧــﺎء ﻓــﻲ اﻟﻘﺎﻟــب أو اﻟﻧــﺳﺎج ﻓــﻲ اﻟﻣﻧ ـوال‪ ،‬ﺣﺗ ـﻰ‬
‫ﯾﺗﺳﻊ اﻟﻘﺎﻟب ﺑﺣﺻول اﻟﺗراﻛﯾب اﻟواﻓﯾﺔ ﺑﻣﻘﺻود اﻟﻛﻼم " )‪.(٣‬‬
‫ﻓﺎﻷﺳــﻠوب ‪ " :‬طرﯾﻘــﺔ اﻟﻛﺗﺎﺑــﺔ ‪ ،‬أو طرﯾﻘــﺔ اﻹﻧــﺷﺎء ‪ ،‬أو طرﯾﻘــﺔ اﺧﺗﯾــﺎر اﻷﻟﻔــﺎظ وﺗﺄﻟﯾﻔﻬــﺎ ﻟﻠﺗﻌﺑﯾــر‬
‫)‪(٤‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﺑﻬﺎ ﻋن اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ ﻗﺻد اﻹﯾﺿﺎح واﻟﺗﺄﺛﯾر ‪ ،‬أو اﻟﺿرب ﻣن اﻟﻧظم واﻟطرﯾﻘﺔ ﻓﯾﻪ "‬

‫)‪ (١‬ﻟﺳﺎن اﻟﻌرب ﻻﺑن ﻣﻧظور ‪ :‬ﻣﺎدة ) ﺳﻠب ( ‪.٤٧٣ /١‬‬


‫)‪ (٢‬دﻻﺋل اﻹﻋﺟﺎز ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻘﺎﻫر اﻟﺟرﺟﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻗراءة و ﺗﻌﻠﯾق ‪ :‬ﻣﺣﻣود ﺷـﺎﻛر ‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑـﺔ ﻣطﺑﻌـﺔ اﻟﻣـدﻧﻲ ‪ ،‬اﻟﻘـﺎﻫرة ‪،‬‬
‫ط‪ ١٩٩٢ ، ٣‬م ‪ ،‬ص ‪.٤٦٩-٤٦٨‬‬
‫)‪ (٣‬ﺗــﺎرﯾﺦ اﺑــن ﺧﻠــدون ‪ :‬اﺑــن ﺧﻠــدون ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾــق ﺧﻠﯾــل ﺷــﺣﺎدة ‪ ،‬دار اﻟﻔﻛــر ‪ ،‬ﺑﯾــروت – ﻟﺑﻧــﺎن ‪ ،‬ط‪١٩٨٨ ، ٢‬م‪،‬‬
‫‪/١‬ص‪. ٧٨٦‬‬
‫)‪ (٤‬اﻷﺳﻠوب ‪ :‬أﺣﻣد اﻟﺷﺎﯾب ‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻧﻬﺿﺔ اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬ط‪١٩٧٦ ، ٧‬م ‪ ،‬ص‪. ٤٤‬‬

‫‪‬‬
‫وﯾــذﻛر أﺣﻣــد أﻣــﯾن " ﺑــﺄن اﻷﺳــﻠوب ﻣــﺎ ﻫــو إﻻ ﺻــﻔﺔ ﻣــن ﺻــﻔﺎت اﻟﺷﺧــﺻﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﻬــو ﻋﺑــﺎرة ﻋــن‬
‫اﺧﺗﯾــﺎر اﻟﻛﻠﻣــﺎت واﻧــﺳﺟﺎم اﻟﻌﺑــﺎرات وﺗرﺗﯾــب اﻟﺟﻣــل ﻓــﻲ ﻗﺎﻟــب ﻣوﺳــﯾﻘﻲ ﺧــﺎص ‪ ،‬ﻓﻛــل ذﻟــك ﺧــﺎص‬
‫)‪(١‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﺑﺎﻟﻛﺎﺗب أو اﻟﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻓﺎﻷﺳﻠوب ﻛل ﻻ ﯾﺗﺟ أز "‬
‫" ﻓﺎﻷﺳــﻠوب اﻷدﺑــﻲ ﯾﻧﺣــل إﻟــﻰ ﻋﻧﺎﺻــر ﺛــﻼث ‪ :‬اﻷﻓﻛــﺎر واﻟــﺻور واﻟﻌﺑــﺎرات ‪ ،‬وﻛــذﻟك ﯾﻛ ــون‬
‫اﻻﺧﺗﯾ ــﺎر اﻟـ ــذي ﯾﺗﻧ ــﺎول اﻷﻓﻛـ ــﺎر واﻟ ــﺻور واﻟﻌﺑـ ــﺎرات ﻋﻣـ ــﻼً أﺳ ــﻠوﺑﯾﺎً ‪ ،‬ﻫـ ــو طرﯾﻘ ــﺔ اﻟـ ــﺻﯾﺎﻏﺔ اﻟﺗـ ــﻲ‬
‫)‪(٢‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﺗﺗﺻرف ﻓﻲ ﺗﻠك اﻟﻌﻧﺎﺻر ﺑﻣﺎ ﺗراﻩ أﻟﯾق ﺑﻣوﺿوع اﻟﻛﻼم "‬
‫ﱠ‬
‫إن اﻷﺳﻠوب ﻫو اﻟﻣﻧﻬﺞ اﻟذي ﯾﺳﯾر ﻋﻠﯾﻪ اﻟﺷﺎﻋر أو اﻟﻛﺎﺗـب ‪ ،‬وﯾﺗﻛـون ذﻟـك اﻟﻣـﻧﻬﺞ ﻣـن ﺧـﻼل‬
‫طرﯾﻘــﺔ اﻟــﺷﺎﻋر ﻓــﻲ ﻛﺗﺎﺑﺗــﻪ ﻟﻠــﺷﻌر ‪ ،‬ﺑﺣﯾ ـث ﯾﺗــﺳم ﺑﻬــذا اﻟﻣــﻧﻬﺞ وﯾﻌــرف ﺑــﻪ ‪ ،‬وﻫــذا ﻣــﺎ ﯾﻼﻣــس ﻋﻧــد‬
‫ﻗـ ـراءة ﺷ ــﻌر أﺣﻣ ــد ﺷ ــوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﺈﻧ ــك ﺗﺣ ــس ﺑﺄﺳ ــﻠوﺑﻪ اﻟﺧ ــﺎص ﺑ ــﯾن ﺛﻧﺎﯾ ــﺎ اﻟﻌﺑ ــﺎرات واﻷﻟﻔ ــﺎظ واﻟﺗراﻛﯾ ــب‬
‫واﻟﺻور واﻟﻔﻛرة اﻟﺗﻲ ﯾﺣﻣﻠﻬﺎ ‪.‬‬
‫ﻟﻘد ﺗﺟﻠت ﺳﻣﺎت أﺳﻠوب ﺷوﻗﻲ ﻋﻧد ﺣدﺛﯾﻪ ﻋن ﻏرﺑﺗﻪ وﺣﻧﯾﻧﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﺗﺳﻣت ﺗﻠـك اﻷﺷـﻌﺎر ﺑـﺻدق‬
‫اﻟﻌﺎطﻔــﺔ ‪ ،‬وﻗــوة اﻷﻟﻔــﺎظ وﺟزاﻟﺗﻬــﺎ ‪ ،‬ودﻗــﺔ ﺗــﺻﻣﯾم اﻟﺗراﻛﯾــب اﻟﻣﺗﻧﺎﻏﻣــﺔ واﻟﺟــو اﻟﻧﻔــﺳﻲ اﻟــذي ﯾﻌﯾــﺷﻪ‬
‫اﻟـﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻓﻘــد رﻛـب ﺷــوﻗﻲ اﻟـﺳﻬل اﻟﻣﻣﺗﻧــﻊ ﻹﯾـﺻﺎل ﻋواطﻔــﻪ وﺻـﺑﻬﺎ ﻓــﻲ ﻗﺎﻟـب ﺷــﻌر ارﺋـﻊ وﻣوﺳــﯾﻘﺎ‬
‫ﻣواﻓﻘــﺔ ﻟﺣــدﯾث اﻟــﺷﺎﻋر ﻋــن ﺷــﻌورﻩ ﺑﺎﻟﻐرﺑــﺔ وﺣﻧﯾﻧــﻪ إﻟــﻰ اﻟــوطن ٕواﻟــﻰ اﻷﻫــل واﻷﺻــدﻗﺎء واﻟــذﻛرﯾﺎت‬
‫اﻟﺟﻣﯾﻠــﺔ ‪ ،‬واﻷﻣﻛﻧــﺔ اﻟﺗــﻲ ﺷــﻛﻠت ﻋﻧــﺻ اًر ﻟﻠــﺳﻌﺎدة ﻓــﻲ ﺣﻠــﻪ وﺗرﺣﺎﻟــﻪ ‪ ،‬واﻟﺣﻧــﯾن اﻟــدﯾﻧﻲ واﻟﺣﻧــﯾن إﻟــﻰ‬
‫اﻟﻣﺣﺑوب ‪.‬‬
‫ﺟــﺎءت أﻟﻔــﺎظ اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ﻟﺗــﺳﻬم ﻓــﻲ إﺑ ـراز أﺣﺎﺳﯾــﺳﻪ وﺗوﺿــﺢ ﻣــﺎ ﯾﻌﺎﻧﯾــﻪ ﻣــن‬
‫ﺿﻐط ﻧﻔﺳﻲ ﻫﺎﺋل ‪ ،‬ﻓﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﺑـﺎرة ﻋـن ﺗﻔرﯾـﻎ اﻧﻔﻌـﺎﻟﻲ ﻟﻠﻣﺄﺳـﺎة اﻟﺗـﻲ ﯾﻌﯾـﺷﻬﺎ اﻟـﺷﺎﻋر‪،‬‬
‫وذﻟك ّأﺛر ﻋﻠﻰ أﻟﻔﺎظ ﺷوﻗﻲ ﻓﺟﺎءت واﺿﺣﺔ ﺟﻠﯾﺔ ﻟﺗﺧدم اﻟﻐرض اﻟﺗﻲ ﺟﯾﺋـت ﻣـن أﺟﻠـﻪ ‪ ،‬واﻧﻘـﺳﻣت‬
‫أﻟﻔــﺎظ اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ﻟﻘــﺳﻣﯾن ‪ ،‬ﺣﯾــث اﺳــﺗﺧدم أﻟﻔــﺎظ اﻟﻐرﺑــﺔ ﻣﺑﺎﺷ ـرة ﻋﻧــد اﻟﺣــدﯾث ﻋــن‬
‫اﻟﻐرﺑﺔ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ِ‬ ‫دون اﻟطَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِر ﻟِﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱢ‬ ‫َﻓﺈِﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـك وﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدي ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎم و ِ‬ ‫ﱡ‬
‫ـﺳر َﻣوﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻊُ‬ ‫ـك َ‬ ‫أودعُ‬ ‫ُ َ‬ ‫أَﺑُﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺋ ﱡن ﻓَﻧُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﻐﻲ أَو ﺗَﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـن ﻓََﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺳﻣﻊُ‬ ‫ـﻘﯾن َﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻬَـ ـ ـ ــوى‬ ‫ـﯾن اﻟﻌﺎﺷـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـت ُﻣﻌـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َوأَﻧـ ـ ـ ـ َ‬

‫ـدار ﻣو َﺟ ـ ـ ـ ـ ــﻊُ‬ ‫ـﺎزُح اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـب ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬‫ِﻛﻼﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻏرﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـﺻر َﺧﻣﯾﻠَﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫أَر َ ِ‬
‫اك َﯾﻣﺎﻧّﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َو ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـروعُ‬ ‫ـرب اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـدﯾﺎر ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺎء َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـﻰ ﻗُـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫ـرب آ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ٌـن‬ ‫دان ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﺗَ َﻐـ ـ ـ ـ ـ ﱡ ِ‬ ‫ـﺎن ٍ‬ ‫ﻫُﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ ِاﺛﻧـ ـ ـ ـ ـ ِ‬

‫)‪ (١‬ﯾﻧظر ‪ :‬ﻓﻲ اﻟﻧﻘد اﻷدﺑﻲ ‪ ،‬أﺣﻣد أﻣﯾن ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗﺎب اﻟﻌرﺑﻲ ‪ ،‬ﺑﯾروت – ﻟﺑﻧﺎن ‪ ،‬ط‪١٩٦٧ ، ٤‬م ‪.١٣٠/١ ،‬‬

‫)‪ (٢‬اﻷﺳﻠوب ‪ :‬أﺣﻣد اﻟﺷﺎﯾب ‪ ،‬ص‪. ٥٢‬‬


‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤١٣‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻠﻘد اﺳﺗﺧدم ﺷوﻗﻲ ﻋـددًا ﻣـن اﻷﻟﻔـﺎظ اﻟداﻟـﺔ ﻋﻠـﻰ اﻟﻐرﺑـﺔ ﺻـراﺣﺔ ‪ ،‬وظﻬـر ذﻟـك ﻋﻧـدﻣﺎ ﺧﺎطـب‬
‫اﻟﺣﻣﺎم ‪ ،‬ﺣﯾث اﺳﺗﺧدم ﻛﻠﻣﺔ ﻏرﯾب ‪ ،‬واﻟﺗﻐرب ‪ ،‬وﻛﻼﻫﻣﺎ ﻣن ﻣﺎدة ﻏرب ‪.‬‬
‫وﻣــن ﺗﻠــك اﻷﻟﻔــﺎظ ﻣــﺎ ﺻــرح ﺑــﻪ ﻓــﻲ ﻣطﻠــﻊ ﻗــﺻﯾدﺗﻪ واﻟﺗــﻲ ﺑﻌﻧ ـوان ) أﻧدﻟــﺳﯾﺔ ( واﻟﺗــﻲ ﺑــث ﻓﯾﻬ ـﺎ‬
‫آﻫﺎت ﻏرﺑﺗﻪ وﺷدة ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻣﺻر ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـك أَم َﻧﺄﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻟِوادﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺟﻰ ﻟِوادﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺢ أَﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎﻩٌ َﻋوادﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎﺋﺢ اﻟطَﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك ﺟﺎﻟَـ ـ ـ ــت ﻓـ ـ ـ ــﻲ َﺣواﺷـ ـ ـ ــﯾﻧﺎ‬
‫ﻗَـ ـ ـ ــﺻﱠت َﺟﻧﺎ َﺣـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َن َﯾـ ـ ـ ـ ـ ــداً‬ ‫ﻋﻠﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻏﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر أ ﱠ‬
‫ـص َ َ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎذا ﺗﻘَُـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬

‫ـب َو ِظـ ـ ـ ـ ـ ــﻼًّ َﻏﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر ﻧﺎدﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬


‫اﻟﻐرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫أَﺧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ‬ ‫ـﺎﻣ ِرﻧﺎ‬ ‫رﻣـ ـ ـ ــﻰ ﺑِﻧ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﺑ ـ ـ ـ ــﯾن أَﯾﻛـ ـ ـ ــﺎً َﻏﯾ ـ ـ ـ ــر ﺳ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﯾن ِﺳ ـ ـ ـ ـ ّـﻛﯾﻧﺎ‬ ‫َﺳ ـ ـ ـ ــﻬﻣﺎً َو ُﺳ ـ ـ ـ ـ ﱠـل َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك اﻟَﺑ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫اق ﻟَﻧ ـ ـ ـ ــﺎ‬‫ـش اﻟ ِﻔـ ـ ـ ـ ـر ُ‬ ‫رﻣﺗ ـ ـ ـ ــﻪُ اﻟ َﻧ ـ ـ ـ ــوى رﯾ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﱞ‬
‫ُﻛ ـ ـ ـ ــل َ َ‬

‫وﻣن أﻟﻔﺎظ اﻟﻐرﺑﺔ ﻛذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬


‫)‪(٢‬‬
‫ـﺎك ﻟِ ـ ـ ـ ــﻲ ِاﻏﺗِ ارﺑ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ﻗَ ـ ـ ـ ــﺿﺎﻫﺎ ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫آدم ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ِ‬
‫دار َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـدن‬ ‫ـرب َ ٍ‬
‫ُﻣ َﻐـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ ُ‬
‫َ‬

‫ـرب ‪ ،‬اﻏﺗ ارﺑــﺎ ( وﻛــﺎن ذﻟــك ﻋﻧــد وداﻋــﻪ ﻟــﺑﻼد اﻷﻧــدﻟس‬


‫ﺣﯾــث ﺻــرح ﺑﺄﻟﻔــﺎظ اﻟﻐرﺑــﺔ ‪ ،‬ﻣﺛــل ‪ُ ) :‬ﻣ َﻐـ ﱢ ُ‬
‫ﻣﺗﺟﻬﺎً ﻟوطﻧﻪ ﻣﺻر ‪.‬‬
‫وﻣ ــن اﻷﻟﻔ ــﺎظ اﻟﺗ ــﻲ ﺗﺣﻣ ــل ﻣﻌ ــﺎﻧﻲ اﻟﻐرﺑ ــﺔ واﻟﺗ ــﺷرد ﻣ ــﺎ ذﻛـ ـرﻩ ﺷ ــوﻗﻲ ﻣ ــن ﻣﻌﺎﻧ ــﺎة ﻋﺎﯾ ــﺷﻬﺎ ﻓ ــﻲ‬
‫اﻷﻧـدﻟس ‪ ،‬ﺗﻣﺛﻠـت ﺗﻠـك اﻟﻣﻌﺎﻧـﺎة ﻓـﻲ ﻣﻧﻌـﻪ ﻣــن اﻟﺗوﺟـﻪ ﻟوطﻧـﻪ وﺷـﻌورﻩ ﺑـﺎﻟﻧزوح اﻟﻘـﺳري ﻋـن اﻟــوطن ‪،‬‬
‫ﺣﯾث اﺳﺗﺧدم ﻛﻠﻣﺔ ﻧﺎزح ﻟﻠدﻻﻟﺔ ﻋﻠﻰ ﻋظم اﻟﻣﻌﺎﻧﺎة ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ﺣﻠﻠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َرﻓﯾﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َرواﺑﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َ ٕوِان َ َ‬ ‫ـﺎزﺣﻲ أَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـك ﺑِﺄَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ٍ‬
‫ـدﻟس‬ ‫آﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫)‪(٣‬‬ ‫اﻹﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻼل َﯾﺛﻧﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـﺎ‬ ‫ـدﻣﻊ و ِ‬ ‫َﻧﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ـﯾش ﺑﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ َ‬ ‫اﻟوﻓ ـ ـ ـ ــﺎء ﻟَ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫وﻗﻔﻧ ـ ـ ـ ــﺎ َﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ َرﺳ ـ ـ ـ ــم َ‬ ‫َرﺳ ـ ـ ـ ـ ٌـم َ َ‬

‫وﻣــن ﺗﻠــك اﻷﻟﻔــﺎظ اﻟﺗــﻲ ﺗﺣﻣــل ﻣﻌﻧــﻰ اﻟﻐرﺑــﺔ ﻣــﺎ ذﻛ ـرﻩ ﻓــﻲ اﻟﺑﯾﺗــﯾن اﻟــﺳﺎﺑﻘﯾن ) آﻫــﺎ – ﻧــﺎزﺣﻲ –‬
‫ﻧﺟﯾش – اﻟدﻣﻊ ( ﻓﺎﻟﻛﻠﻣﺎت اﻟﺳﺎﺑﻘﺔ ﺗدل ﻋﻠﻰ اﻟﺣزن اﻟﺷدﯾد ﻟﻔراق اﻟوطن واﻟﺗﻐرب ﻋﻧﻪ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٨٠‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١٠٥‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٦٨١‬‬

‫‪‬‬
‫وﻣن اﻷﻟﻔﺎظ اﻟداﻟﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﻐرﺑﺔ ﻛﻠﻣـﺎت اﻟﺑﻌـد واﻟﻐﯾـﺎب وذﻟـك ﻗـد ﺟﻣـﻊ ﻓـﻲ ﻗـﺻﯾدة واﺣـدة ﺗﺣـدث‬
‫ﻟﺷرﺑﺔ واﺣدة ﻣﻧﻪ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬ ‫ﻓﯾﻬﺎ ﺷوﻗﻲ ﻋن ﻏرﺑﺗﻪ ﻋن ﺑﻼد اﻟﻧﯾل وﺷوﻗﻪ‬
‫ﻏﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِ ِ‬
‫ﻣﻘﯾﻣﯾَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ان ِ ْ‬‫ـﺎء ٕو ْ‬ ‫ﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد اﻟوﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ال ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ‬ ‫ـﺻر إّﻧ ـ ـ ــﺎ ﻻ َﻧـ ـ ـ ـز ُ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ﯾ ـ ـ ــﺎ ﺳ ـ ـ ــﺎﻛﻧﻲ ﻣ ـ ـ ـ َ‬
‫ﱠ‬
‫ـﺷﺎء ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـﺎدﯾﻧﺎ‬ ‫ﱡ‬
‫ﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﺋﺎً َﻧُﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ أَ ْﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـرﻛم‬ ‫ِ‬
‫ـﺗم ﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣ ـ ـ ـ ـ ــن ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎء َﻧﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ ُ‬ ‫ﺑﻌﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ْ‬
‫َﻫـ ـ ـ ـ ــﻼ َ َ‬
‫)‪(١‬‬ ‫اﻟﻧﯾـ ـ ـ ـ ـ َـل إﻻّ ﻋـ ـ ـ ـ ــن أ ِ‬
‫َﻣﺎﻧﯾَﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ أ َْﺑ َﻌـ ـ ـ ـ ـ َـد ﱢ‬ ‫اﻟﻧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل آ ِﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻧﺔ ٌ‬
‫ﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـل اﻟ َﻣﻧﺎ ِﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد ﱢ‬
‫َ ْ‬
‫إن اﻷﻟﻔﺎظ اﻟداﻟﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﻐرﺑﺔ ﻛﺛﯾرة ﻓـﻲ ﺷـﻌر ﺷـوﻗﻲ ‪ ،‬وﻗـد ﺗﻌـددت ﺑﺣـﺳب اﻟﻣوﺿـوع اﻟﻣﺗﺣـدث‬
‫ﻋﻧﻪ ﻓﻲ اﻟﻘﺻﺎﺋد اﻟﻣﺧﺗﻠﻔـﺔ اﻟﺗـﻲ ﻧظﻣـت ﻟﻐرﺿـﻬﺎ اﻟﻣﺣـدد ‪ ،‬ﻓﺎﺳـﺗﺧداﻣﻪ ﻟﻛﻠﻣـﺔ اﻟﻧﻔـﻲ ﺟـﺎء ﺗﻌﺑﯾـ ًار ﻋـن‬
‫رﻓﺿﻪ اﻟﻣطﻠق ﻟﻠﻐرﺑﺔ ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ِ )‪(٢‬‬
‫ـﺎل ِﻣـ ـ ـ ـ ــن َﻋـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـذاب َﺟﻬَـ ـ ـ ـ ـ ﱠـﻧم‬ ‫ـﻲ ﺣـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬‫واﻟﻧﻔـ ـ ـ ـ ـ‬ ‫ﻋﻘﺑﺎﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫اﻟﻧﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻲ أَو َ َ‬
‫ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﻻ َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوادي َ‬
‫َ َ ُ‬
‫وﻣن ﺗﻠك اﻷﻟﻔﺎظ اﻟﺗﻲ ﺗـوﺣﻲ ﺑـﺎﻟﺣزن ﻧﺗﯾﺟـﺔ آﻻم اﻟﻐرﺑـﺔ ‪ ،‬واﻟﺗـﻲ ﺗرﻛـت اﻟﻘﻠـب ﯾﺑﻛـﻲ أﻟﻣـﺎً وﺣزﻧـﺎً‬
‫ﻣﺎ ذﻛرﻩ ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻗﺻﯾدة ﻋﺑر ﻓﯾﻬﺎ ﻋن ﺷﻌورﻩ ﺑﺎﻻﻏﺗراب ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل َﻫـ ـ ـ ـ ـ ــل َﺧَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـر َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻟﻔَﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر‬ ‫ـدﻣﻊٌ َﯾﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــري‬
‫ـذوب َو َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـب َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َﻗﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ﻻ َﺗﺑﺗَﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـوﻻً َوﻻ َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳري‬ ‫دون َﻣطﻠَ ِﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫ـك َ‬‫ﺣﺎﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ُﻧﺟو ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺻﺑﺎح َرﻫﯾَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔُ اﻟ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺷر‬ ‫أﱠ‬
‫َن اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ﻓﺧﱢﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫وﺗطﺎوﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ُﺟﻧﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َ ُ‬
‫ََ َ‬

‫ﻓﺟــﺎءت اﻷﻟﻔــﺎظ ) ﯾــذوب ‪ ،‬ﻣــدﻣﻊ ( ﻟﺗــوﺣﻲ ﺑﻣــدى اﻟﺣــزن اﻟﻣــﺳﯾطر ﻋﻠــﻰ ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬وﻓــﻲ ﺑﻌــض‬
‫اﻟﻘﺻﺎﺋد ﺟﻣﻌت أﻟﻔـﺎظ اﻟﻐرﺑـﺔ وﻣـدﻟوﻻﺗﻬﺎ ﻟﺗزﯾـد ﻣـن وﺿـوح ﻣـؤﺛرات اﻟﻐرﺑـﺔ ﻋﻧـدﻩ ‪ ،‬وﻣـن ذﻟـك ﻗوﻟـﻪ ‪:‬‬
‫) اﻟطوﯾل (‬
‫ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﻣﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ أﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ وزﻓﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر‬ ‫ـك ﺗﺣﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫وﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْ ٍ‬
‫ـﺿطرب ﻻ ﯾﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ــدأُ اﻷَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ُ‬
‫وﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّـد ﺟﻧﺎﺣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻓﻛﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــف ﯾطﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـر‬ ‫ظﻔرﯾ ـ ـ ـ ـ ــﻪ وأذﻫ ـ ـ ـ ـ ــب رﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺷﻪ‬
‫ﺑ ـ ـ ـ ـ ــرى اﻟﺑ ـ ـ ـ ـ ــﯾن ُ‬
‫ـﺿﯾر‬
‫وﯾﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺑس ﻣﻧﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻔ ـ ـ ـ ـ ــرع وﻫ ـ ـ ـ ـ ــو ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﯾﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎد ﯾﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾن اﻟﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــذع ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن زﻓ ارﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬

‫ـﺻﯾر‬
‫طوﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل وﻟﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻣﯾن ﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﻛﻼﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻏرﯾـ ـ ـ ـ ــب ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻣـ ـ ـ ـ ــﺿﺎﺟﻊ ﻟﯾﻠـ ـ ـ ـ ــﻪ‬
‫)‪(٤‬‬
‫ـدﯾر‬
‫وﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــدﻣﻌﯾﻧﺎ ﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ــدول وﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫أﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ــول ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ واﻟﻐُـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدر ﺑﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ وﺑﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٨٨‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٦٠٥‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٧٥‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٢٧‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻠﻘـد ﺻـرح ﺑﻠﻔـظ ﻣﺑﺎﺷـر ﻋـن اﻟﻐرﺑـﺔ واﻻﻏﺗـراب ﺑﻠﻔـظ ) ﻏرﯾـب ( ﺣﯾـث وﺻـف ﻧﻔـﺳﻪ ﺑﺎﻟﻐرﯾـب ‪،‬‬
‫وﻋدد ﻣن دﻻﻻت اﻟﻐرﺑﺔ وآﺛﺎرﻫﺎ ﺑﺄﻟﻔﺎظ ﻋدﯾـدة ‪ ،‬ﻣﺛـل ‪ ) :‬ﻣـﺿطرب ‪ ،‬أﱠﻧـﺔ ‪ ،‬زﻓﯾـر ‪ ،‬اﻟﺑـﯾن ‪ ،‬اﻟﻐـدر‪،‬‬
‫ﻣدﻣﻊ ( ‪.‬‬

‫أﻣﺎ أﻟﻔﺎظ اﻟﺣﻧﯾن اﻟﻣﺑﺎﺷرة وﻣرادﻓﺎﺗﻬﺎ ﻓﻠم ﺗﻘـل ﻋـن أﻟﻔـﺎظ اﻟﻐرﺑـﺔ ‪ ،‬ﻓﻛﻼﻫﻣـﺎ ﻣﻛﻣـﻼن ﻟﺑﻌـﺿﻬﻣﺎ ‪،‬‬
‫ﺣﯾث ﺟﺎءت أﻟﻔﺎظ اﻟﺣﻧﯾن ﻣﺗﻧﺎﺛرة ﻓﻲ اﻟﻘﺻﺎﺋد اﻟﺗﻲ ﻋﺑر ﺷـوﻗﻲ ﻓﯾﻬـﺎ ﻋـن ﺣﻧﯾﻧـﻪ ‪ ،‬وﻣﺛـﺎل ذﻟـك ﻗوﻟـﻪ‬
‫ﻓﻲ ﺷوﻗﻪ ﻟﻣن أﺣﺑﻬم ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﯾﻛم ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ أَﻣﺎﻧﯾﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َﻋـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻟـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـدﻻل َﻋﻠَـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﯾﻛم ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺧو ِ‬
‫اط ِرﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﯾن إِﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫اﻟﺣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺎب َ‬‫ﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻓﻔﻲ اﻟﺑﯾت اﻟﺳﺎﺑق ورد ﻟﻔظ اﻟﺣﻧﯾن ﺑـﺻورة ﻣﺑﺎﺷـرة ‪ ،‬ﻣﻌﺑـ ًار ﻋـن ﺗﻠـك اﻟﻌﺎطﻔـﺔ اﻟﺟﯾﺎﺷـﺔ ﻓـﻲ ﻗﻠـب‬
‫اﻟﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺣﻧﯾن ﻟﻸﻫل واﻷﺣﺑﺎب ﻗد ﻏﺎص ﻓﻲ ﺳوﯾداء اﻟﻘﻠـب ‪ ،‬وﻛﻠﻣـﺔ اﻟﺣﻧـﯾن ﺳـﺎﻋدت ﻓـﻲ رﺳـم‬
‫اﻟﻣﻌﻧ ــﻰ اﻟ ــدﻗﯾق ﻟﻣ ــﺎ ﯾرﯾ ــدﻩ اﻟ ــﺷﺎﻋر ‪ ،‬وﻣ ــن اﻷﻟﻔ ــﺎظ اﻟﻣﺑﺎﺷـ ـرة ﻟﻐ ــرض اﻟﺣﻧ ــﯾن ﻣ ــﺎ ﺟ ــﺎء ﻓ ــﻲ ﺗﻐﻧﯾ ــﻪ‬
‫ﺑﺎﻟﻣﺣﺑوب ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪) :‬اﻟﻣﺗﻘﺎرب(‬
‫ـﺳد ﻧﺎ ِﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل‬ ‫ـﯾن ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫َ َ‬ ‫ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻠوعٌ َﻋﻔَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬ ‫َﯾ ِﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـن إِﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك ُ‬
‫ـﺳﻧد اﻟﻣﺎﺋِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل‬ ‫ـق ِﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬ ‫ﺗﻌﻠﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ََ‬ ‫ـب َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـو ِﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدﻫﺎ ﺧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٌ‬
‫ـﺎﻓق‬ ‫وﻗﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ََ‬
‫ِ )‪(٢‬‬
‫اﻟﻘﺗﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل إِﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻘﺎﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل‬ ‫ـﯾن َ‬ ‫َﺣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺷق ِﺑﺎﻟﻌﺎ ِﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻘﯾن‬
‫ـث اﻟ ِﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫و ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻋﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ََ‬ ‫َ‬

‫ﻟﻘ ــد ﺟ ــﺎءت ﻛﻠﻣﺗ ــﺎن ﻣﺑﺎﺷـ ـرﺗﺎن ﻟﻠﻔ ــظ اﻟﺣﻧ ــﯾن وﻣ ــن ﻧﻔ ــس ﻣ ــﺎدة ) ﺣ ــﻧن ( ﻟﺗزﯾ ــد ﻣ ــن اﻟﻣﻌﻧ ــﻰ ‪،‬‬
‫وﺗوﺿﺢ اﻟﻔﻛرة ‪ ،‬ﻓﺟﺎءت ﻟﻔظﺔ ) ﯾﺣن ( وﻟﻔظـﺔ ) ﺣﻧـﯾن ( ‪ ،‬وﻣـن اﻷﻟﻔـﺎظ ﻏﯾـر اﻟﻣﺑﺎﺷـرة اﻟـواردة ﻓـﻲ‬
‫اﻷﺑﯾﺎت اﻟﺳﺎﺑﻘﺔ ‪ ) :‬ﺧﺎﻓق ‪ ،‬اﻟﻌﺷق ( ﺣﯾث ﺳﺎﻋدت ﻓﻲ ﺗﻘوﯾﺔ اﻟﻣﻌﻧﻰ ‪.‬‬

‫ﱠ‬
‫إن اﻷﻟﻔــﺎظ اﻟداﻟــﺔ ﻋﻠــﻰ اﻟﺣﻧــﯾن ﻛﺛﯾ ـرة ﻓــﻲ ﻣﻌﺟــم ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﻓﻣﻧﻬــﺎ اﻟﻠﻔــظ اﻟﻣﺑﺎﺷــر ‪ ،‬وﻣﻧﻬــﺎ ﻏﯾــر‬
‫اﻟﻣﺑﺎﺷ ــر ‪ ،‬وﺗﺟ ــد ذﻟ ــك ﻓ ــﻲ ﻣﻌظ ــم ﻗ ــﺻﺎﺋدﻩ وﻗ ــد ﺟﻣﻌ ــﺎ ﺳ ــوﯾﺔً ‪ ،‬وﻣﺛ ــﺎل ذﻟ ــك ﻗوﻟ ــﻪ ﻓ ــﻲ ﺣﻧﯾﻧ ــﻪ إﻟ ــﻰ‬
‫اﻟﻣﺣﺑوب ‪) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫و َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ِﻟﻠﻔَﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ِﺑﺎﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺳﺗﺣﯾل َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدان‬ ‫ـك اﻟ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺻﺑﺎ‬ ‫ـك َﻗﻠﺑ ـ ـ ــﻲ َﻫ ـ ـ ــل أُﻋﯾ ـ ـ ـ ُـد ﻟَ ـ ـ ـ َ‬
‫ﺣﻧﺎﻧﯾ ـ ـ ـ َ‬
‫َ َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٨٢‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٣٧‬‬

‫‪‬‬
‫وﺣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن‬ ‫ـت ِّإﻻ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـن َ ٍ‬
‫دم َ َ‬ ‫َو َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل أَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎن َوطﯾﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺗَ ُﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـن إِﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬
‫ذاك َ‬
‫وَﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫ـدﻛر ِإﻟﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َﻓﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ع ِذ ﱠﻣـ ـ ـ ــﺔً‬
‫ـﺳت َﺟﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ‬ ‫َ‬ ‫ِإذا ﻟَـ ـ ـ ــم ﺗَـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺻن َﻋﻬـ ـ ـ ــداً َوﻟَـ ـ ـ ــم ﺗَـ ـ ـ ــر َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـرف اﻟﻬَ ـ ـ ــوى ﺑِ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـدﻧﺎن‬ ‫ﺻـــ ِ‬
‫وَﻧ ـ ـ ــﺷرب ِﻣ ـ ـ ــن ِ‬
‫َ َ ُ‬ ‫ـﺻﺑﺎﺑﺔَ َﺣﻘﱠﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـذﻛر ِإذ ُﻧﻌطـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫أَﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ُ‬

‫ﻓﻣــن أﻟﻔــﺎظ اﻟﺣﻧــﯾن اﻟﻣﺑﺎﺷ ـرة اﻟ ـواردة ﻓــﻲ اﻷﺑﯾــﺎت اﻟــﺳﺎﺑﻘﺔ ﻛﻠﻣــﺔ )ﺗﺣــن( وﻛﻠﻣــﺔ )ﺣﻧﺎﻧﯾــك( وﻛﻠﻣــﺔ‬
‫اﻟﺻﺑﺎﺑﺔ( ‪.‬‬ ‫)ﺣﻧﺎن( ‪ ،‬وﻣن اﻷﻟﻔﺎظ ﻏﯾر اﻟﻣﺑﺎﺷرة اﻟداﻟﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﺣﻧﯾن ﻛﻠﻣﺔ ) َ ﱠ ِ‬
‫ﺗدﻛر( و ) َ َ‬
‫ﻓﺎﻷﻣﺛﻠــﺔ ﻛﺛﯾ ـرة ﻋﻠــﻰ أﻟﻔــﺎظ اﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬ﺗﻌــددت ﺗﻠــك اﻷﻟﻔــﺎظ ﻋﻧــد ﺣدﯾﺛــﻪ ﻋــن اﻟﺣﻧــﯾن‬
‫إﻟﻰ اﻟوطن ‪ ،‬وﻣﺛﺎل ذﻟك ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـﺷﺗﺎق ِﻷَوط ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن‬ ‫ـوق ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـت أَﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ﻓرﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َُ‬ ‫رؤﯾﺗَﻬـ ـ ــﺎ‬ ‫ـرت إِﻟـ ـ ــﻰ اﻷَوطـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن ُ َ‬ ‫ﯾـ ـ ــﺎ َﻣـ ـ ــن َﻫ َﺟـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﻛﺑﻲ اﻟ ـ ـ ـ َـدﻣﻊَ ِﻣ ـ ـ ــن ﺗَ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـذﻛﺎرﻫﺎ ﻗ ـ ـ ــﺎﻧﻲ‬ ‫ِ‬ ‫اﻟزﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َو َﺳ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎن ﻟَﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﯾن َﺣﻧﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ‬
‫ـذﻛر َ‬
‫أَﺗَـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫ﺣﯾــث ﺟــﺎءت ﻛﻠﻣــﺔ اﻟﺣﻧــﯾن ﺻ ـرﯾﺣﺔ ﻓــﻲ اﻟﺑﯾــت اﻟﺛــﺎﻧﻲ ‪ ،‬وﺟــﺎءت ﺑﻌــض اﻟﻛﻠﻣــﺎت ﺗﺣﻣــل ﻣﻌﻧــﻰ‬
‫اﻟﺣﻧـﯾن ‪ ،‬ﻣﺛــل ‪ ) :‬أﺷــوق ‪ ،‬ﻣـﺷﺗﺎق ‪ ،‬أﺗــذﻛرﯾن ‪ ،‬ﺗــذﻛﺎرﻫﺎ ( ‪ .‬وﻣـن اﻷﻟﻔــﺎظ اﻟـواردة ﻓـﻲ ﺣﻧــﯾن ﺷــوﻗﻲ‬
‫ﻷﻫﻠﻪ ﻣﺎ ﯾذﻛرﻩ ﻓﻲ ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻷﻣﻪ ﺣﯾث ﯾﻘول ‪) :‬اﻟﺑﺳﯾط(‬
‫اﻟوداﺋِ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻊ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــن َﺧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر ُ َ ّ‬
‫اﻟﻣؤدﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َﺧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َـر َ‬
‫ِ‬ ‫َﻛﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـز ِﺑﺣﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ‬
‫ان ﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ َﻧطﻠُﺑُ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬
‫َ‬ ‫ُ‬
‫ـﺷوق ِ ّإﻻ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن َﻧواﺣﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ــم َﯾﺄﺗِـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ـﺎب ُﻛ ـ ـ ـ ـ ﱡـل َﻋزﯾ ـ ـ ـ ـ ٍـز َﻋﻧ ـ ـ ـ ــﻪُ َ َ‬
‫ﻏﯾﺑﺗَﻧ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻟَ ـ ـ ـ ــو ﻏ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٣‬‬
‫َي َﻫ ـ ـ ــوى اﻷُ ﱠﻣ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﯾن ﺷ ـ ـ ــﺎﺟﯾﻧﺎ‬ ‫ﻟَ ـ ـ ــم َﻧ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدر أ ﱡ‬ ‫ـﺟﻧﺎً‬ ‫ﺣﻣﻠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟِ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺻر أَو ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِإذا َ َ‬

‫ﻓﺎﻟﻛﻠﻣﺎت ) ﻋزﯾز ‪ ،‬اﻟﺷوق ‪ ،‬ﺷﺟن ‪ ،‬ﻫوى ‪ ،‬ﺷﺎﺟﯾﻧﺎ ( دﻟـت ﻋﻠـﻰ ﺣﻧﯾﻧـﻪ ﻷﻣـﻪ ‪ ،‬وﻋﺑـرت ﻛـذﻟك‬
‫ﻋن ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟوطﻧﻪ ﻣﺻر ‪ .‬وﻣـن ﺗﻠـك اﻷﻟﻔـﺎظ اﻟداﻟـﺔ ﻋﻠـﻰ اﻟﺣﻧـﯾن ﻣـﺎ أﻧـﺷدﻩ وﻫـو ﻋﻠـﻰ ظﻬـر اﻟـﺳﻔﯾﻧﺔ‬
‫ﻋﻧدﻣﺎ رأى طﻔﻠﺔ ﺗﺷﺑﻪ اﺑﻧﺗﻪ أﻣﯾﻧﺔ ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪ ) :‬رﻣل ﻣﺟزوء(‬
‫ان زﯾَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫َوﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـو ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُﺣﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو َ‬ ‫أَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻔُﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك َﺑﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎءٌ‬
‫)‪(٤‬‬
‫وﺣﻧﯾَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ‬ ‫ِ‬ ‫ﻧﺎ ِﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ َوِاذ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــر ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َوﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َد أَﺑﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ َ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٧١٣‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٧٠٤‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص ‪. ٦٨٤-٦٨٣‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪.٦٦٥‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻘد اﺳﺗﺧدم ﻟﻔظ اﻟﺣﻧﯾن ﺻراﺣﺔ ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ ) ﺣﻧﯾﻧﻪ ( ‪ ،‬وﻟﻔظ ) اﻟوﺟـد ( ﻟﻠدﻻﻟـﺔ ﻋﻠـﻰ ﺷـدة ﺷـوﻗﻪ‬
‫ﻻﺑﻧﺗﻪ أﻣﯾﻧﺔ ‪.‬‬
‫أﻣﺎ اﻷﻟﻔﺎظ اﻟداﻟﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﺣﻧـﯾن إﻟـﻰ اﻟـذﻛرﯾﺎت اﻟﻣﺎﺿـﯾﺔ ﻓﻘوﻟـﻪ ﻓـﻲ ﺣﻧـﯾن ﺷـوﻗﻲ ﻷﺟﻣـل ﻟﺣظـﺎت‬
‫اﻟﻌﻣر ﻓﻲ ﻣرﺣﻠﺔ اﻟﺷﺑﺎب ‪) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫ﺣ ـ ـ ـ ـواﻟﻲ اﻟـ ـ ـ ــﺻﺑﺎ واﻟوﺟـ ـ ـ ــد ﺑﺎﻟوﺟـ ـ ـ ــد ﯾﻠﺗﻘـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫أﻗـ ـ ـ ـ ــول ﻟﻘﻠﺑـ ـ ـ ـ ــﻲ واﻟﻬـ ـ ـ ـ ــوى ﯾـ ـ ـ ـ ــزﺣم اﻟﻬـ ـ ـ ـ ــوى‬

‫ﻧ ـ ـ ـ ــدﻣت ﻋﻠ ـ ـ ـ ــﻰ ﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓ ـ ـ ـ ــﺎت ﺑﻌ ـ ـ ـ ــد اﻟﺗﻔ ـ ـ ـ ــرق‬ ‫إذا أﻧـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻟـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗﻌـ ـ ـ ـ ـ ــط اﻟـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺑﯾﺑﺔ ﺣﻘﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫)‪(١‬‬
‫ٕوان ﺣﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺗﻲ ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺣﯾﺎﺗـ ـ ـ ـ ـ ــك ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺧﻔق‬ ‫ٕواﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك ﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺧﻔﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻣؤﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل‬

‫ﺣﯾـث ﺟـﺎءت ﻛﻠﻣـﺎت ﺗـﺳﺎﻋد ﻓـﻲ إظﻬــﺎر ﺣﻧﯾﻧـﻪ ‪ ،‬ﻣﺛـل ‪ ) :‬اﻟوﺟـد ‪ ،‬اﻟﻬـوى ‪ ،‬اﻟﺗﻔـرق ( ‪ ،‬أﻣــﺎ‬
‫أﻟﻔﺎظﻪ ﻓﻲ ﺣﻧﯾﻧﻪ إﻟﻰ اﻟﻣﺣﺑوب ﻓﻛﺛﯾرة وﻣﺛﺎﻟﻬﺎ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫ِ‬
‫وﯾﻌﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬‫َوﯾُﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــدئُ َﺑﺛّـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻬَ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى َ ُ‬ ‫وﯾزﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬
‫ـوﻋﺗﻲ َ َ‬ ‫َﯾ ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـد اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﺟﻰ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﻟ ِﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺎل ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻟﻬُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـن َﻋدﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ـﻲ َﻟﯾَﻠ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬ ‫ِ‬ ‫ِإذا ط ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ََ‬ ‫ـﺎل َواﺳﺗَﻌ ـ ـ ـ ــﺻﻰ ﻓَﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻫ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ُﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ ِ‬ ‫ـﺎدﺗﻧﻲ ِﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـذﻛرى أ ِ ﱠ‬
‫ـود‬
‫ـﺿﻠوِع ﻗُﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺎم ِﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺟون ﻗﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫َﺣﺑﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫أ َِرﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـت َوﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﺟدﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ِ‬ ‫وﯾﺧﺗَﻠِ ـ ـ ــف‬ ‫َو َﻣـ ـ ــن َﯾﺣ ِﻣ ـ ـ ـِل اﻷَﺷ ـ ـ ـو َ‬
‫ـدﯾم ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻬَ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى َ َ‬ ‫َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ َﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫اق َﯾﺗ َﻌـ ـ ــب َ َ‬
‫ـت َﺣدﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ـك اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻗﻠﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ أَأَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـب ِﻣـ ـ ـ َـن اﻟﻬَـ ـ ــوى‬ ‫ـق َﻗﻠـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـت اﱠﻟـ ـ ــذي َﻟـ ـ ــم َﯾﻠـ ـ ـ َ‬ ‫َﻟﻘﯾ ـ ـ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ِإذا َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل ﻏﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـد أَو ََﺗر ﱠﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل ﻏﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ورﻗﱠـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬ ‫َوَﻟـ ـ ـ ـ ــم أَﺧـ ـ ـ ـ ـ ُـل ِﻣـ ـ ـ ـ ــن َوﺟـ ـ ـ ـ ـ ٍـد َﻋﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك َ ِ‬

‫ﺣﯾـث ﺟـﺎءت أﻟﻔـﺎظ ﻋدﯾـدة أﺳـﻬﻣت ﻓـﻲ رﺳــم ﺣـدود ذﻟـك اﻟﺣﻧـﯾن ‪ ،‬ﻓﻘـد ورد ﻛﻠﻣـﺎت أﺧـذت ﻋﻠــﻰ‬
‫ﻋﺎﺗﻘﻬﺎ إظﻬﺎر اﻟﺣﻧﯾن ‪ ،‬ﻣﻧﻬﺎ ‪ ) :‬ﻟوﻋﺗﻲ ‪ ،‬أرﻗت ‪ ،‬ذﻛرى ‪ ،‬ﺷﺟون ‪ ،‬اﻷﺷواق ‪ ،‬اﻟﻬوى ‪ ،‬وﺟد ( ‪.‬‬

‫أﺳ ــﻬﻣت أﻟﻔ ــﺎظ اﻟﻐرﺑ ــﺔ واﻟﺣﻧ ــﯾن اﻟ ــﺳﺎﺑﻘﺔ ﻓ ــﻲ إﺑـ ـراز ﺗﻠ ــك اﻟﻌﺎطﻔ ــﺔ اﻹﻧ ــﺳﺎﻧﯾﺔ اﻟﺟﯾﺎﺷ ــﺔ ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧ ــت‬
‫أﻟﻔﺎظﻬﺎ اﻟﻣﺑﺎﺷرة أو ﻏﯾر اﻟﻣﺑﺎﺷرة وﺳﯾﻠﺔ ﻟﻠﺗﻌﺑﯾر ﻋن ﺻدق اﻟﺗﺟرﺑﺔ اﻟﺷﻌورﯾﺔ ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٥٩‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪.٢٤٤‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﺗﻧﺎص ‪:‬‬
‫ُظ ِﻬ َـر ﻓﻘـد ﻧُ ﱠ‬
‫ـص ‪،‬‬ ‫ـﺻﺎً رﻓَ َﻌـﻪ وﻛـل ﻣـﺎ أ ْ‬
‫ﯾﻧﺻﻪ ﻧ ّ‬
‫ﻧص اﻟﺣدﯾث َ ُ ﱡ‬ ‫رﻓﻌك اﻟﺷﻲء َ ﱠ‬ ‫ﺗﻌرﯾﻔﻪ ﻟﻐﺔ ‪ " :‬ﱠ ﱡ‬
‫اﻟﻧص ْ ُ‬
‫ﺻت اﻟرﺟ َـل ِإذا اﺳﺗﻘـﺻﯾت‬ ‫ﺻـ ْ ُ‬
‫وﻣﺑﻠـﻎُ أَ ْﻗـﺻﺎﻫﺎ وﻣﻧـﻪ ﻗﯾـل ﻧ َ‬
‫َﺻﻠﻪ ﻣﻧﺗﻬﻰ اﻷَﺷـﯾﺎء َ ْ‬
‫اﻟﻧص أ ُ‬
‫ﱡ‬ ‫ﻗﺎل اﻷَزﻫري‬
‫)‪(١‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﻣﺳﺄَﻟﺗﻪ ﻋن اﻟﺷﻲء ﺣﺗﻰ ﺗﺳﺗﺧرج ﻛل ﻣﺎ ﻋﻧدﻩ "‬
‫أﻣــﺎ اﺻــطﻼﺣﺎً ﻓﻬــو ﻋﻧــد )ﺟوﻟﯾــﺎ ﻛرﺳــﺗﯾﻔﺎ( أول ﻣــن ﺟــﺎء ﺑﻬــذا اﻟﻣــﺻطﻠﺢ ‪ " :‬ﻛــل ﻧــص ﯾﺗــﺷﻛل‬
‫)‪(٢‬‬
‫وﺗـرى‬ ‫ﻣـن ﺗرﻛﯾﺑـﺔ ﻓﺳﯾﻔـﺳﺎﺋﯾﺔ ﻣـن اﻻﻗﺗﺑﺎﺳـﺎت ‪ ،‬وﻛـل ﻧـص ﻫـو ﺗـﺷرب وﺗﺣوﯾـل ﻟﻧـﺻوص أﺧـرى "‬
‫ﻛذﻟك ﱠ‬
‫أن اﻟﺗﻧـﺎص " ﻗـﺎﻧون ﺟـوﻫري ‪ :‬إذ ﻫـﻲ ﻧـﺻوص ﺗـﺗم ﺻـﻧﺎﻋﺗﻬﺎ ﻋﺑـر اﻣﺗـﺻﺎص ‪ ،‬وﻓـﻲ اﻟوﻗـت‬
‫ـﺻﯾﺎ وﯾﻣﻛ ــن اﻟﺗﻌﺑﯾ ــر ﻋ ــن ذﻟ ــك ﺑﺄﻧ ــﻪ ﺗراﺑط ــﺎت‬
‫ﻧﻔ ــﺳﻪ ﻫ ــدم اﻟﻧ ــﺻوص اﻷﺧ ــرى ﻟﻠﻔ ــﺿﺎء اﻟﻣﺗ ــداﺧل ﻧ ـ ً‬
‫)‪(٣‬‬
‫ﻣﺗﻧﺎظرة ذات طﺎﺑﻊ ﺧطﺎﺑﻲ "‬

‫" اﻟﺗﻧـﺎص ﻣـن أﺑـرز ﺑﻧﯾـﺎت اﻟـﺷﻌر اﻟﺣـداﺛﻲ ‪ ،‬وﻣـن أدق ﺧـﺻﺎﺋص ﺑﻧﯾﺗـﻪ اﻟﺗرﻛﯾﺑﯾـﺔ واﻟدﻻﻟﯾـﺔ ‪،‬‬
‫ﺣﯾث ﯾﻣﺛل اﻟﺗﻧﺎص اﺳﺗﺣﺿﺎر ﻧﺻوص ﻏﺎﺋﺑﺔ ﺳﺎﺑﻘﺔ ﻓﻲ اﻟﻧص اﻟﺣﺎﺿر ﻟوظﯾﻔﺔ ﻣﻌﻧوﯾﺔ أوﻓﻧﯾﺔ أو‬
‫)‪(٤‬‬
‫‪ ،‬وﻫﻧﺎك ﻣن اﻟﻧﻘﺎد ﻣن ﺣﺎول أن ﯾواﻟف ﺑـﯾن اﻟﻌدﯾـد ﻣـن اﻟﺗﻌرﯾﻔـﺎت ﻟﻣـﺻطﻠﺢ اﻟﺗﻧـﺎص‪،‬‬ ‫أﺳﻠوﺑﯾﺔ‪".‬‬
‫ﻟﻣﺎ ﺻﺎﺣب ﻫذا اﻟﻣﺻطﻠﺢ ﺗﺳﻣﯾﺎت ﻋدﯾدة ﺑﺳﺑب أﺻـﻠﻪ اﻟﻐرﺑـﻲ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻧﺎﻗـد ﻣﺣﻣـد ﻣﻔﺗـﺎح ﯾﻌرﻓـﻪ ﺑﺄﻧـﻪ‪:‬‬
‫)‪(٥‬‬
‫ﻓﺎﻟﺗﻧــﺎص ﻋﻧــدﻩ ‪ " :‬ظــﺎﻫرة ﻟﻐوﯾــﺔ ﻣﻌﻘ ــدة‬ ‫" ﺗﻌــﺎﻟق ﻧــﺻوص ﻣــﻊ ﻧــص ﺣ ـدث ﺑﻛﯾﻔﯾ ــﺎت ﻣﺧﺗﻠﻔــﺔ "‬
‫ﺗﺳﺗﻌﺻﻲ ﻋﻠﻰ اﻟﺿﺑط واﻟﺗﻠﻘﯾن ‪ ،‬إذ ﯾﻌﺗﻣـد ﻓـﻲ ﺗﻣﯾﯾزﻫـﺎ ﻋﻠـﻰ ﺛﻘﺎﻓـﺔ اﻟﻣﺗﻠﻘـﻲ ‪ ،‬وﺳـﻌﺔ ﻣﻌرﻓﺗـﻪ وﻗدرﺗـﻪ‬
‫ﻋﻠــﻰ اﻟﺗــرﺟﯾﺢ " )‪ ، (٦‬وﻣــﺎ ﺻــرح ﺑــﻪ ﻣﺣﻣــد ﻣﻔﺗــﺎح ﯾــﺻﯾب ﻛﺑــد اﻟﺣﻘﯾﻘــﺔ ‪ ،‬ﻓــﻼ ﯾﻣﻛــن ﻟﻠﻧﺎﻗــد اﻟﺗﻌــرف‬
‫ﻋﻠﻰ اﻟﺗﻧﺎص داﺧل ﻧص ﻣﺎ إﻻ إذا ﻛﺎﻧت ﺛﻘﺎﻓﺗﻪ واﺳﻌﺔ ‪ ،‬ﻋﻧد ذﻟـك ﯾـﺳﺗطﯾﻊ ﻣﻌرﻓـﺔ اﻟﺗﺣـوﻻت داﺧـل‬
‫اﻟﻧص اﻷدﺑﻲ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬ﻟﺳﺎن اﻟﻌرب ‪ :‬اﺑن ﻣﻧظور ‪ ،‬ﻣﺎدة ) ﻧﺻص ( ‪. ٩٨-٩٧/٧ ،‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺧطﯾﺋﺔ واﻟﺗﻛﻔﯾر ‪-‬ﻣـن اﻟﺑﻧﯾوﯾـﺔ إﻟـﻰ اﻟﺗـﺷرﯾﺣﯾﺔ ‪ -‬ﻗـراءة ﻧﻘدﯾـﺔ ﻟﻧﻣـوذج إﻧـﺳﺎﻧﻲ ﻣﻌﺎﺻـر‪ :‬ﻋﺑـد اﷲ اﻟﻐـذاﻣﻲ ‪،‬‬
‫اﻟﻧﺎدي اﻟﺛﻘﺎﻓﻲ اﻷدﺑﻲ ‪ -‬ﺟدة ‪١٩٨٥،‬م ‪ ،‬ط‪ ، ١‬ص‪.١٣‬‬
‫)‪ (٣‬ﻋﻠم اﻟﻧص ‪ :‬ﺟوﻟﯾﺎ ﻛرﯾﺳﺗﯾﻔﺎ ‪ ،‬ﺗر‪ /‬ﻓرﯾد اﻟزاﻫﻲ ‪ ،‬ﻣراﺟﻌﺔ ‪ /‬ﻋﺑد اﻟﺟﻠﯾـل ﻧـﺎظم ‪ ،‬دار ﺗوﺑﻘـﺎل ﻟﻠﻧـﺷر‪ ،‬اﻟﻣﻐـرب‪،‬‬
‫ط‪١٩٩١ ، ١‬م ‪ ،‬ص‪. ٧٩‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺗﻧـﺎص ﻓـﻲ اﻟـﺷﻌر اﻟﻔﻠـﺳطﯾﻧﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻـر ‪ :‬ﺣـﺳن اﻟﺑﻧـداري ‪ ،‬ﻋﺑـد اﻟﺟﻠﯾـل ﺻرﺻـور ‪ ،‬ﻋﺑﻠـﺔ ﺛﺎﺑـت ‪ ،‬ﻣﺟﻠـﺔ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻷزﻫر ﺑﻐزة‪ ،‬ﺳﻠﺳﻠﺔ اﻟﻌﻠوم اﻹﻧﺳﺎﻧﯾﺔ ‪ ، ٢٠٠٩ ،‬اﻟﻣﺟﻠد ‪ ، ١١‬اﻟﻌدد ‪ ، ٢‬ص‪. ٢٤١‬‬
‫)‪ (٥‬ﺗﺣﻠﯾ ــل اﻟﺧطـــﺎب اﻟـــﺷﻌري ‪ :‬ﻣﺣﻣـــد ﻣﻔﺗـــﺎح ‪ ،‬اﻟﻣرﻛ ــز اﻟﺛﻘـــﺎﻓﻲ اﻟﻌرﺑـــﻲ ‪ ،‬اﻟـــدار اﻟﺑﯾـــﺿﺎء ‪ ،‬ط‪١٩٩٢ ، ٣‬م ‪،‬‬
‫ص‪. ١٢١‬‬
‫)‪ (٦‬اﻟﺳﺎﺑق ‪. ١٣١ ،‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﺎﻟﺗﻧـﺎص ﻋﻠـﻰ اﺧــﺗﻼف ﻣـﺳﻣﯾﺎﺗﻪ ﺳـواء اﻟﺗـداﺧل اﻟﻧــﺻﻲ أو اﻟﺗﻌﺎﻟﻘﯾـﺔ اﻟﻧــﺻﯾﺔ أو اﻟـﻧص اﻟﻐﺎﺋــب‬
‫ﻫــو وﺟــود ﻋﻼﻗــﺔ ﺑــﯾن ﻧــﺻﯾن أﺣــدﻫﻣﺎ ﺳــﺎﺑق واﻵﺧــر ﻻﺣــق ‪ ،‬وﻫــذﻩ اﻟﻌﻼﻗــﺔ ﻗــد ﺗﻛــون ﻋﻠــﻰ ﺻــﻌﯾد‬
‫اﻟـﺷﻛل أو اﻟﻣـﺿﻣون أو ﻛﻠﯾﻬﻣــﺎ ﻣﻌـﺎً ‪ ،‬ﻣﺗﻛﺋـ ًـﺔ ﻋﻠـﻰ ﻧﻣــﺎذج ﻣﺗﻌـددة ﻧﺣــو ‪ :‬اﻻﻗﺗﺑـﺎس أو اﻟﺗــﺿﻣﯾن أو‬
‫)‪(١‬‬
‫‪ .‬وذﻟــك ﺑﺎﻋﺗﻣــﺎدﻩ ﻋﻠــﻰ اﻟﺟــذور اﻟﺗﺎرﯾﺧﯾــﺔ ﻟﻠﺗﻧــﺎص ﻓــﻲ اﻷدب اﻟﻌرﺑــﻲ ‪ .‬وﻫــذا‬ ‫اﻹﯾﻣــﺎء أو اﻹﺷــﺎرة‬
‫ﺣﺎﺿ ــر وﺑﻘ ــوة ﻋﻧ ــد ﺷ ــوﻗﻲ ؛ ﱠ‬
‫ﻷن ﺷ ــوﻗﻲ ﻣ ــن رواد ﻣدرﺳ ــﺔ اﻹﺣﯾ ــﺎء واﻟﺑﻌ ــث اﻟﺗ ــﻲ اﺳ ــﺗﻘت ﻣﻧﻬﺟﻬ ــﺎ‬
‫وأﺳــﻠوﺑﻬﺎ ﻣــن اﻟﺗ ـراث اﻟﻌرﺑــﻲ وأﺧــذت ﺗﺑــث اﻟﺣﯾــﺎة ﻣــن ﺟدﯾــد ﻓــﻲ اﻟــﺷﻌر اﻟﻌرﺑــﻲ ‪ ،‬ﻟــذﻟك ﻧﺟــد ﺷــوﻗﻲ‬
‫ﻣﺟددا ﻣﺎ أﻣﻛن ﻟﻪ ذﻟك ‪.‬‬‫ً‬ ‫ﺳﺎﺋ ًار ﻋﻠﻰ اﻟﻧﻬﺞ اﻟﻘدﯾم‬
‫أﻣــﺎ أﻣﺛﻠــﺔ اﻟﺗﻧــﺎص ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ أﺷــﻌﺎر اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ‪ ،‬ﻓﺟــﺎءت واﺿــﺣﺔ ﻣﻧﺗــﺷرة ﻓــﻲ أﻛﺛــر‬
‫ﻣ ــن ﻗ ــﺻﯾدة ‪ ،‬وذﻟ ــك ﯾرﺟ ــﻊ ﻟﺛﻘﺎﻓﺗ ــﻪ اﻟواﺳـ ـﻌﺔ واطﻼﻋ ــﻪ ﻋﻠ ــﻰ ﺛﻘﺎﻓ ــﺎت ﻋدﯾ ــدة ‪ ،‬وﻣ ــن ﺗﻠ ــك اﻷﻣﺛﻠ ــﺔ‬
‫اﻟﻣﻘﺳﻣﺔ وﻓق أﻧواع اﻟﺗﻧﺎص ﻛﺎﻵﺗﻲ ‪:‬‬
‫اﻟﺗﻧﺎص اﻟدﯾﻧﻲ ‪:‬‬
‫وﯾﻘﺻد ﺑﻪ ﺗداﺧل ﻧـﺻوص دﯾﻧﯾـﺔ ﻣﺧﺗـﺎرة ﻋـن طرﯾـق اﻻﻗﺗﺑـﺎس واﻟﺗـﺿﻣﯾن ﻣـن اﻟﻘـرآن اﻟﻛـرﯾم أو‬
‫اﻟﺣ ــدﯾث اﻟ ــﺷرﯾف أو اﻟﻛﺗ ــب اﻟ ــﺳﻣﺎوﯾﺔ اﻷﺧ ــرى ﻣ ــﻊ اﻟ ــﻧص اﻷﺻ ــﻠﻲ ﻟﻠﻘ ــﺻﯾدة ﺑﺣﯾ ــث ﺗﻧ ــﺳﺟم ﻫ ــذﻩ‬
‫اﻟﻧﺻوص ﻣﻊ اﻟﺳﯾﺎق اﻟﺷﻌري ‪ ،‬وﺗؤدي ﻏرﺿﺎً ﻓﻛرﯾﺎً أو ﻓﻧﯾﺎً أو ﻛﻠﯾﻬﻣـﺎ ﻣﻌـﺎً )‪ .(٢‬وﯾﻧـدرج ﺗﺣـت ذﻟـك‬
‫اﺳــﺗﺧدام اﻷﻟﻔــﺎظ اﻟﻘرآﻧﯾــﺔ وﺗوظﯾﻔﻬــﺎ ﻓــﻲ ﻧــﺻوﺻﻪ واﻷﺣﺎدﯾــث اﻟﻧﺑوﯾــﺔ اﻟــﺷرﯾﻔﺔ ‪ ،‬وﻣﺛــﺎل ذﻟــك ﻗوﻟــﻪ‪:‬‬
‫) اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـق وِاﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـﻛﺑﻲ ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـرداك‬ ‫ِﱠ‬ ‫ـﺎع َوأ ﱠُم َ ِﱠ‬ ‫ـت اﻟﺑِﻘـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﺑِﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َ‬ ‫طﯾﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻛﺟﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ﺑردوﻧﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـدﻧﻬن رﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ِ‬ ‫اﻟﻧﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎك‬ ‫ـت ُﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـدةَ َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ﱠ ُ‬
‫أَﻟﻔَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﯾم َ ٕوِ ﱠاﻧﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺎت َ‬‫ـﺷق َﺟّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ود َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ِ‬
‫َ‬
‫ِ )‪(٣‬‬
‫ـردوس ﺛُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـم َﻧﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎك‬ ‫ِ‬ ‫ﱠ‬ ‫ـت اﻟ َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬ ‫ﻗَ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻣﺎً ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ِـو ِاﻧﺗَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ َﻟﺗﻬَﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل اﻟﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ـداول َواﻟ ُرﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َ‬ ‫َ‬

‫ﯾﺗﻧــﺎص ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻫــذﻩ اﻷﺑﯾــﺎت ﻣــﻊ ﻗوﻟــﻪ ﺗﻌــﺎﻟﻰ ‪     " :‬‬

‫‪ (٤) "           ‬ﺣﯾث اﺳﺗﺧدم ﺗرﻛﯾب‬

‫اﻟﻘرآن اﻟﻛرﯾم ) ﺟﻧﺎت اﻟﻧﻌـﯾم ( ﻓـﻲ ﻣﻌـرض ﺣدﯾﺛـﻪ ﻋـن ﺟﻣـﺎل ﻣدﯾﻧـﺔ زﺣﻠـﺔ اﻟﻠﺑﻧﺎﻧﯾـﺔ ‪ ،‬وﻟـم ﯾﻘـف ﻋﻧـد‬

‫)‪ (١‬ﯾﻧظــر ‪ :‬ظــﺎﻫرة اﻟﺗﻧــﺎص ﻓــﻲ اﻟــﺷوﻗﯾﺎت ‪ ،‬ﻣﻬﻧــد ﻋﺑــﺎس زﻛــﻲ ‪ ،‬رﺳــﺎﻟﺔ ﻣﺎﺟــﺳﺗﯾر ‪ ،‬اﻟﺟﺎﻣﻌــﺔ اﻟﻌراﻗﯾــﺔ – ﺑﻐــداد‪،‬‬
‫‪ ، ٢٠١١‬ص ‪.١١٧‬‬
‫)‪ (٢‬ﯾﻧظــر ‪ :‬اﻟﺗﻧــﺎص ‪ :‬ﻣﻘدﻣــﺔ ﻧظرﯾــﺔ ﻣــﻊ د ارﺳــﺔ ﺗطﺑﯾﻘﯾــﺔ ‪ ،‬د‪ .‬أﺣﻣــد اﻟزﻋﺑــﻲ ‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑــﺔ اﻟﻛﺗــﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻷردن ‪ ،‬ط‪، ١‬‬
‫‪١٩٩٣‬م ‪ ،‬ص‪ . ١١‬ظﺎﻫرة اﻟﺗﻧﺎص ﻓﻲ اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ﻣﻬﻧد ﻋﺑﺎس زﻛﻲ‪ ،‬ص ‪. ٥٣‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٦٧‬‬
‫)‪ (٤‬ﺳورة ﯾوﻧس ‪ :‬آﯾﺔ ‪. ٩‬‬

‫‪‬‬
‫ذﻟــك اﻟﺣــد ﺑــل وظــف أﻟﻔــﺎظ اﻟﻘ ـرآن اﻟﻛ ـرﯾم ﻣﺛــل ‪ ) :‬ﻋــدن ‪ ،‬اﻟﻔــردوس ( ‪ ،‬ﻟﻘــد اﺳــﺗﺧدم ﺷــوﻗﻲ ذﻟــك‬
‫اﻟﺗرﻛﯾب ﻓﻲ أﺑﯾﺎت ﻋدﯾدة ‪ ،‬ﻣﻧﻬﺎ ﻗوﻟﻪ ﻓﻲ ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﺑﺎرﯾس ‪ ) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫ـﯾم ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫اﻟﻧﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـق َﻛﺟّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺣوك‬ ‫َ‬ ‫ـﺎت َ‬ ‫أُﻓُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ َ‬ ‫وﻣﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداﻫﺎ َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ‬
‫اح ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّـذاﺗﻲ َ َ‬
‫َو َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر َ‬
‫ِ )‪(١‬‬ ‫ـول اﻟـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﻣﺎء َﻣﺣـ ـ ـ ــوك‬
‫َ‬ ‫َﺳـ ـ ـ ـ ِ ٍ‬
‫ـﻠس َﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ َﻧـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺷﻌر ِﻣـ ـ ـ ـ ــن ُﻣﺗَـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ ٍ‬
‫ـدﻓق‬ ‫ـﻣﺎء َوﺣـ ـ ـ ـ ـ ِـﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫َو َﺳـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫وﻣﻧﻬﺎ ﻗوﻟﻪ ﻓﻲ رﺛﺎﺋﻪ ﻷﻣﻪ وﻫو ﻓﻲ اﻟﻣﻧﻔﻰ ‪ ،‬وﺣﻧﯾﻧﻪ ﻷﻣﻪ ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫)‪(٢‬‬
‫طﻌﻣ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻓَﻣ ـ ـ ــﺎ َو َﺟ ـ ـ ـ َـدت َﻧﻔ ـ ـ ــﺳﻲ ِﻷ ِ‬
‫َﻧﻬﺎرﻫ ـ ـ ــﺎ َ‬ ‫ـﺎت ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدﻧﻬﺎ‬ ‫ـت رﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ وﺟّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َﻧ َزﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬

‫وﻋﻧد ﺣدﯾﺛﻪ ﻋن اﻟﻣﻧﻔﻰ وﺑﻌدﻩ ﻋن وطﻧﻪ ﯾـﺳﺗدﻋﻲ ﺷـوﻗﻲ ﻗـﺻﺔ آدم ) ﻋﻠﯾـﻪ اﻟـﺻﻼة واﻟـﺳﻼم (‬
‫ﻋﻧدﻣﺎ أﺧرج ﻣن ﺟﻧﺔ اﻟﺧﻠد ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺎك ﻟِ ـ ـ ـ ــﻲ ِاﻏﺗِ ارﺑ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ﻗَ ـ ـ ـ ــﺿﺎﻫﺎ ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫آدم ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ِ‬
‫دار َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـدن‬ ‫ـرب َ ٍ‬
‫ُﻣ َﻐـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ ُ‬
‫َ‬

‫ﻟﻘد ظﻬر اﻟﺗﻧﺎص اﻟدﯾﻧﻲ ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ﺑﺎﺳﺗدﻋﺎﺋﻪ ﻗﺻﺔ آدم )ﻋﻠﯾﻪ اﻟﺳﻼم( ﻣﻊ إﺑﻠﯾس )ﻟﻌﻧﻪ اﷲ(‬
‫وذﻟك ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ ‪           " :‬‬

‫‪               ‬‬

‫‪                ‬‬

‫)‪(٤‬‬
‫‪"               ‬‬

‫" وﻗــد اﺳــﺗﺧدم ﺷــوﻗﻲ ﺷﺧــﺻﯾﺔ ﺟﺑرﯾــل ﻓــﻲ إﺿــﻔﺎء اﻟﻘدﺳــﯾﺔ ؛ ﻓﻔــﻲ ﻗ ـﺻﯾدﺗﻪ ) أﻧدﻟُــﺳﯾﺔ ( اﻟﺗــﻲ‬
‫ﻧظﻣﻬــﺎ ﻓــﻲ ﻣﻧﻔــﺎﻩ ﺑﺄﺳــﺑﺎﻧﯾﺎ وﻓﯾﻬــﺎ ﯾﺣــن ﻟﻠــوطن اﻟﻌزﯾــز وﯾــﺻف ﻛﺛﯾ ـ ًار ﻣــن ﻣــﺷﺎﻫدﻩ وﻣﻌﺎﻫــدﻩ ‪ ،‬ﯾرﺳــل‬
‫ﺗﺣﯾـﺔ إﻟــﻰ ﻣـﺻر ﻣــﻊ ) ﺟﺑرﯾـل ( – ﻋﻠﯾــﻪ اﻟـﺳﻼم – ﻟﯾﺟﻌﻠﻬــﺎ ﺗﺣﯾـﺔ ﻣﻘدﺳــﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﻘـول ﻓــﻲ أﺑﯾـﺎت ﻣﻧﻬــﺎ‪:‬‬
‫) اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﻬُـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـرق ﯾرﻣـ ـ ــﻲ ﻋـ ـ ــن ﺟو ِ ِ‬
‫وﯾﻬﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻋـ ـ ـ ـ ـ ــن َﻣﺂﻗﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـدوء َ َ‬ ‫اﻧﺣﻧ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ي اﻟ َﺑ ـ ـ ـ ِ َ‬ ‫ﯾـ ـ ــﺎ ﺳـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎر َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٧٢‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٥٠‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ١٠٥‬‬
‫)‪ (٤‬ﺳورة طﻪ ‪ :‬آﯾﺔ ‪. ١٢٣-١٢٠‬‬

‫‪‬‬
‫َﻧﺟﺎﺋـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـب اﻟﱡﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـور َﻣْﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـُـدوا ) ﺑﺟﺑرﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ (‬ ‫ـﺎء اﻟﻌُﺑـ ـ ـ ــﺎب ﻋﻠـ ـ ـ ـ ـﻰ‬ ‫ِ‬
‫ـت ظﻠﻣـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﺑـ ـ ـ ــﺎﷲ إن ُﺟﺑـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِ‬ ‫ﻋﺎدَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫ـك ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداﻩ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل ِ‬
‫إِﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺎً َﯾﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ﱡ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺛن ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺎداً أَو َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﺎطﯾﻧﺎ‬ ‫ُ‬ ‫ـرد َﻋﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬

‫ﻓﺎﻟﺗﺣﯾــﺔ ﺗرﺳــل ﻣــﻊ اﻟﺑــرق ﻫــﻲ ﺻــورة ﺑــﺳﯾطﺔ ﺗﻘﻠﯾدﯾــﺔ ﺷــﺎﺋﻌﺔ ﻓــﻲ اﻟــﺷﻌر اﻟﻘــدﯾم ‪ ،‬وﻟﻛــن اﻟﺟدﯾــد‬
‫ﻓﯾﻬﺎ ﻫو ﻣﺣﺎوﻟﺔ ﺷوﻗﻲ إﺳﺑﺎﻏﻬﺎ اﻟـﺳﻣو واﻟﺗﻘـدﯾس ﻓﺟﻌـل اﻟﺑـرق ﻛﻣـﺎ ﻟـو ﻛـﺎن ﻗﺎﻓﻠـﺔ ﺗﻣـﺿﻲ ﻋﻠـﻰ إﺑـل‬
‫ﯾﻣﺔ ؛ وﻟﻛن ﻫذﻩ اﻹﺑل إﻧﻣﺎ ﻫﻲ ﻣن ﻧور )ﻧﺟﺎﺋب اﻟﻧور( وﻣﻣـﺎ زاد اﻟﻣﻌﻧـﻰ ﻗدﺳـﯾﺔ ﻫـو ﺟﻌـل‬ ‫ﻧﺟﯾﺑﺔ ﻛر ٍ‬
‫ٍ‬
‫‪.‬‬ ‫)‪(٢‬‬ ‫ﺟﺑرﯾل – ﻋﻠﯾﻪ اﻟﺳﻼم – ﻫو اﻟذي ﯾﺣدو ِ‬
‫ﺑﻬذﻩ اﻹﺑل "‬
‫وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـﺷﻔﺎﻋﺔ ﻟَـ ـ ــم أَﺳ ـ ـ ـﺄَل ِﺳ ـ ـ ــوى أُ َﻣ ـ ـ ــم‬
‫ِ )‪(٣‬‬ ‫ِﻋـ ـ ـ ﱠـز اﻟ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬ ‫ـﺎح اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ﱢ‬
‫ـذل أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَُﻟﻪُ‬ ‫ِإذا َﺧﻔَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺿت َﺟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﺟﻧﺎح ُ ﱢ‬
‫اﻟذل( وذﻟك ﯾﺗﻧﺎص ﻣﻊ ﻗوﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ‪:‬‬ ‫ﺧﻔﺿت َ َ‬
‫ﻓﻘد وظف ﺷوﻗﻲ اﻟﺗﻌﺑﯾر اﻟﻘرآﻧﻲ ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ‪ُ َ َ ) :‬‬
‫)‪(٤‬‬
‫"‪"            ‬‬

‫اﻟﺗﻧﺎص اﻷدﺑﻲ ‪:‬‬


‫ﯾﻌــرف اﻟﺗﻧــﺎص اﻷدﺑــﻲ ﺑﺄﱠﻧــﻪ‪ " :‬ﺗــداﺧل ﻧــﺻوص أدﺑّﯾــﺔ ﻣﺧﺗــﺎرة ﻗدﯾﻣــﺔ وﺣدﯾﺛــﺔ ‪ ،‬ﺷــﻌ اًر وﻧﺛ ـ اًر ﻣــﻊ‬
‫ـﻧص اﻷﺻــﻠﻲ ‪ .‬ﺑﺣﯾــث ﺗﻛــون ﻣﻧــﺳﺟﻣﺔً وﻣﺗــﺳﻌﺔً وداﻟــﺔً ﻗــدر اﻹﻣﻛــﺎن ﻋﻠــﻰ اﻟﻔﻛ ـرِة اﻟﺗــﻲ ﯾﻘ ـدﻣﻬﺎ أو‬ ‫اﻟـ ﱠ ﱢ‬
‫)‪(٥‬‬
‫وﯾﺗﺣدث ﻋﻧﻬﺎ "‬
‫ُ‬ ‫ﯾﻌﻠﻧﻬﺎ اﻟﻣؤﻟف أو اﻟﺣﺎﻟﺔ اﻟﺗﻲ ﯾﺟﺳدﻫﺎ‬

‫واﻟﺗﻧـﺎص اﻷدﺑــﻲ ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ﻣﺗﻌــدد اﻟﻣــداﺧل ‪ ،‬وﻣــن اﻷﻣﺛﻠــﺔ ﻋﻠـﻰ اﻟﺗﻧــﺎص اﻷدﺑــﻲ ﻓــﻲ اﻟﺣﻧــﯾن‬
‫اﺳﺗﻘﺎؤﻩ اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ واﻷﻟﻔﺎظ ﺗﺎرة ‪ ،‬واﻟﻣﻌﺎرﺿﺎت ﺗﺎرة أﺧـرى ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣﻌﺎرﺿـﺎت اﻟـﺷﻌرﯾﺔ ﻛﺎﻧـت ﺳـﻣﺔ ظـﺎﻫرة‬
‫ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬وﻣــن أﻣﺛﻠﺗﻬــﺎ ﻓــﻲ أﺷــﻌﺎر اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻧــدﻩ ﻣﻌﺎرﺿــﺗﻪ ﻟﻠﺑﺣﺗــري ﻓــﻲ ﺳــﯾﻧﯾﺗﻪ اﻟﺗــﻲ‬
‫ﯾﻘول ﻓﯾﻬﺎ ‪) :‬اﻟﺧﻔﯾف(‬
‫وﺗرﻓﱠﻌـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـت َﻋـ ـ ـ ـ ــن َﺟ ـ ـ ـ ـ ــدا ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ِﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺑس‬ ‫َ ََ‬ ‫ـﻧت َﻧﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ َﻋ ّﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﯾُـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ ُ‬
‫ـدﻧس َﻧﻔ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٦٨١‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺗﻧﺎص ‪ :‬ﻣﻘدﻣﺔ ﻧظرﯾﺔ ﻣﻊ دراﺳﺔ ﺗطﺑﯾﻘﯾﺔ ‪ ،‬د‪ .‬أﺣﻣد اﻟزﻋﺑﻲ ‪ ،‬ص ‪. ٣‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦١٣‬‬
‫)‪ (٤‬ﺳورة اﻹﺳراء ‪ :‬آﯾﺔ ‪. ٢٤‬‬
‫)‪ (٥‬ﯾﻧظر ‪ :‬ظﺎﻫرة اﻟﺗﻧﺎص ﻓﻲ اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ ،‬ﻣﻬﻧد ﻋﺑﺎس زﻛﻲ‪ ،‬ص ‪. ١١٢‬‬

‫‪‬‬
‫" وﻫ ــذﻩ اﻟ ــﺳﯾﻧﯾﺔ اﻟﺗ ــﻲ ﯾ ــﺻف ﻓﯾﻬ ــﺎ إﯾـ ـوان ﻛ ــﺳرى‪ ،‬وﻫ ــﻲ اﻟﺗ ــﻲ أﺟﻣ ــﻊ اﻟﻧ ــﺎس ﻋﻠ ــﻰ اﺳﺗﺣ ــﺳﺎﻧﻬﺎ‪،‬‬
‫واﻻﻋﺗراف ﺑﺎﻟﻔﺿل ﻟﻪ ﻓﯾﻬﺎ " )‪ ، (٢‬وﺷوﻗﻲ ﯾﻌﺎرض اﻟﺑﺣﺗري ﻓﻲ ﺳـﯾﻧﯾﺗﻪ ﻓـﻲ اﻷﻧـدﻟس ‪ ،‬ﯾﺑـث ﺧﻼﻟﻬـﺎ‬
‫آﻫﺎت اﻟﻐرﺑﺔ وﻧﯾران اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟوطن ‪ ،‬وﻣطﻠﻌﻬﺎ ‪) :‬اﻟﺧﻔﯾف(‬
‫ِ‬ ‫ُاذ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ار ﻟِ ـ ـ ـ ـ ـ‬ ‫ـﺎر َواﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل ﯾُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬ ‫ِاﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺎم أُﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬
‫ـﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺑﺎ َوأَّﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫اﻟﻧﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺗﻼف َ‬
‫َ‬

‫أﻣــﺎ اﻟﺗﻧــﺎص اﻷدﺑــﻲ اﻟﻣﺗﻣﺛــل ﻓــﻲ اﻟﻣﻌــﺎﻧﻲ واﻷﻟﻔــﺎظ ﻓﻣﺛﺎﻟــﻪ ﻗــول ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﺗﻌﺑﯾ ـرﻩ ﻋــن اﻟﺣــزن‬
‫وﺷـﻌورﻩ ﺑــﺎﻻﻏﺗراب ‪ ،‬ﻓﻘــد اﺳــﺗدﻋﻰ ﺻـورة اﻟﻠﯾــل ﻋــن اﻣــرئ اﻟﻘــﯾس ‪ ،‬ﺣﯾـث ﯾﻘــول ﺷــوﻗﻲ ﺑﺎﺛــﺎً ﺣزﻧــﻪ ‪:‬‬
‫) اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل َﻫـ ـ ـ ـ ـ ــل َﺧَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـر َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻟﻔَﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر‬ ‫ـدﻣﻊٌ َﯾﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــري‬
‫ـذوب َو َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـب َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َﻗﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ﻻ َﺗﺑﺗَﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـوﻻً َوﻻ َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳري‬ ‫دون َﻣطﻠَ ِﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـِﻪ‬
‫ـك َ‬‫ﺣﺎﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ُﻧﺟو ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺻﺑﺎح َرﻫﯾَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔُ اﻟ َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺷر‬ ‫َن اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫أﱠ‬ ‫ﻓﺧﱢﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫وﺗطﺎوﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ُﺟﻧﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َ ُ‬
‫ََ َ‬
‫ـﺳرﯾ َرِة اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫ٍ‬
‫ـدﻫر‬ ‫ُِ ُ‬
‫ﺑدﺟﱠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـذﻫﺑﻬﺎ‬
‫ـت َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ََ‬
‫وﻣﻠَﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﯾﺗﻬﺎ َ َ‬
‫أَر َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻣﻧﻘﻠِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ـب إِﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬ ‫ظﻠُُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗَﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲءُ ﺑِﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُ ِ‬
‫)‪(٤‬‬
‫اﻟﺑﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر‬ ‫ـوج ُ َ‬
‫َواﻟ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫وﺗرﺟﻌُﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َ‬ ‫ٌ‬

‫أﻣﺎ ﺻورة اﻟﻠﯾل ﻋﻧد اﻣرئ اﻟﻘﯾس ﻓﯾﻣﺛﻠﻬﺎ ﻗوﻟﻪ ﻓﻲ ﻣﻌﻠﻘﺗﻪ اﻟﺷﻬﯾرة ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ـوم َِﻟﯾﺑﺗَﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ـﻲ ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَﻧو ِ‬
‫اع اﻟﻬُﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫َﻋﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ـدوﻟﻪُ‬
‫ﺳـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫اﻟﺑﺣـ ـ ـ ـ ـ ِـر أَرﺧـ ـ ـ ـ ــﻰ ُ‬ ‫ـوج َ‬ ‫َوﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ٍـل َﻛ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﺑﻛﻠ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل‬
‫ـﺎء ِ َ‬ ‫ـت ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ ﻟَﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺗﻣطّـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫َردف أَﻋﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اًز َوﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َوأ َ َ‬ ‫ـﺻﻠﺑﻪ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ ّ‬ ‫ﻓﻘَُﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـك ﺑِﺄَﻣﺛَ ـ ـ ـ ـ ِـل‬ ‫ـﺑﺎح ِﻣﻧ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺻﺑﺢ وﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫أَﻻ أﱡَﯾﻬـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل َ‬
‫اﻹﺻ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﺑــــ ُ ٍ َ‬ ‫اﻧﺟﻠـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫اﻟطوﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل أَﻻ َ‬
‫ِ )‪(٥‬‬
‫ـﺎر اﻟﻔَﺗـ ـ ـ ـ ـ ِـل ُ‬
‫ﺷـ ـ ـ ـ ـ ﱠـدت ﺑَِﯾـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـذﺑل‬ ‫ﺑِ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ُﻣﻐـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـك ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــن ﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـل َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـﺄ ﱠ‬
‫َن ُﻧﺟو َﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫ﻓَﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫)‪ (١‬دﯾوان اﻟﺑﺣﺗري ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﺣﺳن ﻛﺎﻣل اﻟﺻﯾرﻓﻲ ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌﺎرف – اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬ط‪ ١٩٦٤ ، ٣‬م ‪.١١٥٢/٢ ،‬‬

‫)‪ (٢‬اﻟﻣوازﻧﺔ ﺑﯾن ﺷﻌر أﺑﻲ ﺗﻣﺎم واﻟﺑﺣﺗري ‪ :‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم اﻟﺣﺳن ﺑن ﺑﺷر اﻵﻣدي ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬د‪ .‬ﻋﺑـد اﷲ اﻟﻣﺣـﺎرب‪،‬‬
‫ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺧﺎﻧﺟﻲ ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬ط‪ ١٩٩٤ ،١‬م ‪. ٦٦٧/٣ ،‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٧٥‬‬
‫)‪ (٥‬دﯾوان ِ‬
‫اﻣرئ اﻟﻘﯾس ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﻣﺻطﺎوي ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌرﻓﺔ – ﺑﯾـروت ‪ ، ٢٠٠٤ ،‬ط‪ ، ٢‬ص‪-٤٨‬‬
‫‪. ٤٩‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻠﻘد اﺳﺗوﺣﻲ ﺷوﻗﻲ ذﻟك اﻟﻣﻌﻧﻰ وﺻورة اﻟﻠﯾل اﻟﺣزﯾن ﻣـن ﺷـﻌر اﻣـرئ اﻟﻘـﯾس ‪ " ،‬ﻓﺣـﺎﻓظ ﺷـوﻗﻲ‬
‫ﺑﺗﻧﺎﺻﻪ ﻣﻊ ﻧص اﻣرئ اﻟﻘﯾس اﻟﺷﻌري ﻋﻠﻰ اﻟﺑﻧﯾﺔ اﻟﻠﻔظﯾﺔ وﻛذا اﻟﻣﻌﻧوﯾـﺔ ‪ ،‬ﻓﻠـو ﻋﻘـدﻧﺎ ﻣﻘﺎرﻧـﺔ ﻟﻔظﯾـﺔ‬
‫ـﻲ ﺑـﺄﻧواع‬
‫ـب ﯾـذوب وﻣـدﻣﻊ ﯾﺟـري – ﻋﻠ ﱠ‬ ‫ﺑﺳﯾطﺔ ﺑﯾن اﻟﻧـﺻﯾن ﻟوﺟـدﻧﺎ ارﺗﺑﺎطـﺎً ﺗﻧﺎﺻـﯾﺎً ﻛﺑﯾـ اًر ﺑﯾﻧﻬﻣـﺎ )ﻗﻠ ٌ‬
‫ـﺻﺑﺢ( ‪) ،‬ﺣﺎﻟــت‬
‫اﻟﻬﻣـوم ﻟﯾﺑﺗﻠـﻲ( ‪) ،‬ﯾﺎﻟﯾـ ُـل – أﻻ أﯾﻬـﺎ اﻟﻠﯾـل( ‪ ) ،‬ﻫــل ﺧﺑ ٌـر ﻋـن اﻟﻔﺟــر – أﻻ اﻧﺟﻠـﻲ ﺑ ُ ٍ‬
‫ـت‬
‫ـذﺑل( ‪) ،‬ﺗطﺎوﻟ ْ‬ ‫ﻛﺄن ﻧﺟو َﻣـﻪُ( ‪ ) ،‬ﻻ ﺗﺑﺗﻐـﻲ ِﺣ َـوﻻً وﻻ ﯾـﺳري – ﺑِ ُﻛ ﱢـل ُﻣﻐ ِ‬
‫ـﺎر اﻟﻔَﺗ ِـل ُﺷ ﱠـدت ﺑَِﯾ ُ ِ‬ ‫ﻧﺟوﻣك – َ‬
‫ﺟﻧﺣــﺎً – ﺗﻣطــﻰ ﺑـ ِ‬
‫ـب إﻟــﻰ اﻟﺑﺣ ــر –‬ ‫ـك ﻣــن ﻟَْﯾ ـ ٍـل( ‪) ،‬واﻟﻣـ ُ‬
‫ـوج ﻣﻧﻘﻠـ ٌ‬ ‫ـﺻﻠﺑﻪ( ‪ ) ،‬ظﻠُُـ ٌـم ﺗﺟ ــﻲءُ ﺑﻬــﺎ – ﻓﯾﺎﻟـ َ‬
‫ُ‬
‫ﻛﻣ ــوج اﻟﺑﺣ ــر( ﯾﻣ ــﺗص اﻟ ــﺷﺎﻋر ﺗﺟرﺑ ــﺔ اﻣ ــرئ اﻟﻘ ــﯾس اﻟ ــﺷﻌرﯾﺔ ﻓ ــﻲ ﺗ ــﺻوﯾرﻩ ﻟﻠﯾ ــل اﻟﻣﺛﻘ ــل ﺑ ــﺎﻷﺣزان‬
‫واﻟﻬﻣوم ﻓﯾﻌﯾد ﺻﯾﺎﻏﺔ ﻫﯾﻛﻠﯾﺗﻬﺎ اﻟﻠﻔظﯾﺔ ‪ ،‬وﻓﻲ ﻫذا ﺗـراﺑط ﺑـﯾن اﻟﻧـﺻﯾن اﻟـﺳﺎﺑق واﻟﻼﺣـق ﻋـن طرﯾـق‬
‫)‪(١‬‬
‫‪.‬‬ ‫آﻟﯾﺎت اﻟﺗﻌﺑﯾر"‬

‫اﻟﺗﻧﺎص اﻟﺗﺄرﯾﺧﻲ ‪:‬‬


‫ﯾﻌــرف اﻟﺗﻧــﺎص اﻟﺗــﺎرﯾﺧﻲ ﺑﺄﻧــﻪ ‪ " :‬ﺗــداﺧل ﻧــﺻوص ﺗﺎرﯾﺧﯾــﺔ ﻣﺧﺗــﺎرة ﻗدﯾﻣــﺔ أو ﺣدﯾﺛــﺔ ﻣــﻊ اﻟــﻧص‬
‫اﻟﻔﻧـﻲ ‪ ،‬ﺑﺣﯾث ﺗﻛون ﻣﻧﺳﺟﻣﺔ وداﻟﺔ ﻗدر اﻹﻣﻛﺎن ﻋﻠﻰ اﻟﻔﻛرة اﻟﺗـﻲ ﯾطرﺣﻬـﺎ اﻟﻣؤﻟـف أو اﻟﺣﺎﻟـﺔ اﻟﺗــﻲ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ﻓﺎﻟــﺷﺎﻋر ﯾﻠﺟــﺄ إﻟــﻰ اﻟﺗﻧــﺎص اﻟﺗــﺄرﯾﺧﻲ ؛ ﻟﯾوظــف أﺣــداﺛًﺎ ﻣﻬﻣــﺔ ﻓــﻲ‬ ‫ﯾﺟــﺳدﻫﺎ وﯾﻘــدﻣﻬﺎ ﻓــﻲ ﻋﻣﻠــﻪ "‬
‫ﻗﺻﯾدﺗﻪ ‪ ،‬أو ﯾﺳﺗدﻋﻲ ﺷﺧﺻﯾﺎت ﺗﺎرﯾﺧﯾﺔ ﻣن ﺷﺄﻧﻬﺎ إﺛراء اﻟﻌﻣل اﻷدﺑﻲ ‪ ،‬وﺗﺟـﺳد ذﻟـك ﻋﻧـد ﺷـوﻗﻲ‬
‫ﻓﻲ ذﻛرﻩ ﻷﺣـداث ﺗﺎرﯾﺧﯾـﺔ ‪ ،‬واﺳـﺗدﻋﺎء ﺷﺧـﺻﯾﺎت ذات دﻻﻟـﺔ ﺗـﺳﺎﻫم ﻓـﻲ رﺳـم اﻟﻣﻌـﺎﻧﻲ اﻟﺗـﻲ ﯾرﯾـدﻫﺎ‬
‫‪ ،‬وﻣن أﻣﺛﻠﺔ ذﻟك ﻓﻲ ﺷـﻌر اﻟﻐرﺑـﺔ واﻟﺣﻧـﯾن اﺳـﺗدﻋﺎؤﻩ ﻟﺷﺧـﺻﯾﺔ ﺧﺎﻟـد ﺑـن اﻟوﻟﯾـد ) رﺿـﻲ اﷲ ﻋﻧـﻪ (‬
‫ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ ‪) :‬اﻟﺑﺳﯾط(‬
‫ـرك َﺟ ـ ـ ـ ـ ﱢـدد ﺧﺎﻟِـ ـ ـ ـ َـد اﻟ َﻌ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـرب‬ ‫ﯾـ ـ ـ ــﺎ ﺧﺎﻟِـ ـ ـ ـ َـد اﻟﺗُـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـب‬ ‫ـﺗﺢ ِﻣـ ـ ــن َﻋ َﺟـ ـ ـ ٍ‬ ‫اﻟﻠَ ـ ـ ـﻪُ أَﻛ َﺑـ ـ ـ ُـر َﻛـ ـ ــم ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻔَـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬
‫ـق ﻓـ ــﻲ اﻟﻧُـ ـ ُ ِ‬
‫ـﺻب‬ ‫ـدﻩ واﻟ َﺣـ ـ ﱡ‬ ‫ِ ِِ‬ ‫ـرب ُﻣظَﻔﱠـ ـ ـ ـ ـ ـ َرٍة‬‫ـﻠﺢ َﻋزﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـز َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـﺳﯾف ﻓـ ــﻲ ﻏﻣـ ـ َ‬ ‫َﻓﺎﻟـ ـ َ ُ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ُ‬
‫)‪(٣‬‬
‫أي َﻟـ ـ ــم ﺗَ ِﺧـ ـ ـ ِ‬
‫ـب‬ ‫ـب أُﻣﻧِﱠﯾـ ـ ـ ٍـﺔ ﻓـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ َر ِ‬ ‫َوطﯾـ ـ ـ َ‬ ‫ـذﺑت‬ ‫ﯾ ـ ــﺎ ﺣ ـ ــﺳن أُﻣﻧِﱠﯾ ـ ـ ٍـﺔ ﻓ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ِ‬
‫ـﺳﯾف ﻣ ـ ــﺎ َﻛ ـ ـ َ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ َ‬

‫ﺣﯾـث ﺟــﺎء ﺑﺷﺧــﺻﯾﺔ ﺧﺎﻟــد ﺑــن اﻟوﻟﯾــد ) رﺿــﻲ اﷲ ﻋﻧــﻪ ( ﻣﺛــﺎﻻً ﻟﻠﺑطوﻟــﺔ ﻓــﻲ اﻟﺗــﺎرﯾﺦ اﻹﺳــﻼﻣﻲ ‪،‬‬
‫ورﻣ اًز ﻟﻠﺣﻧﻛﺔ اﻟﻌﺳﻛرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻘﺻﯾدة ﺗﻠك ﻗﯾﻠت ﻓﻲ إﺣـدى اﻟﻣﻌـﺎرك ﻟﻠﺧﻼﻓـﺔ اﻹﺳـﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬ﺣﯾـث ﺗﻌﺗﺑـر‬
‫ﺗﻠك اﻟﻘﺻﯾدة ﻣن اﻟﻘﺻﺎﺋد اﻟﺟﻣﯾﻠﺔ ﻓﻲ اﻟﺧﻼﻓﺔ اﻟﻌﺛﻣﺎﻧﯾﺔ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬ﯾﻧظر ‪ :‬ظﺎﻫرة اﻟﺗﻧﺎص ﻓﻲ اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ ،‬ﻣﻬﻧد ﻋﺑﺎس زﻛﻲ‪ ،‬ص ‪. ١٢٠‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﺗﻧﺎص ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟﻔﻠﺳطﯾﻧﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻر ‪ :‬ﺣﺳن اﻟﺑﻧداري وآﺧرون‪ ،‬اﻟﻣﺟﻠد ‪ ، ١١‬اﻟﻌدد ‪ ، ٢‬ص‪. ٢٥٩‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ص‪. ١٦٢‬‬

‫‪‬‬
‫وﻣـ ــن اﻟﺗﻧـ ــﺎص اﻟﺗـ ــﺄرﯾﺧﻲ ﻗـ ــﺻﯾدﺗﻪ ﻓـ ــﻲ دﻣـ ــﺷق واﺳﺗﺣـ ــﺿﺎر ﺣﻘﺑـ ــﺔ ﺗﺎرﯾﺧﯾـ ــﺔ راﺋﻌـ ــﺔ ﻓـ ــﻲ اﻟﺗـ ــﺎرﯾﺦ‬
‫اﻹﺳﻼﻣﻲ ‪ ،‬ﺣﯾث اﻟﻌز واﻟﻣﻠك اﻟﻌظﯾم ﻟﺑﻧﻲ اﻹﺳﻼم ‪ ،‬وﻣﻧﻬﺎ ﻗوﻟـﻪ ﻓـﻲ ﺣﻛـم ﺑﻧـﻲ أﻣﯾـﺔ اﻟـذﯾن ﻓﺗﺣـوا‬
‫ﺑﻼد ﻋظﯾﻣﺔ إﺑﺎن ﺣﻛﻣﻬم ‪) :‬اﻟﺑﺳﯾط(‬
‫وﻟﻸﺣﺎدﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـث ﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺳ ـ ـ ـ ـ ــﺎدوا َوﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺎ داﻧـ ـ ـ ـ ـ ـوا‬ ‫َِ َ‬ ‫ﻟﻸﻧﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎء ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻓﺗَﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا‬ ‫ُﻣﱠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ ِ َ‬
‫َﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــو أ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫َﻟت َﺳـ ـ ـرﯾر اﻟ َﻐ ـ ـ ِ‬
‫ـرب ﻣ ـ ــﺎ ﻛـ ـ ــﺎﻧوا‬ ‫ﻓَﻬَ ـ ــل َﺳـ ـ ـﺄ َ‬ ‫ـﺗﻬم‬ ‫ﯾر اﻟـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫َ‬ ‫ـﺷرق ﺗَﺣـ ـ ـ ـ ـ َ ُُ‬ ‫ﻛـ ـ ـ ـ ــﺎﻧوا ُﻣﻠوﻛـ ـ ـ ـ ــﺎً َﺳ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬

‫وﻣن ﻫذا اﻟﺗﻧﺎص اﻟﺗﺄرﯾﺧﻲ ﻣﺎ ﺳﺎﻋدﻩ ﻓﻲ ﺑث ﺣزﻧـﻪ ﻋﻠـﻰ واﻗـﻊ اﻷﻣـﺔ اﻹﺳـﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬واﻷﻫـوال اﻟﺗـﻲ‬
‫ﺗﺗﻌــرض ﻟﻬ ــﺎ ﻣ ــن ظﻠ ــم وﻗﻬ ــر ‪ ،‬ﺣﯾ ــث ﯾ ــﺻف اﻟﻣ ــﺳﺟد اﻷﻣ ــوي ﻓ ــﻲ دﻣ ــﺷق ‪ ،‬وﯾ ــﺳﺗدﻋﻲ ﺷﺧـ ـﺻﯾﺔ‬
‫ﺗﺎرﯾﺧﯾﺔ ﺑﺎرزة وﻟﻬﺎ أﺛر ﻓﻲ ﺑﻧﺎء ذﻟك اﻟﻣﺳﺟد ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪) :‬اﻟﺑﺳﯾط(‬
‫ان‬ ‫ـﺻﻠﻰ أ َِو ِ‬
‫اﻟﻣﺣ ـ ـ ـر ِ‬ ‫اﻟﻣﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫اب َﻣـ ـ ــرو ُ‬ ‫َﻫـ ـ ــل ﻓـ ـ ــﻲ اﻟ ُﻣـ ـ ـ َ ّ‬ ‫ـزون أَﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄََﻟﻪُ‬ ‫ـررت ﺑﺎﻟ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺟد َ‬ ‫َ َ‬
‫ـدان‬ ‫ـﺎﺑر أَﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرٌار ِ‬
‫وﻋﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َ‬ ‫اﻟﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬ ‫َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬ ‫اﺧﺗﻠَﻔَـ ـ ـ ـ ـ ــت‬ ‫ـزون َوِ َ‬‫اﻟﻣﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﺗﻐﱠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َـر اﻟ َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬
‫ـﺳﺟد َ‬ ‫ََ‬
‫)‪(٢‬‬
‫آذان‬
‫اﻵذان ُ‬ ‫ُ‬ ‫ِإذا ﺗَﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻰ َوﻻ‬ ‫َذان ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻣﻧﺎ َرﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫ذان أ ٌ‬
‫ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼ اﻷَ ُ‬

‫ﻓﺟــﺎء ﺑﺷﺧــﺻﯾﺔ ﻣــروان ﺑــن ﻋﺑـد اﻟﻣﻠــك ﻛوﺳــﯾﻠﺔ ﻟرﺳــم ﺗﻠــك اﻟــﺻورة اﻟﺣزﯾﻧــﺔ ﻟﺗﻐﯾــر اﻷﺣـوال ﻣــن‬
‫ﺣﺎل اﻟﻌزة واﻟﻛراﻣﺔ إﻟـﻰ ﺣـﺎل اﻟﻘﻬـر واﻟظﻠـم اﻟواﻗـﻊ ﻋﻠـﻰ أﻫـل دﻣـﺷق ﺧﺎﺻـﺔ وﻋﻠـﻰ اﻟﻌـﺎﻟم اﻹﺳـﻼﻣﻲ‬
‫ﻋﺎﻣﺔ‪.‬‬

‫اﻷﺳﺎﻟﯾب اﻹﻧﺷﺎﺋﯾﺔ اﻟطﻠﺑﯾﺔ ‪:‬‬


‫ﻛﺛﯾـ ـرة ﻫ ــﻲ اﻷﺳ ــﺎﻟﯾب اﻹﻧ ــﺷﺎﺋﯾﺔ اﻟطﻠﺑﯾ ــﺔ ﻓ ــﻲ ﺷ ــﻌر ﺷ ــوﻗﻲ اﻟﻌ ــﺎم ؛ ﻟﻛ ــن ﺷ ــﻌر اﻟﻐرﺑ ــﺔ واﻟﺣﻧ ــﯾن‬
‫ﯾﻘﺗ ــﺻر ﻋﻠ ــﻰ أﺳ ــﺎﻟﯾب ﺳ ــﺎﻋدت اﻟ ــﺷﺎﻋر ﻋﻠ ــﻰ ﺗوﺿ ــﯾﺢ اﻟﺣﺎﻟ ــﺔ اﻟﻧﻔ ــﺳﯾﺔ اﻟﺗ ــﻲ ﯾﻌﺎﻧﯾﻬ ــﺎ ‪ ،‬وﯾﺑ ــث ﻣ ــن‬
‫ﺧﻼﻟﻬــﺎ ﻣﺂﺳ ــﯾﻪ وآﻻﻣ ــﻪ وأﺣ ازﻧ ــﻪ ‪ ،‬وﻣ ــن أﻛﺛ ــر ﺗﻠ ــك اﻷﺳ ــﺎﻟﯾب أﺳ ــﻠوب اﻟﻧ ــداء ‪ ،‬اﻷﻣ ــر ‪ ،‬اﻻﺳ ــﺗﻔﻬﺎم‪،‬‬
‫اﻟﺗﻣﻧﻲ ‪.‬‬
‫‪ -١‬أﺳﻠوب اﻟﻧداء ‪:‬‬
‫اﻟﻧــداء ﻟﻐــﺔ ‪ " :‬اﻟﱢﻧ ـداءُ واﻟﱡﻧــداء اﻟــﺻوت ﻣﺛــل اﻟـ ﱡـدﻋﺎء و ﱡ‬
‫اﻟرﻏــﺎء وﻗــد ﻧــﺎداﻩ وﻧــﺎدى ﺑــﻪ وﻧــﺎداﻩ ُﻣﻧــﺎداة‬
‫ﺣﺳن ﺻوﺗﻪ " )‪.(٣‬‬
‫اﻟرﺟل إذا ُ‬
‫ُ‬ ‫ِ‬
‫وﻧداء أَي ﺻﺎح ﺑﻪ وأ َْﻧدى‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٧٠٠‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٧٠١‬‬
‫)‪ (٣‬ﻟﺳﺎن اﻟﻌرب ‪ :‬اﺑن ﻣﻧظور ‪ ،‬ﻣﺎدة ) ﻧدي ( ‪. ٣١٥/١٥ ،‬‬

‫‪‬‬
‫وﻓــﻲ اﻻﺻــطﻼح ‪ " :‬ﻫــو طﻠــب إﻗﺑــﺎل اﻟﻣــدﻋو ﻋﻠــﻰ اﻟــداﻋﻲ ﺑﺄﺣــد ﺣــروف ﻣﺧــﺻوﺻﺔ ﯾﻧــوب ﻛــل‬
‫ﺣرف ﻣﻧﻬﺎ ﻣﻧﺎب اﻟﻔﻌل أدﻋو" )‪.(١‬‬
‫اﺳــﺗﺧدم ﺷــوﻗﻲ أﺳــﻠوب اﻟﻧــداء ﻟﻣﺧﺎطﺑــﺔ اﻷﻫــل واﻷﺣﺑــﺔ واﻟــوطن واﻟﻣﻛــﺎن ‪ ،‬وﺟــﺎء اﻟﻧــداء ﻟﯾﻌﺑــر‬
‫ﺷــوﻗﻲ ﻣــن ﺧﻼﻟــﻪ ﻋﻣــﺎ ﯾﺟــول ﻓــﻲ ﺻــدرﻩ ‪ ،‬إﻣــﺎ ﺣﻧﯾﻧــﺎً ﻟﻠــوطن ٕواﻣــﺎ ﺣﻧﯾﻧــﺎً ﻟﻸﻫــل واﻷﺻــدﻗﺎء ‪ٕ ،‬واﻣــﺎ‬
‫ﺣﻧﯾﻧــﺎً دﯾﻧﯾــﺎً ‪ٕ ،‬واﻣــﺎ ﺣﻧﯾﻧــﺎً ﻟﻣﻛــﺎن ﻣــﺎ ‪ٕ ،‬واﻣــﺎ ﺣﻧﯾﻧــﺎً ﻟﻠﻣﺣﺑــوب ‪ٕ ،‬واﻣــﺎ ﺗﻌﺑﯾ ـ اًر ﻋــن ﺷــﻌورﻩ ﺑــﺂﻻم اﻟﻐرﺑــﺔ‬
‫ﻓﺄﺧذ ﯾﺧﺎطب اﻟﺟﻣﺎدات واﻟطﯾور ‪.‬‬

‫وأﻣﺛﻠﺔ ذﻟك ﻛﺛﯾرة ﻓﻲ ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ﻣﻧﻬﺎ ﻗوﻟﻪ ﻋﻧد ﻋودﺗﻪ إﻟﻰ اﻟوطن‬
‫ﺑﻌد اﻟﻧﻔﻲ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـت ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـك َﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺷﺑﺎﺑﺎ‬
‫ـك اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَّﻧﻲ ﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َﻟﻘﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺄس‬ ‫َوﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َوطَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ َﻟﻘﯾﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫وﻣ ــن ﻧداﺋ ــﻪ ﻣ ــﺎ ﯾﺑ ــث ﺣزﻧ ــﻪ ﻣ ــن ﺧﻼﻟ ــﻪ ‪ ،‬وذﻟ ــك ﻓ ــﻲ ﻗ ــﺻﯾدﺗﻪ ) أﻧدﻟ ــﺳﯾﺔ ( اﻟﺗ ــﻲ ﯾﻘ ــول ﻓﯾﻬ ــﺎ ‪:‬‬
‫) اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـك أَم َﻧﺄﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻟِوادﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺟﻰ ﻟِوادﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺢ أَﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎﻩٌ َﻋوادﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎﺋﺢ اﻟطَﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻓﻠﻘد ﺑـدأ ﻗـﺻﯾدﺗﻪ ﺑﻧـداء اﻟﺗﻔﺟـﻊ واﻟﻣﺄﺳـﺎة اﻟﺗـﻲ ﺣﻠـت ﺑـﻪ ‪ ،‬وﻫـذا ﻣـﺎ ﻧﻠﻣـﺳﻪ ﻓـﻲ اﻻﻣﺗـداد اﻟـﺻوﺗﻲ‬
‫ﻓــﻲ ﺣــرف اﻟﻧــداء اﻟــذي ﯾﻼﺋــم اﻟﺣــزن واﻷﻟــم اﻟــذي اﻋﺗــﺻر ﻗﻠﺑــﻪ ‪ ،‬ﻓﯾوﺟــﻪ ﻧــداءﻩ ﻟﻣــن ﯾــﺷﺎرﻛﻪ ذﻟــك‬
‫اﻟﻔراق اﻟﻘﺎﺳﻲ ‪ ،‬ﻓﻛﻼﻫﻣﺎ اﺷﺗرك ﻓﻲ ﻣﺻﯾﺑﺔ اﻟﻔراق واﻟﺑﻌد ﻋن اﻟوطن ‪ ،‬وﻣن ذﻟـك اﻟﺣﻧـﯾن ﻣﺧﺎطﺑﺗـﻪ‬
‫اﻟﺑــرق‪ ،‬ﻓﻬــو اﻟــذي ﯾﻧﻘــل ﻟــﻪ اﻷﺧﺑــﺎر ﻋــن وطﻧــﻪ ﯾﺧﻔــف ﻋﻧــﻪ ﻟوﻋــﺔ اﻟﻔ ـراق واﻟﺣــزن ‪ ،‬ﺣﯾــث ﯾﻘــول ‪:‬‬
‫) اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫َﺑﻌ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﻬُ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـرق ﯾرﻣـ ـ ــﻲ ﻋـ ـ ــن ﺟو ِ ِ‬
‫ي اﻟ َﺑ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫)‪(٤‬‬
‫وﯾﻬﻣـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻋ ـ ـ ـ ــن َﻣﺂﻗﯾﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـدوء َ َ‬ ‫اﻧﺣﻧ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ﯾـ ـ ــﺎ ﺳـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎر َ‬

‫وﻣـن ذﻟــك اﻟﻧــداء ﻣـﺎ ﯾﺣﻣــل اﻟﺣﻧــﯾن ﻟﻣــﺻر وأﻫﻠﻬـﺎ وﻧﯾﻠﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓﻘــد ﻓــﺎض اﻟﺣﻧـﯾن ﺑــﻪ وﺟﻌﻠــﻪ ﯾﻧــﺎدي‬
‫أﻫل ﻣﺻر ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬

‫)‪ (١‬ﻋﻠم اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ ‪ :‬ﻋﺑـد اﻟﻌزﯾـز ﻋﺗﯾـق ‪ ،‬دار اﻟﻧﻬـﺿﺔ اﻟﻌرﺑﯾـﺔ ﻟﻠطﺑﺎﻋـﺔ واﻟﻧـﺷر واﻟﺗوزﯾـﻊ‪ ،‬ﺑﯾـروت – ﻟﺑﻧـﺎن ‪ ،‬ط‪، ١‬‬
‫‪ ، ٢٠٠٩‬ص ‪. ١١٥-١١٤‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ١٠٥‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٦٨٠‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص ‪. ٦٨١‬‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬ ‫ـﺎء ٕوان ِﻏﺑﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِ ِ‬
‫ﻣﻘﯾﻣﯾَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد اﻟوﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ال ﻋﻠ ـ ـ ــﻰ‬
‫ـﺻر إّﻧ ـ ـ ــﺎ ﻻ َﻧـ ـ ـ ـز ُ‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫ْ ْ‬ ‫َ‬ ‫َْ‬ ‫ﯾ ـ ـ ــﺎ ﺳ ـ ـ ــﺎﻛﻧﻲ ﻣ ـ ـ ـ َ‬

‫ﺗﺗﻌــدد اﻟﻣﻌــﺎﻧﻲ اﻟﺗــﻲ ﯾﺧــرج إﻟﯾﻬــﺎ اﻟﻧــداء ﻋــن ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬وﻟﻌــل أﺛﻘﻠﻬــﺎ ﻋﻧــدﻣﺎ ﯾﺧﺎطــب اﻟﺟﻣــﺎدات ‪،‬‬
‫وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ِ‬
‫ﺑﻣﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﻊ و َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِاﺑ َﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ‬
‫ـﯾم ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺑس‬ ‫َ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﻣوﻟَﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َ‬ ‫ـوك َﺑﺧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل‬

‫ﻟﻘــد ﺟ ـﺎء ﺧطــﺎب ﺷــوﻗﻲ ﻟﻠــﺳﻔﯾﻧﺔ ﻛﻣﺣﺎوﻟــﺔ ﻣﻧــﻪ ﻻﺳــﺗدرار ﻋطﻔﻬــﺎ ‪ ،‬ﻓﺄﺑوﻫــﺎ اﻟﺑﺣــر ﻣﻌــروف ﻋﻧــﻪ‬
‫اﻟﻛرم ﻣﻊ ﻛل اﻟﺧﻼﺋق ؛ ﻟﻛن ﻣﻌﺎﻣﻠﺗﻪ ﻣﺧﺗﻠﻔﺔ ﻣﻊ ﺷوﻗﻲ ‪.‬‬
‫وﺟــﺎء ﻧــداؤﻩ ﻣﺗﺣــﺳ اًر ﻋﻠــﻰ اﻧﻘــﺿﺎء ﻓﺗ ـرة اﻟــﺷﺑﺎب وﻛــﺎن ذﻟــك ﻓــﻲ ﻗﺎﻟــب ﻣــن ﺣﻧــﯾن ﺟــﺎرف ﻟﺗﻠــك‬
‫اﻟﻔﺗرة ‪ ،‬ﻣﺗﻣﻧﯾﺎً ﻋودﺗﻬﺎ ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫ـﺷﺑﺎب ُﻣﻌﯾ ـ ـ ـ ـ ــد‬ ‫ـك ﯾـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫أَﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺻﺑﺎ ُﻛﻠﱠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَت‬
‫ـول ِﻷَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺎم اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫أَﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ّ‬
‫)‪(٣‬‬ ‫َ◌ﻷَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــس َﻛﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻗﻲ اﻟﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑِر ِ‬
‫ات َﻋﻬﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ـس آﺧ ـ ـ ـ ـ ُـر َﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ِـدﻫﺎ‬
‫ُ‬ ‫ـف َﻧـ ـ ـ ـ ـﺄَت َواﻷَﻣ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وﻛﯾ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ََ‬

‫أﻣــﺎ ﻓــﻲ ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟﻠﻣــﺻطﻔﻰ ) ﺻــﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾــﻪ وﺳــﻠم ( ﻓﺟــﺎء ﻧــداؤﻩ ﻣﻌظﻣــﺎً ﻟﻠرﺳــول اﻟﻛـرﯾم ‪ ،‬ﻣﺗﻣﻧﯾــﺎً‬
‫ﺷﻔﺎﻋﺗﻪ وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪:‬‬
‫)‪(٤‬‬
‫ـﻠﯾن إِﻟ ـ ــﻰ اﻟﻬُ ـ ــدى ﺑِ ـ ـ َ‬
‫ـك ﺟ ـ ــﺎؤوا‬ ‫ِ‬ ‫ـود َ ِ‬
‫ﺗﺣﱠﯾـ ـ ـ ـ ــﺔً‬
‫ﻣ ـ ــن ُﻣر َﺳ ـ ـ َ‬ ‫اﻟوﺟـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎء ُ‬
‫ﯾـ ـ ـ ـ ــﺎ َﺧﯾـ ـ ـ ـ ـ َـر َﻣـ ـ ـ ـ ــن ﺟـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٥‬‬
‫ـك َوﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ﱠ‬ ‫ِ‬ ‫ﻟـ ـ ـ ــﻲ ﻓـ ـ ـ ــﻲ َﻣـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ـﻼء‬
‫ـﺎﻗﻬن َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ َ‬
‫ـﯾﻣن ﻓﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫اﺋس‬
‫ـول َﻋ ـ ـ ـ ـر ٌ‬ ‫ـدﯾﺣك ﯾـ ـ ـ ــﺎ َرﺳـ ـ ـ ـ ُ‬

‫وﺟﺎء اﻟﻧداء ﻓﻲ ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻸﺣﺑﺔ ﺗﺄﻛﯾدًا ﻋﻠﻰ ﻋظم اﻟﺣب واﻟﺷوق واﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ ﻗﻠـب ﺷـوﻗﻲ ﻷﺣﺑﺗـﻪ‬
‫‪ ،‬ﻓﯾﺧﺎطﺑﻬم ﺧطﺎﺑًﺎ اﻣﺗﻸ وﺟداً وﺣﻧﯾﻧﺎً ﻓﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫)‪(٦‬‬
‫اﻫم ﻓ ـ ـ ــﻲ َﺗﻧﺎﺟﯾﻧـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َو ِﻣ ـ ـ ــن َﻣ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺻون َﻫ ـ ـ ـ ـو ُ‬ ‫ﺿـ ـ ـ ــﻣﺎﺋِ ِرﻧﺎ‬ ‫ﯾـ ـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ـ ــن َﻧﻐـ ـ ـ ــﺎر ﻋﻠَـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﯾﻬم ﻣـ ـ ـ ــن َ‬ ‫ُ َ‬ ‫َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٨٨‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٢٤٥-٢٤٤‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٣‬‬
‫)‪ (٥‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٨‬‬
‫)‪ (٦‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص ‪. ٦٨١‬‬

‫‪‬‬
‫وﻣن ﺧـﻼل ﻣـﺎ ﺳـﺑق ﺗﺑـﯾن ﻣـدى ﺗوظﯾـف ﺷـوﻗﻲ ﻷﺳـﻠوب اﻟﻧـداء واﻟـذي ﺳـﺎﻋدﻩ ﻓـﻲ ﺑـث ﻣـﺷﺎﻋرﻩ‬
‫اﻟﻣﺗﻣﺛﻠﺔ ﺑﺎﻟﺣﻧﯾن ﺑﺄﻧواﻋﻪ اﻟﻣذﻛورة ﺳﺎﺑﻘﺎً ‪ ،‬وﺗﻌﺑﯾرﻩ ﻋن اﻟﻐرﺑﺔ اﻟداﺧﻠﯾﺔ أو اﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ ‪.‬‬

‫‪ -٢‬أﺳﻠوب اﻻﺳﺗﻔﻬﺎم ‪:‬‬


‫ﻔﻬﻣﻧﻲ‬
‫ﯾﻔﻬﱢ َﻣـﻪ وﻗـد ا ْﺳـﺗ ْ َ َ‬
‫ـﺗﻔﻬَﻣﻪ ﺳـﺄَﻟﻪ أن ُ َ‬
‫ﯾﻌرف اﻻﺳﺗﻔﻬﺎم ﻟﻐـﺔ ﺑﺄﻧـﻪ ‪ " :‬طﻠـب اﻟﻔﻬـم واﻟﻣﻌرﻓـﺔ ‪ ،‬وا ْﺳ َ ْ‬
‫)‪(١‬‬
‫وﻓﻬﻣﺗﻪ ﺗﻔﻬﯾﻣﺎً "‬
‫َﻓﻬﻣﺗﻪ َ ﱠ ْ‬
‫اﻟﺷﻲء ﻓﺄ ْ َ ْ‬
‫َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫أﻣﺎ اﺻطﻼﺣﺎً ﻓﻬو ‪ " :‬وﻫو طﻠب اﻟﻌﻠم ﺑﺷﻲء ﻟم ﯾﻛن ﻣﻌﻠوﻣﺎ ﻣن ﻗﺑل ﺑﺄداة ﺧﺎﺻﺔ "‬

‫اﻣﺗطــﻰ ﺷــوﻗﻲ أﺳــﻠوب اﻻﺳــﺗﻔﻬﺎم ﺑﺎﺛــﺎً ﻣــن ﺧﻼﻟــﻪ ﻟواﻋﺟــﻪ ﺑــﺳﺑب اﻟﻐرﺑــﺔ واﺷــﺗداد اﻟﺣﻧــﯾن ﺑــﻪ ‪،‬‬
‫ﻓﻌﺑـر ﻣـن ﺧـﻼل اﻻﺳـﺗﻔﻬﺎم ﻋـن إﺣـﺳﺎﺳﻪ ‪ ،‬وأﻣﺛﻠـﺔ ذﻟــك ﻛﺛﯾـرة ﻓـﻲ ﺷـﻌر اﻟﻐرﺑـﺔ واﻟﺣﻧـﯾن ‪ ،‬وﻣـن ذﻟــك‬
‫ﻗوﻟﻪ ﻓﻲ ﺣﻧﯾﻧﻪ إﻟﻰ ﻣﺻر ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫)‪(٣‬‬
‫اﻟﻣؤ ّﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎن ُ َ‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫أَو أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﺟر َﺣـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َ‬ ‫ـب َﻋﻧﻬ ـ ـ ــﺎ‬
‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺻر َﻫ ـ ـ ــل َﺳ ـ ـ ــﻼ َ‬
‫َو َﺳ ـ ـ ــﻼ ﻣ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻓﻬﻧ ــﺎ ﯾطﻠ ــب ﺷ ــوﻗﻲ ﻣ ــن ﺻ ــﺎﺣﺑﯾﻪ اﻟﻠ ــذﯾن ﺗﺧﯾﻠﻬﻣ ــﺎ ﺑ ــﺄن ﯾ ــﺳﺄﻻ ﻣ ــﺻر ﺳـ ـؤاﻻً ﺧ ــرج ﻋ ــن ﻣﻌﻧ ــﺎﻩ‬
‫اﻷﺻ ــﻠﻲ وأﻓ ــﺎد اﻟﻧﻔ ــﻲ ‪ ،‬ﻫ ــل ﻧ ــﺳﻲ ﻗﻠﺑ ــﻪ ﻣ ــﺻر وﻫ ــل ﺑﻣﻘ ــدورﻩ اﻟ ــﺻﺑر ﻋﻠ ــﻰ اﻟﺑﻌ ــد واﻟﻐرﺑ ــﺔ ‪ ،‬وﻫ ــل‬
‫ﯾﺳﺗطﯾﻊ اﻟزﻣﺎن أن ﯾﻌﺎﻟﺞ ﺟراﺣﻪ اﻟﺗﻲ ﺳﺑﺑﻬﺎ اﻟرﺋﯾس ﻏرﺑﺗﻪ ﻋﻧﻬﺎ ‪.‬‬
‫وﻣن ﺗﻠك اﻷﻣﺛﻠﺔ ﻋﻠﻰ أﺳﻠوب اﻻﺳﺗﻔﻬﺎم ﻓﻲ ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﺗﻌﺟﺑﻪ ﻣن اﻟﺑﺣر اﻟـذي وﻗـف‬
‫ﺣﺟ ـ ــر ﻋﺛـ ـ ـرة ﻟ ـ ــﺷوﻗﻲ ﻣﺎﻧﻌ ـ ــﺎً إﯾ ـ ــﺎﻩ ﻣ ـ ــن اﻟﻌ ـ ــودة إﻟ ـ ــﻰ اﻟ ـ ــوطن ‪ ،‬ﻣ ـ ــﺳﺗﻧﻛ اًر ﻓ ـ ــﻲ ﻧﻔ ـ ــس اﻟ ـ ــﺻورة ﻗ ـ ــﺳوة‬
‫اﻻﺳﺗﻌﻣﺎر اﻟذي ﯾﺣﱢرم اﻷوطﺎن ﻋﻠﻰ أﺑﻧﺎﺋﻬﺎ اﻟﻣﺧﻠﺻﯾن ‪ ،‬وﺗﺑـﺎح ﻟﻠﻐرﺑـﺎء ﻣـن ﻛـل ﺟـﻧس ؛ ﻟﯾـﺳﺗﻣﺗﻌوا‬
‫ﺑﺧﯾراﺗﻬــﺎ ‪ ،‬ﺗﻣﺎﻣــﺎً ﻛﻣــﺎ ﯾﺑــﺎح اﻟــدوح واﻟــﺷﺟر ﻟﻛــل أﻧ ـواع اﻟطﯾــور اﻟﻐرﯾﺑــﺔ ‪ ،‬وﯾﺣــرم ﻋﻠــﻰ ﺑﻼﺑﻠــﻪ اﻟﺗــﻲ‬
‫ﺗﻌﯾش ﻓﯾﻪ ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬

‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﻣوﻟَﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ِ َ‬


‫ﺑﻣﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﻊ و َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺑس‬ ‫َ‬ ‫ـوك َﺑﺧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِاﺑ َﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ‬
‫ـﯾم ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫)‪(٤‬‬
‫ـﻼل ِﻟﻠطَﯾ ـ ـ ـ ـ ِـر ِﻣ ـ ـ ـ ــن ُﻛ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ِﺟ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻧس‬ ‫ُح َﺣ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ام َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺑﻼﺑِﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدو‬
‫أَﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـرٌ‬

‫ﺟــﺎء اﺳــﺗﺧدام ﺷــوﻗﻲ ﻷﺳــﺎﻟﯾب اﻻﺳــﺗﻔﻬﺎم ﻟﯾﻌﺑــر ﻋــن ﺻــدق ﺣﻧﯾﻧــﻪ ‪ ،‬وﺷــدة ﺷــوﻗﻪ ﻟﻣــن أﺣــب ‪،‬‬
‫وﻫروﺑﺎً ﻣن ﺷﺑﺢ اﻟﻐرﺑﺔ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﯾﺳﺗﺧدم ﻓﻲ اﻟﺑﯾت اﻟواﺣد أﻛﺛر ﻣن أداة ﻟﻼﺳﺗﻔﻬﺎم ‪ ،‬ﺣﯾـث ﯾﻘـول ﻓـﻲ‬

‫)‪ (١‬ﯾﻧظر ﻟﺳﺎن اﻟﻌرب ‪ :‬اﺑن ﻣﻧظور ‪ ،‬ﻣﺎدة ) ﻓﻬم ( ‪. ٤٥٩/١٢ ،‬‬
‫)‪ (٢‬ﻋﻠم اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻋﺗﯾق ‪ ،‬ص ‪. ٨٨‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﻗ ــﺻﯾدة ﻏزﻟﯾ ــﺔ ﯾﺑ ــث ﻣ ــن ﺧﻼﻟﻬ ــﺎ ﺷ ــوﻗﻪ ﻟﻠﻣﺣﺑ ــوب ‪ ،‬واﺷ ــﺗﯾﺎﻗﻪ ‪ ،‬وﯾﻌﺑ ــر ﻋ ــن ﻟوﻋ ــﺔ اﻟﻔـ ـراق واﻟﺑﻌ ــد ‪:‬‬
‫)اﻟﺑﺳﯾط(‬
‫ﻋـ ـ ــن اﻟﻬ ـ ـ ــوى أم ﻛـ ـ ــﻼم اﻟ ـ ـ ــﺷﺎﻣت اﻟﻌ ـ ـ ــﺎدي‬ ‫ﯾـ ـ ـ ــﺎ ﺣﻠـ ـ ـ ــوة اﻟوﻋـ ـ ـ ــد ﻣـ ـ ـ ــﺎ ﻧـ ـ ـ ــﺳﺎك ﻣﯾﻌـ ـ ـ ــﺎدي‬
‫أﻧ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـت اﻟﺗـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺧﻠﻘـ ـ ـ ـ ــت ﻋﯾﻧـ ـ ـ ـ ــﺎك ﺣـ ـ ـ ـ ــﺳﺎدي‬ ‫ﻛﯾـ ـ ـ ــف اﻧﺧـ ـ ـ ــدﻋت ﺑﺣـ ـ ـ ــﺳﺎدي وﻣـ ـ ـ ــﺎ ﻧﻘﻠ ـ ـ ـ ـوا‬

‫ﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ــد اﻟﻠﻘ ـ ـ ـ ـ ــﺎء وﻟﻛ ـ ـ ـ ـ ــن طرﻓ ـ ـ ـ ـ ــك اﻟﺑ ـ ـ ـ ـ ــﺎدي‬ ‫ـﺑﺑﺎ‬
‫طرﻓـ ـ ــﻲ وطرﻓـ ـ ــك ﻛﺎﻧـ ـ ــﺎ ﻓـ ـ ــﻲ اﻟﻬـ ـ ــوى ﺳـ ـ ـ ً‬
‫وﻛﯾـ ــف ﺑـ ــل اﻟـ ــﺻدى ذو اﻟﻐﻠـ ــﺔ اﻟـ ــﺻﺎدي‬ ‫ﺗـ ـ ـ ـ ـ ــذﻛري ﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﺗﻼﻗﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ظﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺄ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﻣ ـ ــﺎ ﺳ ـ ــرت ﻣ ـ ــن ﺳ ـ ــﺎﻣر إﻻ إﻟ ـ ــﻰ ﻧ ـ ــﺎدي‬ ‫وأﻧـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـت ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣﺟﻠـ ـ ـ ـ ــس اﻟرﯾﺣـ ـ ـ ـ ــﺎن ﻻﻫﯾـ ـ ـ ـ ــﺔ‬

‫ﻟﻘ ــد اﺳ ــﺗﺧدم اﻟ ــﺷﺎﻋر أداة اﻻﺳ ــﺗﻔﻬﺎم ) ﻛﯾ ــف ( ﻣـ ـرﺗﯾن ‪ ،‬ووظ ــف أداﺗﯾ ــﺗن ﻓ ــﻲ ﺑﯾ ــت واﺣ ــد ﻣ ــن‬
‫اﻟــﻧص ) ﻛﯾــف ‪ ،‬ﻫــل ( ‪ ،‬ﺣﯾــث ﯾﺗﻌﺟــب ﺷــوﻗﻲ ﻣــن اﻟﻣﺣﺑــوب ﺳــﻣﺎﻋﻪ ﻗــول اﻟوﺷــﺎة ‪ ،‬ﺛــم ﯾؤﻛــد ﻋﻠــﻰ‬
‫ﻗوة اﻟﻌﻼﻗﺔ ﺑﯾﻧﻬﻣﺎ ‪ .‬وﻣن اﺳـﺗﻔﻬﺎﻣﻪ ﻣـﺎ ﺧـرج ﻟﻠﺗﻣﻧـﻲ ‪ ،‬ﺣﯾـث ﯾﺗﻣﻧـﻰ رﺟـوع زﻣـن اﻟـﺷﺑﺎب اﻟـذي أﺣـس‬
‫ﺑﺣﻧﯾن ﻋظﯾم ﻟﺗﻠك اﻟﻠﯾﺎﻟﻲ واﻷوﻗﺎت ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫ـﺷﺑﺎب ُﻣﻌﯾ ـ ـ ـ ـ ــد‬ ‫ـك ﯾـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫أَﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺻﺑﺎ ُﻛﻠﱠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَت‬
‫ـول ِﻷَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺎم اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫أَﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ّ‬
‫)‪(٢‬‬ ‫َ◌ﻷَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــس َﻛﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻗﻲ اﻟﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺑِر ِ‬
‫ات َﻋﻬﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ـس آﺧ ـ ـ ـ ـ ُـر َﻋﻬ ـ ـ ـ ـ ِـدﻫﺎ‬
‫ُ‬ ‫ـف َﻧـ ـ ـ ـ ـﺄَت َواﻷَﻣ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫َو َﻛﯾ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫وأﻣﺛﻠــﺔ اﻻﺳــﺗﻔﻬﺎم ﻛﺛﯾ ـرة ﻓــﻲ ﺷــﻌر اﻟﺣﻧــﯾن ‪ ،‬ﻓﻘــد ﻟﺟــﺄ ﺷــوﻗﻲ إﻟــﻰ ﺗوظﯾﻔــﻪ ﺑــﺄﻛﺛر ﻣــن ﺻــﯾﻐﺔ ؛‬
‫ﻟﻠدﻻﻟــﺔ ﻋﻠــﻰ اﺷــﺗﻌﺎل ﻧــﺎر اﻟــﺷوق ﻟﻠﻣﺣﺑــوب ‪ ،‬ﻓﯾﻛــرر اﻷداة ﻓــﻲ اﻟﺑﯾــت ﻣ ـرﺗﯾن ‪ ،‬وﯾﻧــوع ﻓــﻲ اﺳــﺗﺧدام‬
‫أدوات اﻻﺳﺗﻔﻬﺎم ‪ ،‬وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪) :‬اﻟطوﯾل(‬
‫رث ِﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ‬ ‫ـﺎذﺑﻧﻲ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻐﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد ﱠ‬
‫َ‬
‫ِ‬
‫ﯾُﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـب ِّإﻻ ِﻣ ـ ـ ـ ــن ُﺧﻣ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎر أَﻣ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ‬ ‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺻ ـ ـ ـ ــﺣﺎ َ‬ ‫َ‬
‫و َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ِﻟﻠﻔَﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ِﺑﺎﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺳﺗﺣﯾل َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدان‬ ‫ـك اﻟ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺻﺑﺎ‬ ‫ـك َﻗﻠﺑ ـ ـ ــﻲ َﻫ ـ ـ ــل أُﻋﯾ ـ ـ ـ ُـد ﻟَ ـ ـ ـ َ‬‫ﺣﻧﺎﻧﯾ ـ ـ ـ َ‬
‫َ َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫وﺣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن‬ ‫ـت ِّإﻻ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َ ٍ‬ ‫ـﺎن َوطﯾﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺗَ ُﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـن إِﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬
‫دم َ َ‬ ‫َو َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل أَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ذاك َ‬

‫ـدﻛر ِإﻟﻔـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ًـﺎ َﻓﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬‫وَﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬ ‫ع ِذ ﱠﻣـ ـ ـ ـ ًـﺔ‬


‫ـﺳت َﺟﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ‬ ‫َ‬ ‫ـدا َوﻟَـ ـ ـ ــم ﺗَـ ـ ـ ــر َ‬ ‫ِإذا ﻟَـ ـ ـ ــم ﺗَـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺻن َﻋﻬـ ـ ـ ـ ً‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـرف اﻟﻬَ ـ ـ ــوى ﺑِ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـدﻧﺎن‬ ‫ﺻـــ ِ‬ ‫وَﻧ ـ ـ ــﺷرب ِﻣ ـ ـ ــن ِ‬
‫َ َ ُ‬ ‫ـﺻﺑﺎﺑﺔ َﺣﻘﱠﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـذﻛر ِإذ ُﻧﻌطـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ َ‬ ‫أَﺗَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ص‪.٢٦٣‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٢٤٥-٢٤٤‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٧١٣‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻘــد اﺳــﺗﺧدم ﻓــﻲ اﻷﺑﯾــﺎت اﻟــﺳﺎﺑﻘﺔ ﺣرﻓــﻲ اﻻﺳــﺗﻔﻬﺎم ) ﻫــل ‪ ،‬اﻟﻬﻣ ـزة ( ﺣﯾــث ﻋّﺑــر ﺑﺎﺳــﺗﺧداﻣﻬﻣﺎ‬
‫ﻋــن إﻗ ـ اررﻩ ﺑﻌظــم اﻟﺣﻧــﯾن اﻟــذي ﯾﻛﻧــﻪ ﻟﻠﻣﻌــﺷوق ‪ ،‬واﻟﻣــﺷﺎﻋر اﻟﻣﻠﺗﻬﺑــﺔ ﻟوﺻــﻠﻬم وﻟــذﻛرﯾﺎﺗﻬم اﻟﺟﻣﯾﻠــﺔ‬
‫اﻟﺗ ــﻲ ارﺗﺑط ــت ﺑ ــﺄزﻫﻰ أوﻗﺎﺗ ــﻪ ﺑﻔﺗـ ـرة اﻟ ــﺷﺑﺎب ‪ ،‬ﻫ ــذﻩ اﻟﻔﺗـ ـرة اﻟﺗ ــﻲ ﯾ ــﺻﻔﻬﺎ ﻓ ــﻲ ﻗ ــﺻﯾدة أﺧ ــرى ﻣﺗﻣﻧﯾ ــﺎً‬
‫ﻋودﺗﻬـ ــﺎ‪ ،‬وﺑﺗوظﯾﻔـ ــﻪ ﻷﺳـ ــﻠوب اﻻﺳـ ــﺗﻔﻬﺎم اﺳـ ــﺗطﺎع أن ﯾ ـ ـﺻف ﺟﻣـ ــﺎل ﺗﻠـ ــك اﻟﻔﺗ ـ ـرة ‪ ،‬ﺣﯾـ ــث ﯾﻘـ ــول ‪:‬‬
‫)ﻣﺟزوء اﻟﻛﺎﻣل(‬
‫وﻟَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِ ِ‬
‫ﺑظﻠﱢ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـك َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل َﯾﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــود‬ ‫ـﺿﻰ ِﻟﻠﻬَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى‬
‫َ‬ ‫َزَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـن ﺗﻘََ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ‬
‫ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﻟِﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺷﺑﯾﺑﺔ َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ُﯾﻌﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد‬ ‫َﻋﺎدﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﺎن أ َ‬ ‫و َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫اﻟزﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـب َ‬ ‫َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺎن َﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧُرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َو َ‬ ‫ـﺎن ُﻛّﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـرت َزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّـﻼ َذ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫وظـف ﺷـوﻗﻲ أﺳـﻠوب اﻻﺳـﺗﻔﻬﺎم ﻓـﻲ ﻛـل ﺑﯾـت ﻣـن اﻷﺑﯾـﺎت اﻟـﺳﺎﺑﻘﺔ ‪ ،‬ﻓﻛـﺎن اﻟﺑﯾـت اﻷول واﻟﺑﯾـت‬
‫اﻟﺛﺎﻧﻲ ﺗﻌﺑﯾ اًر ﻋن أﻣﺎﻧﯾـﻪ ﻟﻌـودة أﯾـﺎم اﻟـﺷﺑﯾﺑﺔ‪ ،‬وﻛـﺎن اﺳـﺗﺧداﻣﻪ ﻟﺣـرف اﻻﺳـﺗﻔﻬﺎم ﻋﯾﻧـﻪ ) ﻫـل ( دﻻﻟـﺔ‬
‫ﻋﻠﻰ رﺑط ﺗﻠك اﻷﯾﺎم ﺑﺎﻟﺳﻌﺎدة واﻟﻧﺷوة اﻟﻧﻔﺳﯾﺔ ‪ ،‬وﯾوظف ﻓﻲ اﻟﺑﯾـت اﻟﺛﺎﻟـث أﺳـﻠوب اﻻﺳـﺗﻔﻬﺎم ﻟﯾﺧـرج‬
‫إﻟﻰ ﻣﻌﻧﻰ ﻣﻐـﺎﯾر ﻋـن ﺳـﺎﺑﻘﯾﻪ ‪ ،‬ﻓـدل ﻋﻠـﻰ اﻟﺗﺣـﺿﯾض ﻓﻔﯾـﻪ ﯾﺣـث اﻟـﺳﺎﻣﻊ أن ﯾـذﻛر ﻟـﻪ ذﻟـك اﻟزﻣـﺎن‬
‫اﻟﺟﻣﯾل ‪ ،‬ﻓﻘد ﻏﻠﺑﻪ اﻟﺣﻧﯾن ﻟﺗﻠك اﻷﯾﺎم ‪.‬‬

‫‪ -٣‬أﺳﻠوب اﻷﻣر ‪:‬‬

‫َﻣ َرﻩُ َ ْﯾﺄﻣُُرﻩ أ ْ‬


‫َﻣ اًر ٕوِاﻣﺎ ًار "‬ ‫َﻣ َرﻩ ﺑﻪ وأ َ‬ ‫ﺗﻌرﯾﻔﻪ ﻟﻐﺔ ‪ " :‬ﻫو ﻧﻘﯾض ﱠ ْ ِ‬
‫)‪(٢‬‬
‫اﻟﻧﻬﻲ أ َ‬
‫اﺻطﻼﺣﺎ ﻓﻬو " طﻠب اﻟﻔﻌل ﻋﻠﻰ وﺟﻪ اﻻﺳﺗﻌﻼء واﻹﻟزام‪ .‬وﯾﻘﺻد ﺑﺎﻻﺳـﺗﻌﻼء أن ﯾﻧظـر اﻵﻣـر‬ ‫ً‬ ‫أﻣﺎ‬
‫ﻟﻧﻔــﺳﻪ ﻋﻠــﻰ أﻧــﻪ أﻋﻠــﻰ ﻣﻧزﻟــﺔ ﻣﻣــن ﯾﺧﺎطﺑــﻪ أو ﯾوﺟــﻪ اﻷﻣــر إﻟﯾــﻪ‪ ،‬ﺳ ـواء أﻛــﺎن أﻋﻠــﻰ ﻣﻧزﻟــﺔ ﻣﻧــﻪ ﻓــﻲ‬
‫)‪(٣‬‬
‫‪.‬‬ ‫اﻟواﻗﻊ أم ﻻ "‬

‫وﯾﺧــرج اﻷﻣــر ﻋــن ﻣﻌﻧــﺎﻩ اﻟﺣﻘﯾﻘــﻲ ﻷﻏ ـراض ﻋدﯾــدة ‪ ،‬ﻣﻧﻬــﺎ ‪ :‬اﻟــدﻋﺎء ‪ ،‬اﻻﻟﺗﻣــﺎس ‪ ،‬اﻟﺗﻣﻧــﻲ ‪،‬‬
‫اﻟﺗﻌﺟﯾــز ‪ ،‬اﻟﺗﻬدﯾــد ‪ ،‬اﻟﺗﺧﯾﯾــر ‪ ،‬اﻟﺗﻘــﺳﯾم ‪ ،‬واﻹﻫﺎﻧــﺔ واﻟﺗﺣﻘﯾــر ‪ ،‬اﻟﺗــﺳوﯾﺔ ‪ ،‬وﯾﺧــرج ﻟﻣﻌـ ٍ‬
‫ـﺎن أﺧــر ذﻛرﻫــﺎ‬
‫اﺑن ﻓﺎرس ﻓﻲ ﻛﺗﺎﺑﻪ اﻟﺻﺎﺣﺑﻲ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٢٧٥‬‬


‫)‪ (٢‬ﯾﻧظر ﻟﺳﺎن اﻟﻌرب ‪ :‬اﺑن ﻣﻧظور‪ ،‬ﻣﺎدة ) أﻣر ( ‪. ٢٧-٢٦/٤ ،‬‬
‫)‪ (٣‬ﻋﻠـم اﻟﻣﻌـﺎﻧﻲ ‪ :‬ﻋﺑـد اﻟﻌزﯾـز ﻋﺗﯾـق ‪ ،‬ص ‪ ، ٨٨‬ﯾﻧظـر ‪ :‬ﻣﻌﺟـم اﻟﻣـﺻطﻠﺣﺎت اﻟﺑﻼﻏﯾـﺔ وﺗطورﻫـﺎ‪ ،‬أﺣﻣـد‬
‫ﻣطﻠوب‪ ،‬ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌراﻗﻲ ‪١٩٨٣ ،‬م ‪٣١٣/١ ،‬‬

‫‪‬‬
‫ﻟﺟــﺄ ﺷــوﻗﻲ ﻷﺳــﻠوب اﻷﻣــر ؛ ﻟﯾﺗــﺳﻧﻰ ﻟــﻪ اﻟﺗﻌﺑﯾــر ﻋﻣــﺎ ﯾﻌﺎﻧﯾــﻪ ﻣــن آﻻم اﻟﻐرﺑــﺔ ‪ ،‬وﯾﺟــﺳد أﺷ ـواﻗﻪ‬
‫وﺣﻧﯾﻧــﻪ اﻟﻣﺗﻌــدد ﺑﺣــﺳب اﻟﺟــو اﻟﻧﻔــﺳﻲ ﻟﻠﻘــﺻﯾدة ‪ ،‬وأﻣﺛﻠــﺔ أﺳــﻠوب اﻷﻣــر ﻛﺛﯾ ـرة ﻓــﻲ ﺷــﻌرﻩ ؛ وذﻟــك ﻟﻣــﺎ‬
‫ﯾﺗﻣﺗﻊ ﺑﻪ ﻫذا اﻷﺳﻠوب ﻣن ﻣروﻧـﺔ ﻓـﻲ وﺻـف ﻣﻌﺎﻧـﺎة اﻟـﺷﺎﻋر واﻟﺗﻌﺑﯾـر ﻋﻣـﺎ ﯾﺣـس ﺑـﻪ ﺗﺟـﺎﻩ ذﻛرﯾﺎﺗـﻪ‬
‫وأﺣﺑﺎﺑﻪ واﻷﻣﺎﻛن اﻟﻣﺣﺑﺑﺔ إﻟﯾﻪ ‪ ،‬وﻣن ﺗﻠك اﻷﻣﺛﻠـﺔ ﻋﻠـﻰ ﻫـذا اﻷﺳـﻠوب ﻗوﻟـﻪ ﻓـﻲ ﺣﻧﯾﻧـﻪ إﻟـﻰ ﻣـﺻر ‪:‬‬
‫) اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ـﺎم أُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬ ‫ِ‬
‫ـﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺻﺑﺎ َوأَّﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِ‬
‫ُاذ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ار ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎر َواﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل ﯾُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬
‫اﻟﻧﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِاﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬
‫ـﺗﻼف َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـس‬
‫ات َو َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ‬ ‫ـﺻور ٍ‬ ‫ـورت ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱡ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻔﺎ ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼوةً ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫وِ‬
‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ َ‬ ‫ُ‬ ‫ـﺑﺎب‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫ﯾطﻠ ــب ﺷ ــوﻗﻲ ﻣ ــن ﺻ ــﺎﺣﺑﯾﻪ اﻟﻣﺗﺧﯾﻠ ــﯾن أن ﯾ ــذﻛراﻩ ﺑﺄﯾ ــﺎم ﺷ ــﺑﺎﺑﻪ وﺻ ــﺑﺎﻩ ‪ ،‬وﯾﻌﯾ ــدا ﻋﻠﯾ ــﻪ ﺻ ــدى‬
‫اﻟـﺳﻌﺎدة اﻟﻐــﺎﻣرة اﻟﺗــﻲ ﺷــﻣﻠﺗﻪ ﺑﺄﻛﻧﺎﻓﻬـﺎ ﻋﻧــدﻣﺎ ﻛــﺎن ﯾﺗــﻧﻌم ﺑوطﻧــﻪ ﻣـﺻر ‪ ،‬وﯾطﻠــب ﻣﻧﻬﻣــﺎ وﺻــف ﻓﺗـرة‬
‫اﻟـﺷﺑﺎب اﻟﺟﻣﯾﻠـﺔ اﻟﺗـﻲ ﻣـﺎ ازﻟـت ﺻـورﻫﺎ وﺧﯾﺎﻻﺗﻬــﺎ ﻣﺎﺛﻠـﺔ أﻣـﺎم ﻧﺎظرﯾـﻪ ‪ ،‬ﻓـﺷوﻗﻲ ﻓـﻲ اﻟﺑﯾﺗـﯾن اﻟــﺳﺎﺑﻘﯾن‬
‫ﻋﻣ ــد إﻟ ــﻰ أﺳ ــﻠوب اﻷﻣ ــر اﻟﺗﻣﺎﺳ ــﺎً ﻟ ــذاك اﻟﻣﺎﺿ ــﻲ اﻟﺟﻣﯾ ــل وﺣﻧﯾﻧ ــﺎً ﻟﺗﻠ ــك اﻷﯾ ــﺎم ‪ ،‬ﺣﯾ ــث ﺟ ــﺎء اﻷﻣ ــر‬
‫ﺑﻔﻌﻠﯾن ﻫﻣﺎ ) اذﻛ ار ‪ ،‬ﺻﻔﺎ ( ‪.‬‬
‫وﻣن أﺳﺎﻟﯾب اﻷﻣر اﻟواردة ﻓﻲ ﺷـﻌرﻩ اﻟﻣﻠـﻲء ﺑـﺎﻟﺣﻧﯾن إﻟـﻰ اﻟـوطن طﻠﺑـﻪ ﻣـن ﻓﺗﯾـﺔ ﻣـﺻر أن‬
‫ﯾﻘـ ــدﻣوا ﻟﻠـ ــوطن اﻟﻐـ ــﺎﻟﻲ واﻟﻧﻔـ ــﯾس ‪ ،‬وﯾواﺟﻬ ـ ـوا اﻟﻣﺣﺗـ ــل وأﺗﺑﺎﻋـ ــﻪ ‪ ،‬وأن ﯾﻘﻔ ـ ـوا ﻟﻣـ ــﺻر ذﻟـ ــك اﻟﻣوﻗـ ــف‬
‫اﻟﻣﺣﻣود‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ):‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫اﻟﺟﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـس ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﯾ ـ ـ ــﺎ ِﻓﺗﯾـ ـ ـ ــﺔَ اﻟﻧﯾـ ـ ـ ـ ِـل اﻟ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎد َﻣدﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدا‬ ‫َوِاﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﺗﺄﻧﻔوا َﻧﻔَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺳﻌﯾد ُﺧـ ـ ـ ــذوا اﻟ َﻣـ ـ ـ ــدى‬‫َ‬ ‫َ‬
‫اﻟﻣوِﻗـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِ‬ ‫اﺟﺗﻧِﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا اﻷَذى‬ ‫ََ ﱠ‬
‫وﻗﻔ ـ ـ ـ ـ ـوا ﺑِﻣـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِ‬ ‫ان َوِ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫اﻟﻣﺣﻣـ ـ ـ ـ ــودا‬ ‫ـف َ‬ ‫ـﺻر َ‬ ‫َ‬ ‫وﺗﻧﻛﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا اﻟﻌُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدو َ‬ ‫َ‬

‫ﻓــﺷوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻫــذﻩ اﻷﺑﯾــﺎت ﯾﺣــث أﺑﻧــﺎء ﻣــﺻر ﻟﻠﺗــﺿﺣﯾﺔ ﻣــن أﺟﻠــﻪ ‪ ،‬ﻓﺧــرج أﺳــﻠوب اﻷﻣــر ﻟﻠﺣــث‬
‫واﻟﻧﺻﺢ واﻹرﺷﺎد ‪.‬‬
‫ءا ﻣن ﺣﻧﯾن ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬ﻣﻣﺎ أﺳﻬم ﻓﻲ إﺑراز اﻟﻌﺎطﻔﺔ ‪ ،‬وﻣن ذﻟك‬
‫ﻟﻘد ﺣﻣل أﺳﻠوب اﻷﻣر ﺟز ً‬
‫اﻟﺗﻣﺎﺳﻪ ﻣن اﻟﺻدﯾﻘﯾن اﻟﻣﺗﺧﯾﻠﯾن ﺑﺄن ﯾﺑﻠﻐﺎ ﻣﺻر ﺑﺄﻧﻬﺎ ﻣوﺟودة ﻓﻲ اﻟﻘﻠب ‪ ،‬ﻓﺷوﻗﻲ ﯾﺗﻣﻧﻰ اﻟرﺟوع‬
‫ﻟﻬﺎ ﻓﻲ أﻗرب وﻗت ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫)‪(٣‬‬
‫اﻟﻣؤ ّﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎن ُ َ‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫أَو أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﺟر َﺣـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َ‬ ‫ـب َﻋﻧﻬ ـ ـ ــﺎ‬
‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺻر َﻫ ـ ـ ــل َﺳ ـ ـ ــﻼ َ‬
‫َو َﺳ ـ ـ ــﻼ ﻣ ـ ـ ـ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص ‪. ٢٢٩-٢٢٨‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫وﻣن أﻣﺛﻠﺔ أﺳﻠوب اﻷﻣـر ﻓـﻲ ﺣﻧﯾﻧـﻪ إﻟـﻰ اﻟﻣﺣﺑـوب طﻠﺑـﻪ ﻣﻧـﻪ اﻻﺑﺗﻌـﺎد ﻋـن اﻟﻬﺟـران ‪ ،‬ﻓﺎﻟـﺷﺎﻋر‬
‫ﻻ ﯾﻘوى ﻋﻠﻰ ذﻟك ﻗﺎﺋﻼً ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎدث اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻد أو ﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼء اﻟﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـراق‬ ‫ﺣﻣﻠﯾﻧـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﺣـ ـ ـ ـ ــب ﻣـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺷـ ـ ـ ـ ــﺋت إﻻ‬
‫)‪(١‬‬
‫ل وﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﺣت ﻓﺎﻧﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻌﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎق‬ ‫اﻟدﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ‬
‫واﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻣﺣﻲ ﺑﺎﻟﻌﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎق إن رﺿـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ّ‬

‫أﻣﺎ أﺳـﻠوب اﻷﻣـر اﻟـذي ﺧـرج إﻟـﻰ اﻟـدﻋﺎء ﻓـذﻟك ﻣوﺟـود ﻓـﻲ ﺷـﻌر ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ ﺷـﻌورﻩ ﺑـﺎﻻﻏﺗراب‬
‫وﺿﯾق اﻟﺣﯾﺎة ‪ ،‬وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟرﺟز (‬
‫ﻓَﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْـن ُﻣﻌﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺟﻠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْـل‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ رﱠﺑﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﺧطـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـب ﺟﻠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْـل‬

‫اﻟﺟﻣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل‬ ‫ِ‬


‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺧﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ْـن ﯾُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوﻟﻲ َ‬ ‫ـﺻﺑر اﻟﺟﻣﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل‬
‫وأﻋطﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ﻓﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻋﻠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك ُﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺗﺣﯾل‬ ‫اﻟﻔرﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﺳق إﻟﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ َ‬
‫ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ْ‬

‫ﻓﯾﺗوﺟــﻪ ﺷــوﻗﻲ إﻟــﻰ اﷲ داﻋﯾــﺎً ﻣﺗــﺿرﻋﺎً ﻣــن ﺿــﯾق اﻟﺣﯾــﺎة ‪ ،‬ﻓﻠﻘــد ﺟــﺎء أﺳــﻠوب اﻷﻣــر ﻣــﺳﺎﻋداً‬
‫ﻟﺷوﻗﻲ ﻓـﻲ ﺗﻔرﯾـﻎ اﻧﻔﻌﺎﻻﺗـﻪ ﺗﺟـﺎﻩ ﻏرﺑﺗـﻪ ‪ ،‬وﺗـﺳﻠﯾﺔ ﻟـﻪ ﻓـﻲ ﺣﻧﯾﻧـﻪ إﻟـﻰ اﻟـوطن ٕواﻟـﻰ اﻷﺣﺑـﺔ واﻟـذﻛرﯾﺎت‬
‫اﻟﺟﻣﯾﻠﺔ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن ﯾﺧرج ﻋن ﻣﻌﻧﺎﻩ داﺋﻣﺎً إﻟﻰ اﻻﻟﺗﻣﺎس واﻟﺗﻣﻧﻲ واﻟﺣث واﻟﻧﺻﺢ واﻹرﺷﺎد واﻟدﻋﺎء ‪.‬‬

‫‪ -٤‬أﺳﻠوب اﻟﺗﻣﻧﻲ ‪:‬‬


‫ـﺷﻬﻲ ُﺣـ ُ ِ‬
‫ـﻧﻔس ﺑﻣــﺎ ﯾﻛــون وﻣــﺎ ﻻ‬ ‫ـدﯾث اﻟـ ﱠ ْ‬
‫اﻟﻣرﻏــوب ﻓﯾــﻪ وﺣـ ُ‬
‫ـﺻول اﻷَﻣــر َ ْ‬ ‫ﺗﻌرﯾﻔــﻪ ﻟﻐــﺔ ‪ " :‬ﱠ َ‬
‫اﻟﺗﻣﻧﱢــﻲ ﺗَـ َ ﱢ‬
‫وﻣﱠﻧــﺎﻩ إِﯾ ــﺎﻩ وﺑــﻪ وﻫــﻲ ِ ْ‬
‫اﻟﻣﻧﯾ ــﺔُ‬ ‫وﺗﻣﱠﻧــﻰ اﻟـ َ‬
‫ـﺷﻲء أَرادﻩ َ‬
‫ﯾﻛــون ﺗﻘــول َﺗﻣﻧﱠ ْﯾــت اﻟ ــﺷﻲء وﻣﻧﱠﯾــت ﻏﯾــري َ ِ‬
‫ﺗﻣﻧﯾ ــﺔً َ َ‬
‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬
‫)‪(٣‬‬
‫اﻟﻣﻧﯾﺔُ واﻷ ْ ِﱠ‬
‫ُﻣﻧﯾﺔُ "‬ ‫و ُْ‬
‫أﻣﺎ اﺻطﻼﺣﺎً ﻓﻬو " طﻠب أﻣر ﻣﺣﺑوب ﻻ ﯾرﺟﻰ ﺣﺻوﻟﻪ‪ :‬إﻣﺎ ﻟﻛوﻧﻪ ﻣﺳﺗﺣﯾﻼ‪ ،‬واﻹﻧﺳﺎن‬
‫)‪(٤‬‬
‫‪.‬‬
‫ﻛﺛﯾ ار ﻣﺎ ﯾﺟب اﻟﻣﺳﺗﺣﯾل وﯾطﻠﺑﻪ‪ٕ ،‬واﻣﺎ ﻟﻛوﻧﻪ ﻣﻣﻛﻧﺎ ﻏﯾر ﻣطﻣوع ﻓﻲ ﻧﯾﻠﻪ "‬
‫ﺟﺎء أﺳﻠوب اﻷﻣر ﻓـﻲ ﺷـﻌر ﺷـوﻗﻲ اﻟﺧـﺎص ﺑﺎﻟﻐرﺑـﺔ واﻟﺣﻧـﯾن ﻟﯾﻌﺑـر ﺑطرﯾﻘـﺔ ﻣﺑﺎﺷـرة ﻋـن أﻣﺎﻧﯾـﻪ‬
‫وﺗطﻠﻌﺎﺗﻪ وﻣﺎ ﯾﺷﺗﻬﻲ ‪ ،‬ﻓﻛﺎن اﺳﺗﺧداﻣﻪ ﻟﻬذا اﻷﺳﻠوب ﺑﻣﺛﺎﺑـﺔ اﻟﺗـﺻرﯾﺢ اﻟﻣﺑﺎﺷـر ﻷﺷـواﻗﻪ وأﺣﺎﺳﯾـﺳﻪ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ص‪. ٤٥٥‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٤٠‬‬
‫)‪ (٣‬ﯾﻧظر ﻟﺳﺎن اﻟﻌرب ‪ :‬اﺑن ﻣﻧظور ‪ ،‬ﻣﺎدة ) ﻣﻧﻲ ( ‪. ٢٩٤/١٥ ،‬‬
‫)‪ (٤‬ﻋﻠم اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻋﺗﯾق ‪ ،‬ص ‪. ١١٢‬‬

‫‪‬‬
‫ﺗﺟــﺎﻩ اﻟﻣواﻗــف اﻟﻣﺧﺗﻠﻔــﺔ اﻟﺗــﻲ ﻣــرت ﻋﻠﯾــﻪ ﻓــﻲ اﻟــﺳراء واﻟــﺿراء ‪ ،‬وﻣــن أﻣﺛﻠــﺔ ذﻟــك ﻓــﻲ ﺷــﻌرﻩ ﺣﻧﯾﻧــﻪ‬
‫ﻟﻸﯾﺎم اﻟﺟﻣﯾﻠﺔ اﻟﺗﻲ ﻗﺿﺎﻫﺎ ﻓﻲ اﻵﺳﺗﺎﻧﺔ ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـﯾش ِاﻓﺗِ ارﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً وِ ِ‬
‫اﺟﺗﻣﺎﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫أَرى اﻟ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﺗﺟﻣﻌُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ّ‬
‫ـﺈﻧﻲ‬
‫َ‬ ‫ـﺎم َ َ‬
‫َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺳﻰ اﻷَّﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎس َﺗﻧﻔَ ِطـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــر ِ ِ‬
‫اﻟﺗﯾﺎﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َﻛﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِﻟﻠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـوب‬ ‫ـت اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫ُ‬ ‫ـﺑﻼد ﻟَﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻗُﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫أَﻻ ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫اق َﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ــداةَ ارﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َوﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓَ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل اﻟﻔُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬ ‫ـض َﺑﺛّـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ـت ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ــدى ﻓُـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫ـروق َﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َوﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﺣﯾـث اﺳـﺗﺧدم أﻟﻔــﺎظ اﻟﺗﻣﻧـﻲ واﻟرﺟــﺎء ﻣﻌـﺎً ‪ ،‬وﻛــرر ﺣـرف اﻟﺗﻣﻧــﻲ ) ﻟﯾـت ( ﻣـرﺗﯾن ‪ ،‬وذﻟـك دﻻﻟــﺔ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺷدة ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﺗﻠك اﻷﯾﺎم وﻟﻬذﻩ اﻟﻣدﯾﻧﺔ اﻟﺟﻣﯾﻠﺔ ‪.‬‬
‫وﻣن أﻣﺛﻠﺔ اﻟﺗﻣﻧﻲ ﻓﻲ ﺷﻌورﻩ ﺑﺎﻻﻏﺗراب ﺑﻌد ﻣوت واﻟدﻩ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟرﻣل (‬
‫َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠرةً أَم ذا ِاﻓﺗِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬ ‫ـت ِﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌري َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﻟَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَن َﻧﻠﺗَﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫)‪(٢‬‬
‫اﻟﻣﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـوﯾن‬
‫اق َ‬ ‫ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻟﻘ ــد ﻋﻣ ــد ﺷــوﻗﻲ إﻟ ــﻰ اﻟﺗﻣﻧ ــﻲ ﻟﯾﻌﺑ ــر ﻋﻣ ــﺎ آﻟ ــت إﻟﯾ ــﻪ أﺣـ ـوال اﻟﻣ ــﺳﻠﻣﯾن ﺑﻌﯾ ــد ﺳ ــﻘوط ﻣدﯾﻧ ــﺔ‬
‫)أدرﻧــﺔ( ) وﻫــﻲ ﻣدﯾﻧــﺔ اﺳــﺗوﻟﻰ ﻋﻠﯾﻬــﺎ اﻟﺑﻠﻐــﺎر ﻋــﺎم ‪ ١٩١٢‬م ﺛــم أﻋﯾــدت ﺗﺣــت اﻟﺣﻛــم اﻟﺗرﻛــﻲ ﻋــﺎم‬
‫‪ ١٩٢٣‬م ( وﻓﻲ ذﻟك ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ـﻼم‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـت أَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ٍ‬
‫َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـوت اﻟﺧﻼ َﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔُ َﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك َواﻹﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﻼم‬
‫ـدﻟس َﻋﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــك َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أُﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﻼل ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻼم‬
‫ظـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎﻟﻣﯾن َ‬ ‫ُِ‬
‫طوَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َو َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـم اﻟﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ـﺳﻣﺎء ََﻓﻠﯾﺗَﻬ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َ‬ ‫ـزل اﻟ ِﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ُ َ‬
‫َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ـﺎم‬ ‫ـﺎن َ َ ِ‬
‫ـﺎن ﺗَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺿﻲ اﻷ ﱠُﻣﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ُﺟرﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫وذاك ﻻ َﯾﻠﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺳﯾل َ َ‬ ‫َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــذا َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﻋﻠﯾﻬﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬

‫ُد ِﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـراعُ َ ُ‬ ‫ﺑﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أُﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾب اﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ُِ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺻﺎم‬
‫اﻟﺻﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـب َ‬ ‫وﻏﱢﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫وﻓﯾﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـﺳﻠﻣون َ ُ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬

‫وﻣﺛﺎل اﻟﺗﻣﻧﻲ ﻋﻧدﻩ ﻓﻲ ﻧﻛﺑﺔ ﺑﯾروت ﻋﻧدﻣﺎ ﺿرﺑﻬﺎ اﻷﺳـطول اﻹﯾطـﺎﻟﻲ ﻗوﻟـﻪ ﻓـﻲ ﺗﻠـك اﻟﻣﺄﺳـﺎة ‪:‬‬
‫) اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫)‪(٤‬‬ ‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َـﺗﻬم ُﻗﺗِﻠـ ـ ـ ـ ـ ـوا ﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ طَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـروك‬ ‫ُﺣرﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا أَو أ ِ‬
‫ُﻏرﻗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـوا‬ ‫ـﺑﻌون َﻟﯾﺛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً أ ِ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٠٩‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٧٠٨‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٩٣‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٤٦٩‬‬

‫‪‬‬
‫ﻛــﺎن اﺳــﺗﺧدام ﺷــوﻗﻲ ﻟﻸﺳــﺎﻟﯾب اﻹﻧــﺷﺎﺋﯾﺔ اﻟطﻠﺑﯾــﺔ ﺗﻌﺑﯾ ـ اًر ﺻــﺎدﻗﺎً ﻟﻣــﺷﺎﻋر اﻟﺣــزن اﻟــﺷدﯾد ﻧﺗﯾﺟــﺔ‬
‫ﻟﻣﻌﺎﻧﺎﺗﻪ ﻓﻲ اﻟﻐرﺑﺔ وﺷﻌورﻩ ﺑـﺎﻻﻏﺗراب ‪ ،‬وﺳـﻬل ذﻟـك ﻟـﻪ اﻟﺗﻌﺑﯾـر ﻋـن ﻋواطﻔـﻪ اﻟﺟﯾﺎﺷـﺔ وﻧـﺎر اﻟﺣﻧـﯾن‬
‫اﻟﻣﻠﺗﻬﺑﺔ ﺑﻘﻠﺑﻪ ‪ ،‬ﻣﻣﺎ ﺳﺎﻋد ﻓﻲ إﺑراز ﺗﻠك اﻟﻌواطف اﻟﻘوﯾﺔ ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬اﻟﺻورة اﻟﺷﻌرﯾﺔ ‪:‬‬
‫ﺗﻧــﺎول اﻟﻧﻘــﺎد اﻟﻌــرب اﻟﻘــداﻣﻰ اﻟﻠﺑﻧــﺎت اﻷﺳﺎﺳــﯾﺔ ﻟﻠــﺻور اﻟــﺷﻌرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﺗﻧﺎوﻟﻬــﺎ اﻟﺟــﺎﺣظ ﻋﻠــﻰ‬
‫أﻧﻬــﺎ اﻟﺗــﺻوﯾر وذﻟــك ﻓــﻲ ﻣﻌــرض ﺣدﯾﺛــﻪ ﻋــن ﻗــﺿﯾﺔ اﻟﻠﻔــظ واﻟﻣﻌﻧــﻰ ﺣﯾــث ﯾﻘــول ‪ " :‬ﻓﺈﻧﻣــﺎ اﻟــﺷﻌر‬
‫أﻣـﺎ ﺣـﺎزم اﻟﻘرطـﺎﺟﻧﻲ ﻓﯾﺗطـرق ﻟﻬـﺎ ﻣـن ﺧـﻼل‬ ‫ـﻧس ﻣـن اﻟﺗﱠـﺻوﯾر "‬
‫)‪(١‬‬
‫ﺿ ْـرب ﻣـن اﻟﱠﻧـﺳﺞ وﺟ ٌ‬
‫ﺻـﻧﺎﻋﺔٌ و َ‬
‫اﻟﻣﻌ ــﺎﻧﻲ ﻓﯾﻘ ــول ‪ " :‬إن اﻟﻣﻌ ــﺎﻧﻲ ﻫ ــﻲ اﻟ ــﺻور اﻟﺣﺎﺻ ــﻠﺔ ﻓ ــﻲ اﻷذﻫ ــﺎن ﻋ ــن اﻷﺷ ــﯾﺎء اﻟﻣوﺟ ــودة ﻓ ــﻲ‬
‫اﻷﻋﯾﺎن‪ .‬ﻓﻛل ﺷـﻲء ﻟـﻪ وﺟـود ﺧـﺎرج اﻟـذﻫن ﻓﺈﻧـﻪ إذا أدرك ﺣـﺻﻠت ﻟـﻪ ﺻـورة ﻓـﻲ اﻟـذﻫن ﺗطـﺎﺑق ﻟﻣـﺎ‬
‫أدرك ﻣﻧــﻪ‪ ،‬ﻓــﺈذا ﻋﺑــر ﻋــن ﺗﻠــك اﻟــﺻورة اﻟذﻫﻧﯾــﺔ اﻟﺣﺎﺻــﻠﺔ ﻋــن اﻹدراك أﻗــﺎم اﻟﻠﻔــظ اﻟﻣﻌﺑــر ﺑــﻪ ﻫﯾﺋــﺔ‬
‫ﺗﻠــك اﻟ ــﺻورة اﻟذﻫﻧﯾــﺔ ﻓ ــﻲ أﻓﻬ ــﺎم اﻟــﺳﺎﻣﻌﯾن وأذﻫ ــﺎﻧﻬم‪ .‬ﻓ ــﺻﺎر ﻟﻠﻣﻌﻧــﻰ وﺟ ــود آﺧ ــر ﻣــن ﺟﻬ ــﺔ دﻻﻟ ــﺔ‬
‫اﻷﻟﻔــﺎظ‪ .‬ﻓــﺈذا اﺣﺗــﯾﺞ إﻟــﻰ وﺿــﻊ رﺳــوم ﻣــن اﻟﺧــط ﺗــدل ﻋﻠــﻰ اﻷﻟﻔــﺎظ ﻣــن ﻟــم ﯾﺗﻬﯾــﺄ ﻟــﻪ ﺳــﻣﻌﻬﺎ ﻣــن‬
‫اﻟﻣ ــﺗﻠﻔظ ﺑﻬ ــﺎ ﺻ ــﺎرت رﺳ ــوم اﻟﺧ ــط ﺗﻘ ــﯾم ﻓ ــﻲ اﻷﻓﻬ ــﺎم ﻫﯾ ــﺂت اﻷﻟﻔ ــﺎظ ﻓﺗﻘ ــوم ﺑﻬ ــﺎ ﻓ ــﻲ اﻷذﻫ ــﺎن ﺻ ــور‬
‫اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ ﻓﯾﻛون ﻟﻬﺎ أﯾﺿﺎً وﺟود ﻣن ﺟﻬﺔ دﻻﻟﺔ اﻟﺧط ﻋﻠﻰ اﻷﻟﻔﺎظ اﻟداﻟﺔ ﻋﻠﯾﻬﺎ " )‪.(٢‬‬
‫أﻣ ــﺎ ﻓ ــﻲ اﻟﻌ ــﺻر اﻟﺣ ــدﯾث ﻓﺗﻌ ــددت اﻟﺗﻌرﯾﻔ ــﺎت ﻟﻠ ــﺻورة ﻣ ــﻊ دﺧ ــول اﻟﻧظـ ـرة اﻟﻐرﺑﯾ ــﺔ ﻟ ــﻸدب‬
‫اﻟﻌرﺑـﻲ ‪ ،‬ﻓﯾـرى إﺣـﺳﺎن ﻋﺑـﺎس ﱠ‬
‫أن ‪ " :‬اﻟـﺷﻌر ﻗـﺎﺋم ﻋﻠـﻰ اﻟـﺻورة ﻣﻧـذ أن وﺟـد ﺣﺗـﻰ اﻟﯾـوم ‪ ،‬وﻟﻛـن‬
‫اﺳﺗﺧدام اﻟﺻورة ﯾﺧﺗﻠف ﺑـﯾن ﺷـﺎﻋر وآﺧـر ‪ ،‬ﻛﻣـﺎ أن اﻟـﺷﻌر اﻟﺣـدﯾث ﯾﺧﺗﻠـف ﻋـن اﻟـﺷﻌر اﻟﻘـدﯾم ﻓـﻲ‬
‫طرﯾﻘـﺔ اﺳـﺗﺧداﻣﻪ ﻟﻠـﺻور " )‪ ، (٣‬ﻓﺎﻟـﺻورة ﻫـﻲ اﻷﺳـﺎس ﻓـﻲ اﻟﻌﻣـل اﻷدﺑـﻲ ‪ ،‬ﻓﻬـﻲ اﻟـﺷﻌور واﻟﻔﻛـر‬
‫اﻟﻣﻧطــوي ﺑــﯾن ﺛﻧﺎﯾــﺎ اﻟــﻧص ‪ ،‬واﻟــﺳﺑب اﻟ ـرﺋﯾس ﻟوﺟــود ﺗﻠــك اﻟﻌواطــف واﻟﻔﻛــر ﯾرﺟــﻊ ﻟوﺟــود اﻟــﺻورة ‪،‬‬
‫ـﺎء ﻣوﺣــداً ﻗــد ﻣــﻸ اﻟﻔﺟ ـوات وﺳــدﻫﺎ‬
‫واﻟــﺻورة ﺗﻌﻣــل ﻋﻠــﻰ دﻣــﺞ اﻟﻌﻧﺎﺻــر اﻟﺟزﺋﯾــﺔ واﻟﻛﻠﯾــﺔ ؛ ﻟﺗﻧــﺗﺞ ﺑﻧـ ً‬
‫داﺧــل اﻟﻌﻣــل اﻷدﺑــﻲ ﻣــن ﺧــﻼل ﻣﺧﺎطﺑــﺔ اﻟﺣـواس ‪ ،‬واﻟﺗﻣــرد ﻋﻠــﻰ اﻟدﻻﻟــﺔ اﻟﺣرﻓﯾــﺔ ‪ ،‬وﺗﺣــرك اﻟﺧﯾــﺎل‬
‫ﻓﻲ أرﺟﺎء اﻟﻧص اﻷدﺑﻲ )‪.(٤‬‬
‫وﯾﻣﻛـن ﺗﻌرﯾـف اﻟـﺻورة اﻟـﺷﻌرﯾﺔ ﺑﺄﻧﻬـﺎ " ﺗـﺷﻛﯾل ﻟﻐـوي‪ ،‬ﯾﻛوﻧﻬـﺎ ﺧﯾـﺎل اﻟﻔﻧـﺎن ﻣـن ﻣﻌطﯾـﺎت‬
‫)‪(٥‬‬
‫وﻋرﻓت ﺑﺄﻧﻬﺎ ‪ " :‬ﻧﺳﺧﺔ ﺟﻣﺎﻟﯾﺔ ٕواﺑداﻋﯾـﺔ ﺗﺳﺗﺣـﺿر‬ ‫ﻣﺗﻌددة ﯾﻘف اﻟﻌﺎﻟم اﻟﻣﺣﺳوس ﻓﻲ ﻣﻘدﻣﺗﻬﺎ "‬

‫)‪ (١‬اﻟﺣﯾوان ‪ :‬أﺑو ﻋﺛﻣﺎن ﻋﻣرو ﺑن ﺑﺣر اﻟﺟـﺎﺣظ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾـق ‪ /‬ﻋﺑـد اﻟـﺳﻼم ﻣﺣﻣـد ﻫـﺎرون ‪ ،‬دار اﻟﺟﯾـل – ﺑﯾـروت‪،‬‬
‫‪. ١٣٢/٣ ، ١٩٩٦‬‬
‫)‪ (٢‬ﻣﻧﻬﺎج اﻟﺑﻠﻐﺎء وﺳراج اﻷدﺑﺎء ‪ :‬ﺣﺎزم اﻟﻘرطﺎﺟﻧﻲ ‪ ،‬ص‪. ١٩-١٨‬‬
‫)‪ (٣‬ﻓن اﻟﺷﻌر‪ :‬إﺣﺳﺎن ﻋﺑﺎس ‪ ،‬دار ﺻﺎدر‪ -‬ﺑﯾروت‪ ،‬دار اﻟﺷروق‪ -‬ﻋﻣﺎن‪ ،‬ط ‪ ١٩٩٦ ١‬م ص‪. ١٩٣‬‬
‫)‪ (٤‬ﺑﺗﺻرف ‪ :‬اﻟﺻورة واﻟﺑﻧﺎء اﻟﺷﻌري ‪ :‬ﻣﺣﻣد ﺣﺳن ﻋﺑد اﷲ دار اﻟﻣﻌﺎرف‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ١٩٨١ ،‬م ‪ ،‬ص‪.٣٨-٣٣‬‬
‫)‪ (٥‬اﻟﺻورة ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟﻌرﺑﻲ ‪ :‬ﻋﻠﻰ اﻟﺑطل ‪ ،‬دار اﻷﻧدﻟس – ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪ ١٩٨١ ، ٢‬م ‪ ،‬ص‪. ٣٠‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻬﯾﺋـﺔ اﻟﺣـﺳﯾﺔ أو اﻟذﻫﻧﯾـﺔ ﻟﻸﺟـﺳﺎم أو اﻟﻣﻌـﺎﻧﻲ ﺑـﺻﯾﺎﻏﺔ ﺟدﯾـدة ﺗـﻧﻬض ﻟﻬـﺎ ﻗـدرة اﻟـﺷﺎﻋر وﻣﻘـدار‬
‫)‪(١‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﺗﺟرﺑﺗﻪ وﻓق ﺗﻌﺎدﻟﯾﺔ ﺑﯾن طرﻓﯾن ﻫﻣﺎ اﻟﻣﺟﺎز واﻟواﻗﻊ دون أن ﯾﺳﺗﺑد طرف ﺑﺂﺧر "‬
‫ﻓ ــﺎﻟﻣﻼﺣظ ﻣ ــن ﺗﻠ ــك اﻟﺗﻌرﯾﻔ ــﺎت أن اﻟ ــﺻورة اﻟ ــﺷﻌرﯾﺔ ﻗﺎﺋﻣ ــﺔ ﻋﻠ ــﻰ ﻣﺟﻣوﻋ ــﺔ ﻣ ــن اﻟﻌﻧﺎﺻ ــر‬
‫وﻣرﺗﻛزة ﻋﻠﯾﻬﺎ وﻫﻲ ‪ :‬اﻟواﻗﻊ واﻟﺷﻌور واﻟﺧﯾﺎل )‪.(٢‬‬

‫أﻣــﺎ اﻟــﺻورة ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ﻓﯾﺗﺣــدث ﻋﻧﻬــﺎ ﺷــوﻗﻲ ﺿــﯾف ﻗــﺎﺋﻼً ‪ " :‬وﻫــذﻩ اﻟﺧــﺻﻠﺔ اﻟﻣوﺳــﯾﻘﯾﺔ ﻓــﻲ‬
‫ﺷ ــﻌرﻩ ﺗـ ــﺳﻧدﻫﺎ ﻋﻧـ ــدﻩ ﺧـ ــﺻﻠﺔ اﻟﺗ ــﺻوﯾر اﻟﺑـ ــﺎرع؛ إذ ﻛـ ــﺎن ﯾﻌـ ــرف ﻛﯾ ــف ﯾﻔﯾـ ــد ﻣـ ــن ﻛﻧـ ــوز اﻟﺗـ ــﺷﺑﯾﻬﺎت‬
‫واﻻﺳـﺗﻌﺎرات اﻟﻘدﯾﻣـﺔ‪ ،‬وﻟــم ﯾﻛـن ﯾﻛﺗﻔــﻲ ﺑـذﻟك؛ ﺑـل ﻛــﺎن ﯾـﺿﯾف إﻟــﻰ ﻫـذا اﻻﺳـﺗﻐﻼل ﻟﻠﻘــدﯾم ﻛﺛﯾـ ًار ﻣــن‬
‫اﻷﺧﯾﻠــﺔ اﻟﺣﺎﻟﻣــﺔ‪ .‬وﯾﺗــﺿﺢ ذﻟــك ﻓــﻲ ﺟواﻧــب ﻛﺛﯾ ـرة ﻣــن ﺷــﻌرﻩ ")‪ ، (٣‬ﻓﺎﻟــﺻورة اﻟــﺷﻌرﯾﺔ ﻋﻧــدﻩ اﺗﺧــذت‬
‫أﺷﻛﺎﻻً ﺳﯾﺗﻧﺎوﻟﻬﺎ اﻟﺑﺎﺣث وﻓق ﻣدﺧﻠﯾن رﺋﯾﺳﯾن ﻫﻣﺎ ‪ :‬اﻟﺻورة اﻟﺑﯾﺎﻧﯾﺔ واﻟﺻورة اﻟﺣﺳﯾﺔ ‪.‬‬
‫أوﻻً ‪ :‬اﻟﺻورة اﻟﺑﯾﺎﻧﯾﺔ ‪:‬‬
‫ـﺳﺗﺧدﻣﺎ طﺎﻗـﺎت اﻟﻠﻐـﺔ ‪ ،‬ودﻻﻟﺗﻬـﺎ اﻟﺑﯾﺎﻧﯾـﺔ‬
‫ً‬ ‫ﻫﻲ " اﻟﺷﻛل اﻟـذي ﯾﻌﺑـر ﺑـﻪ اﻟـﺷﺎﻋر ﻋـن ﺗﺟرﺑﺗـﻪ ‪ ،‬ﻣ‬
‫اﻟﺗـﻲ ﺗﺧﺎطـب ﺣـس اﻹﻧـﺳﺎن ‪ٕ ،‬واﺣـﺳﺎﺳﻪ ‪ ،‬ووﺟداﻧـﻪ ‪ ،‬وﻗﻠﺑـﻪ ﻟﻧﻘـل ﻫـذﻩ اﻟﺗﺟرﺑـﺔ ﻓـﻲ ﺻـورة ﻣوﺣﯾـﺔ‬
‫ﻣؤﺛرة ﻓﻲ اﻟﻧﻔوس ‪ ،‬وﯾﻛون ذﻟك ﺑﺎﻟﻣﺟﺎز ‪ ،‬واﻟﺗﺷﺑﯾﻪ ‪ ،‬واﻻﺳﺗﻌﺎرة‪ ،‬واﻟﻛﻧﺎﯾﺔ‪ ،‬واﻟﺗﻌرﯾض " )‪. (٤‬‬

‫ﻓﺎﻟ ــﺻورة اﻟﺑﯾﺎﻧﯾ ــﺔ ﺗ ــﺷﻣل اﻟﺗ ــﺷﺑﯾﻪ واﻻﺳ ــﺗﻌﺎرة واﻟﻣﺟ ــﺎز واﻟﻛﻧﺎﯾ ــﺔ ‪ ،‬وﺷ ــﻌر اﻟﻐرﺑ ــﺔ واﻟﺣﻧ ــﯾن ﻋﻧ ــد‬
‫ﺷوﻗﻲ ﯾزﺧر ﺑﺗﻠك اﻷﻣﺛﻠﺔ ‪.‬‬
‫‪ -١‬اﻟﺗﺷﺑﯾﻪ ‪:‬‬
‫ﻫــو " ﻓــن ﻣــن ﻓﻧــون اﻟﻛــﻼم وﻋﻧــﺻر ﻣــن ﻋﻧﺎﺻــر اﻷﺳــﻠوب ‪ ،‬ﯾرﺳــم ﺻــورة ﻟﻠﺣــس واﻟــﺷﻌور ‪،‬‬
‫ﻓﯾﻧﻘ ــل اﻟﻣﻌﻧ ــﻰ ﺑ ــﺻورة واﺿ ــﺣﺔ ﻛﺄﻧﻧ ــﺎ ﻧـ ـراﻩ ﺑﺄﺑ ــﺻﺎرﻧﺎ ‪ ،‬وﻧﻠﻣ ــﺳﻪ ﺑﺄﯾ ــدﯾﻧﺎ‪ ،‬واﻟﺗ ــﺷﺑﯾﻪ ﻣ ــن أﺷ ــرف ﻛ ــﻼم‬
‫اﻟﻌرب‪ ،‬وﻓﯾﻪ ﺗﻛون اﻟﻔطﻧـﺔ واﻟﺑ ارﻋـﺔ ﻋﻧـدﻫم ‪ ،‬وﻫـو ﺑﺣـر اﻟﺑﻼﻏـﺔ وﺳـرﻫﺎ " )‪ ،(٥‬ﻓﺎﻟﺗـﺷﺑﯾﻪ إذن ‪" :‬ﺑﯾـﺎن‬

‫)‪ (١‬اﻟﺧطـﺎب اﻹﺑـداﻋﻲ اﻟﺟـﺎﻫﻠﻲ واﻟـﺻورة اﻟﻔﻧﯾـﺔ ‪ :‬ﻋﺑداﻹﻟـﻪ اﻟـﺻﺎﺋﻎ ‪ ،‬اﻟـدار اﻟﺑﯾـﺿﺎء‪-‬ﺑﯾـروت ‪:‬اﻟﻣرﻛـز اﻟﺛﻘـﺎﻓﻲ‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ‪ ،‬ط‪ ١٩٩٧ ، ١‬م ‪ ،‬ص‪. ١٥٩‬‬
‫)‪ (٢‬ﺗﺟرﺑﺔ اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد اﺑن ﺧﻔﺎﺟﺔ ‪ :‬ﻓﺗﯾﺣﺔ دﺧﻣوش ‪ ،‬ص‪. ١٥٦‬‬
‫)‪ (٣‬اﻷدب اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻر ﻓﻲ ﻣﺻر ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬ص‪. ١١٥‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟـﺻورة اﻟﺑﯾﺎﻧﯾـﺔ ﻓـﻲ ﻛﺗـﺎب روح اﻟﺑﯾـﺎن ﻓـﻲ ﺗﻔـﺳﯾر اﻟﻘـرآن ﻹﺳـﻣﺎﻋﯾل ﺣﻘـﻲ اﻟﺑروﺳـوي ‪ :‬إﻟﻬـﺎم ﺣـ اررة ) رﺳـﺎﻟﺔ‬
‫ﻣﺎﺟﺳﺗﯾر ( اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ – ﻏزة ‪ ٢٠١٣ ،‬م ‪ ،‬ص‪. ١٢‬‬
‫)‪ (٥‬اﻟﻘرآن واﻟﺻورة اﻟﺑﯾﺎﻧﯾﺔ ‪ :‬د‪ .‬ﻋﺑداﻟﻘﺎدر ﺣﺳﯾن ‪ ،‬ﻋﺎﻟم اﻟﻛﺗب – ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪ ١٩٨٥ ، ٢‬م ‪ ،‬ص‪. ٧‬‬

‫‪‬‬
‫"ﺑﯾـﺎن أن ﺷــﯾﺋﺎً أو أﺷـﯾﺎء ﺷــﺎرﻛت ﻏﯾرﻫــﺎ ﻓـﻲ ﺻــﻔﺔ أو أﻛﺛـر‪ ،‬ﺑــﺄداة ﻫــﻲ اﻟﻛـﺎف أو ﻧﺣوﻫــﺎ ﻣﻠﻔوظــﺔ أو‬
‫ﺗﻘرب ﺑﯾن اﻟﻣﺷﺑﻪ واﻟﻣﺷﺑﻪ ﺑﻪ ﻓﻲ وﺟﻪ اﻟﺷﺑﻪ" )‪.(١‬‬
‫ﻣﻘدرة‪ّ ،‬‬

‫وﻣن أﻣﺛﻠﺔ اﻟﺗﺷﺑﯾﻪ ﻓﻲ ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ِِ‬ ‫وﻗﻠﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـراعٌ‬
‫َﻧﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ ِﻣر َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل َ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ﺑﻬﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ُـدﻣوِع ﺳ ـ ـ ـ ــﯾري َوأَرﺳ ـ ـ ـ ــﻲ‬

‫ﻓﻔــﻲ اﻟﺑﯾــت اﻟــﺳﺎﺑق ﻋﻣــد ﺷــوﻗﻲ إﻟــﻰ اﻟﺗــﺷﺑﯾﻪ اﻟﺑﻠﯾــﻎ ﻓــﻲ ﻣوﺿــﻌﯾن ) ﻧﻔــﺳﻲ ﻣرﺟــل ( و ) ﻗﻠﺑــﻲ‬
‫ﺷراع ( ‪ ،‬ﻓﻘد ﺷﺑﻪ ﻧﻔﺳﻪ ﺑﺎﻟﻣرﺟل اﻟذي ﯾﻐﻠﻲ ﻣﺎداً اﻟﺳﻔﯾﻧﺔ ﺑﺎﻟطﺎﻗﺔ اﻟﺑﺧﺎرﯾـﺔ ﻟﯾـﺳﺎﻋدﻫﺎ ﻋﻠـﻰ اﻹﺑﺣـﺎر‬
‫ﺗﺟﺎﻩ ﻣﺻر ‪ ،‬وﻣﺷﺑﻬﺎً ﻗﻠﺑﻪ ﺑﺎﻟﺷراع اﻟذي ﺗﺣرﻛﻪ اﻟرﯾﺎح ﻟﯾـﺳﺎﻋد اﻟـﺳﻔﯾﻧﺔ إﻟـﻰ اﻟوﺻـول ﻟﺑﻠـدﻩ ﻣـﺻر ‪،‬‬
‫وذﻟك ﺣﺗﻰ ﻟو ﺗﻌطﻠت اﻟﺳﻔﯾﻧﺔ اﻟﺑﺧﺎرﯾﺔ ﺗﺳﺗطﯾﻊ اﻟﺳﯾر ﺑﺎﻟـﺷراع ‪ ،‬ﻓﺎﺳـﺗﻌداد ﺷـوﻗﻲ ﻟﻣـد اﻟـﺳﻔﯾﻧﺔ ﺑﻛـل‬
‫اﻟﻣﻘوﻣﺎت ﻟﻛﻲ ﺗوﺻﻠﻪ ﻟﻣﺻر دﻟﯾل ﻋﻠﻰ ﺷدة ﺷوﻗﻪ وﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻠوطن ‪.‬‬
‫وﻓﻲ ﻣوﺿﻊ آﺧر ﯾﺷﺑﻪ ﻣﺻر ﺑﺎﻟﻌﯾن اﻟﻣﺗدﻓﻘﺔ ﻓﻲ ﺟﻧﺎن اﻟرﺣﻣن ﺗـﺳﻘﻲ أﺑﻧﺎءﻫـﺎ اﻟﻣـﺎء اﻟﺳﻠـﺳﺑﯾل‬
‫ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫)‪(٣‬‬
‫اﻟﺧﻠـ ـ ـ ـ ِـد ِﺑﺎﻟﻛـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎﻓور ﺗَـ ـ ـ ــﺳﻘﯾﻧﺎ‬ ‫ـﯾن ِﻣـ ـ ـ ـ َـن ُ‬
‫َﻋـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـﺿت َﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ ِﻣﻘَـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ﻟَﻛـ ـ ـ ـ ﱠـن ﻣـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺻر َ ٕوِان أَﻏـ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻓﺎﻟــذﻛرﯾﺎت اﻟﺟﻣﯾﻠــﺔ ﻓــﻲ ﻣــﺻر ﻛــﺎﻟﻧﻬر اﻟــذي ﯾﻣــد اﻟــﺷﺎﻋر ﺑﺄﻣﯾــﺎل ﻣــن اﻟﺣﻧـﯾن واﻟــﺷوق ﻟﻠــوطن ‪،‬‬
‫ﻓﻔﻲ اﻟﺑﯾت اﻟﺳﺎﺑق اﺷﺗرﻛت ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣـن اﻟﺗـﺷﺑﯾﻬﺎت رﺳـﻣت اﻟﻣﻌﻧـﻰ اﻟـذي ﯾرﯾـدﻩ ﺷـوﻗﻲ ﻣـن اﺷـﺗﯾﺎﻗﻪ‬
‫ﻟﻣﺻر وﺣﻧﯾﻧﻪ اﻟﻼﻣﺗﻧﺎﻫﻲ ﻟﻬﺎ ‪.‬‬

‫ﻛﺎﻧـت اﻟﻣﻌــﺎﻧﻲ واﻷﻟﻔـﺎظ ﻋﻧــد ﺷـوﻗﻲ ﻣﺛــل اﻷﻟـوان ﯾﻣــزج ﻣﻧﻬـﺎ ﻣــﺎ ﯾرﯾـد وﻛﯾﻔﻣـﺎ ﯾـﺷﺎء ‪ ،‬ﻓــﺎﻟﻣﻼﺣظ‬
‫أﻧﻪ ﯾﺳﺗﺧدم اﻟﺗﺷﺑﯾﻪ ﺑﻣﻬﺎرة ﻋﺎﻟﯾﺔ ‪ ،‬وذﻟك ﻟﯾﺧدم ﻫدﻓﻪ ﻓﻲ إﯾﺻﺎل ﻋواطﻔﻪ ﻟﻠﻣﺗﻠﻘـﻲ ‪ ،‬ﻓﻛـﺎن ﯾﻧﺗﻘـﻲ ﻣـﺎ‬
‫ﯾﻼﺋم اﻟﻣﻌﻧﻰ اﻟﻣـراد ‪ ،‬ﺣﯾـث ﯾرﺳـم وﻗـت رﺟوﻋـﻪ ﻣـن اﻟﻣﻧﻔـﻰ ﺻـورة اﻋﺗﻣـدت أرﻛﺎﻧﻬـﺎ ﻋﻠـﻰ اﻟﺗـﺷﺑﯾﻪ ‪:‬‬
‫) اﻟواﻓر (‬
‫ـت ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـك َﺑﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫)‪(٤‬‬
‫ـﺷﺑﺎﺑﺎ‬
‫ـك اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺄَّﻧﻲ ﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َﻟﻘﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺄس‬ ‫َوﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َوطَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ َﻟﻘﯾﺗُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫)‪ (١‬ﻋﻠم اﻟﺑﯾﺎن ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻋﺗﯾق ‪ ،‬دار اﻟﻧﻬﺿﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ – ﺑﯾروت ‪ ١٩٨٢ ،‬م ‪ ،‬ص‪. ٦٢‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٣٨٤‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق‪ :‬ص ‪. ٦٨١‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق‪ :‬ص ‪. ١٠٥‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻘد ﺷﺑﻪ رﺟوﻋﻪ ﻟﻠوطن ﺑﻌد طول ﻏﯾﺎب ﺑﻌـودة اﻟـﺷﺑﺎب ﻟـﻪ ﻣـن ﺟدﯾـد ‪ ،‬وذﻟـك ﻣـن اﻟﻣـﺳﺗﺣﯾﻼت‬
‫ﻓﺎﻟــﺷﺑﺎب ﻻ ﯾﻣﻛــن أن ﯾﻌ ــود ؛ ﻟﻛــن ﺷ ــوﻗﻲ ﻋﺑــر ﻋ ــن ﺷــدة ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟﻠ ــوطن وﻣــدى اﺷ ــﺗﯾﺎﻗﻪ ﻟــﻪ ﺑ ــﺄﻣر‬
‫ﺗﻌﺷﻘﻪ اﻟﻧﻔس وﺗطرب ﻟﺳﻣﺎع ذﻛرﯾﺎﺗﻪ ‪.‬‬
‫وﻣــن اﻟﺗــﺷﺑﯾﻬﺎت اﻟﻣــﺳﺗﺧدﻣﺔ ﻓــﻲ وﺻــف ﺣــﺎﻻت اﻟﺣــزن اﻟﻣﺧﯾﻣــﺔ ﻋﻠــﻰ اﻟــﺷﺎﻋر ﻣــﺎ ﯾــذﻛرﻩ ﻓــﻲ‬
‫ﺗــﺷﺑﯾﻪ ﻗﻠﺑــﻪ ﺑﺎﻟﻧــﺎﻗوس ﻓــﻲ اﻟﻬﯾﻛــل ﻟﯾــدﻟل ﻋﻠــﻰ اﺿــطراﺑﻪ واﺷــﺗﯾﺎﻗﻪ ﻟﻠــزﻣن اﻟﺟﻣﯾــل واﻹﻟــف اﻟــﺻﺎدق ‪،‬‬
‫ﺣﯾث ﯾﻘول ﻓﻲ ذﻟك ‪ ) :‬اﻟﺳرﯾﻊ (‬
‫)‪(١‬‬
‫اﻟﻬﯾ َﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل‬ ‫َﻛﺄَﱠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ اﻟﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎﻗوس ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َ‬ ‫ام َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ أَﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـﻠﻌﻲ‬
‫ـب ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّو ٌ‬
‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َو َ‬

‫‪ -٢‬اﻻﺳﺗﻌﺎرة ‪:‬‬
‫ـﺗص ﺑـﻪ ﺣـﯾن‬
‫ـدل اﻟـﺷواﻫد ﻋﻠـﻰ أﻧـﻪ اﺧ ّ‬ ‫وﻫﻲ أن ﯾﻛون ّﻟﻠﻔظ أﺻل ﻓﻲ اﻟوﺿـﻊ اﻟﻠﻐـوي ﻣﻌـروف ﺗ ّ‬
‫وﺿــﻊ‪ ،‬ﺛــم ﯾــﺳﺗﻌﻣﻠﻪ اﻟــﺷﺎﻋر أو ﻏﯾــر اﻟــﺷﺎﻋر ﻓــﻲ ﻏﯾــر ذﻟــك اﻷﺻــل‪ ،‬وﯾﻧﻘﻠــﻪ إﻟﯾــﻪ ﻧﻘــﻼً ﻏﯾــر ﻻزم‪،‬‬
‫)‪(٢‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﻓﯾﻛون ﻫﻧﺎك ﻛﺎﻟﻌﺎرﯾﺔ‬
‫واﻻﺳﺗﻌﺎرة ﺗﻌطﻲ اﻟﻛﻼم روﻧﻘﺎً ﺧﺎﺻـﺎً ﺗﻧﺟـذب إﻟﯾـﻪ اﻷﺳـﻣﺎع واﻷذﻫـﺎن ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧـت ﻣوﺟـودة وﺑﻛﺛـرة‬
‫ﻓﻲ ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد ﺷـوﻗﻲ ‪ ،‬واﻟواﺿـﺢ أﻧﻬـﺎ ﺧـدﻣت ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ ﺑـث أﺣ ازﻧـﻪ وﻟوﻋـﺎت ﺣﻧﯾﻧـﻪ‬
‫ﻟﻠــوطن ‪ ،‬ﻓﺟــﺎءت ﻣﺗراﻣﯾــﺔ اﻷط ـراف ﺑــﯾن ﺛﻧﺎﯾــﺎ ﺗﻠــك اﻷﺷــﻌﺎر ‪ ،‬وأﻣﺛﻠﺗﻬــﺎ ﻛﺛﯾ ـرة ﺗﻌــددت ﺑــذﻛر أﻧ ـواع‬
‫اﻻﺳﺗﻌﺎرة ‪ ،‬وﻣن ﺗﻠك اﻷﻣﺛﻠﺔ ﻣﺎ ﯾـذﻛرﻩ ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ ﺳـﯾﻧﯾﺗﻪ اﻟﺗـﻲ ُﻣﻠِﺋـت ﺷـوﻗﺎً وﺣﻧﯾﻧـﺎً إﻟـﻰ ﻣـﺻر ﺣﯾـث‬
‫ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ـس‬
‫ات َو َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ‬ ‫ـﺻور ٍ‬
‫ـورت ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱡ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻔﺎ ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼوةً ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫وِ‬
‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ َ‬ ‫ُ‬ ‫ـﺑﺎب‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ِﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻧﺔً ُﺣﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوةً وﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـذةُ َﺧﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـس‬ ‫ـﺻﺑﺎ اﻟﻠَﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـوب َو َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـرت‬ ‫ـﺻﻔت َﻛﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫َ َ‬

‫ﻟﻘ ــد ورد ﻋ ــدد ﻣ ــن اﻻﺳ ــﺗﻌﺎرات ﻓ ــﻲ اﻟﺑﯾ ــت اﻟﺛ ــﺎﻧﻲ وﻫ ــﻲ ‪ ) :‬ﻋ ــﺻﻔت ( ﻓﻘ ــد ﺷ ــﺑﻪ ﻓﺗـ ـرة اﻟ ــﺷﺑﺎب‬
‫ﺑــﺎﻟرﯾﺢ وﻫــﻲ ﺻــورة ﺗــوﺣﻲ ﺑــﺳرﻋﺔ اﻧﻘــﺿﺎﺋﻬﺎ وﺟــﺎءت ﻋﻠــﻰ ﺳــﺑﯾل اﻻﺳــﺗﻌﺎرة اﻟﻣﻛﻧﯾــﺔ ‪ ،‬أﻣــﺎ اﻻﺳــﺗﻌﺎرة‬
‫اﻟﻣﻛﻧﯾـﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾـﺔ ﻓﺟــﺎءت ﻓـﻲ ) َﻛﺎﻟـ ِ‬
‫ـﺻﺑﺎ اﻟﻠَﻌ ِ‬
‫ـوب ( ﻓﻘــد ﺷـﺑﻪ اﻟـرﯾﺢ اﻟرﻗﯾﻘـﺔ ﺑﻔﺗــﺎة ﻧﺎﻋﻣـﺔ رﺷــﯾﻘﺔ ﻓﻘـد أﺗــﻰ‬
‫ﺑﺎﻟﻣــﺷﺑﻪ وﺣــذف اﻟﻣــﺷﺑﻪ ﺑــﻪ وأﺗــﻰ ﺑــﺻﻔﺔ ﻣــن ﺻــﻔﺎﺗﻪ وﻫــﻲ ﺻــورة ﺟﻣﺎﻟﯾــﺔ ﺳــر ﺟﻣﺎﻟﻬــﺎ اﻟﺗــﺷﺧﯾص ‪،‬‬
‫واﻟﻣﻼﺣظ ﺑراﻋﺔ اﻟﺧﯾﺎل اﻟﻣﺗراﺑط واﻟﺗرﻛﯾﺑﻲ ‪ ،‬ﻓﻘـد ﺟـﺎءت ﻛﻠﻣـﺔ اﻟـﺻﺑﺎ ﻣـﺷﺑﻪ ﺑـﻪ ﻓـﻲ اﻟﺗـﺷﺑﯾﻪ اﻷول ‪،‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٣٢‬‬


‫)‪ (٢‬أﺳرار اﻟﺑﻼﻏﺔ ﻓـﻰ ﻋﻠـم اﻟﺑﯾـﺎن ‪ :‬ﻋﺑـد اﻟﻘـﺎﻫر اﻟﺟرﺟـﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾـق ‪ /‬ﻋﺑـد اﻟﺣﻣﯾـد ﻫﻧـداوي ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗـب اﻟﻌﻠﻣﯾـﺔ‬
‫– ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪ ، ٢٠٠١ ، ١‬ص‪. ٣١‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫وﺟﺎءت ﻣﺷﺑﻪ ﻓﻲ اﻻﺳﺗﻌﺎرة ‪ ،‬وﻫﻧﺎ ﯾظﻬر ﺑراﻋﺔ اﻷﻣﯾر ﻓﻲ ﺗطوﯾﻊ اﻟﻣﻔـردات واﻟﻣﻌـﺎﻧﻲ ﻛﯾﻔﻣـﺎ ﯾرﯾـد ‪،‬‬
‫أﻣﺎ ﻓﻲ اﻟـﺷطر اﻟﺛـﺎﻧﻲ ﻓﺟـﺎءت ﺻـورﺗﺎن ﻓﻧﯾﺗـﺎن ﻋﻠـﻰ ﺳـﺑﯾل اﻻﺳـﺗﻌﺎرة اﻟﻣﻛﻧﯾـﺔ ‪ ،‬ﻓﻘـد ﺷـﺑﻪ ﺳـﻧﺔ اﻟﻧـوم‬
‫ﺑﺎﻟـﺷﻲء اﻟﺟﻣﯾــل ﻛﺎﻟﻔﺎﻛﻬــﺔ واﻟـﺷراب اﻟﺣﻠــو ‪ ،‬وﻫــﻲ ﺻـورة ﺟﻣﺎﻟﯾــﺔ ﺳــر ﺟﻣﺎﻟﻬـﺎ اﻟﺗﺟــﺳﯾم ‪ ،‬وﺷــﺑﻪ اﻟﻠــذة‬
‫أﯾﺿﺎ ‪.‬‬
‫ً‬ ‫ﺑﺷﻲء ﺛﻣﯾن ﯾﺧﺗﻠس وﺳر ﺟﻣﺎﻟﻬﺎ اﻟﺗﺟﺳﯾم‬

‫أﻣــﺎ ﻓــﻲ ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟﻠرﺳــول ) ﺻــﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾــﻪ وﺳــﻠم ( ﻓﻘــد ﺟــﺎءت ﻣﺟﻣوﻋــﺔ ﻣــن اﻟﺗــﺷﺑﯾﻬﺎت ﻋﻠــﻰ‬
‫ﺳﺑﯾل اﻻﺳﺗﻌﺎرة ﻣﻧﻬﺎ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺎء‬ ‫اﻟزﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫وﻟِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدى َﻓﺎﻟﻛﺎﺋِﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫ﱡم َوﺛَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎن ﺗََﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺳ ٌ‬ ‫َوَﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـم َ‬ ‫ـﺎت ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾﺎءُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬

‫ﻓﻘد ﺷﺑﻪ اﻟزﻣﺎن ﺑﺈﻧﺳﺎن ﻣﺑﺗﺳم ﻣﺎدح ﻟﻠرﺳـول ) ﺻـﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾـﻪ وﺳـﻠم ( ﻟﻘـدوم اﻟﻣـﺻطﻔﻰ ‪ ،‬ﻓﻘـد‬
‫ﺣــذف اﻟﻣــﺷﺑﻪ ﺑــﻪ وأﺗــﻰ ﺑــﺻﻔﺔ ﻣــن ﺻــﻔﺎﺗﻪ ﻋﻠــﻰ ﺳــﺑﯾل اﻻﺳــﺗﻌﺎرة اﻟﻣﻛﻧﯾــﺔ وﻫــﻲ ﺻــورة ﺟﻣﺎﻟﯾــﺔ ﺳــر‬
‫ﺟﻣﺎﻟﻬﺎ اﻟﺗﺷﺧﯾص ‪.‬‬
‫وﻣن اﻻﺳﺗﻌﺎرات اﻟﻣﺗﺗﺎﻟﯾﺔ ﻓﻲ اﻟﺑﯾت اﻟواﺣد ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﻬُـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـرق ﯾرﻣـ ـ ــﻲ ﻋـ ـ ــن ﺟو ِ ِ‬
‫وﯾﻬﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻋـ ـ ـ ـ ـ ــن َﻣﺂﻗﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ـدوء َ َ‬ ‫اﻧﺣﻧ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ي اﻟ َﺑ ـ ـ ـ ِ َ‬ ‫ـﺎر َ‬ ‫ﯾـ ـ ــﺎ ﺳـ ـ ـ ِ‬

‫َرض ﺑﺎﻛﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـرق ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ َدﻣ ـ ـ ـ ـ ِـﻊ اﻟ ـ ـ ـ ـ ِ‬


‫ـﺿﺑﻧﺎ اﻷ َ‬ ‫ـﺎج اﻟﺑُﻛ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓَ َﺧـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻫـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺳﻣﺎء َدﻣ ـ ـ ـ ــﺎً‬ ‫َ‬ ‫ﻟَ ّﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ََﺗرﻗ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻧِﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺎم َوﻟَ ـ ـ ـ ـ ــم َﻧﻬﺗِ ـ ـ ـ ـ ــف ﺑِ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺎﻟﯾﻧﺎ‬ ‫ـﺷﻬد ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﻧﻬﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ــك َ ِ‬
‫دﯾﺎﺟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫اﻟﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬

‫ﻓﻘد ﺷﺑﻪ ﺷوﻗﻲ دﻣوﻋﻪ ﺑﺎﻷﻣطـﺎر اﻟﻐزﯾـرة وذﻟـك دﻻﻟـﺔ ﻋﻠـﻰ اﻟﺣـزن اﻟـﺷدﯾد اﻟﻣﺧـﯾم ﻋﻠﯾـﻪ ‪ ،‬وﺟـﺎء‬
‫اﻻﺳ ــﺗﻌﺎرة ﻓ ــﻲ اﻟﺑﯾ ــت اﻟﺛ ــﺎﻧﻲ ﻋﻧ ــدﻣﺎ ﺷ ــﺑﻪ اﻟﺑﻛ ــﺎء ﺑﺈﻧ ــﺳﺎن ﯾﻬ ــﯾﺞ وﯾﻐ ــﺿب ‪ ،‬وﯾﻛﻣ ــل ﺷ ــوﻗﻲ ﺗ ــﺻوﯾرﻩ‬
‫اﻟﺑﯾﺎﻧﻲ اﻟراﺋﻊ ﻋﻧدﻣﺎ ﯾﺷﺑﻪ دﻣوﻋﻪ ﺑﺎﻟﺧﺿﺎب ) اﻟﻠون اﻷﺣﻣر ( دﻻﻟﺔ ﻣﻧـﻪ ﻋﻠـﻰ اﻟﺑﻛـﺎء دﻣ ًـﺎ ﻣـن ﺷـدة‬
‫ﺷوﻗﻪ ﻟوطﻧﻪ وﻣﺂﺳﻲ اﻟﻐرﺑﺔ اﻟﺗـﻲ ﻧﺎﻟـت ﻣﻧـﻪ ‪ ،‬ﺛـم ﯾـﺷﺑﻪ اﻟﻠﯾـل ﺑﺈﻧـﺳﺎن ﯾـﺷﻬد وﻫـﻲ ﺻـورة ﺟﻣﺎﻟﯾـﺔ ﺳـر‬
‫ﺟﻣﺎﻟﻬﺎ اﻟﺗﺷﺧﯾص ‪.‬‬
‫وﻣن أﻣﺛﻠﺔ اﻻﺳﺗﻌﺎرة اﻟﺗﺻرﯾﺣﯾﺔ ﻓﻲ ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ﻣـﺎ ﯾﻌـددﻩ ﻓـﻲ ﺑﯾـت واﺣـد‪،‬‬
‫ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﻼل ِﻟﻠطَﯾ ـ ـ ـ ـ ِـر ِﻣ ـ ـ ـ ــن ُﻛ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ِﺟ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻧس‬ ‫ُح َﺣ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ام َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺑﻼﺑِﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدو‬
‫أَﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ٌ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٣‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص ‪. ٦٨١‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﯾ ــﺻل ﺷ ــوﻗﻲ ﻓ ــﻲ اﻟﺑﯾ ــت اﻟـ ــﺳﺎﺑق ﺑﺎﻟﺗ ــﺻوﯾر اﻟﺑﯾ ــﺎﻧﻲ إﻟ ــﻰ أﻋﻠـ ــﻰ ﻣراﺗﺑ ــﻪ ﻋﻧ ــدﻣﺎ ﯾﺟ ــﺳد ﺛـ ــﻼث‬
‫اﺳﺗﻌﺎرات ﺗﺻرﯾﺣﯾﺔ ﻓﻲ ﺑﯾـت واﺣـد ‪ ،‬ﻓﻔـﻲ اﻷوﻟـﻰ ﺷـﺑﻪ أﺑﻧـﺎء ﻣـﺻر ﺑﺎﻟﺑﻼﺑـل ﻓﺣـذف اﻟﻣـﺷﺑﻪ وﺻـرح‬
‫ﺑﺎﻟﻣﺷﺑﻪ ﺑﻪ ‪ ،‬وﻓﻲ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ﺷـﺑﻪ اﻟـوطن ﻣـﺻر ﺑﺎﻟـدوح ‪ ،‬وﻓـﻲ اﻟﺛﺎﻟﺛـﺔ ﺷـﺑﻪ اﻷﻋـداء اﻟﻣﺣﺗﻠـﯾن اﻟﻣﻌﺗـدﯾن‬
‫ﺑــﺎﻟطﯾر وﺗﻠــك اﻟــﺻورة ﺗــوﺣﻲ ﺑــﺎﻟﻣ اررة واﻟﺣرﻗــﺔ ﻟﻠﻐرﯾــب اﻟﻣطــرود ﻋــن وطﻧــﻪ واﻟﻣــﺳﺗﻌﻣرون ﯾﺗﻧﻌﻣــون‬
‫ﺑذﻟك اﻟوطن ‪.‬‬

‫‪ -٣‬اﻟﻛﻧﺎﯾﺔ ‪:‬‬
‫اﻟﻛﻧﺎﯾــﺔ ﻓــﻲ اﺻ ــطﻼح أﻫــل اﻟﺑﻼﻏ ــﺔ ‪ :‬ﻟﻔــظ أطﻠ ــق وأرﯾــد ﺑ ــﻪ ﻻزم ﻣﻌﻧــﺎﻩ‪ ،‬ﻣ ــﻊ ﺟ ـواز إرادة ذﻟ ــك‬
‫اﻟﻣﻌﻧﻰ )‪.(١‬‬
‫وﻣن أﻣﺛﻠﺔ اﻟﻛﻧﺎﯾﺔ ﻓﻲ ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـك أَم َﻧﺄﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻟِوادﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺟﻰ ﻟِوادﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺢ أَﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎﻩٌ َﻋوادﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎﺋﺢ اﻟطَﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـب َو ِظ ـ ـ ـ ــﻼًّ َﻏﯾ ـ ـ ـ ـ َـر ﻧﺎدﯾﻧ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫اﻟﻐرﯾ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫أَﺧ ـ ـ ـ ــﺎ َ‬ ‫رﻣـ ـ ـ ــﻰ ﺑِﻧ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﺑ ـ ـ ـ ــﯾن أَﯾﻛـ ـ ـ ــﺎً َﻏﯾ ـ ـ ـ ــر ﺳ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎﻣ ِرﻧﺎ‬ ‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬

‫ﺟــﺎءت ) ﻧــﺎﺋﺢ اﻟطﻠــﺢ ( ﻛﻧﺎﯾــﺔ ﻋــن ﻣوﺻــوف وﻫــو اﻟﺣﻣــﺎم ) اﻟﻣﻌﺗﻣــد ﺑــن ﻋﺑــﺎد ( وﻫــو ﺷــﺎﻋر‬
‫أﻧدﻟــﺳﻲ ‪ ،‬ﻓﻘــد أﺳ ــﻧد ﻛﻠﻣــﺔ ﻧ ــﺎﺋﺢ إﻟــﻰ اﻟطﻠ ــﺢ ) اﻟ ـوادي ( وﺳــر ﺟﻣ ــﺎل اﻟﻛﻧﺎﯾــﺔ ﻫ ــو اﻹﺗﯾــﺎن ﺑ ــﺎﻟﻣﻧﻌﻰ‬
‫ﻣ ــﺻﺣوﺑﺎً ﺑﺎﻟـ ــدﻟﯾل ﻓـ ــﻲ إﯾﺟـ ــﺎز وﺗﺟـ ــﺳﯾم ‪ ،‬وﻓـ ــﻲ اﻟﺑﯾـ ـت اﻟﺛـ ــﺎﻧﻲ وردت اﻟﻛﻧﺎﯾـ ــﺔ ﻓـ ــﻲ ) أﺧـ ــﺎ اﻟﻐرﯾـ ــب (‬
‫وﺟــﺎءت ﻛﻧﺎﯾــﺔ ﻋــن ﻣوﺻــوف وﻫــو اﻟــﺷﺎﻋر ﻧﻔــﺳﻪ ‪ ،‬ﻓﻠــم ﯾــﺻرح ﺷــوﻗﻲ ﺑﺎﺳــﻣﻪ ﺑــل أﺳــﻧد ﻟﻔــظ ) أﺧــﺎ(‬
‫إﻟ ــﻰ ) اﻟﻐرﯾ ــب ( ﻟﯾ ــدﻟل ﻋﻠ ــﻰ آﻻم اﻟﻐرﺑ ــﺔ اﻟﺗ ــﻲ ﯾﻘﺎﺳ ــﯾﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻟ ــﺷﺎﻋر ﻫﻧ ــﺎ ﯾ ــﺷﺎﺑﻪ ﻣ ــﺎ ﻻﻗ ــﻪ اﻟ ــﺷﺎﻋر‬
‫اﻟﻣﻌﺗﻣد ﺑن ﻋﺑﺎد ﻣن ﻧﻔﻲ ﻋن وادﯾﻪ إﺷﺑﯾﻠﯾﺔ ﺑﻣﺎ ﻻﻗﺎﻩ ﺷوﻗﻲ ﻣن ﻧﻔﻲ ﻋن وادﯾﻪ ) ﻧﻬر اﻟﻧﯾل ( ‪.‬‬

‫وﻣن أﻣﺛﻠﺔ اﻟﻛﻧﺎﯾﺔ ﻛذﻟك ﻗول ﺷوﻗﻲ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬


‫ـﯾم ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ أَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﻣوﻟَﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً ِ َ‬
‫ﺑﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﻊ و َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺑس‬ ‫َ‬ ‫ـوك َﺑﺧﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل‬ ‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑ َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ‬

‫ﺣﯾث وردت اﻟﻛﻧﺎﯾﺔ ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ ) ﯾﺎ ﺑﻧﺔ اﻟﯾم ( وﻫـﻲ ﻛﻧﺎﯾـﺔ ﻋـن ﻣوﺻـوف واﻟﻣﻘـﺻود ﻫﻧـﺎ اﻟـﺳﻔﯾﻧﺔ‪،‬‬
‫أﻣﺎ اﻟﻛﻧﺎﯾﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ﻓﺟﺎءت ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ ) أﺑوك ( ﻛﻧﺎﯾﺔ ﻋن ﻣوﺻوف وﻫو اﻟﺑﺣر ‪.‬‬

‫)‪ (١‬ﻋﻠم اﻟﺑﯾﺎن ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻋﺗﯾق ‪ ،‬ص‪. ٢٠٣‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٨٠‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص ‪. ٢٠٣‬‬

‫‪‬‬
‫ﺛﺎﻧﯾﺎً ‪ :‬اﻟﺻورة اﻟﺣﺳﯾﺔ ‪:‬‬
‫وﻫــﻲ اﻟــﺻورة اﻟﻣرﺗﺑطــﺔ ﺑﺈﺣــدى ﺣ ـواس اﻹﻧــﺳﺎن ‪ ،‬وﺗــﺄﺗﻲ ﻓــﻲ اﻟــﺳﯾﺎق اﻟــﺷﻌري ﺗﺎرﻛــﺔ أﺛ ـ اًر ﻓــﻲ‬
‫اﻟﻣﺗﻠﻘﻲ ﺣﺎﻣﻠﺔ أﺣﺎﺳﯾس اﻟﺷﺎﻋر ﺑﯾن ﺛﻧﺎﯾﺎﻫﺎ ‪ ،‬واﻟـﺻورة اﻟﺣـﺳﯾﺔ ﺗﻌـددت ﻓـﻲ ﺷـﻌر ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ ﻏرﺑﺗـﻪ‬
‫وﺣﻧﯾﻧﻪ ‪ ،‬وﻣﻧﻬﺎ ‪:‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺻورة اﻟﺑﺻرﯾﺔ ‪:‬‬


‫وﻫﻲ ﺗﻠك اﻟﺻورة اﻟﻣﺗﻌﻠﻘـﺔ ﺑﺎﻟﺑـﺻر ‪ ،‬وﺗـدل ﻋﻠﯾﻬـﺎ اﻷﻟﻔـﺎظ اﻟﻣرﺗﺑطـﺔ ﺑﺎﻟرؤﯾـﺔ ‪ ،‬وﻣـن أﻣﺛﻠﺗﻬـﺎ ﻓـﻲ‬
‫ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫اﻟﻣ َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـوَرةُ ِ‬
‫اﻟرﻛﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـرك ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺛَـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ــوءُ ﺛَﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬
‫َﻛﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺗَﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــدي ُ‬ ‫ـﻼث‬ ‫َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ــداﻧﺎ َ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـت اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺷﻌﺎﺑﺎ‬
‫ـور ﺟﻠﱠﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎر اﻟط ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬ ‫َﻛﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫اﻟﺑﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــو اًر‬
‫ـﺎر َ‬‫اﻟﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ِ‬
‫َوﻗَ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﻲ َ‬

‫ﻓﻘــد ﺟﻣــﻊ ﺷــوﻗﻲ أﻟﻔﺎظ ـًﺎ داﻟــﺔ ﻋﻠــﻰ اﻟﺑــﺻر وﻫــﻲ ) ﺿــوء ‪ ،‬اﻟﻣﻧــورة ‪ ،‬اﻟﻣﻧــﺎر ‪ ،‬ﻧــور ‪ ،‬ﻧــﺎر ( ‪،‬‬
‫ﻛﺛف ﺗﻠك اﻷﻟﻔﺎظ ﻟﺗـﺳﻬم ﻓـﻲ رﺳـم اﻟـﺻورة اﻟﻣـرادة ‪ ،‬ﻓﻘـد أﻋطـت اﻟﻘـﺎرئ ﻣـﺷﻬداً‬ ‫واﻟﻣﻼﺣظ أن ﺷوﻗﻲ ﱠ‬
‫ﺣﯾﺎً ﻛﺄﻧﻪ ﯾﺷﺎﻫد ﻣﻧظ اًر أﻣﺎﻣﻪ ‪.‬‬

‫وﯾــذﻛر ﺷــوﻗﻲ ﺻــورة ﺑــﺻرﯾﺔ ﻓــﻲ ﺣﻧﯾﻧــﻪ ﻟﻠــوطن ‪ ،‬وﻋــدم ﺗﺧﻠﯾــﻪ ﻋــن أي ﺷــﺑر ﻣﻧــﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﻣﯾــل إﻟــﻰ‬
‫رﺳم ﺗﻠك اﻟﺻورة ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫َﻋﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻧِﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺎم َوﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﻧﻬﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ــف ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﺎﻟﯾﻧﺎ‬ ‫ـﺷﻬد ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﻧﻬﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ــك َ ِ‬
‫دﯾﺎﺟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫اﻟﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ﻟﻠﻌﻬـ ـ ـ ـ ـ ِـد راﻋﯾﻧـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫ِ‬
‫ـﺎم ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ِـل اﻟﻬَـ ـ ـ ـ ــوى َ‬
‫ِ‬
‫ﻗﯾـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫واﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻧﺟم ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ ــم َﯾرﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ِ ّإﻻ َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٍ‬
‫ـدم‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫ﺣﯾــث ذﻛــر ﺑﻌــض اﻷﻟﻔــﺎظ اﻟﺗــﻲ ﺗــﺳﺎﻋد ﻓــﻲ رﺳــم ﺻــورﺗﻪ اﻟﺑــﺻرﯾﺔ وﻫــﻲ ‪ ) :‬اﻟﻠﯾــل ( ) اﻟــﻧﺟم (‬
‫)ﯾرﻧﺎ( ﻓﺎﻟﻠﯾل ﯾوﺣﻲ ﺑﺎﻟظﻼم ‪ ،‬واﻟﻧﺟم ﯾوﺣﻲ ﺑﺎﻟﻧور ‪ ،‬و) ﯾرﻧﺎ ( ﺗدل ﻋﻠﻰ اﻟﺑﺻر ‪.‬‬
‫وﯾﺻور ﺷوﻗﻲ ﻏزو اﻟﻣﺷﯾب ﻟﻪ ﺑﻣﺷﻬد آﺧر ﯾﺣﻣل دﻻﻟﺔ ﺷـوﻗﻪ وﺣﻧﯾﻧـﻪ ﻷﯾـﺎم اﻟـﺷﺑﺎب ‪ ،‬وﺧوﻓـﻪ‬
‫ﻣن دﻧو اﻷﺟل ‪ ،‬راﺳﻣﺎً ﺑذﻟك ﺣﻛﻣﺔ ﺗﺟري ﻋﻠﻰ ﻣر اﻟزﻣﺎن ‪ ،‬ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﻣﺗﻘﺎرب (‬
‫ﺿ ـ ـ ِـﻊ اﻟﻣﻌ ـ ـ ِ ِ‬
‫ـﺷب‬ ‫ـﺎر ﻓ ـ ــﻲ اﻟﻣو ِ‬ ‫ﺳ ـ ــرى اﻟﻧ ـ ـ ِ‬ ‫س ُ‬ ‫ِ‬ ‫ـﺷﯾب ُﻣﺗﱠﺋِـ ـ ـ ـ ـ ــداً ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـرؤو‬
‫َﺳـ ـ ـ ـ ـ ــرى اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫ُ‬ ‫َ‬
‫ـف َﻋﻠَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﯾﻬم َﻏﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ـت َﻛﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ِة َ َ ﱠ‬
‫ﺗﻌﺟﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫اﻟﺣﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬
‫ـق أَﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎطَ ﺑِ َﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾط َ‬
‫َﺣرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ١٠٦‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص ‪. ٦٨١‬‬

‫‪‬‬
‫وﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َزرِﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻧﻬم َﯾرَﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺎر ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ دا ِرِﻩ‬
‫َو َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺗُظ ِﻬ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر اﻟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـب‬ ‫ُ‬ ‫َ‬

‫ﻓﯾــﺻور اﺷــﺗﻌﺎل اﻟـرأس ﺑﺎﻟــﺷﯾب ﺑــﺳرﯾﺎن اﻟﻧــﺎر ﻓــﻲ اﻷرض اﻟﻣﻠﯾﺋــﺔ ﺑﺎﻷﻋــﺷﺎب ‪ ،‬واﻧــدﻻع ﺣرﯾــق‬
‫ذي ﻟﻬﯾب ﻗوي ﯾﻬـدد اﻟﺣﯾـﺎة ‪ ،‬ﻓﺎﺳـﺗﺧدام ﺷـوﻗﻲ ﻷﻟﻔـﺎظ ﺗرﺳـم ﺻـورة ﺑـﺻرﯾﺔ ﺳـﺎﻋدﻩ ﻓـﻲ إﯾـﺻﺎل ﺗﻠـك‬
‫اﻟﺻورة ﻟﻠﻣﺗﻠﻘﻲ ‪.‬‬
‫وﻣــن ﺟﻣــﺎل ﺻــورﻩ اﻟﺑــﺻرﯾﺔ ﻋﻧــدﻣﺎ ﯾﺟــﺳد ﺑذﻛرﯾﺎﺗــﻪ اﻟﺟﻣﯾﻠــﺔ ﻣﻧظ ـ اًر ﺗﻌــود ﻋﻠﯾــﻪ اﻟــﺷﺎﻋر ﺣﯾــث‬
‫ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـﯾن اﻟ ِﺟـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َذ َﻛـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫اﻟﻧﻬَـ ـ ـ ـ ـ ِـر‬
‫ـﺳر َو َ‬ ‫اﻟﺟزﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َرِة َﺑـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َﻋﻠـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬ ‫ـﺳﻧﺎ‬
‫وﻣﺟﻠـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺻر َو َﻣـ ـ ـ ــن أَﻫـ ـ ـ ــوى َ َ‬
‫ـرت ﻣـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـدر‬ ‫ِ‬
‫ﻟﻣﻧ َﺣ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺷﻣس ُﻣـ ـ ـ ـ ـﺻﻔَ َرةٌ ﺗَﺟ ـ ـ ـ ــري ُ‬ ‫َواﻟ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫ﻣذﻫَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔٌ‬
‫ـﺎق ُ َ‬
‫ـﯾب َواﻵﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـوم أَﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫َواﻟ َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫ﻓﻘد ﺻور اﻟﺷﻣس ﻓﻲ وﻗت اﻟﻐروب وﻫﻲ ﺗﻣﯾل إﻟـﻰ اﻟـﺻﻔرة ﻣﻌﻠﻧـﺔ ﺑﻘـﺿﺎء ذاك اﻟﯾـوم ﻣـن ﺣﯾـﺎة‬
‫اﻟﺷﺎﻋر ﺳﺎﻣﺣﺔ ﻟﻠﯾل ﺑﺎﻟدﺧول ﺑﺳﻼﺳﺔ إﻟﻰ ﻋﺎﻟم اﻟﺷﺎﻋر ‪.‬‬

‫أﻣﺎ ﻓﻲ ﺷﻌورﻩ ﺑﺎﻟﻐرﺑﺔ ﻓﯾرﺳم ﺷوﻗﻲ ﺻورة ﻣﺗﺄﻟﻔـﺔ ﻣـن ﻣﺟﻣوﻋـﺔ ﻋﻧﺎﺻـر اﻋﺗﻣـدت ﻋﻠـﻰ اﻟﺑـﺻر‬
‫وﻋﻠﻰ دﻻﻟﺔ اﻟﺣزن ‪ ،‬وﻓﯾﻬﺎ ﯾﻘول ‪ ):‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫ﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل َﻫـ ـ ـ ـ ـ ــل َﺧَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـر َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـن اﻟﻔَﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر‬ ‫ـدﻣﻊٌ َﯾﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــري‬
‫ـذوب َو َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـب َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َﻗﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ﻻ َﺗﺑﺗَﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـوﻻً َوﻻ َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳري‬ ‫دون َﻣطﻠَ ِﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫ـك َ‬‫ﺣﺎﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ُﻧﺟو ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺻﺑﺎح َرﻫﯾَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔُ اﻟ َﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﺷر‬ ‫أﱠ‬
‫َن اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬ ‫ﻓﺧﱢﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬
‫وﺗطﺎوﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ُﺟﻧﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً َ ُ‬
‫ََ َ‬

‫ﻓﻔــﻲ اﻷﺑﯾــﺎت اﻟــﺳﺎﺑﻘﺔ ﯾــﺷﻛو ﺷــوﻗﻲ ﻣــن ﻟﯾﻠــﻪ اﻟطوﯾــل ﺷــدﯾد اﻟظــﻼم واﻟــذي ﺳــﻣﺢ ﻟﻸﺣـزان ﺑﻐــزو‬
‫ﻣﺧﯾﻠﺗـﻪ وﻓﻛـرﻩ ‪ ،‬ﻓﺟــﺎءت أﻟﻔﺎظـﻪ اﻟداﻟــﺔ ﻋﻠـﻰ اﻟﺑــﺻر وﻫـﻲ ‪ ) :‬ﻟﯾــل ‪ ،‬ﻓﺟـر ‪ ،‬ﻧﺟــوم ‪ ،‬اﻟـﺻﺑﺎح ( ﻣﻣــﺎ‬
‫ﺳﺎﻋد ذﻟك ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﺗوﺻﯾل ﻓﻛرﺗﻪ ﻋﻠﻰ ﺧﯾر وﺟﻪ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪.١٥٢‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٤٤‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٧٥‬‬

‫‪‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺻورة اﻟﺳﻣﻌﯾﺔ ‪:‬‬
‫وﻫﻲ اﻟﺻورة اﻟﺗﻲ ﺗﺗﺄﻟف ﻣن ﻣﺟﻣوﻋﺔ اﻷﻟﻔﺎظ اﻟداﻟـﺔ ﻋﻠـﻰ اﻟـﺻوت ‪ ،‬واﻟﻣرﺗﺑطـﺔ ﺑﺣﺎﺳـﺔ اﻟـﺳﻣﻊ‬
‫ﻋﻧــد اﻹﻧــﺳﺎن ‪ ،‬واﻟﺗــﻲ ﺗﺛﯾــر ﻓــﻲ ﻧﻔــس اﻟﻣﺗﻠﻘــﻲ إﺣــﺳﺎس اﻟــﺷﺎﻋر ورﺳــم اﻟــﺻورة اﻟﺗــﻲ ﯾرﯾــدﻫﺎ ‪ ،‬وﻗــد‬
‫ﺗﺷﺗرك ﺗﻠك اﻟﺻورة ﻣﻊ ﻋدد ﻣن اﻟﺣواس اﻷﺧرى ‪.‬‬
‫وﻣن أﻣﺛﻠﺔ اﻟﺻورة اﻟﺳﻣﻌﯾﺔ ﻓﻲ ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫اﻟﻣؤ ّﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎن ُ َ‬ ‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫أَو أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﺟر َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َ‬ ‫ـب َﻋﻧﻬ ـ ـ ــﺎ‬ ‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺻر َﻫ ـ ـ ــل َﺳ ـ ـ ــﻼ َ‬ ‫َو َﺳ ـ ـ ــﻼ ﻣ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺳﻲ‬
‫اﻟﻌﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ ﺗﻘَُـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ‬
‫رق َو َ‬ ‫َﱠ‬ ‫ـرت اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻲ َﻋﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬ ‫ُﻛﻠﱠﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ِ‬
‫َ‬
‫َول اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل أَو َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوت َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد َﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬
‫ـرس‬ ‫َ‬ ‫أﱠ َ‬ ‫اﺧر َرﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت‬ ‫ـﺳﺗطﺎر ِإذا اﻟ َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ُ‬ ‫ُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٌ‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺎﻋﻬن ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﻧﻘس‬ ‫ـرن ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ ﱠ‬ ‫ﱠ‬ ‫ـﺿﻠوِع ﻟِﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬ ‫ار ِﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫ُﻛﻠﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺛـُ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺳﻔن ﻓَط ـ ـ ـ ـ ـ ُـن‬ ‫ـب ﻓ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬

‫اﺳــﺗﺧدم ﺷــوﻗﻲ اﻟــﺻورة اﻟــﺳﻣﻌﯾﺔ ﺑﺄﺑﻌﺎدﻫــﺎ ﻛﺎﻓــﺔ ‪ ،‬ﻣوظﻔــﺎً اﻟــﺻوت ﻓــﻲ ﻛــل ﺑﯾــت ﻣــن اﻷﺑﯾــﺎت‬
‫اﻟﺳﺎﺑﻘﺔ ﻟﯾﻌطﻲ ﺗﺑﯾﺎﻧﺎً ﻟﻣﺎ ﯾﺟول ﻓﻲ ﺻـدرﻩ ﻣـن ﺣﻧـﯾن إﻟـﻰ ﻣـﺻر ‪ ،‬وﯾﺑـث آﻻم ﺣزﻧـﻪ ﺑـﺳﺑب ﻏرﺑﺗـﻪ ‪،‬‬
‫ﺣﯾـث ﺟـﺎءت اﻷﻟﻔـﺎظ اﻟداﻟــﺔ ﻋﻠـﻰ اﻟـﺻوت‪ ) :‬ﺳـﻼ ‪ ،‬ﻣــﺳﺗطﺎر ‪ ،‬اﻟﺑـواﺧر ‪ ،‬رﻧـت ‪ ،‬ﻋـوت ‪ ،‬ﺟــرس ‪،‬‬
‫ﺛــرن ( ‪ ،‬ﻓﻘــد رﺳــﻣت ﺗﻠــك اﻟﻛﻠﻣــﺎت اﻟــﺻورة اﻟﺣــﺳﯾﺔ اﻟﺗــﻲ أرادﻫــﺎ اﻟــﺷﺎﻋر ﻋــن طرﯾــق اﻋﺗﻣــﺎدﻩ ﻋﻠــﻰ‬
‫اﻟﺻورة اﻟﺳﻣﻌﯾﺔ ‪.‬‬
‫وﻣن اﻷﻣﺛﻠﺔ ﻛذﻟك ﻋﻠﻰ اﻟﺻورة اﻟـﺳﻣﻌﯾﺔ ﻓـﻲ ﺷـﻌر اﻟﻐرﺑـﺔ واﻟﺣﻧـﯾن ﻣـﺎ ﯾـذﻛرﻩ ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ ﺳـﻘوط‬
‫اﻟﺧﻼﻓﺔ ﻗﺎﺋﻼً ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫اح‬
‫ـﺎﻟم اﻷَﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ِ‬ ‫ِ‬
‫ـت ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﯾن ﻣﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِِ‬ ‫ـﺎدت أَﻏـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ اﻟﻌُـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ َ‬ ‫وﻧﻌﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َُ‬ ‫اح‬
‫ـرس َرﺟـ ـ ـ ـ ــﻊَ ﻧُ ـ ـ ـ ـ ـو ِ‬ ‫ﻋـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺑﺎح‬ ‫ـت ِﻋﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱡ ِ‬
‫ـﺑﻠﺞ ِ‬
‫اﻹﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ودﻓﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ُِ‬
‫َ‬ ‫ﺑﺛوﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬ ‫اﻟزﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎف ِ َ‬ ‫ُﻛﻔﱢﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـت ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل َ‬
‫ـﻛرِة ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎح‬ ‫ﱢ ِ ٍ‬ ‫ـﯾﻌت ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن َﻫﻠَـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﻊ ِﺑﻌﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـرِة ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٍ‬
‫ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ ِ‬
‫ﻓـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﻧﺎﺣَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ َو َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎﺣك‬ ‫َ َ‬ ‫ُ‬

‫ـك َﻣﻣﺎﻟِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫وﻣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌِ‬ ‫ـﺟت َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٌ‬


‫)‪(٢‬‬
‫اح‬‫ـك َوَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ِ‬ ‫وﺑ َﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ََ‬ ‫ـﺎﺑر‬ ‫ـﺂذن َ َ‬ ‫ﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬
‫َ‬

‫ﺣﯾ ــث اﺳ ــﺗﺧدم ﺷ ــوﻗﻲ اﻷﻟﻔ ــﺎظ اﻟﻣوﺣﯾ ــﺔ ﺑ ــﺎﻟﺣزن واﻟﻐ ــﺿب اﻟ ــﺷدﯾد ﻋﻠ ــﻰ ﻣ ــﺎ آﻟ ــت إﻟﯾ ــﻪ أﺣـ ـوال‬
‫اﻟﻣ ــﺳﻠﻣﯾن ﺑﻌﯾ ــد ﺳ ــﻘوط ﺧﯾﻣ ــﺔ اﻟﺧﻼﻓ ــﺔ ‪ ،‬ﻓﺟ ــﺎءت اﻷﻟﻔ ــﺎظ اﻟﻣوﺣﯾ ــﺔ ﺑ ــﺎﻟﺣزن ﻋ ــن طرﯾ ــق اﺳ ــﺗﺧدام‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٢٠٣‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٢٠٤-٢٠٣‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟ ــﺻوت اﻟﺣـ ـزﯾن واﻟ ــذي ﯾﺗ ــرك ﻓ ــﻲ اﻷﺳ ــﻣﺎع أﺛـ ـ اًر ﺣزﯾﻧ ــﺎً ‪ ،‬وﻣ ــن ﺗﻠ ــك اﻷﻟﻔ ــﺎظ ‪ ) :‬ﻧـ ـواح ‪ ،‬ﻧﻌﯾ ــت ‪،‬‬
‫ﺷﯾﻌت‪ ،‬ﻋﺑرة ‪ ،‬ﺿﺟت ‪ ،‬ﺑﻛت ( ‪.‬‬

‫وﻗد ﺗﺄﺗﻲ اﻟﺻورة اﻟﺳﻣﻌﯾﺔ ﻣﺗﻛﺎﻣﻠﺔ ﻣﻊ ﺻور ﺑﺻرﯾﺔ أو ﺷﻣﯾﺔ ﻛﻣﺎ ﻓﻲ ﻗـﺻﯾدﺗﻪ اﻟﺗـﻲ ﯾﺑـث ﻓﯾﻬـﺎ‬
‫ﺷوﻗﻪ ﻟﻣﺻر وﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻬﺎ ‪ ،‬وﺣزﻧﻪ اﻟﺷدﯾد ﻟﻔراﻗﻬﺎ ‪ ،‬وذﻟك ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑِّﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻓﻠَـ ـ ـ ـ ـ ــم َﻧﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن َ ٍ‬
‫ـﺎن ُﯾﻐﺎدﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺻر َوَرﯾﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـر ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫روح ﯾُر ِ ُ‬
‫اوﺣﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬

‫ـﯾم ُﺗﻠﻘﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﻣﻪ َذﻫََﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ــت ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱢ‬ ‫وﺑﺎﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬‫ِِ‬ ‫ﺗﻛﻔﻠُﻧـ ـ ـ ــﺎ‬‫َﻛ ـ ـ ـ ـﺄ ﱢُم ﻣوﺳـ ـ ـ ــﻰ َﻋﻠـ ـ ـ ــﻰ ِاﺳـ ـ ـ ـ ِـم اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ِـﻪ َ ُ‬
‫َ‬
‫اب ﻟِﺑﺎدﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﯾن َوأَﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ٌ‬ ‫ِ ِ‬
‫ﻟﺣﺎﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر َ‬ ‫ﻓﺎﻛﻬَـ ـ ـ ــﺔٌ‬ ‫ـﺳﺎن ِ‬‫اﻹﺣـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺎﻟﻛرم ذي ِ‬ ‫ـﺻر َﻛـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫َو ِﻣـ ـ ـ ـ ُ‬
‫َﺑﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ َـد اﻟﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـرق ﯾرﻣـ ـ ــﻲ ﻋـ ـ ــن ﺟو ِ ِ‬
‫وﯾﻬﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻋـ ـ ـ ـ ـ ــن َﻣﺂﻗﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـدوء َ َ‬ ‫ُ‬ ‫اﻧﺣﻧ ـ ـ ــﺎ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ي اﻟ َﺑ ـ ـ ـ ِ َ‬ ‫ﯾـ ـ ــﺎ ﺳـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎر َ‬
‫)‪(١‬‬
‫َرض ﺑﺎﻛﯾﻧـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـرق ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ َدﻣ ـ ـ ـ ـ ِـﻊ اﻟ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺿﺑﻧﺎ اﻷ َ‬ ‫ـﺎج اﻟﺑُﻛـ ـ ـ ــﺎ ﻓَ َﺧـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﻫـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺳﻣﺎء َدﻣ ـ ـ ـ ــﺎً‬ ‫َ‬ ‫ﻟَ ّﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ََﺗرﻗ ـ ـ ـ ـ َ َ‬

‫واﻟﻣﻼﺣــظ ﻓــﻲ اﻷﺑﯾــﺎت اﻟــﺳﺎﺑﻘﺔ اﺷــﺗراك أﻛﺛــر ﻣــن ﺻــورة ﺣــﺳﯾﺔ ﻓــﻲ رﺳــم اﻟﻣﻌﻧــﻰ اﻟــذي ﯾرﯾــدﻩ‬
‫اﻟــﺷﺎﻋر ‪ ،‬ﻓﻣــن اﻷﻟﻔــﺎظ اﻟداﻟــﺔ ﻋﻠــﻰ اﻟــﺻورة اﻟــﺳﻣﻌﯾﺔ ) ﻫــﺎج ‪ ،‬اﻟﺑﻛــﺎ ‪ ،‬ﺑﺎﻛﯾﻧــﺎ ‪ ،‬ﺗرﻗــرق ‪ ،‬اﻟﻬــدوء (‬
‫وﻣن اﻷﻟﻔﺎظ اﻟداﻟﺔ ﻋﻠـﻰ اﻟـﺻورة اﻟﺑـﺻرﯾﺔ ‪ ) :‬ﺳـﺎري اﻟﺑـرق ‪ ،‬ﯾﻬﻣـﻲ ‪ ،‬ﻣﺂﻗﯾﻧـﺎ ‪ ،‬دﻣـﻊ ‪ ،‬دم‪ ،‬ﻓﺧـﺿﺑﻧﺎ‬
‫( وﻣـن اﻷﻟﻔـﺎظ اﻟداﻟـﺔ ﻋﻠـﻰ اﻟـﺻورة اﻟـﺷﻣﯾﺔ ‪ ) :‬روح ‪ ،‬رﯾﺣــﺎن ( ﻓﻘـد اﺷـﺗرﻛت ﺗﻠـك اﻟـﺻور ﻓـﻲ رﺳــم‬
‫اﻟﺻورة اﻟﺣﺳﯾﺔ اﻟﻣﺗﻣﺛﻠﺔ ﻓﻲ ﺣﻧﯾن اﻟﺷﺎﻋر وﺷوﻗﻪ ﻟوطﻧﻪ وآﻻم ﻏرﺑﺗﻪ ﻓﻲ ﻣﻧﻔﺎﻩ ‪.‬‬

‫‪ -٣‬اﻟﺻورة اﻟﺷﻣﯾﺔ ‪:‬‬


‫وﻫ ــﻲ اﻟ ــﺻورة اﻟﻣرﺗﺑط ــﺔ ﺑﺣﺎﺳ ــﺔ اﻟ ــﺷم ‪ ،‬وأﻟﻔﺎظﻬ ــﺎ ﺗﺄﺧ ــذ اﻟﻣﺗﻠﻘ ــﻲ ﻓ ــﻲ اﻟﺟ ــو اﻟﻧﻔ ــﺳﻲ ﻟﻠ ــﺷﺎﻋر ‪،‬‬
‫ﻓﯾﻌﯾش ﻣﻌﻪ ﻛﺄﻧﻪ ﯾﺷم ﺗﻠك اﻟرواﺋﺢ اﻟﺗﻲ ﯾﺷﻣﻬﺎ اﻟﺷﺎﻋر ‪.‬‬
‫وﻣن أﻣﺛﻠﺔ ذﻟك ﻓﻲ ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫)‪(٢‬‬ ‫ـﺳك ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻋرﺻـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫أَرﯾـ ـ ـ ـ ــﺢ أَرﯾـ ـ ـ ـ ــﺞ اﻟ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ ٕوِان ﻟَ ـ ـ ـ ــم أ ُِرح َﻣ ـ ـ ـ ــرو َ‬
‫ان ﻓﯾﻬ ـ ـ ـ ــﺎ َوﻻ َﻟﺧﻣ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺎﺗﻬﺎ‬ ‫ََ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬

‫ﻓﻘـد وظـف ﺷـوﻗﻲ أﻟﻔﺎظـًﺎ دﻟـت ﻋﻠـﻰ ﺣﺎﺳـﺔ اﻟـﺷم ‪ ،‬ﻣﺛـل ‪ ) :‬أرﯾـﺢ ‪ ،‬أرﯾـﺞ ‪ ،‬اﻟﻣـﺳك ‪ ،‬أرح ( ﻓﻘــد‬
‫ﺳــﺎﻋد ذﻟــك اﻟﻛ ـم ﻣــن اﻷﻟﻔــﺎظ اﻟﻛﺛﯾ ـرة ﻓــﻲ ﺑﯾــت واﺣــد ﻋﻠــﻰ رﺳــم اﻟــﺻورة اﻟــﺷﻣﯾﺔ ‪ٕ ،‬واﯾــﺻﺎل اﻟﻣﻌﻧــﻰ‬
‫اﻟﻣراد ﻣن ﻗﺑل اﻟﺷﺎﻋر ﻓﻲ ﺻورة ﺣﺳﯾﺔ ﺗﺟذب اﻟﻘﺎرئ وﺗﺟﻌﻠﻪ ﯾﻌﯾش ﺟو اﻟﻘﺻﯾدة ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٦٨١‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٥٠‬‬

‫‪‬‬
‫وﻣن اﻷﻣﺛﻠﺔ ﻛذﻟك ﻋﻠﻰ ﺗﻠك اﻟﺻورة ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ِ )‪(١‬‬
‫ـت ُﻛ ـ ـ ـ ـ ﱢـل َﺣ ـ ـ ـ ــﺻﺎة‬
‫ـﺞ ﺗَﺣ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َوﺿ ـ ـ ـ ــﺎعَ أَرﯾ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـت ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢـل َﺛﻧِﱠﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫ـور ﺗَﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـرق ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬
‫َوأَﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫وﺟــﺎء ذﻟ ــك ﻓ ــﻲ ﻣدﺣ ــﻪ ﻟﻠرﺳــول ) ﺻ ــﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾ ــﻪ وﺳ ــﻠم ( ﺣﯾــث وردت ﻛﻠﻣ ــﺔ ) أرﯾ ــﺞ ( واﻟﺗ ــﻲ‬
‫ﺗوﺣﻲ ﺑﻘوة اﻟراﺋﺣﺔ ‪ ،‬ﻣﻣﺎ ﺳﺎﻫم ﻓﻲ إﺑراز ﻓﻛرة اﻟﺷﺎﻋر ‪.‬‬
‫وﻣــن ذﻟــك أﯾــﺿﺎً اﺳــﺗﻌدادﻩ ﻟﺟﻌــل ﻧﻔــﺳﻪ وﻗــوداً ﻟﻠــﺳﻔﯾﻧﺔ اﻟﺑﺧﺎرﯾــﺔ ﻟﺗــﺳﯾر وﺗرﺟﻌــﻪ إﻟــﻰ ﻣــﺻر ‪،‬‬
‫ﻓﺳﺎﻋدﺗﻪ اﻟﺻورة اﻟﺷﻣﯾﺔ ﻓﻲ إﯾﺻﺎل ﻣﻌﻧﺎﻩ ﺣﯾث ﯾﻘول ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ِِ‬ ‫وﻗﻠﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـراعٌ‬
‫َﻧﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ ِﻣر َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل َ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ﺑﻬﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ُـدﻣوِع ﺳ ـ ـ ـ ــﯾري َوأَرﺳ ـ ـ ـ ــﻲ‬

‫‪ -٤‬اﻟﺻورة اﻟذوﻗﯾﺔ ‪:‬‬


‫وﻫــﻲ اﻟــﺻورة اﻟﺗــﻲ ﺗﻌﺗﻣــد ﻋﻠــﻰ ﺣﺎﺳــﺔ اﻟﺗــذوق ‪ ،‬وأﻟﻔﺎظﻬــﺎ ﺗــدل ﻋﻠــﻰ اﻟطﻌــﺎم واﻟــﺷراب ﻓﺗرﺳــم‬
‫ﺻورة ﻣﻧﺎﺳﺑﺔ ﻟﻣﺎ ﯾرﯾدﻩ اﻟﺷﺎﻋر ﻣن ٍ‬
‫ﻣﻌﺎن ‪.‬‬
‫وﻣن أﻣﺛﻠﺔ ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫)‪(٣‬‬
‫طﻌﻣ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻓَﻣ ـ ـ ــﺎ َو َﺟ ـ ـ ـ َـدت َﻧﻔ ـ ـ ــﺳﻲ ِﻷ ِ‬
‫َﻧﻬﺎرﻫ ـ ـ ــﺎ َ‬ ‫ـﺎت ﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدﻧﻬﺎ‬ ‫ـت رﺑ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ وﺟّﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫ََ‬ ‫َﻧ َزﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ُ‬
‫ﻓﻘــد اﺳــﺗﺧدم ﺷــوﻗﻲ ﻟﻔــظ )طﻌﻣــﺎً( ﻟﯾﺑــﯾن أﱠﻧــﻪ ﻻ ﯾﺳﺗــﺳﯾﻎ وطﻧــﺎً ﻏﯾــر وطﻧــﻪ ‪ ،‬وﻻ ﻧﻬ ـ اًر ﻏﯾــر ﻧﻬــر‬
‫اﻟﻧﯾل اﻟذي ﺗرﻋرع ﺷوﻗﻲ ﻋﻠﻰ ﺿﻔﺎﻓﻪ ‪.‬‬
‫وﻣن اﻷﻟﻔﺎظ اﻟداﻟﺔ ﻋﻠﻰ اﻟﺻورة اﻟذوﻗﯾﺔ ﻗوﻟﻪ ﻓﻲ اﺷﺗﯾﺎﻗﻪ ﻟوطﻧـﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﻟظﻣـﺄ أﺧـذ ﻣﻧـﻪ ﻛـل ﻣﺄﺧـذ‪،‬‬
‫ﺣﯾ ــث وظ ــف ﻟﻔظﺗ ــﻲ ) اﻟﺳﻠ ــﺳﺑﯾل ‪ ،‬ظﻣ ــﺄ ( ﻟﻠدﻻﻟ ــﺔ ﻋﻠ ــﻰ ﻣ ــدى ﺣﻧﯾﻧ ــﻪ ﻟﻣ ــﺻر ‪ ،‬ﻓﺎﻟﺳﻠ ــﺳﺑﯾل ﻣـ ـرﺗﺑط‬
‫ﺑﺎﻟﻣﺎء اﻟﻌذب اﻟذي ﺗطﻠﺑﻪ ﻛل اﻷﻧﻔس ‪ ،‬وذﻟك ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫)‪(٤‬‬
‫ـﻣس‬ ‫ـﺳو ِاد ِﻣ ـ ـ ـ ـ ــن َﻋـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﯾن َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬
‫ظَ َﻣ ـ ـ ـ ـ ــﺄٌ ﻟﻠ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫وﻫﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻔُؤ ِاد ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﺳﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ٍ‬
‫ـﺳﺑﯾل‬ ‫ََ‬

‫ﻟﻘــد ﺳ ــﺎﻋدت اﻟ ــﺻورة اﻟﺣ ــﺳﯾﺔ ﺑﻣﻛوﻧﺎﺗﻬ ــﺎ ﻛﺎﻓ ــﺔ ﻓ ــﻲ ﺗوﺿ ــﯾﺢ ﻣـ ـراد ﺷ ــوﻗﻲ ‪ٕ ،‬واﺑـ ـراز اﻟﻔﻛـ ـرة اﻟﺗ ــﻲ‬
‫ﺳﯾطرت ﻋﻠﻰ ﺷﻌرﻩ ﻓﻲ ﻏرﺑﺗﻪ وﺣﻧﯾﻧﻪ ‪ ،‬ﻓﺟـﺎءت اﻟـﺻور ﺗﺟـﺳﯾداً ﻟﻣﻌـﺎﻧﻲ اﻟﻐرﺑـﺔ واﻟﺣﻧـﯾن ﻣـن ﺧـﻼل‬
‫ﺗوظﯾﻔـﻪ اﻟــﺻور اﻟﺑـﺻرﯾﺔ واﻟــﺳﻣﻌﯾﺔ واﻟـﺷﻣﯾﺔ واﻟذوﻗﯾــﺔ وﺻــو اًر أﺧـرى ‪ ،‬ﺣﯾــث ﺟﻌﻠـت اﻟﻣﺗﻠﻘــﻲ ﯾﺗﻔﺎﻋــل‬
‫ﻣﻊ اﻟﻘﺻﺎﺋد وﯾﻌﯾش ﻓﻲ ظﻼﻟﻬﺎ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ١٨٦‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص ‪. ٢٠٣‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٥٥٠‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻟث ‪ :‬اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ ‪:‬‬
‫ﯾﺗﻣﯾز اﻟﺷﻌر اﻟﻌرﺑﻲ ﺑﺄﻧﻪ ﺷﻌر ﻏﻧﺎﺋﻲ ‪ ،‬وذﻟـك ﻷﻧـﻪ ﯾﻌﺗﻣـد ﻋﻠـﻰ اﻟﻣوﺳـﯾﻘﺎ ﺳـواء أﻛﺎﻧـت ﺧﺎرﺟﯾـﺔ‬
‫ـﺎء ‪ ،‬ﻓﻬـم ﻗـد ﻋرﻓـوا اﻟـﺷﻌر ﺑﻣوﺳــﯾﻘﺎ ﺧﺎﺻـﺔ ﺗﻣﯾـزﻩ‬
‫أو داﺧﻠﯾـﺔ ‪ ،‬ﻓﻛـﺎن اﻟــﺷﺎﻋر اﻟﻘـدﯾم ﯾﻐﻧــﻲ اﻟـﺷﻌر ﻏﻧـ ً‬
‫ﻋن ﻏﯾرﻩ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ " ﺗزﯾد ﻣن اﻧﺗﺑﺎﻫﻧـﺎ وﺗـﺿﻔﻲ ﻋﻠـﻰ اﻟﻛﻠﻣـﺎت ﺣﯾـﺎة ﻓـوق ﺣﯾﺎﺗﻬـﺎ ‪ ،‬وﺗﺟﻌﻠﻧـﺎ ﻧﺣـس‬
‫ﺑﻣﻌﺎﻧﯾﻬﺎ ﻛﺄﻧﻣﺎ ﺗﻣﺛل أﻣﺎم أﻋﯾﻧﻧﺎ ﺗﻣﺛﯾﻼً ﻋﻣﻠﯾﺎً واﻗﻌﯾﺎً ‪ .‬ﻫذا إﻟﻰ أﻧﻬـﺎ ﺗﻬـب اﻟﻛـﻼم ﻣظﻬـ اًر ﻣـن ﻣظـﺎﻫر‬
‫اﻟﻌظﻣــﺔ واﻟﺟــﻼل ‪ ،‬ﺗﺟﻌﻠــﻪ ﻣــﺻﻘوﻻً ﻣﻬــذﺑﺎً ﺗــﺻل ﻣﻌﺎﻧﯾــﻪ إﻟــﻰ اﻟﻘﻠــب ﺑﻣﺟــرد ﺳــﻣﺎﻋﻪ ‪ ،‬وﻛــل ﻫــذا ﻣﻣــﺎ‬
‫ﯾﺛﯾر ﻓﯾﻧﺎ اﻟرﻏﺑﺔ ﻓﻲ ﻗراءﺗﻪ ٕواﻧﺷﺎدﻩ وﺗردﯾد ﻫذا اﻹﻧﺷﺎد ﻣ ار اًر وﺗﻛ ار اًر " )‪. (١‬‬
‫إن اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ ﺗﻧﻘـﺳم إﻟـﻰ ﻗـﺳﻣﯾن ‪ :‬ﻗـﺳم ﯾﺧـﺗص ﺑـﺎﻟوزن واﻟﻘﺎﻓﯾـﺔ ‪ ،‬واﻵﺧـر " ﻗـﺳم داﺧﻠـﻲ ﯾﺗﺄﺳـس‬ ‫ﱠ‬
‫ﻋﻠﻰ ﻗﯾم ﺻوﺗﯾﺔ أرﺣـب ﻣـن اﻟـوزن واﻟﻘﺎﻓﯾـﺔ ‪ ،‬ﺗﺗـﺂﻟف ﺻـوﺗﯾﺎً داﺧـل اﻟﻧـﺳﯾﺞ اﻟـﺷﻌري ﺳـواء أﻛـﺎن ذﻟـك‬
‫ﺑﺗﻛـرار اﻟﺣـروف أو اﻟﻛﻠﻣـﺎت أو ﺑﺎﺳـﺗﻐﻼل إﻣﻛﺎﻧـﺎت أﺧـرى ‪ :‬ﻛـﺎﻟﺗﻠوﯾن اﻹﯾﻘـﺎﻋﻲ واﻟﺑـدﯾﻊ اﻟﻠﻔظـﻲ‬
‫واﻟﻣﻌﻧوي وﻛـل ﻣـﺎ ﯾـوﻓر ﺟرﺳـﺎ ﻣوﺳـﯾﻘﯾﺎ ﺟﻣـﯾﻼ وﯾـﺻﻧﻊ اﻟﻧﻐﻣﯾـﺔ ﻟﻠﻘـﺻﺎﺋد‪ ،‬وﻫـذان اﻟﻘـﺳﻣﺎن ﯾﺗـداﺧﻼن‬
‫وﯾﺗﺣدان ﻣﻌﺎ ﻓﻲ اﻟﺑﻧﺎء اﻹﯾﻘﺎﻋﻲ ﻟﻠﺷﻌر" )‪.(٢‬‬
‫أﻣﺎ ﻋﻧد اﻟﺣدﯾث ﻋن ﻣوﺳﯾﻘﺎ ﺷوﻗﻲ ﻓﺧﯾر ﻣن ﺗﺣدث ﻋن ذﻟـك ﺷـوﻗﻲ ﺿـﯾف ﻗـﺎﺋﻼً ‪" :‬وﻻ أﺑـﺎﻟﻎ‬
‫إذا ﻗﻠــت إﻧﻧــﻲ ﻻ أﺳــﺗﻣﻊ إﻟــﻰ ﻗــﺻﯾدة طوﯾﻠــﺔ ﻟــﺷوﻗﻲ ﺣﺗــﻰ إﺧــﺎل ﻛــﺄﻧﻧﻲ أﺳــﺗﻣﻊ ﺣﻘــﺎً إﻟــﻰ ﺳــﻣﻔوﻧﯾﺔ ‪،‬‬
‫ﻓﻣوﺳــﯾﻘﺎﻩ ﺗﺗــﺿﺧم ﻓــﻲ أذﻧــﻲ وأﺷــﻌر ﻛﺄﻧﻬــﺎ ﺗﺗــﺿﺎﻋف ‪ ،‬وﻛـ ﱠ‬
‫ـﺄن َﻣﺟــﺎﻣﯾﻊ ﻣــن ﻣﻬ ـرة اﻟﻌــﺎزﻓﯾن ﯾــﺷﺗرﻛون‬
‫أن ذﻟـك ﯾرﺟـﻊ إﻟـﻰ ﺿـﺑطﻪ اﻟﺑـﺎرع ﻵﻻت أﻟﻔﺎظـﻪ‪،‬‬ ‫ﻓﻲ إﺧراﺟﻬﺎ ‪ ،‬وﻓﻲ إﯾﻘﺎع ﻧﻐﻣﺎﺗﻬﺎ ‪ ،‬وﻻ أرﺗﺎب ﻓـﻲ ﱠ‬
‫وذﺑذﺑﺗﻬﺎ اﻟﺻوﺗﯾﺔ ‪ ،‬وﻟﯾﺳت اﻟﻣﺳﺄﻟﺔ ﻣـﺳﺄﻟﺔ ﺣـذق أو ﻣﻬـﺎرة ﻓﺣـﺳب ‪ ،‬ﺑـل ﻫـﻲ أﺑﻌـد ﻣـن ذﻟـك ﻏـو اًر ‪،‬‬
‫ﻫــﻲ ﻧﺑــوغ ٕواﻟﻬــﺎم ‪ٕ ،‬واﺣ ــﺳﺎس ﻋﺑﻘــري ﺑﺎﻟﺑﻧــﺎء اﻟ ــﺻوﺗﻲ ﻟﻠــﺷﻌر ‪ ،‬وﻫــذﻩ اﻟروﻋ ــﺔ ﻓــﻲ اﻟﻣوﺳــﯾﻘﺎ ﺗﻘﺗ ــرن‬
‫ﺑﺣﻼوة وﻋذوﺑﺔ ﻻ ﺗﻌـرف ﻓـﻲ ﻋـﺻرﻧﺎ ﻟﻐﯾـر ﺷـوﻗﻲ ‪ ،‬ورﺑﻣـﺎ ﻛﺎﻧـت آﯾﺗـﻪ اﻟﻛﺑـرى ﻓـﻲ ﺻـﻧﺎﻋﺗﻪ ‪ ،‬ﻓﺄﻧـت‬
‫ﻣﻬﻣـﺎ اﺧﺗﻠﻔـت ﻣﻌــﻪ ﻓـﻲ ﺗﻘــدﯾر ﺷـﻌرﻩ ‪ ،‬ﻻ ﺗـﺳﻣﻌﻪ ﺣﺗــﻰ ﺗرﻫـف ﻟــﻪ أذﻧـك ‪ ،‬وﺣﺗـﻰ ﺗــﺷﻌر ﻛﺄﻧﻣـﺎ ﯾﺣــدث‬
‫ﺛﻘوﺑﺎً ‪ ،‬ﻫﻲ ﺛﻘوب اﻟﺻوت اﻟﺻﺎﻓﻲ اﻟذي ﺗﻬدر ﺑﻪ اﻟﻣﯾﺎﻩ ﺑـﯾن اﻟـﺻﺧور ‪ ،‬واﻟـﺻوت ﯾﻌﻠـو ﺗـﺎرة ﻓﯾـﺷﺑﻪ‬
‫زﺋﯾر اﻟﺑﺣﺎر ﺣـﯾن ﯾﻬـﯾﺞ ‪ ،‬وﯾـﻧﺧﻔض ﺗـﺎرة ﻓﯾـﺷﺑﻪ ﻗطـرات اﻟﻔـﺿﺔ اﻟﺗـﻲ ﺗـﺳﻘط ﻣـن ﻣﺟـﺎدﯾف اﻟـزوارق ‪،‬‬
‫)‪(٣‬‬
‫وﻫﻲ ﺗﺟري ﺳﺎﺑﺣﺔ ﻋﻠﻰ ﺻﻔﺣﺔ اﻟﻧﯾل "‬
‫وﯾﺻف ﻣوﺳﯾﻘﺎﻩ ﻓﻲ ﻣوﺿﻊ آﺧر ﻓﯾﻘول ‪ " :‬ورﺑﻣﺎ ﻛﺎﻧـت ﻣوﺳـﯾﻘﺎﻩ أروع ﺧـﺻﺎﻟﻪ اﻟﻔﻧﯾـﺔ‪ ،‬ﻓـﻼ‬
‫ﺗﺳﺗﻣﻊ إﻟﻰ ﺷـﻲء ﻣـن ﺷـﻌرﻩ ﺣﺗـﻰ ﺗﻌرﻓـﻪ‪ٕ ،‬وان ﻟـم ﯾـذﻛر ﻟـك اﺳـﻣﻪ ﻣـﺎ داﻣـت أذﻧـك ﻗـد ﺗﻌـودت ﺳـﻣﺎع‬
‫ﺷــﻌرﻩ‪ ،‬وﺛﺑﺗــت ﻓــﻲ ﻧﻔــﺳك ﻧﻐﻣﺎﺗــﻪ اﻟﺗــﻲ ﺗﺗ ـواﻟﻰ ﻧﻐﻣــﺔ ﺣﻠــوة ﺑﺟﺎﻧــب ﻧﻐﻣــﺔ ﺣﻠــوة‪ .‬وﻻ ﻧﻐﻠــو إذا ﻗﻠﻧــﺎ‪ :‬إن‬

‫)‪ (١‬ﻣوﺳﯾﻘﻰ اﻟﺷﻌر ‪ :‬إﺑراﻫﯾم أﻧﯾس ‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻷﻧﺟﻠو اﻟﻣﺻرﯾﺔ – اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬ط‪ ١٩٥٢ ، ٢‬م ‪ ،‬ص‪. ١٤‬‬
‫)‪ (٢‬ﺗﺟرﺑﺔ اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد اﺑن ﺧﻔﺎﺟﺔ ‪ :‬ﻓﺗﯾﺣﺔ دﺧﻣوش ‪ ،‬ص‪. ١٨٨‬‬
‫)‪ (٣‬ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟﻌﺻر اﻟﺣدﯾث ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬ص‪. ٤٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﺷـﻌرﻩ ﯾؤﻟــف أروع أﻟﺣــﺎن ﻋرﻓــت ﻓــﻲ ﻋــﺻرﻧﺎ اﻟﺣــدﯾث؛ إذ ﻧـراﻩ ﯾﻌﺗــﺻر ﻣــن اﻷﻟﻔــﺎظ واﻷﺳــﺎﻟﯾب ﺧﯾــر‬
‫ﻣــﺎ ﻓﯾﻬــﺎ ﻣــن أﻟﺣ ــﺎن‪ ،‬ﺗــﺳﻌﻔﻪ ﻓــﻲ ذﻟــك ﻓطـ ـرة ﻣوﺳــﯾﻘﯾﺔ راﺋﻌــﺔ‪ ،‬ﺗﻘــﯾس ﻗﯾﺎ ًﺳ ــﺎ دﻗﯾﻘًــﺎ ذﺑــذﺑﺎت اﻟﺣ ــروف‬
‫واﻟﺣرﻛﺎت وﺗﺂﻟف اﻟﻧﻐم ﻓﻲ اﻷﻟﻔﺎظ واﻟﻛﻠﻣﺎت" )‪.(١‬‬

‫اﻟﻣطﻠب اﻷول ‪ :‬اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ اﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ ‪:‬‬


‫وﻫــﻲ اﻟﺗــﻲ ﺗﺗﻣﺛــل ﻓــﻲ اﻟ ــوزن واﻟﻘﺎﻓﯾــﺔ وﻣــﺎ ﯾــﺷﻛﻼﻧﻪ ﻣــن إﯾﻘ ــﺎع ﺧــﺎرﺟﻲ ﻋــﺎم ﻟﻠﻘــﺻﯾدة ‪ ،‬وﻋﻧ ــد‬
‫اﻟﺣدﯾث ﻋن اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ اﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ ﻓﯾﺟب ﺗﻧﺎول اﻟوزن واﻟﻘﺎﻓﯾﺔ ‪.‬‬

‫‪ -١‬اﻟوزن ‪:‬‬
‫أﻣﺎ اﻟوزن ﻓﻬو ﺧﺎص ﺑـﺎﻟﺑﺣور اﻟـﺷﻌرﯾﺔ ﻣﺗـﺿﻣﻧﺎً اﻟﻘﺎﻓﯾـﺔ وﻓـﻲ ذﻟـك ﯾﻘـول اﺑـن رﺷـﯾق اﻟﻘﯾرواﻧـﻲ ‪:‬‬
‫" اﻟــوزن أﻋظــم أرﻛــﺎن ﺣــد اﻟــﺷﻌر‪ ،‬وأوﻻﻫــﺎ ﺑــﻪ ﺧــﺻوﺻﯾﺔ‪ ،‬وﻫــو ﻣــﺷﺗﻣل ﻋﻠــﻰ اﻟﻘﺎﻓﯾــﺔ وﺟﺎﻟــب ﻟﻬــﺎ‬
‫)‪(٢‬‬
‫‪ .‬ﻓــﺎﻟوزن ﻫــو أﺳــﺎس اﻟــﺷﻌر ‪ ،‬ﻓــﻼ ﺷــﻌر ﺑﻐﯾــر وزن ‪ ،‬وﻣــن ﻣﻣﯾ ـزات اﻟــوزن أﻧــك ﺗﺣﻔــظ‬ ‫ﺿــرورة "‬
‫أﺑﯾﺎﺗــﺎً ﻣــن اﻟــﺷﻌر وﻻ ﯾﻣﻛﻧــك ﺣﻔــظ اﻟﻧﺛــر إﻻ ﻗﻠــﯾﻼً ‪ ،‬وذﻟــك ﯾرﺟــﻊ ﻟﻠﻣوﺳــﯾﻘﺎ اﻟﺗــﻲ ﯾﻛوﻧﻬــﺎ وزن اﻟﺑﯾــت‬
‫اﻟﺷﻌري ‪ ،‬وﻫذا اﺑن ﺳﻧﺎن اﻟﺧﻔـﺎﺟﻲ ﯾـذﻛر اﻟﻣﻔﺎﺿـﻠﺔ ﺑـﯾن اﻟﻧﺛـر واﻟـﺷﻌر ﻓﯾﻘـول ‪ " :‬أﻣـﺎ اﻟﺗﻔـﺿﯾل ﺑـﯾن‬
‫اﻟـﻧظم واﻟﻧﺛـر ﻓﺎﻟـذي ﯾـﺻﻠﺢ أن ﯾﻘوﻟـﻪ ﻣـن ﯾﻔــﺿل اﻟـﻧظم أن اﻟـوزن ﯾﺣـﺳن اﻟـﺷﻌر وﯾﺣـﺻل ﻟﻠﻛـﻼم ﺑــﻪ‬
‫ﻣن اﻟروﻧق ﻣﺎ ﻻ ﯾﻛون ﻟﻠﻛﻼم اﻟﻣﻧﺛور ‪ ،‬وﯾﺣدث ﻋﻠﯾﻪ ﻣن اﻟطرب ﻓﻲ إﻣﻛﺎن اﻟﺗﻠﺣﯾن واﻟﻐﻧـﺎء ﺑـﻪ ﻣـﺎ‬
‫ﻻ ﯾﻛون ﻟﻠﻛﻼم اﻟﻣﻧﺛور وﻟﻬذﻩ اﻟﻌﻠﺔ ﺳﺎغ ﺣﻔظﻪ أﻛﺛر ﻣن ﺣﻔظ اﻟﻣﻧﺛور" )‪.(٣‬‬

‫ﺟــﺎءت أوزان ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﺷــﻌر اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻠــﻰ أوزان اﻟﺧﻠﯾــل ‪ ،‬ﻓﻘــد ﻧظــم ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﺷــﻌر‬
‫اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻠ ــﻰ اﻟﺑﺣــور اﻵﺗﯾــﺔ ‪ ) :‬اﻟطوﯾ ــل ‪ ،‬اﻟﺑــﺳﯾط ‪ ،‬اﻟ ـواﻓر ‪ ،‬اﻟﻛﺎﻣ ــل ‪ ،‬اﻟﻬــزج ‪ ،‬اﻟرﺟ ــز ‪،‬‬
‫اﻟرﻣ ــل ‪ ،‬اﻟ ــﺳرﯾﻊ ‪ ،‬اﻟﺧﻔﯾ ــف ‪ ،‬اﻟﻣﺗ ــدارك ( ﺣﯾ ــث ﻛ ــﺎن ﻧظﻣ ــﻪ ﻋﻠ ــﻰ ﺗﻠ ــك اﻟﺑﺣ ــور ﺑ ــﺻورة ﻣﺗﻔﺎوﺗ ــﺔ ‪،‬‬
‫وﯾﻣﻛــن ﺗﺑﯾــﺎن ذﻟــك وﻓــق ﺟــدول إﺣــﺻﺎﺋﻲ ﯾﺑــﯾن أوﻓــر اﻟﺑﺣــور ﺣظــﺎً ﻓــﻲ ﻏــرض اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻧــد‬
‫ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬وذﻟك وﻓق اﻟﺟدول اﻵﺗﻲ ﻣﻊ اﻟﻧﺳب اﻟﻣﺋوﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﻛل ﺑﺣر ‪:‬‬

‫)‪ (١‬اﻷدب اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻر ﻓﻲ ﻣﺻر ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬ص‪. ١١٥‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﻌﻣـدة ﻓـﻲ ﻣﺣﺎﺳـن اﻟــﺷﻌر وآداﺑـﻪ وﻧﻘـدﻩ ‪ :‬اﺑـن رﺷـﯾق اﻟﻘﯾرواﻧـﻲ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾـق ‪ /‬ﻣﺣﻣـد ﻣﺣﯾــﻲ اﻟـدﯾن ﻋﺑـد اﻟﺣﻣﯾــد ‪،‬‬
‫دار اﻟﺟﯾل – ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪١٩٨١ ، ٥‬م ‪. ١٣٤/١ ،‬‬
‫)‪ (٣‬ﺳر اﻟﻔﺻﺎﺣﺔ ‪ :‬اﺑن ﺳﻧﺎن اﻟﺧﻔﺎﺟﻲ ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗب اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ – ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪ ١٩٨٢ ، ١‬م ‪ ،‬ص ‪. ٢٨٧‬‬

‫‪‬‬
‫ﻧﺳﺑﺗﻪ اﻟﻣﺋوﯾﺔ‬ ‫ﻋدد ورودﻩ‬ ‫اﻟﺑﺣر‬
‫‪%٢٧.٢‬‬ ‫‪٢١‬‬ ‫اﻟﻛﺎﻣل‬
‫‪%١٩.٤‬‬ ‫‪١٥‬‬ ‫اﻟطوﯾل‬
‫‪%١٩.٤‬‬ ‫‪١٥‬‬ ‫اﻟواﻓر‬
‫‪%١٦.٨‬‬ ‫‪١٣‬‬ ‫اﻟﺑﺳﯾط‬
‫‪%٣.٨‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫اﻟﺧﻔﯾف‬
‫‪%٣.٨‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫اﻟرﺟز‬
‫‪%٣.٨‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫اﻟرﻣل‬
‫‪%٢.٥‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫اﻟﻣﺗدارك‬
‫‪%١.٢‬‬ ‫‪١‬‬ ‫اﻟﺳرﯾﻊ‬
‫‪%١.٢‬‬ ‫‪١‬‬ ‫اﻟﻬزج‬

‫ﻓﺎﻟﻣﻼﺣظ ﻣـن اﻟﺟـدول اﻟـﺳﺎﺑق أن ﺑﺣـر اﻟﻛﺎﻣـل ﺣظـﻲ ﺑﺎﻫﺗﻣـﺎم ﻛﺑﯾـر ﻣـن ﻗﺑـل ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ ﻧظﻣـﻪ‬
‫ﻟﻐـرض اﻟﻐرﺑـﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ‪ ،‬وﻫـذا ﯾﺗﻣﺎﺷــﻰ ﻣـﻊ ﻣــﻧﻬﺞ ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ اﻟﺗﻌﺎﻣــل ﻣـﻊ اﻟﺑﺣــور ‪ " ،‬ﻓـﺄول اﻟﺑﺣــور‬
‫اﻟﺗﻲ ﻧظم ﻋﻠﯾﻬﺎ ﺷوﻗﻲ أﻛﺛر ﺷﻌرﻩ اﻟﺑﺣر اﻟﻛﺎﻣل وﻗد ورد ﻋﻠﯾﻪ ﻣﺎ ﯾﻘرب ﺛﻠث ﺷـﻌرﻩ ‪ ،‬ﻓﻘـد ﻧظـم ﻋﻠﯾـﻪ‬
‫ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻛــل اﻷﻏ ـراض ‪ ،‬ﻓﺑﺣــر اﻟﻛﺎﻣــل اﻟﺗــﺎم ﺛﻼﺛــون ﻣﻘطﻌــﺎً ‪ ،‬وﻫــو أﻛﺑــر ﺑﺣــور اﻟــﺷﻌر ﺟﻠﺟﻠــﺔ‬
‫وﺣرﻛﺎت وﻓﯾﻪ ﻟون ﺧﺎص ﻣن اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ ﯾﺟﻌﻠـﻪ إن أرﯾـد ﺑـﻪ اﻟﺟـد ‪ ،‬ﻓﺧﻣـﺎً ﺟﻠـﯾﻼً ‪ ،‬ﻣـﻊ ﻋﻧـﺻر ﺗرﻧﻣـﻲ‬
‫ظ ــﺎﻫر ‪ ،‬وﯾﺟﻌﻠ ــﻪ إن أرﯾـ ــد ﺑ ــﻪ اﻟﻐ ــزل ‪ ،‬وﻣـ ــﺎ ﺑﻣﺟـ ـراﻩ ﻣ ــن أﺑ ـ ـواب اﻟﻠ ــﯾن واﻟرﻗ ــﺔ ﺣﻠ ـ ـواً ﻣ ــﻊ ﺻﻠـ ــﺻﻠﺔ‬
‫ﻛﺻﻠــﺻﺔ اﻟﺟــرس ‪ ..‬وﻫــو ﺑﺣــر ﻛﺄﻧﻣــﺎ ﺧﻠــق ﻟﻠﺗﻐﻧــﻲ اﻟﻣﺣــض ﺳـواء ﺑــﻪ ﺟــد أم ﻫــزل ودﻧدﻧــﺔ ﺗﻔﻌﯾﻼﺗــﻪ‬
‫ﻣن اﻟﻧوع اﻟﺟﻬﯾـر اﻟواﺿـﺢ اﻟـذي ﯾﻬﺟـم ﻋﻠـﻰ اﻟـﺳﺎﻣﻊ ﻣـﻊ اﻟﻣﻌﻧـﻰ واﻟﻌواطـف واﻟـﺻور ﺣﺗـﻰ ﻻ ﯾﻣﻛـن‬
‫)‪(١‬‬
‫‪.‬‬ ‫ﻓﺻﻠﻪ ﻋﻧﻬﺎ ﺑﺣﺎل "‬
‫ﺛــم ﯾــﺄﺗﻲ ﻓــﻲ اﻟﻣرﺗﺑــﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾــﺔ ﺑﺣــر اﻟطوﯾــل وﺑﺣــر اﻟ ـواﻓر وﻫــذان اﻟﺑﺣ ـران ﯾﺗﻣﯾ ـزان ﺑﺎﺳــﺗﺧداﻣﻬﻣﺎ‬
‫اﻷوﻓــر ﺣظ ــﺎً ﻋﻧ ــد اﻟــﺷﻌراء ‪ ،‬ﻓﺑﺣ ــر اﻟطوﯾ ــل ﯾﺗﻣﯾ ــز ﺑطــول ﺗﻔﻌﯾﻼﺗ ــﻪ اﻟﺗ ــﻲ ﺗــﺳﻣﺢ ﻟﻠ ــﺷﺎﻋر ﻣ ــن ﺑ ــث‬
‫أﺣزاﻧﻪ ﻓﻲ ﻏرﺑﺗﻪ واﻏﺗراﺑﻪ ‪ ،‬واﻟﺗﻌﺑﯾر ﺑﺣرﯾﺔ ﻣطﻠﻘﺔ ﻋن ﺣﻧﯾﻧـﻪ وﻗـد ﺟـﺎء ﺛﻠـث اﻟـﺷﻌر اﻟﻌرﺑـﻲ ﻋﻠﯾـﻪ ‪،‬‬
‫وﺑﺣر اﻟواﻓر ﺑﺗﻔﻌﯾﻼﺗﻪ ﺳﺎﻋدت ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ إظﻬﺎر ﻣـﺎ ﯾﻌﺎﻧﯾـﻪ ﻣـن ﻏرﺑـﺔ وﺣﻧـﯾن ‪ ،‬وﻟﻌـل إﺑـراﻫﯾم أﻧـﯾس‬
‫رﺑط ﺑﯾن اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ اﻟﻣرادة وﻛﯾﻔﯾﺔ ﻧظﻣﻬﺎ ﻋﻠﻰ اﻟﺑﺣور اﻟﻣﺧﺗﻠﻔﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﻘـول ‪ " :‬ﻋﻠـﻰ أﻧﻧـﺎ ﻧـﺳﺗطﯾﻊ وﻧﺣـن‬

‫)‪ (١‬ﯾﻧظــر ‪ :‬اﻟﻣرﺷــد إﻟــﻰ ﻓﻬــم أﺷــﻌﺎر اﻟﻌــرب وﺻــﻧﺎﻋﺗﻬﺎ ‪ ،‬ﻋﺑــد اﷲ اﻟطﯾــب ‪ ،‬اﻟﻛوﯾــت ‪ ١٩٨٩ ،‬م – ‪ ١٤٠٩‬ه ‪،‬‬
‫ط‪ . ٣٠٣-٣٠٢/١ ، ٣‬ظواﻫر ﻋروﺿﯾﺔ ﻣن اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ ،‬ﻣﺣﻣد ﻋﺑد اﻟﻣﺟﯾد اﻟطوﯾل ‪ ،‬ﻣﺟﻠﺔ ﻛﻠﯾـﺔ دار اﻟﻌﻠـوم‪،‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻘﺎﻫرة‪ ٢٠٠٤ ،‬م ‪ ،‬ص‪. ١٠٤-١٠٢‬‬

‫‪‬‬
‫ﻣطﻣﺋﻧـون أن ﻧﻘـرر أن اﻟـﺷﺎﻋر ﻓـﻲ ﺣﺎﻟـﺔ اﻟﯾـﺄس واﻟﺟـزع ﯾﺗﺧﯾـر ﻋـﺎدة وزﻧـﺎً طـوﯾﻼً ﻛﺛﯾـر اﻟﻣﻘـﺎطﻊ‬
‫ﺻـب ﻓﯾـﻪ ﻣـن أﺷـﺟﺎﻧﻪ ﻣـﺎ ﯾـﻧﻔس ﻋﻧـﻪ ﺣزﻧـﻪ وﺟزﻋـﻪ ﻓـﺈذا ﻗﯾـل اﻟـﺷﻌر وﻗـت اﻟﻣـﺻﯾﺑﺔ واﻟﻬﻠـﻊ ﺗـﺄﺛر‬
‫)‪(١‬‬
‫‪ .‬وﻗـد‬ ‫ـر ﻗـﺻﯾ ًار ﯾـﺗﻼءم وﺳـرﻋﺔ اﻟﺗـﻧﻔس وازدﯾـﺎد اﻟﻧﺑـﺿﺎت اﻟﻘﻠﺑﯾـﺔ "‬
‫ﺑﺎﻻﻧﻔﻌـﺎل اﻟﻧﻔـﺳﻲ وﺗطﻠـب ﺑﺣ ًا‬
‫أﺷ ــﺎر ﺣ ــﺎزم اﻟﻘرط ــﺎﺟﻧﻲ إﻟ ــﻰ ذﻟ ــك ﻓ ــﻲ ﻣﻌ ــرض ﺣدﯾﺛ ــﻪ ﻋ ــن اﻟﻣﻌ ــﺎﻧﻲ اﻟﻣرﺗﺑط ــﺔ ﺑ ــﺎﻷوزان واﻟﺑﺣ ــور‬
‫اﻟﺷﻌرﯾﺔ ‪ ،‬ﻓﯾﻘول ‪ " :‬وﻟﻣﺎ ﻛﺎﻧـت أﻏـراض اﻟـﺷﻌر ﺷـﺗﻰ وﻛـﺎن ﻣﻧﻬـﺎ ﻣـﺎ ﯾﻘـﺻد ﺑـﻪ اﻟﺟـد واﻟرﺻـﺎﻧﺔ وﻣـﺎ‬
‫ﯾﻘــﺻد ﺑــﻪ اﻟﻬــزل واﻟرﺷــﺎﻗﺔ‪ ،‬وﻣﻧﻬــﺎ ﻣــﺎ ﯾﻘــﺻد ﺑــﻪ اﻟﺑﻬــﺎء واﻟﺗﻔﺧــﯾم وﻣــﺎ ﯾﻘــﺻد ﺑــﻪ اﻟــﺻﻐﺎر واﻟﺗﺣﻘﯾــر‪،‬‬
‫وﺟب أن ﺗﺣﺎﻛﻰ ﺗﻠك اﻟﻣﻘﺎﺻـد ﺑﻣـﺎ ﯾﻧﺎﺳـﺑﻬﺎ ﻣـن اﻷوزان وﯾﺧﯾﻠﻬـﺎ ﻟﻠﻧﻔـوس‪ .‬ﻓـﺈذا ﻗـﺻد اﻟـﺷﺎﻋر اﻟﻔﺧـر‬
‫ﺣــﺎﻛﻰ ﻏرﺿــﻪ ﺑــﺎﻷوزان اﻟﻔﺧﻣــﺔ اﻟﺑﺎﻫﯾــﺔ اﻟرﺻــﯾﻧﺔ‪ٕ ،‬واذا ﻗــﺻد ﻓــﻲ ﻣوﺿــﻊ ﻗــﺻدا ﻫزﻟﯾــﺎ أو اﺳــﺗﺧﻔﺎﻓﯾﺎ‬
‫وﻗﺻد ﺗﺣﻘﯾر ﺷﻲء أو اﻟﻌﺑث ﺑﻪ ﺣﺎﻛﻰ ذﻟك ﺑﻣﺎ ﯾﻧﺎﺳـﺑﻪ ﻣـن اﻷوزان اﻟطﺎﺋـﺷﺔ اﻟﻘﻠﯾﻠـﺔ اﻟﺑﻬـﺎء‪ ،‬وﻛـذﻟك‬
‫ﻓﻲ ﻛل ﻣﻘﺻد " )‪.(٢‬‬

‫‪ -٢‬اﻟﻘﺎﻓﯾﺔ ‪:‬‬
‫اﻟﻘﺎﻓﯾـﺔ ﻫــﻰ اﻟﻣﻘطــﻊ اﻟـﺻوﺗﻰ اﻟــذى ﯾﻧﺗﻬــﻰ ﺑـﻪ اﻟﺑﯾــت اﻷول ﻣــن اﻟﻘـﺻﯾدة ‪ ،‬واﻟــذى ﺳــوف ﯾﺗﻛــرر‬
‫ﻓــﻰ ﻧﻬﺎﯾــﺔ ﻛــل ﺑﯾــت ﻣﻧﻬــﺎ ‪ ،‬ﻣﺎداﻣــت اﻟﻘــﺻﯾدة ﻓــﻰ ﻫــذا اﻟط ـراز اﻟﻣﻠﺗــزم ﺑوﺣــدة اﻟــوزن واﻟﻘﺎﻓﯾــﺔ ‪ ،‬وﻫــذا‬
‫اﻟﻣﻘطـﻊ اﻟـﺻوﺗﻰ ﻗـد ﺣـددﻩ اﻷﺧﻔـش ﺑﺎﻟﻛﻠﻣـﺔ اﻷﺧﯾـرة ﻣــن اﻟﺑﯾـت‪ ،‬وﺣـددﻩ اﻟﺧﻠﯾـل ﻣـن آﺧـر ﺳـﺎﻛن ﻓــﻰ‬
‫)‪(٣‬‬
‫‪.‬‬ ‫اﻟﺑﯾت إﻟﻰ أﻗرب ﺳﺎﻛن ﯾﻠﯾﻪ ﻣﻊ اﻟﻣﺗﺣرك اﻟذى ﻗﺑﻠﻪ‬

‫وﯾﻌرﻓﻬـﺎ إﺑـراﻫﯾم أﻧــﯾس ﻓﯾﻘــول ‪ " :‬ﻟﯾـﺳت اﻟﻘﺎﻓﯾــﺔ إﻻ ﻋــدة أﺻـوات ﺗﺗﻛـون ﻓــﻲ أواﺧــر اﻷﺷــطر أو‬
‫اﻷﺑﯾﺎت ﻣن اﻟﻘﺻﯾدة‪ ،‬وﺗﻛررﻫﺎ ﻫذا ﯾﻛـون ﺟـزءاً ﻫﺎﻣـﺎً ﻣـن اﻟﻣوﺳـﯾﻘﻰ اﻟـﺷﻌرﯾﺔ‪ ،‬ﻓﻬـﻲ ﺑﻣﺛﺎﺑـﺔ اﻟﻔواﺻـل‬
‫اﻟﻣوﺳـﯾﻘﯾﺔ ﯾﺗوﻗـﻊ اﻟـﺳﺎﻣﻊ ﺗرددﻫـﺎ وﯾـﺳﺗﻣﺗﻊ ﺑﻣﺛـل ﻫـذا اﻟﺗـردد اﻟـذي ﯾطـرق اﻵذان ﻓـﻲ ﻓﺗـرات زﻣﻧﯾـﺔ‬
‫)‪(٤‬‬
‫ﻣﻧﺗظﻣﺔ وﺑﻌد ﻋدد ﻣﻌﯾن ﻣن ﻣﻘﺎطﻊ ذات ﻧظﺎم ﺧﺎص ﯾﺳﻣﻰ اﻟوزن "‬
‫وﻗـد اﺧﺗﻠــف ﻣﻧــذ اﻟﻘــدم ﻋﻠــﻰ ﺗﺣدﯾــد اﻟﻘﺎﻓﯾــﺔ ﻓــﻲ اﻟﺑﯾــت ‪ ،‬وﻟﻛــن اﻷﻧــﺳب أن ُﯾﺄﺧــذ ﺑﺄﺻــﻐر ﺻــورة‬
‫ﻟﻠﻘﺎﻓﯾﺔ واﻟﻣﺗواﺗرة ﻓﻲ اﻟﻘﺻﯾدة ﻛﻠﻬﺎ ‪ ،‬واﻟرﻛﯾـزة اﻷﺳﺎﺳـﯾﺔ ﻟﻠﻘﺎﻓﯾـﺔ ﻫـﻲ ﺣـرف اﻟـروي ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻘـﺻﯾدة ﺗﻧـﺳب‬
‫إﻟﯾﻪ ‪ ،‬ﻓﯾﻘﺎل ﺳﯾﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻻﻣﯾﺔ ‪ ،‬وﻫﻛذا ‪.‬‬

‫)‪ (١‬ﻣوﺳﯾﻘﻰ اﻟﺷﻌر ‪ :‬إﺑراﻫﯾم أﻧﯾس ‪ ،‬ص ‪. ١٧٦ -١٧٥‬‬


‫)‪ (٢‬ﻣﻧﻬﺎج اﻟﺑﻠﻐﺎء وﺳراج اﻷدﺑﺎء ‪ :‬ﺣﺎزم اﻟﻘرطﺎﺟﻧﻲ ‪ ،‬ص‪. ٢٦٦‬‬
‫)‪ (٣‬ﻣﺣﺎﺿـ ـرات ﻓ ــﻲ اﻟﻌ ــروض واﻟﻘﺎﻓﯾ ــﺔ ‪ :‬د‪ .‬ﻋ ــﻼء إﺳ ــﻣﺎﻋﯾل اﻟﺣﻣـ ـزاوي ‪ ،‬دار اﻟﺗﯾ ــﺳﯾر ﻟﻠطﺑﺎﻋ ــﺔ واﻟﻧ ــﺷر ﺑﺎﻟﻣﻧﯾ ــﺎ‬
‫‪ ، ٢٠٠٢‬ص‪. ١١٥‬‬
‫)‪ (٤‬ﻣوﺳﯾﻘﻰ اﻟﺷﻌر ‪ :‬إﺑراﻫﯾم أﻧﯾس ‪ ،‬ص ‪. ٢٤٤‬‬

‫‪‬‬
‫أﻣــﺎ اﻟﻘﺎﻓﯾــﺔ ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ﻓﻘــد ﺗﻧوﻋــت ﺣــروف اﻟــروي ﻋﻧــدﻩ ‪ ،‬وﺟــﺎءت ﺣــروف اﻟــروي ﻣﺗﻣﺛﻠــﺔ ﻓــﻲ‬
‫أرﺑﻌـﺔ ﻋـﺷر ﺣرﻓـﺎً ﻫـﻲ ‪ ) :‬اﻟﻣـﯾم ‪ ،‬اﻟﻧـون ‪ ،‬اﻟــﻼم ‪ ،‬اﻟﺑـﺎء ‪ ،‬اﻟﻘـﺎف ‪ ،‬اﻟـراء ‪ ،‬اﻟـدال ‪ ،‬اﻟﺗـﺎء ‪ ،‬اﻟﺣــﺎء ‪،‬‬
‫اﻟﻌــﯾن ‪ ،‬اﻟﻛ ــﺎف ‪ ،‬اﻟﻬﻣـ ـزة ‪ ،‬اﻟﯾ ــﺎء ‪ ،‬اﻟ ــﺳﯾن ( وﺟ ــﺎء ﻧــﺳﺑﺔ ورودﻫ ــﺎ وﻓ ــق اﻟﺟ ــدول اﻹﺣ ــﺻﺎﺋﻲ اﻵﺗ ــﻲ‬
‫واﻟﻧﺳب اﻟﻣﺋوﯾﺔ ﻟﻛل ﺣرف ‪:‬‬
‫ﻧﺳﺑﺗﻪ اﻟﻣﺋوﯾﺔ‬ ‫ﻋدد ورودﻩ‬ ‫ﺣروف اﻟﻘواﻓﻲ أو ﺣروف اﻟروي‬
‫‪%١٥.٥‬‬ ‫‪١٢‬‬ ‫اﻟﻣﯾم‬
‫‪%١٢.٩٨‬‬ ‫‪١٠‬‬ ‫اﻟﻧون‬
‫‪%١١.٦‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫اﻟﻼم‬
‫‪%٩‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫اﻟﺑﺎء‬
‫‪%٩‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫اﻟﻘﺎف‬
‫‪%٧.٧٩‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫اﻟراء‬
‫‪%٦.٤‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫اﻟدال‬
‫‪%٥.١‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫اﻟﺗﺎء‬
‫‪%٥.١‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫اﻟﺣﺎء‬
‫‪%٥.١‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫اﻟﻌﯾن‬
‫‪%٣.٨‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫اﻟﻛﺎف‬
‫‪%٣.٨‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫اﻟﻬﻣزة‬
‫‪%٢.٥‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫اﻟﯾﺎء‬
‫‪%١.٢٩‬‬ ‫‪١‬‬ ‫اﻟﺳﯾن‬

‫ﱠ‬
‫إن اﻟﻣﻼﺣــظ ﻣــن اﻟﺟــدول اﻟــﺳﺎﺑق أن ﺣرﻓــﻲ اﻟﻣــﯾم واﻟﻧــون ﻗــد ﺣــﺎ از ﻋﻠــﻰ ﻧــﺳﺑﺔ ) ‪ ( %٢٨‬وﻫــذﻩ‬
‫ﻧــﺳﺑﺔ ﻋﺎﻟﯾــﺔ إذا ﻣــﺎ ﻗورﻧــت ﺑــﺎﻟﺣروف اﻷﺧــرى ‪ ،‬وﻣــن اﻟﻣﻌﻠــوم أﻧﻬﻣــﺎ ﺣرﻓــﺎن ﻣﺧرﺟﻬﻣــﺎ ﻣــن اﻟﺧﯾــﺷوم‬
‫وﺗ ــﺻﺎﺣﺑﻬﻣﺎ ﻏﻧ ــﺔ وﯾ ــدﻻن ﻋﻠ ــﻰ ﻛﺛـ ـرة اﻵﻻم ﻋﻧ ــد اﻟ ــﺷﺎﻋر ‪ ،‬وﯾرﺟ ــﻊ ذﻟ ــك إﻟ ــﻰ آﻫ ــﺎت اﻟﻐرﺑ ــﺔ اﻟﺗ ــﻲ‬
‫ﻋﺎﯾــﺷﻬﺎ ﺷــوﻗﻲ ‪ ،‬وﻟﻬﻔــﺔ اﻟﺣﻧــﯾن اﻟﻣــﺳﯾطرة ﻋﻠﯾــﻪ ‪ .‬ﻓﺎﻟﻧــﺎظر إﻟــﻰ دﯾ ـوان اﻟــﺷوﻗﯾﺎت ﯾﺟــد " أن ﺷــوﻗﻲ‬
‫)‪(١‬‬
‫‪ :‬اﻟﺛــﺎء ‪ ،‬اﻟﺟــﯾم ‪ ،‬اﻟﺧــﺎء ‪ ،‬اﻟــذال ‪،‬‬ ‫ﻧظـم ﻗواﻓﯾــﻪ ﻋﻠــﻰ ﺟﻣﯾــﻊ اﻟﺣــروف ﻣــﺎ ﻋــدا ﺛﻣﺎﻧﯾــﺔ أﺣــرف وﻫــﻲ‬
‫اﻟﺻﺎد ‪ ،‬اﻟطﺎء ‪ ،‬اﻟظﺎء ‪ ،‬اﻟﻐﯾن ‪ .‬وﻫذﻩ اﻟﺣـروف ﻣـن اﻟﺣـروف اﻟﻧـﺎﻓرة واﻟﺣوﺷـﯾﺔ اﻟﻣﻬﺟـورة اﻟﺗـﻲ ﻗـل‬
‫أن ﻧﺟد ﻋﻠﯾﻬﺎ ﺷﻌ اًر " )‪.(٢‬‬

‫)‪ (١‬ﻧظم ﻋﻠﻰ ﺣرف اﻟزاي ﻣﻘطوﻋﺔ ﻣن ﺛﻼﺛﺔ أﺑﯾﺎت ‪ ،‬أﻣﺎ ﺣرف اﻟﺷﯾن ﻓﻧظم ﻋﻠﯾﻪ ﻗﺻﯾدة واﺣدة ﻓﻘط ‪.‬‬
‫)‪ (٢‬ﯾﻧظر ‪ :‬ظواﻫر ﻋروﺿﯾﺔ ﻣن اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ ،‬ﻣﺣﻣد ﻋﺑد اﻟﻣﺟﯾد اﻟطوﯾل ‪ ،‬ص‪. ١٠٩-١٠٨‬‬

‫‪‬‬
‫أﻣــﺎ ﻓــﻲ ﺷــﻌر اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻓﻘــد أﺿــﺎف ﺷــوﻗﻲ ﻟﺗﻠــك اﻷﺣــرف ﺳــﺗﺔ ﻫــﻲ ‪ :‬اﻟ ـزاي ‪ ،‬واﻟــﺷﯾن ‪،‬‬
‫اﻟﻬﺎء ‪ ،‬اﻷﻟف ‪ ،‬اﻟﺿﺎد ‪ ،‬اﻟﻔﺎء ‪.‬‬
‫واﻟﻣﻼﺣظ ﻣن ﺧﻼل دراﺳﺔ اﻟﻘﺎﻓﯾـﺔ ﻋﻧـد ﺷـوﻗﻲ أﻧـﻪ ﻋﻣـد إﻟـﻰ اﺧﺗﯾـﺎر اﻟﻘﺎﻓﯾـﺔ اﻟﺗـﻲ ﺗـﺗﻼءم واﻟﺟـو‬
‫اﻟﻧﻔــﺳﻲ اﻟــذي ﯾﻌﯾــﺷﻪ ‪ ،‬ﻓﺎﺑﺗﻌــد ﻛــل اﻟﺑﻌــد ﻋــن اﻟﻘ ـواﻓﻲ اﻟﺗــﻲ ﺗــؤﺛر ﺳــﻠﺑﺎً ﻋﻠــﻰ ﻣوﺳــﯾﻘﺎ اﻟﻘــﺻﯾدة وﺗﻧﻔــر‬
‫اﻟﻣﺗﻠﻘﻲ ﻣﻧﻬﺎ ‪.‬‬

‫اﻟﻣطﻠب اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ اﻟداﺧﻠﯾﺔ ‪:‬‬


‫ﺗﺗﻛ ــون اﻟﻣوﺳ ــﯾﻘﺎ اﻟداﺧﻠﯾ ــﺔ ﺑ ــﯾن ﺛﻧﺎﯾ ــﺎ اﻟ ــﻧص اﻟ ــﺷﻌري ‪ ،‬وﺗ ــﺄﺗﻲ ﻣ ــن ﻟﻐ ــﺔ اﻟ ــﺷﺎﻋر واﻟﻌﻼﻗ ــﺔ ﺑ ــﯾن‬
‫اﻟﻛﻠﻣــﺎت ﻣــن ﺟﻬــﺔ واﻷﻟﻔــﺎظ ﻣــن ﺟﻬــﺔ أﺧــرى ‪ ،‬وﻣﻬــﺎرة اﻟــﺷﺎﻋر ﺗﻛﻣــن ﻓــﻲ إﺿــﻔﺎﺋﻪ ﻣوﺳــﯾﻘﺎ داﺧﻠﯾــﺔ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺷﻌرﻩ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ اﻟداﺧﻠﯾـﺔ ﻣرﺗﺑطـﺔ ﺑﺄﺳـﻠوب اﻟـﺷﺎﻋر ووﻓـرة أﻟﻔﺎظـﻪ وﻗوﺗﻬـﺎ واﻟﺟـو اﻟﻧﻔـﺳﻲ اﻟـذي‬
‫ﯾﻌﯾـ ــﺷﻪ ‪ ،‬واﻟﻣﻌـ ــﺎﻧﻲ اﻟﺗـ ــﻲ ﯾﺑﺛﻬـ ــﺎ داﺧـ ــل ﻗـ ــﺻﯾدﺗﻪ ‪ ،‬ﺣﯾـ ــث ﺗﺗﻛـ ــون اﻟﻣوﺳـ ــﯾﻘﺎ اﻟداﺧﻠﯾـ ــﺔ ﻣـ ــن اﻟﺗـ ــﺻرﯾﻊ‬
‫واﻟطﺑﺎق واﻟﻣﻘﺎﺑﻠﺔ واﻟﺗﻛرار واﻟﺟﻧﺎس ‪.‬‬

‫أﻣــﺎ ﺷــوﻗﻲ ﻓﻘــد ﻣﻠــك ﻣﻘﺎﻟﯾــد اﻟﻠﻐــﺔ وﻣﻔﺎﺗﯾﺣﻬــﺎ ‪ ،‬وأﺿــﻔﻰ ﻋﻠــﻰ ﺷــﻌرﻩ ﻟوﻧــﺎً ﺧﺎﺻــﺎً ﺗﻣﯾــز ﻋــن ﻏﯾ ـرﻩ‬
‫ﻣن ﺷﻌراء ﻋﺻرﻩ واﻷﻗدﻣﯾن ‪ ،‬ﻟﻣﺎ ﯾﺣﺗوﯾـﻪ ﻣـن ﺳﻼﺳـﺔ ﻓـﻲ اﻷﻟﻔـﺎظ ﺗﺟﻌـل اﻟﻣﺗﻠﻘـﻲ ﯾﺑﺣـر ﻓـﻲ أﺷـﻌﺎرﻩ‬
‫وﻻ ﱠ‬
‫ﯾﻣﻠﻬﺎ ‪ ،‬وﻣن أﻣﺛﻠﺔ اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ اﻟداﺧﻠﯾﺔ ﻓﻲ ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ﻣﺎ ﯾﺄﺗﻲ‪:‬‬

‫‪ -١‬اﻟﺗﺻرﯾﻊ ‪:‬‬
‫ﻋرﻓــﻪ اﺑــن رﺷــﯾق اﻟﻘﯾرواﻧــﻲ ﻗــﺎﺋﻼً ‪ " :‬ﻫــو ﻣــﺎ ﻛﺎﻧــت ﻋــروض اﻟﺑﯾــت ﻓﯾــﻪ ﺗﺎﺑﻌــﺔ ﻟــﺿرﺑﻪ‪ :‬ﺗــﻧﻘص‬
‫ﺑﻧﻘــﺻﻪ‪ ،‬وﺗزﯾــد ﺑزﯾﺎدﺗــﻪ " )‪ ، (١‬وﻗــد اﻫــﺗم ﺷــوﻗﻲ ﺑﻬــذﻩ اﻟظــﺎﻫرة ﻓــﻲ ﺷــﻌرﻩ ‪ ،‬وﻛﺎﻧــت أﺷــد ظﻬــو اًر ﻓــﻲ‬
‫اﻟﻘــﺻﺎﺋد اﻟﻣﺗﻛﺎﻣﻠــﺔ اﻟﺗــﻲ ﻧظﻣــت ﻓــﻲ اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ‪ ،‬وﻣــن أﻣﺛﻠــﺔ ذﻟــك ﻗوﻟــﻪ ﻓــﻲ ﻣطﻠــﻊ ﺳــﯾﻧﯾﺗﻪ ﻓــﻲ‬
‫ﺑﻼد اﻷﻧدﻟس ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـﺎر َواﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل ﯾُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬ ‫ِاﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺎم أُﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬
‫ـﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺑﺎ َوأَّﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫اﻟﻧﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ُاذ ُﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ار ﻟ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺗﻼف َ‬

‫ﻓﻘــد ﺟــﺎءت ﻛﻠﻣــﺔ ) ﯾﻧــﺳﻲ ( ﻓــﻲ ﻧﻬﺎﯾــﺔ ﺻــدر اﻟﺑﯾــت ﻣﺗﻧﺎﻏﻣــﺔ ﻣــﻊ ﻛﻠﻣــﺔ ) أﻧــﺳﻲ ( ﻓــﻲ ﻋﺟــز‬
‫اﻟﺑﯾت ‪ ،‬ﻣﻣﺎ زاد ﻣن اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ اﻟداﺧﻠﯾﺔ ﻟﻠﺑﯾت ‪ ،‬وأﻋطﻰ ﻋﺎﻣﻼً ﻣﻬﻣﺎً ﻟﺟذب اﻧﺗﺑﺎﻩ اﻟﻣﺗﻠﻘﻲ ‪.‬‬
‫وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل(‬

‫)‪ (١‬اﻟﻌﻣدة ﻓﻲ ﻣﺣﺎﺳن اﻟﺷﻌر وآداﺑﻪ وﻧﻘدﻩ ‪ :‬اﺑن رﺷﯾق اﻟﻘﯾرواﻧﻲ ‪. ١٧٣/١ ،‬‬
‫)‪ (٢‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﻼح ِﺷـ ـ ــﺑﺎﻛﻲ‬
‫ـرق اﻟ ِﻣـ ـ ـ ِ‬
‫ـت ِﻣـ ـ ــن طُـ ـ ـ ُ ِ‬
‫وﻟﻣﺣـ ـ ـ ُ‬
‫َََ‬
‫ـب ﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎك‬ ‫ـﯾﻌت أَﺣﻼﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِ َﺑﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫َﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ ُ‬
‫وﯾﻘول أﯾﺿﺎً ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـك أَم َﻧﺄﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻟِوادﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َﻧ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺟﻰ ﻟِوادﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺢ أَﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎﻩٌ َﻋوادﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎﺋﺢ اﻟطَﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫‪ -٢‬اﻟﺗﻛرار ‪:‬‬
‫ـدو َﯾ ُﻛ ﱡـر‬
‫ﯾﻛر ﻛـ ار و ُﻛـرو اًر وﺗَ ْﻛـ ار اًر ﻋطـف و َﻛ ﱠـر ﻋﻧـﻪ رﺟـﻊ و َﻛ ّـر ﻋﻠـﻰ اﻟﻌ ّ‬ ‫ﻛر ﻋﻠﯾﻪ َ ُ ﱡ‬
‫اﻟﺗﻛرار ﻟﻐﺔ ‪ َ " :‬ﱠ‬
‫ـرر اﻟــﺷﻲء أَﻋــﺎدﻩ ﻣ ـرة ﺑﻌــد أُﺧــرى واﻟ َﻛـ ّـرةُ اﻟ َﻣـ ﱠرةُ واﻟﺟﻣــﻊ اﻟ َﻛ ـ ﱠرات‬ ‫ِ‬
‫ورﺟــل َﻛ ـ ﱠرار وﻣ َﻛـ ّـر وﻛــذﻟك اﻟﻔــرس و َﻛـ ﱠ َ‬
‫وﻛرﻛ ْرُﺗﻪ ِإذا ّ‬
‫)‪(٣‬‬
‫رددﺗﻪ ﻋﻠﯾﻪ "‬ ‫ﻛررت ﻋﻠﯾﻪ اﻟﺣدﯾث َ ْ َ‬
‫وﯾﻘﺎل َ ﱠ ْ ُ‬
‫واﻟﻣﻌﻧــﻰ اﻻﺻــطﻼﺣﻲ ﻻﯾﺧﺗﻠــف ﻛﺛﯾ ـ اًر ﻋــن اﻟﻣﻌﻧــﻰ اﻟﻠﻐــوي ‪ ،‬ﻓــﺎﻟﺗﻛرار إﻋــﺎدة اﻟــﺷﻲء ﻣ ـرة ﺗﻠــو‬
‫اﻷﺧرى ‪ ،‬وﻗد ﯾﻛون ﻓﻲ اﻟﺣرف أو اﻟﻛﻠﻣﺔ او اﻟﺟﻣﻠﺔ أو اﻟﺻﯾﻐﺔ ‪.‬‬
‫وﻣن اﻟﻧﻘﺎد اﻟﻘداﻣﻰ اﻟذﯾن ﺗﻌرﺿوا ﻟﻠﺗﻛرار اﺑن ﺳـﻧﺎن اﻟﺧﻔـﺎﺟﻲ ﺣﯾـث ﯾﻘـول ‪ " :‬وﻣـﺎ أﻋـرف ﺷـﯾﺋﺎً‬
‫ﯾﻘدح ﻓﻲ اﻟﻔﺻﺎﺣﺔ‪ ،‬وﯾﻐض ﻣن طﻼوﺗﻬﺎ أظﻬر ﻣن اﻟﺗﻛرار ﻟﻣن ﯾـؤﺛر ﺗﺟﻧﺑـﻪ‪ ،‬وﺻـﯾﺎﻧﺔ ﻧـﺳﺟﻪ ﻋﻧـﻪ‪.‬‬
‫إذ ﻛ ــﺎن ﻻ ﯾﺣﺗ ــﺎج إﻟ ــﻰ ﻛﺑﯾ ــر ﺗﺄﻣ ــل‪ ،‬ﻻ دﻗﯾ ــق ﻧظ ــر‪ .‬وﻗﻠﻣ ــﺎ ﯾﺧﻠ ــو واﺣ ــد ﻣ ــن اﻟ ــﺷﻌراء اﻟﻣﺟﯾ ــدﯾن أو‬
‫اﻟﻛﺗــﺎب‪ ،‬ﻣــن اﺳــﺗﻌﻣﺎل أﻟﻔــﺎظ ﯾــدﯾرﻫﺎ ﻓــﻲ ﺷــﻌرﻩ‪ ،‬ﺣﺗــﻰ ﻻ ﯾﺧــل ﻓــﻲ ﺑﻌــض ﻗــﺻﺎﺋدﻩ ﺑﻬــﺎ‪ .‬ﻓرﺑﻣــﺎ ﻛﺎﻧــت‬
‫ﺗﻠـك اﻷﻟﻔـﺎظ ﻣﺧﺗـﺎرة‪ ،‬ﯾـﺳﻬل اﻷﻣـر ﻓـﻲ إﻋﺎدﺗﻬـﺎ وﺗﻛرﯾرﻫـﺎ‪ ،‬إذا ﻟـم ﺗﻘـﻊ إﻻ ﻣوﻗﻌﻬـﺎ‪ .‬ورﺑﻣـﺎ ﻛﺎﻧـت ﻋﻠــﻰ‬
‫ﺧﻼف ذﻟك " )‪ .(٤‬ﻓـﺎﺑن ﺳـﻧﺎن ﯾـرى أن اﻟﺗﻛـرار ﻻ ﯾوظﻔـﻪ إﻻ ﻣـن ﻛـﺎن ﻣـﺎﻫ اًر ﺑـﻪ ‪ ،‬وﯾﺟـب أﻻ ﯾطﻐـﻰ‬
‫ﻋﻠﻰ اﻟﻣﻌﻧﻰ اﻟﻌﺎم ﻓﯾﻔﺳد ﺟﻣﺎل اﻟﻧﺳﯾﺞ اﻟﺷﻌري ‪.‬‬

‫وﯾرى إﺑراﻫﯾم أﻧﯾس ﱠ‬


‫أن ‪ " :‬ﺗﻛرار اﻟﺣروف ﻟﯾس ﺑﺎﻟﻘﺑﯾﺢ إﻻ ﺣﯾن ﯾﺑـﺎﻟﻎ ﻓﯾـﻪ ‪ ،‬وﺣـﯾن ﯾﻘـﻊ ﻓـﻲ‬
‫ﻣواﺿـﻊ ﻣــن اﻟﻛﻠﻣــﺎت ﯾﺟﻌـل اﻟﻧطــق ﺑﻬــﺎ ﻋـﺳﯾ اًر ‪ .‬ﻓﺎﻟﻣﻬــﺎرة ﻫﻧــﺎ ﺗﻛـون ﻓــﻲ ﺣــﺳن ﺗوزﯾـﻊ اﻟﺣــرف ﺣــﯾن‬
‫ﯾﺗﻛرر ﻛﻣﺎ ﯾوزع اﻟﻣوﺳـﯾﻘﻲ اﻟﻣـﺎﻫر اﻟﻧﻐﻣـﺎت ﻓـﻲ ﻧوﺗﺗـﻪ ‪ .‬وﻟـﯾس ﯾﺗـﺄﺗﻰ ﻫـذا ﻟﻛـل ﺷـﺎﻋر ﻛﻣـﺎ ﻻ ﯾﻛـون‬
‫ﻣﻊ ﻛل اﻟﺣروف " )‪.(٥‬‬
‫ورد اﻟﺗﻛ ـرار ﻓــﻲ ﺷــﻌر اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ﻋﻠــﻰ ﻋــدة ﺣــﺎﻻت ‪ ،‬ﻓﻛــﺎن ﺗﻛ ـرار اﻟﺣــرف ‪،‬‬
‫وﺗﻛرار اﻟﻛﻠﻣﺔ ‪ ،‬وﺗﻛرار اﻟﺟﻣﻠﺔ ‪ ،‬وﺗﻛرار اﻟﺻﯾﻐﺔ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٤٦٦‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٦٨٠‬‬
‫)‪ (٣‬ﻟﺳﺎن اﻟﻌرب ‪ :‬اﺑن ﻣﻧظور ‪ ،‬ﻣﺎدة ) ﻛرر ( ‪. ١٣٥/٥ ،‬‬
‫)‪ (٤‬ﺳر اﻟﻔﺻﺎﺣﺔ ‪ :‬اﺑن ﺳﻧﺎن اﻟﺧﻔﺎﺟﻲ ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗب اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ – ﺑﯾروت ‪ ،‬ط‪ ، ١٩٨٢ ، ١‬ص ‪. ١٠٦‬‬
‫)‪ (٥‬ﻣوﺳﯾﻘﻰ اﻟﺷﻌر ‪ :‬إﺑراﻫﯾم أﻧﯾس ‪ ،‬ص ‪. ٣٩‬‬

‫‪‬‬
‫أﻣﺎ ﺗﻛرار اﻟﺣرف ﻓﻛﺎن ﻣﺻﺎﺣﺑﺎً ﻟدﻻﻟﺔ أرادﻫﺎ اﻟﺷﺎﻋر ‪ ،‬وﻣن أﻣﺛﻠﺔ ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫ـك أَم َﻧﺄﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ﻟِوادﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬
‫َﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺷﺟﻰ ﻟِوادﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﺋِ َﺢ اﻟطَﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺢ أَﺷ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺑﺎﻩٌ َﻋوادﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬

‫ـك ﺟﺎﻟَـ ـ ـ ــت ﻓـ ـ ـ ــﻲ َﺣواﺷـ ـ ـ ــﯾﻧﺎ‬


‫ﻗَـ ـ ـ ــﺻﱠت َﺟﻧﺎ َﺣـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َن َﯾـ ـ ـ ـ ـ ــداً‬ ‫ﻋﻠﯾﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻏﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر أ ﱠ‬
‫ـص َ َ‬ ‫ﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺎذا ﺗﻘَُـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡ‬

‫ـب َو ِظـ ـ ـ ـ ـ ــﻼ‬


‫ًّ َﻏﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر ﻧﺎدﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـﺎ‬ ‫اﻟﻐرﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬‫أَﺧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َ‬ ‫ـﺎﻣ ِرﻧﺎ‬ ‫رﻣـ ـ ـ ــﻰ ﺑِﻧ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟﺑ ـ ـ ـ ــﯾن أَﯾﻛـ ـ ـ ــﺎً َﻏﯾ ـ ـ ـ ــر ﺳ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َ‬ ‫َ ُ‬ ‫َ‬
‫ـﯾن ِﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ّـﻛﯾﻧﺎ‬
‫ـك اﻟَﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬‫َﺳ ـ ـ ـ ـ ــﻬﻣﺎً َو ُﺳ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫اق ﻟَﻧ ـ ـ ـ ــﺎ‬‫ـش اﻟ ِﻔـ ـ ـ ـ ـر ُ‬ ‫رﻣﺗ ـ ـ ـ ــﻪُ اﻟ َﻧ ـ ـ ـ ــوى رﯾ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ﱞ‬
‫ُﻛ ـ ـ ـ ــل َ َ‬
‫ﯾﻠﺑﯾﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫اﻟﺟﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺑﻣﻧ ـ ـ ـ ـ َ ِ ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِإذا َدﻋ ـ ـ ـ ــﺎ اﻟ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫ـﻲ ﻻ َُّ‬
‫ـﺎﺣﯾن َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱟ‬ ‫ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن َ‬ ‫ـﺻدع‬ ‫ـﺷوق ﻟَ ـ ـ ـ ــم َﻧﺑ ـ ـ ـ ـ َـرح ُ‬
‫إن اﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ِﱠ َ‬ ‫ـﻧس ﯾ ـ ــﺎ ِاﺑ ـ ـ َـن اﻟطَﻠ ـ ـ ِ‬ ‫ـك اﻟ ِﺟ ـ ـ ُ‬ ‫ﻓَ ـ ـ ِـﺈن َﯾ ـ ـ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﯾﺟﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟ ُﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺎﺑﯾﻧﺎ‬
‫ـﺻﺎﺋب َ َ‬
‫َ‬ ‫ﻓرﻗَﻧ ـ ــﺎ‬ ‫ـﺢ َ ﱠ‬

‫ﻓـﺎﻟﻣﻼﺣظ ﻓـﻲ اﻷﺑﯾـﺎت اﻟـﺳﺎﺑﻘﺔ ﺗﻛـرار اﻟـﺷﺎﻋر ﻟﺣـرف اﻟﻧـون اﻟـذي ﺗﻛــرر ﻣـﺎ ﯾﻘـﺎرب ﺛﻼﺛـﯾن ﻣـرة؛‬
‫ﻟﯾﻌطــﻲ إﯾﻘﺎﻋــﺎً ﻣوﺳــﯾﻘﯾﺎً ﻣﻣﯾ ـ اًز ‪ ،‬ﻓﺣــرف اﻟﻧــون ﻣﺧرﺟــﻪ ﻣــن اﻟﺧﯾــﺷوم ﻣﻣــﺎ ﯾﻌطــﻲ دﻻﻟــﺔ ﻋﻠــﻰ اﻟﺣــزن‬
‫اﻟﺷدﯾد اﻟﻣﻠﻘـﻰ ﻋﻠـﻰ روح اﻟـﺷﺎﻋر وﺧﯾﺎﻟـﻪ ‪ ،‬وﺗﻛـرر ﺣـرف اﻟﺣـﺎء ﻛـذﻟك ﺳـﺑﻊ ﻣـرات ﻟﯾـدﻟل ﻋﻠـﻰ ﻣـدى‬
‫اﻟﺣرﻗﺔ واﻷﻟم اﻟذي ﯾﻌﺎﻧﯾﻪ اﻟﺷﺎﻋر ‪.‬‬
‫وﻣن أﻣﺛﻠﺔ ﺗﻛرار اﻟﺣرف ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ـﺎم أُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬ ‫ِ‬
‫ـﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺑﺎ َوأَّﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِ‬
‫ُاذ ُﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ار ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎر َواﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـل ﯾُﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬
‫اﻟﻧﻬـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِاﺧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬
‫ـﺗﻼف َ‬
‫ـس‬
‫ات َو َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ‬ ‫ـﺻور ٍ‬ ‫ـورت ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن ﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ﱡ‬ ‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻔﺎ ﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼوةً ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬
‫وِ‬
‫ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ َ‬
‫ُ‬ ‫ـﺑﺎب‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬
‫ِﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـﻧﺔً ُﺣﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــوةً وَﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـذةُ َﺧﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـس‬ ‫ـﺻﺑﺎ اﻟﻠَﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـوب َو َﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـرت‬ ‫ـﺻﻔت َﻛﺎﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫َﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫َ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫اﻟﻣؤ ّﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎن ُ َ‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫أَو أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﺟر َﺣـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َ‬ ‫ـب َﻋﻧﻬ ـ ـ ــﺎ‬
‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺻر َﻫ ـ ـ ــل َﺳ ـ ـ ــﻼ َ‬
‫َو َﺳ ـ ـ ــﻼ ﻣ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻟﻘـد أﻛﺛـر ﺷـوﻗﻲ ﻓـﻲ اﻷﺑﯾـﺎت اﻟـﺳﺎﺑﻘﺔ ﻣـن ﺗﻛـرار ﺣـرف اﻟـﺳﯾن وﺳـﺎﻋدﻩ ﻓـﻲ ذﻟـك وﺟـود اﻟﻘﺎﻓﯾـﺔ ‪،‬‬
‫ﻣﻣﺎ أﻧﺗﺞ ﻣوﺳﯾﻘﺎ ﺧﺎﺻﺔ أﺛرت ﺑﺎﻹﯾﺟﺎب ﻋﻠﻰ اﻟﻧص ‪ ،‬وﻣﻣﺎ زاد ﻣـن اﻹﯾﻘـﺎع ﻟﻠـﻧص وﺟـود ﻋـدد ﻣـن‬
‫اﻟﺣروف اﻟﻣﺷﺗرﻛﺔ ﻓﻲ ﺻﻔﺔ اﻟﺻﻔﯾر وﻫﻲ ‪ :‬ﺣرف اﻟـﺳﯾن ﺗﻛـرر ﺗـﺳﻊ ﻣـرات ‪ ،‬وﺣـرف اﻟـﺻﺎد ﺗﻛـرر‬
‫ﺳﺑﻊ ﻣرات ‪ ،‬واﻷﺻوات اﻟﺻﻔﯾرﯾﺔ ﺗﻧﺗﺞ ﻣوﺳﯾﻘﺎ ﺣزﯾﻧﺔ ﺗﺗﻼءم واﻟﺟو اﻟﻧﻔﺳﻲ ﻟﻠﺷﺎﻋر ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٨٠‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻔﻲ اﻷﺑﯾﺎت اﻟـﺳﺎﺑﻘﺔ ﺗـرى اﻧـﺳﯾﺎﺑًﺎ ﻣوﺳـﯾﻘﯾًﺎ ﻛﻣـﺎ ﯾﻧـﺳﺎب اﻟﺟـدول اﻟﻬـﺎدئ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣوﺳـﯾﻘﺎ ﻓﯾﻬـﺎ ﺧﻔﯾﻔـﺔ‬
‫ﻣﺣﺑوﺑﺔ ﻻ ﺗﻛﺎد ﺗـﺳﻣﻌﻬﺎ اﻵذان ﺣﺗـﻰ ﺗﺗﻠﻘﻔﻬـﺎ اﻟﻘﻠـوب ‪ ،‬واﻟﺗـﻲ ﯾﻌﺟـب ﺑﻬـﺎ اﻟﺧﺎﺻـﺔ واﻟﻌﺎﻣـﺔ وﯾطرﺑـون‬
‫ﻟﻬﺎ ﻣﺛل ) ﭬﻠﺲ ( ﻟﻠﻣؤﻟف اﻟﻣوﺳﯾﻘﻲ ) اﺷﺗراوس ( )‪.(١‬‬

‫أﻣﺎ ﺗﻛرار اﻟﻛﻠﻣﺔ ﻓﺎﻷﻣﺛﻠﺔ ﻋﻠﯾﻪ ﻛﺛﯾرة ﻓﻲ ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ‪ ،‬وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫ـﺎن إِﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ‬ ‫ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ أَﺿ ـ ـ ـ ـ ــﺣﻰ َ‬ ‫ـﺎن ﻟِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ ِ‬
‫ـﺻﺑﺢ َﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٍ‬ ‫ـﺻﻔﺣﺎً ِ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﻲ ﺛﺎﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـوم‬ ‫ﻟﻠزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﻓَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻓﻘــد وظــف اﻟــﺷﺎﻋر ﻛﻠﻣــﺔ اﻟزﻣــﺎن ﻓــﻲ ﻣوﺿــﻌﯾن ‪ ،‬وذﻟــك ﻟﯾؤﻛــد ﻋﻠــﻰ ﱠ‬
‫أن اﻟزﻣــﺎن ظﻠﻣــﻪ ﻓﺗـرة ﻣــن‬
‫اﻟﻌﻣر ﻋﻧدﻣﺎ ﻗﺿﻰ ﺧﻣـس ﺳـﻧوات ﻣـن ﻋﻣـرﻩ ﻓـﻲ اﻟﻣﻧﻔـﻰ ‪ ،‬وﻫـﺎ ﻫـو اﻟﯾـوم ﯾـﺻﻔﺢ ﻋـن اﻟزﻣـﺎن ﺑﻌـدﻣﺎ‬
‫ﺳﻣﺢ ﻟﻪ ﺑﺎﻟﻌودة إﻟﻰ وطﻧﻪ ‪.‬‬
‫وﻣــن ﺗﻛ ـرار اﻟﻛﻠﻣــﺔ ﻣــﺎ ﯾﺟﻣــﻊ ﺑــﯾن ﻛﻠﻣﺗــﯾن ﻣﻛــررﺗﯾن ﻓــﻲ ﺑﯾــت واﺣــد وﻣــن ذﻟــك ﻗــول اﻷﻣﯾــر ‪:‬‬
‫) اﻟواﻓر (‬
‫اﻟﻘﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫وﺣﱡﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ﻓـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﺻـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ـﺻر ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ــن أَﻋﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ ِ ِ‬
‫ـب ﻧـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﻲ‬ ‫ـﻣﯾم َ‬ ‫َ‬ ‫َُ‬ ‫ـﺎق َﻗﻠﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫أُﺣﱡﺑـ ـ ـ ـ ـ ــك ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ام َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ اﻟﻠِﺋـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﺎم‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫إذا ظَﻬَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـر اﻟﻛ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ُ‬ ‫ﯾﺦ َﯾوﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎً‬‫ـﯾﺟﻣﻌﻧﻲ ﺑِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِك اﻟﺗـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎر ُ‬
‫َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ َ ُ‬
‫ِ‬ ‫ِﻷَﺟﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـك ُرﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫اﻟوﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪَ َواﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ أَﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻣﻲ‬ ‫َأ ُ ﱡ‬
‫ﺻ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َ‬ ‫ـت ِﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ّ‬
‫ـﻘﯾﺎً‬
‫واﻟﻣﻼﺣــظ ﺗﻛ ـرار ﻛﻠﻣــﺔ ) ﻗﻠــب ( ﻣ ـرﺗﯾن ﻓــﻲ اﻟﺑﯾــت اﻷول ‪ ،‬وﺗﻛ ـرار ﻛﻠﻣــﺔ ) ﺣﺑــك ( وذﻟــك ﻋﻠــﻰ‬
‫ﺳﺑﯾل اﻟﺗوﻛﯾد ﻋﻠﻰ أن ﻣﺻر ﺣﺑﻬﺎ ﺳﺎﻛن ﻓﻲ اﻟﻘﻠب ‪ ،‬ﻻ ﯾﻣﻛن ﻷﺣـد أن ﯾﻧﻬـﻲ ﺗﻠـك اﻟﻌﻼﻗـﺔ ‪ ،‬وذﻟـك‬
‫ﯾؤﻛد ﻋﻠﻰ ارﺗﺑﺎط اﻟﺷﺎﻋر ﺑوطﻧﻪ وﺗﻌﻠﻘﻪ ﺑﻪ ‪.‬‬
‫وﻣن ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫)‪(٣‬‬
‫آذان‬
‫اﻵذان ُ‬
‫ُ‬ ‫ِإذا ﺗَﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻟﻰ َوﻻ‬ ‫َذان ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ َﻣﻧﺎ َرﺗِ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫َذان أ ٌ‬
‫ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻼ اﻷ ُ‬

‫ورد ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ اﻟﺗﻛرار اﻟﻣزدوج ﻟﻠﻛﻠﻣﺎت ﻓﻲ اﻟﺑﯾت اﻟواﺣد وﻣﺛﺎل ذﻟك ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟواﻓر (‬
‫)‪(٤‬‬
‫ـﺻر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫وﻗُﻠـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫دون ِﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ﺣﻧﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـت إِﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬
‫اﻟطﺑﯾ َﻌ ـ ـ ـ ــﺔ أَﯾـ ـ ـ ـ َـن ﻣ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـت ﻟَـ ـ ـ ــدى َ‬ ‫َ‬ ‫ـﺻر‬ ‫اﻟطﺑﯾ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔ َ‬ ‫ََ‬
‫ﺣﯾث ﺟﺎءت ﻛﻠﻣﺔ اﻟطﺑﯾﻌﺔ ﻣﻛـررة ﻣـرﺗﯾن ‪ ،‬وﻛﻠﻣـﺔ ﻣـﺻر ﻣﻛـررة ﻣـرﺗﯾن ﻛـذﻟك ‪ ،‬وﻛﻣـﺎ ذﻛـر آﻧﻔـﺎً‬
‫ﻫو دﻟﯾل ﻋﻠﻰ ﺗﻌﻠق اﻟﺷﺎﻋر ﺑوطﻧﻪ ﻣﺻر ‪.‬‬

‫)‪ (١‬ﺑﺗﺻرف ‪ :‬ﻣوﺳﯾﻘﻰ اﻟﺷﻌر ‪ ،‬إﺑراﻫﯾم أﻧﯾس ‪ ،‬ص ‪. ٤٠‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ١٠٦-١٠٥‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٧٠١‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق‪ :‬ص ‪. ٣١٣‬‬

‫‪‬‬
‫أﻣــﺎ ﺗﻛ ـرار اﻟﺟﻣﻠــﺔ ﻓــﻲ اﻟﺑﯾــت اﻟواﺣــد ﻣــن اﻟــﻧص ﻗــول ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻧــﺷﯾدﻩ ﻟﻣــﺻر ٕواﺻ ـ اررﻩ ﻋﻠــﻰ‬
‫ﺟﻌل ﻣﺻر ﻣﻧﺎرة ﻋﺎﻟﻣﯾﺔ ﻻ ﺗﻘﺑل اﻟﺿﯾم واﻟﻘﻬر ‪ ):‬اﻟﻣﺗدارك (‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫اﻟﻣﺟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َ ِ َ‬
‫وﻟﻠﻌﻠﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ﻷَﺛﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل َ‬ ‫َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﯾﺎً أَ َﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــداً َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﯾﺎً َﺳـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻌﯾﺎً‬
‫)‪(١‬‬
‫ـﺻر ِﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ‬ ‫ِ‬
‫وﻟﻧﺟ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ََ‬ ‫ـﺻر ِﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ‬ ‫ِ‬
‫وﻟﻧﺟ َﻌ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ََ‬
‫َ‬ ‫َ‬

‫ـﻲ اﻟـ ُـدﻧﯾﺎ ( ﻣﻣــﺎ أﺿــﺎف ﻣوﺳــﯾﻘﺎ ﺳﻠــﺳﺔ ﺗﻘﺑﻠﻬــﺎ اﻟــﻧﻔس‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ـﺻر ﻫـ َ‬
‫وﻟﻧﺟ َﻌــل ﻣـ َ‬
‫ﻓﻘــد ﻛــرر ﺷــوﻗﻲ ﺟﻣﻠــﺔ ) َ َ‬
‫واﻷذن ‪ ،‬وﺟ ــﺎء ﻛ ــذﻟك ﺗﻛـ ـرار ﻟﻠﻛﻠﻣ ــﺔ ) ﺳ ــﻌﯾﺎً ( ﻓ ــﻲ اﻟ ــﺷطر اﻷول ﻣ ــن اﻟﺑﯾ ــت اﻷول ﺛ ــﻼث ﻣـ ـرات؛‬
‫ﻟﻠﺗﺄﻛﯾد ﻋﻠﻰ اﻟﻌزم واﻟﻬﻣﺔ اﻟﻌﺎﻟﯾﺔ ‪.‬‬

‫أﻣــﺎ ﻋــن ﺗﻛ ـرار اﻟــﺻﯾﻐﺔ وﻫــو ﺗﻛ ـرار ﻷﺳــﻠوب ﻣــﺎ‪ ،‬ﻣﺛــل ‪ :‬اﺳ ـﺗﺧداﻣﻪ ﻷﺳــﻠوب اﻟــﺷرط أﻛﺛــر ﻣــن ﻣ ـرة‬
‫ﻓﻧراﻩ ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﻛﺎﻣل (‬
‫اء‬
‫ـت ﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻻ َﺗﻔ َﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل اﻷَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ُ‬
‫وﻓﻌﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َََ‬ ‫ـﺎﻟﺟود اﻟ َﻣ ـ ـ ـ ــدى‬ ‫ـت ﺑِ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﻓَ ـ ـ ـ ـ ِـﺈذا َﺳ ـ ـ ـ ـ َ َ‬
‫ـﺧوت َﺑﻠَﻐ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ِ‬
‫ـﻼء‬
‫اﻟﺟﻬَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـوك ُ‬ ‫ـﺳﺗﻬﯾن ِ َ‬
‫ﺑﻌﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ‬ ‫ﻻ َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬ ‫وﻣﻘَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـد اًر‬
‫ـوت ﻓَﻘ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎد اًر َ ُ‬ ‫َ ٕوِاذا َﻋﻔَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ـﺎء‬ ‫َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ٕوِاذا ِ‬
‫اﻟرﺣﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـذان ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـدﻧﯾﺎ ﻫُﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُ َ‬ ‫َب‬
‫ـت أ ﱞُم أَو أ ٌ‬ ‫ـت ﻓَﺄَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫رﺣﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َ َ‬
‫ـﺿﺎء‬ ‫ـق ﻻ ِ‬ ‫ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱢ‬ ‫ِ‬ ‫َ ٕوِاذا َﻏ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ َ ِﱠ‬
‫ـﻐن َوﻻ َﺑﻐ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﺿــــــ ٌ‬ ‫ـﺿﺑﺔٌ‬
‫ـﻲ َﻏـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺿﺑت َﻓﺈﻧﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫اﻟﻛﺛﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـر َ ﱡ‬ ‫ـذاك ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻣرﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬
‫ﺗﺣﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـم َوِرﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺎء‬ ‫َ‬ ‫ورﺿـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬ ‫َِ‬ ‫ـﺎﺗﻪ‬ ‫َ‬ ‫ـﯾت ﻓَ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫َ ٕوِاذا َرﺿ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـﺎء‬ ‫وﻟﻠﻘُﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدي ِ‬ ‫ِ‬ ‫ـﺎﺑر ِﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠزةٌ‬ ‫ﻓﻠﻠﻣﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ِ‬ ‫ٕوِاذا َﺧطَﺑـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـوب ُﺑﻛـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ﺗَﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرو اﻟَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠ َ‬ ‫ـت َ َ‬ ‫َ‬

‫ﺣﯾــث ﻛــرر ﺷــوﻗﻲ أﺳــﻠوب اﻟــﺷرط ﺳــت ﻣ ـرات ﺑﺎﺳــﺗﺧدام اﻟﺣــرف ) إذا ( ﻣﻣــﺎ ﻋﻣــل ﻋﻠــﻰ إﻧﺗــﺎج‬
‫ﻣوﺳــﯾﻘﺎ ظــﺎﻫرة ﺑﻐﯾــر ﺗﻛﻠــف وﻻ اﺻــطﻧﺎع ‪ ،‬وأﻓــﺎد ﻓ ــﻲ ﺗوﺿــﯾﺢ اﻟدﻻﻟــﺔ واﻟﺗﺄﻛﯾــد ﻋﻠــﻰ ﺻــﻔﺎت ﺳ ــﯾد‬
‫اﻟﺧﻠق ﻣﺣﻣد ) ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﯾﻪ وﺳﻠم ( ‪.‬‬

‫وﻣﺛﺎل آﺧر ﻋﻠﻰ ﺗﻛرار اﻟﺻﯾﻐﺔ ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ ‪) :‬اﻟطوﯾل(‬


‫رث ِﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ‬‫ـﺎذﺑﻧﻲ ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻐﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـد ﱠ‬
‫َ‬
‫ِ‬
‫ﯾُﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـب ِّإﻻ ِﻣ ـ ـ ـ ــن ُﺧﻣ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎر أَﻣ ـ ـ ـ ــﺎﻧﻲ‬ ‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ﺻ ـ ـ ـ ــﺣﺎ َ‬
‫َ‬
‫و َﻫ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل ِﻟﻠﻔَﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ ِﺑﺎﻟﻣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ِ‬
‫ـﺳﺗﺣﯾل َﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـدان‬ ‫ـك اﻟ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺻﺑﺎ‬ ‫ـك َﻗﻠﺑ ـ ـ ــﻲ َﻫ ـ ـ ــل أُﻋﯾ ـ ـ ـ ُـد ﻟَ ـ ـ ـ َ‬
‫ﺣﻧﺎﻧﯾ ـ ـ ـ َ‬
‫َ َ‬
‫ُ‬ ‫َ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص ‪. ٦٨٧‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٤‬‬

‫‪‬‬
‫)‪(١‬‬
‫وﺣﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﺎن‬ ‫ـت ِّإﻻ ِﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــن َ ٍ‬
‫دم َ َ‬ ‫َو َﻫـ ـ ـ ـ ـ ـ ــل أَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﺎن َوطﯾﺑِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬ ‫ﺗَ ُﺣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱡـن إِﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َ‬
‫ذاك َ‬

‫ﺣﯾث ﻛرر اﻟﺷﺎﻋر أﺳﻠوب اﻻﺳﺗﻔﻬﺎم ﺑﺎﺳﺗﺧداﻣﻪ ﻟﻠﺣـرف ) ﻫـل ( ؛ ﻟﯾـدﻟل ﻋﻠـﻰ ﺷـدﻩ ﺣﻧﯾﻧـﻪ ﻣـن‬
‫ﺧﻼل ﻣوﺳﯾﻘﺎ ﺗطرب اﻟﻣﺗﻠﻘﻲ وﺗﺟذﺑﻪ ﻟﻠﻧص اﻟﺷﻌري ‪.‬‬

‫‪ -٣‬اﻟطﺑﺎق ‪:‬‬
‫ﯾﻌرف اﻟطﺑﺎق ﻋﻧد أﻫل اﻟﺑدﯾﻊ ﺑﺄﻧﻪ ‪ " :‬اﻟﺟﻣﻊ ﺑﯾن اﻟﺿدﯾن أو ﺑـﯾن اﻟـﺷﻲء وﺿـدﻩ ﻓـﻲ ﻛـﻼم أو‬
‫)‪(٢‬‬
‫‪ .‬ﻓﺎﻟطﺑـﺎق ﯾوﻟـد ﺟرﺳـﺎً ﻣوﺳـﯾﻘﯾﺎً ﺧﻔﯾـﺎً ﻣـن ﺧـﻼل وﺟـود ﻛﻠﻣﺗـﯾن ﻣﺗـﺿﺎدﺗﯾن ‪ ،‬واﻟﺗـﺿﺎد‬ ‫ﺑﯾت ﺷﻌر "‬
‫اﻟﺣﺎﺻل ﺑـﯾن ذﻟـك اﻟﻣﻌﻧﯾـﯾن ﯾﻌﻣـل ﻋﻠـﻰ إﺑـراز اﻟﻣﻌﻧـﻰ وﺗوﺿـﯾﺣﻪ وﺗرﺳـﯾﺦ اﻟﻔﻛـرة اﻟﻣـرادة ﻓـﻲ اﻟﻧـﺳﯾﺞ‬
‫اﻟ ــﺷﻌري ‪ ،‬ﻓﻧﺟ ــد ذﻟ ــك ﻋﻧ ــد ﻛﺛﯾ ــر ﻣ ــن اﻟ ــﺷﻌراء ؛ ﻷﻧ ــﻪ ﻣﺣ ــﺳن ﺑ ــدﯾﻌﻲ ﯾ ــﺳﺎﻫم ﻓ ــﻲ إﯾ ــﺻﺎل اﻟﻔﻛ ــر‬
‫واﻟﻣﻌﺎﻧﻲ ﻟﻠﻣﺗﻠﻘﻲ ﺑدون ﻋﻧﺎء ‪.‬‬
‫ﻟﻘد ﺗﻛرر اﻟطﺑﺎق ﻛﺛﯾ اًر ﻋن ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﺷـﻌر اﻟﻐرﺑـﺔ واﻟﺣﻧـﯾن ﻣﻣـﺎ أﺿـﻔﻰ ﻋﻠـﻰ ﻫـذا اﻟـﺷﻌر ﺳـﻣﺔ‬
‫ﻏﺎﻟﺑــﺔ ‪ ،‬وﻟﺟــوء ﺷــوﻗﻲ ﻟﻬــذا اﻟﻧــوع دﻟﯾــل ﻋﻠــﻰ اﺿــطراب اﻟﺟــو اﻟﻧﻔــﺳﻲ ﻋﻧــدﻩ ‪ ،‬ﻓﻬــو ﯾرﯾــد أﻣــو اًر ﻏﯾــر‬
‫اﻟواﻗﻌﺔ أﻣﺎﻣﻪ ‪ ،‬وﻣن ﺗﻠك اﻷﻣﺛﻠﺔ ﻋﻠﻰ اﻟطﺑﺎق ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫ُﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ ِ‬ ‫ـت َوﻋ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎَدﺗﻧﻲ ِﻟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـذﻛرى أ ِ ﱠ‬
‫ـود‬
‫ـﺿﻠوِع ﻗُﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺎم ِﺑﺎﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺟون ﻗﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫َﺣﺑﺗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫أ َِرﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُ‬
‫وﺟدﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ِ‬ ‫وﯾﺧﺗَﻠِ ـ ـ ــف‬ ‫َو َﻣـ ـ ــن َﯾﺣ ِﻣـ ـ ـ ِـل اﻷَﺷ ـ ـ ـو َ‬
‫ـدﯾم ﻓ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻬَ ـ ـ ـ ـ ـ ــوى َ َ‬ ‫َﻋﻠَﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪ َﻗ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫اق َﯾﺗ َﻌـ ـ ــب َ َ‬
‫ـت َﺣدﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ـك اﻟﻠَـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ ﯾـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ َﻗﻠﺑـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ أَأَﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻟَـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـب ِﻣـ ـ ـ َـن اﻟﻬَـ ـ ــوى‬ ‫ـق َﻗﻠـ ـ ـ ٌ‬ ‫ـت اﱠﻟـ ـ ــذي َﻟـ ـ ــم َﯾﻠـ ـ ـ َ‬‫َﻟﻘﯾ ـ ـ َ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ِإذا َﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ﱠـل ﻏﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـد أَو ََﺗر ﱠﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـل ﻏﯾ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـد‬ ‫ورﻗﱠـ ـ ـ ـ ـ ٍـﺔ‬
‫ـك َ ِ‬‫َوَﻟـ ـ ـ ـ ــم أَﺧـ ـ ـ ـ ـ ُـل ِﻣـ ـ ـ ـ ــن َوﺟـ ـ ـ ـ ـ ٍـد َﻋﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ َ‬

‫واﻟﻣﻠﻔت ﻟﻠﻧظر ﻓﻲ ﺗﻠك اﻷﺑﯾﺎت ﻛﺛرة اﻟﻛﻠﻣـﺎت اﻟﻣﺗطﺎﺑﻘـﺔ ‪ ،‬ﺣﯾـث ﺟـﺎءت ﻣﺟﻣوﻋـﺔ ﻛﻠﻣـﺎت ﻣﺛـل‪:‬‬
‫) ﻗﯾــﺎم وﻗﻌــود ( و ) ﻗــدﯾم وﺟدﯾــد ( و ) ﺣـ ﱠـل و ﺗر ّﺣــل ( ‪ ،‬وﻣﻣــﺎ زاد ﻣــن اﻟﻣوﺳــﯾﻘﺎ ﻓــﻲ اﻟﺑﯾــت اﻟ ارﺑــﻊ‬
‫وﺟــود اﻟﺟﻧــﺎس اﻟﻧــﺎﻗص ﺑــﯾن اﻟﻛﻠﻣﺗــﯾن اﻟﻣﺗطــﺎﺑﻘﺗﯾن ‪ ،‬واﻟﻣــﺗﻔﺣص ﻓــﻲ ﻣوﺳــﯾﻘﺎ اﻷﺑﯾــﺎت اﻟــﺳﺎﺑﻘﺔ ﯾﺟــد‬
‫ﻣدى ﻗوﺗﻬﺎ اﻟﻧﺎﺑﻌﺔ ﻣن وﻓرة اﻟطﺑﺎق ﻓﯾﻬﺎ ‪.‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٧١٣‬‬


‫)‪ (٢‬ﻋﻠم اﻟﺑدﯾﻊ ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻋﺗﯾق ‪ ،‬دار اﻟﻧﻬﺿﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻟﻠطﺑﺎﻋﺔ واﻟﻧﺷر واﻟﺗوزﯾﻊ‪ ،‬ﺑﯾروت – ﻟﺑﻧﺎن ‪ ،‬ص ‪.٧٧‬‬

‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪.٢٤٤‬‬

‫‪‬‬
‫وﻣن اﻷﻣﺛﻠﺔ ﻋﻠﻰ اﻟطﺑﺎق ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺑﺳﯾط (‬
‫إن اﻟﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ِ‬ ‫ـﻧس ﯾ ـ ــﺎ ِاﺑ ـ ـ َـن اﻟطَﻠ ـ ـ ِ‬
‫ـك اﻟ ِﺟ ـ ـ ُ‬
‫ﻓَ ـ ـ ِـﺈن َﯾ ـ ـ ُ‬
‫)‪(١‬‬
‫ﯾﺟﻣﻌـ ـ ـ ـ ـ ـ َـن اﻟ ُﻣـ ـ ـ ـ ـ ــﺻﺎﺑﯾﻧﺎ‬
‫ـﺻﺎﺋب َ َ‬
‫َ‬ ‫ﱠ َ‬ ‫ﻓرﻗَﻧ ـ ــﺎ‬
‫ـﺢ َ ﱠ‬

‫ﺣﯾث ﺟـﺎء ﻛﻠﻣـﺔ ) ﻓرﻗﻧـﺎ ( وﻛﻠﻣـﺔ ) ﯾﺟﻣﻌـن ( ﻣﺗطـﺎﺑﻘﺗﯾن ‪ ،‬ﻣﻣـﺎ ﯾزﯾـد ﻣـن إﺑـراز اﻟﻔﻛـرة وﺗوﺿـﯾﺢ‬
‫اﻟﻣﻌﻧﻰ اﻟذي ﯾرﯾد اﻟﺷﺎﻋر ﻧﺎﻫﯾك ﻋن اﻟﺟرس اﻟﻣوﺳﯾﻘﻲ اﻟذي أﺣدﺛﻪ اﻟﺗﺿﺎد ‪.‬‬
‫وﻣــن اﻟﺗــﺿﺎد ﻣــﺎ ﯾﺗﻔــق ﻣــﻊ اﻟﺟﻧــﺎس ﻓﯾزﯾــد ﻓــﻲ اﻟﻣﻌﻧــﻰ واﻹﯾﻘــﺎع اﻟﻣوﺳــﯾﻘﻲ ‪ ،‬وﻣــن ذﻟــك ﻗوﻟــﻪ ‪:‬‬
‫) اﻟﻣﺗﻘﺎرب (‬
‫)‪(٢‬‬
‫ـرد ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ُ ﱠ ِ‬
‫ـﺷﯾب‬ ‫ِب وﻟَـ ـ ـ ــو ِﺷ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﯾت اﻟ ُﻣ ـ ـ ـ ـ ُ‬ ‫ـﺷﺑﺎ‬
‫اﻟﺣداﺛَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺔَ َﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــرُخ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫َ‬ ‫َ‬ ‫ـﺎل َ‬
‫َوﻏـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫ﻓﻘد ﺟﺎء اﻟطﺑﺎق ﺑﯾن ﻛﻠﻣﺗﻲ ) اﻟﺷﺑﺎب ( و ) اﻟﺷﯾب ( ‪.‬‬

‫‪ -٤‬اﻟﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ‪:‬‬
‫ﯾﻌرﻓﻬــﺎ اﺑــن رﺷــﯾق اﻟﻘﯾرواﻧــﻲ ﺣﯾــث ﯾﻘــول ‪ " :‬ﻫــﻲ ﺗرﺗﯾــب اﻟﻛــﻼم ﻋﻠــﻰ ﻣــﺎ ﯾﺟــب؛ ﻓﯾﻌطــﻲ أول‬
‫ﻻ‪ ،‬وآﺧـرﻩ ﻣـﺎ ﯾﻠﯾـق ﺑـﻪ آﺧـ ًرا‪ ،‬وﯾـﺄﺗﻲ ﻓـﻲ اﻟﻣواﻓـق ﺑﻣــﺎ ﯾواﻓﻘـﻪ‪ ،‬وﻓـﻲ اﻟﻣﺧـﺎﻟف ﺑﻣــﺎ‬
‫اﻟﻛـﻼم ﻣـﺎ ﯾﻠﯾـق ﺑـﻪ أو ً‬
‫)‪(٣‬‬
‫وﯾﻌطـﻲ‬ ‫ﯾﺧﺎﻟﻔﻪ ‪ .‬وأﻛﺛر ﻣﺎ ﺗﺟﻲء اﻟﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﻓﻲ اﻷﺿـداد‪ ،‬ﻓـﺈذا ﺟـﺎوز اﻟطﺑـﺎق ﺿـدﯾن ﻛـﺎن ﻣﻘﺎﺑﻠـﺔ "‬
‫ﻋﺑ ــد اﻟﻌزﯾ ــز ﻋﺗﯾ ــق ﺗﻌرﯾﻔ ــﺎً ﻟﻬ ــﺎ ﻓﯾﻘ ــول ‪ " :‬أن ﯾ ــؤﺗﻰ ﺑﻣﻌﻧﯾ ــﯾن ﻣﺗـ ـواﻓﻘﯾن أو ﻣﻌ ــﺎن ﻣﺗواﻓﻘ ــﺔ‪ ،‬ﺛ ــم ﺑﻣ ــﺎ‬
‫)‪. (٤‬‬
‫ﯾﻘﺎﺑﻠﻬﻣﺎ أو ﯾﻘﺎﺑﻠﻬﺎ ﻋﻠﻰ اﻟﺗرﺗﯾب "‬
‫وﻣن أﻣﺛﻠﺔ اﻟﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ﻓﻲ ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫)‪(٥‬‬
‫ـﻼل ِﻟﻠطَﯾ ـ ـ ـ ـ ِـر ِﻣ ـ ـ ـ ــن ُﻛ ـ ـ ـ ـ ﱢـل ِﺟ ـ ـ ـ ـ ِ‬
‫ـﻧس‬ ‫ُح َﺣ ـ ـ ـ ـ ٌ‬ ‫ام َﻋﻠـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻰ َﺑﻼﺑِﻠِـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ اﻟـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َـدو‬
‫أَﺣ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـر ٌ‬
‫ﻟﻘــد ﺟــﺎءت اﻟﻣﻘﺎﺑﻠــﺔ ﻫﻧــﺎ ﻟﻔظﯾــﺔ وﻣﻌﻧوﯾــﺔ ‪ ،‬ﻓــﺷوﻗﻲ ﯾﺗوﺟــﻊ ﻣــن ﻣﻧﻌــﻪ دﺧــول وطﻧــﻪ ‪ ،‬ﺑﯾﻧﻣــﺎ‬
‫اﻟﻣﺳﺗﻌﻣر ﯾﺗﻠذذ ﺑﺧﯾرات اﻟوطن ‪ ،‬ﻓﺟﺎء اﻟﺗﺿﺎد ﺑﯾن ﻛﻠﻣﺔ ) ﺣرام و ﺣﻼل ( وﻣـن ﺣﯾـث اﻟدﻻﻟـﺔ ﺑـﯾن‬
‫ﻛﻠﻣــﺔ ) ﺑﻼﺑﻠــﻪ ( واﻟﻣﻘــﺻود ﺑﻬــﺎ أﺑﻧــﺎء ﻣــﺻر ‪ ،‬وﻛﻠﻣــﺔ ) اﻟطﯾــر ( واﻟﻣﻘــﺻود ﺑﻬــﺎ اﻟﻣﺣﺗــل واﻷﺟﺎﻧــب‬
‫اﻟذﯾن اﺳﺗﺑﺎﺣوا ﻣﺻر وﻛل ﺧﯾراﺗﻬﺎ وطردوا أﺑﻧﺎءﻫﺎ ‪.‬‬
‫وﯾﻘول أﯾﺿﺎً ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫)‪(١‬‬
‫اﻟﺧﻠـ ـ ـ ـ ـ ِـد َﻧﻔـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ‬
‫ـﺎز َﻋﺗﻧﻲ ِإﻟَﯾـ ـ ـ ـ ـ ِـﻪ ﻓـ ـ ـ ـ ــﻲ ُ‬
‫ﻧـ ـ ـ ـ ـ َ‬ ‫ـﻐﻠت ِ ُ ِ‬
‫ﺑﺎﻟﺧﻠ ـ ـ ـ ـ ـ ــد َﻋﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ‬ ‫ﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ُ‬
‫َوطَﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ﻟَ ـ ـ ـ ـ ـ ــو ُ‬

‫)‪ (١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٦٨٠‬‬


‫)‪ (٢‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪.١٥٢‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﻌﻣدة ﻓﻲ ﻣﺣﺎﺳن اﻟﺷﻌر وآداﺑﻪ وﻧﻘدﻩ ‪ :‬اﺑن رﺷﯾق اﻟﻘﯾرواﻧﻲ ‪. ١٥/٢ ،‬‬
‫)‪ (٤‬ﻋﻠم اﻟﺑدﯾﻊ ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻋﺗﯾق ‪ ،‬ص ‪.٨٦‬‬
‫)‪ (٥‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫واﻟﻣﻘﺎﺑﻠــﺔ ﻫﻧــﺎ ﺑــﯾن ) ﺷــﻐﻠت ﻋﻧــﻪ ( و ) ﻧــﺎزﻋﺗﻧﻲ إﻟﯾــﻪ ( ﻓﺎﻟﻣﻘﺎﺑﻠــﺔ ﺗﻌطــﻲ ﺟرﺳــﺎً ﻣوﺳــﯾﻘﯾﺎً ﺗﺗﻠــذذ‬
‫اﻟﻧﻔس ﻋﻧد ﺳﻣﺎﻋﻪ ‪ ،‬وﯾﺷدﻫﺎ ﻟﻠﺗﻔﺎﻋل ﻣﻊ ﺟو اﻟﻧص ‪.‬‬

‫‪ -٥‬اﻟﺟﻧﺎس ‪:‬‬
‫ﺗﻌرﯾﻔﻪ اﺻطﻼﺣﺎً ‪ " :‬ﻫو ﺗﺷﺎﺑﻪ اﻟﻛﻠﻣﺗﯾن ﻓـﻲ اﻟﻠﻔـظ واﺧﺗﻼﻓﻬﻣـﺎ ﻓـﻲ اﻟﻣﻌﻧـﻰ ‪ ،‬وﯾـﺳﻣﻰ اﻟﺗﺟـﺎﻧس‬
‫)‪(٢‬‬
‫واﻟﺗﺟﻧﯾس "‬
‫واﻟﺟﻧــﺎس أداة ﻣوﺳــﯾﻘﯾﺔ ﺗﺑﻌــث ﻓــﻲ اﻟــﻧﻔس ﺗﻌﻠﻘــﺎً ﺑــﺎﻟﻧص اﻟــﺷﻌري ﻟﻣــﺎ ﯾﺗرﻛــﻪ ﻣــن أﺛــر واﺿــﺢ ﻓــﻲ‬
‫اﻟﻣﺗﻠﻘـﻲ ‪ ،‬ﻓﻘـد اﺳــﺗﺧدم ﺷـوﻗﻲ اﻟﺟﻧــﺎس ﺑﺟﻣﯾـﻊ أﺷــﻛﺎﻟﻪ ﻣﻣـﺎ أﺿــﻔﻰ ﻋﻠـﻰ ﺷــﻌرﻩ ﺑرﯾﻘـﺎً ﻣــن ﻧـوع ﺧــﺎص‬
‫وﻣوﺳﯾﻘﺎ ظﺎﻫرة ﺟﻠﯾﺔ ﺳﻠﺳﺔ ‪ ،‬وﻣن أﻣﺛﻠﺔ اﻟﺟﻧﺎس ﻓﻲ ﺷﻌرﻩ ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫)‪(٣‬‬
‫اﻟﻣؤ ّﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ‬ ‫ِ‬
‫ـﺎن ُ َ‬
‫اﻟزﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ َ‬
‫أَو أَﺳـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ ُﺟر َﺣـ ـ ـ ـ ـ ــﻪُ َ‬ ‫ـب َﻋﻧﻬ ـ ـ ــﺎ‬
‫اﻟﻘﻠ ـ ـ ـ ُ‬
‫ـﺻر َﻫ ـ ـ ــل َﺳ ـ ـ ــﻼ َ‬
‫َو َﺳ ـ ـ ــﻼ ﻣ ـ ـ ـ َ‬

‫ﻓﻘ ــد ورد اﻟﺟﻧ ــﺎس اﻟﺗ ــﺎم ﺑ ــﯾن ﻛﻠﻣﺗ ــﻲ ) ﺳ ــﻼ ( واﻟﺗ ــﻲ ﺑﻣﻌﻧ ــﻰ )اﺳ ــﺄﻻ( ‪ ،‬وﻛﻠﻣ ــﺔ ) ﺳ ــﻼ ( واﻟﺗ ــﻲ‬
‫ﺑﻣﻌﻧﻰ )ﻧﺳﻲ وﺻﺑر( ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻣﻼﺣظ ﻣدى ﻗوة اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ اﻟﺗﻲ أﺣدﺛﻬﺎ ﻫذا اﻟﺟﻧﺎس ‪.‬‬
‫وﻗوﻟﻪ أﯾﺿﺎً ‪ ) :‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ِِ‬ ‫وﻗﻠﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـراعٌ‬
‫َﻧﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ ِﻣر َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل َ َ‬
‫)‪(٤‬‬
‫ﺑﻬﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ُـدﻣوِع ﺳ ـ ـ ـ ــﯾري َوأَرﺳ ـ ـ ـ ــﻲ‬

‫ﻓــﺎﻟﻣﻼﺣظ ﻓــﻲ اﻟﺑﯾ ــت اﻟــﺳﺎﺑق ﻋــدد ﻣ ــن اﻟﻧ ـواﺣﻲ اﻟﺗــﻲ أﺧرﺟ ــت اﻟﺑﯾــت ﻓــﻲ أﺟﻣ ــل ﺣﻠــﺔ ‪ ،‬ﻓﻘ ــوة‬
‫اﻹﯾﻘــﺎع ﻧﺎﺑﻌــﺔ ﻣــن اﻟﺟﻧــﺎس اﻟﻧــﺎﻗص ﺑــﯾن ﻛﻠﻣﺗــﻲ ) ﺳــﯾري ( و ) أرﺳــﻲ ( وﻛــذﻟك اﺗﺣــﺎد اﻟﺟﻧــﺎس ﻣــﻊ‬
‫اﻟطﺑﺎق ﺑﯾن اﻟﻛﻠﻣﺗـﯾن ‪ ،‬وﯾﺑـرز ﻓـﻲ اﻟﺑﯾـت اﻟـﺳﺎﺑق ﻣظﻬـر ﻣوﺳـﯾﻘﻲ ارﺋـﻊ وذﻟـك ﻓـﻲ ﺣـﺳن اﻟﺗﻘـﺳﯾم ﻓـﻲ‬
‫اﻟـﺷطر اﻷول ﻣـن اﻟﺑﯾــت ‪ ،‬ﺣﯾـث وردت ﺟﻣﻠﺗــﺎن ﺗﺎﻣﺗـﺎن ﺗﺗﻛــون ﻛـل واﺣــدة ﻣﻧﻬﻣـﺎ ﻣــن ﻣﺑﺗـدأ وﺧﺑــر ‪،‬‬
‫وﻗﻠﺑﻲ ِﺷراعٌ ( ﻣﻣﺎ زاد ﻣن ﺟﻣﺎل اﻟﺑﯾت وروﻧﻘﻪ ‪.‬‬ ‫ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ ‪َ ) :‬ﻧﻔﺳﻲ ِ َ ٌ‬
‫ﻣرﺟل َ َ‬

‫‪ -٦‬اﻟﺗﻘﺳﯾم ‪:‬‬
‫ﻗﺳﻣت اﻟﺷﻲء إذا ﺟ ّزأﺗﻪ أﻣﺎ‬
‫اﻟﺗﻘﺳﯾم ﻓن ﻣن ﻓﻧون اﻟﺑدﯾﻊ اﻟﻣﻌﻧوي‪ ،‬وﻫو ﻓﻲ اﻟﻠﻐﺔ ﻣﺻدر ّ‬
‫ﻓﻲ اﻻﺻطﻼح ﻓﺎﺧﺗﻠﻔت ﻓﯾﻪ اﻟﻌﺑﺎرات‪ ،‬واﻟﻛل راﺟﻊ إﻟﻰ ﻣﻘﺻود واﺣد)‪. (١‬‬

‫)‪ (١‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬


‫)‪ (٢‬ﻣﻌﺟم اﻟﻣﺻطﻠﺣﺎت اﻟﺑﻼﻏﯾﺔ وﺗطورﻫﺎ‪ :‬أﺣﻣد ﻣطﻠوب ‪. ٣١٣/٢ ،‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫وﯾرى ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻋﺗﯾق أن اﻟﺗﻘﺳﯾم ﯾرد ﻋﻠﻰ ﺛﻼﺛﺔ أﻗﺳﺎم )‪:(٢‬‬
‫أ‪ -‬اﺳﺗﯾﻔﺎء ﺟﻣﯾﻊ أﻗﺳﺎم اﻟﻣﻌﻧﻰ‪ ،‬وﻗد ﯾﻧﻘﺳم اﻟﻣﻌﻧﻰ إﻟﻰ اﺛﻧﯾن ﻻ ﺛﺎﻟث ﻟﻬﻣﺎ‪ ،‬أو إﻟﻰ ﺛﻼﺛﺔ ﻻ راﺑﻊ‬
‫ﻟﻬﺎ‪ ،‬أو إﻟﻰ أرﺑﻌﺔ ﻻ ﺧﺎﻣس ﻟﻬﺎ‪ ،‬وﻫﻛذا ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ﯾﺗﻣﺛل ﻓﻲ ذﻛر أﺣوال اﻟﺷﻲء ﻣﺿﺎﻓﺎ إﻟﻰ ﻛل ﺣﺎﻟﺔ ﻣﺎ ﯾﻼﺋﻣﻬﺎ وﯾﻠﯾق ﺑﻬﺎ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ﯾﺗﻣﺛل ﻓﻲ اﻟﺗﻘطﯾﻊ‪ ،‬وﯾﻘﺻد ﺑﻪ ﺗﻘطﯾﻊ أﻟﻔﺎظ اﻟﺑﯾت اﻟواﺣد ﻣن اﻟﺷﻌر إﻟﻰ أﻗﺳﺎم ﺗﻣﺛل ﺗﻔﻌﯾﻼﺗﻪ‬
‫اﻟﻌروﺿﯾﺔ‪ ،‬أو إﻟﻰ ﻣﻘﺎطﻊ ﻣﺗﺳﺎوﯾﺔ ﻓﻲ اﻟوزن‪ .‬وﯾﺳﻣﻰ اﻟﺗﻘﺳﯾم ﺣﯾﻧﺋذ ) اﻟﺗﻘﺳﯾم ﺑﺎﻟﺗﻘطﯾﻊ ( ‪.‬‬

‫أﻣﺎ اﻟﺗﻘﺳﯾم ﻓﻲ ﺷﻌر اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد ﺷوﻗﻲ ﻓﯾظﻬر ﻓﻲ ﺑﻌض اﻟﻘﺻﺎﺋد ‪ ،‬وﻣن أﻣﺛﻠﺔ ذﻟك‬
‫ﻗوﻟﻪ ‪ ) :‬اﻟطوﯾل (‬
‫وﺟﻧﺣ ـ ــﺎ إِﻟ ـ ــﻰ َﺳ ـ ــﻠﻣﻰ‬ ‫ِ‬
‫ﻓﺟﻧﺣ ـ ــﺎ إِﻟ ـ ــﻰ ُ‬
‫ﺳ ـ ــﻌدى َ َ‬ ‫ََ‬ ‫ـززت َِ ُ‬
‫إﻟﯾﻛﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺎ‬ ‫ِإذا َ ﱠ‬
‫ﺟﻧﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟﻠَﯾـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ُـل اﻫﺗَـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ َ ُ‬
‫ورﻓﱠ ـ ــت وﺟ ـ ــوﻩُ اﻷ ِ‬
‫َرض ﺗَـ ـ َ ِ ُ‬ ‫اﻗﯾس َوَرﱠﻧـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َﻣـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ِ ٌ‬
‫وﺣﱠﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــت َﻧ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـو ٌ‬
‫)‪(٣‬‬
‫ـﺳﻠﻣﻰ‬
‫ـﺳﺗﻘﺑل اﻟ ـ ـ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ََ‬ ‫ـﺂذن‬ ‫ََ‬
‫ﻓﻘد ﺟﺎء ﺣﺳن اﻟﺗﻘﺳﯾم ﻓﻲ اﻟﺷطر اﻟﺛﺎﻧﻲ ﻣن اﻟﺑﯾت اﻷول ‪ ،‬وﻓـﻲ ﺻـدر اﻟﺑﯾـت اﻟﺛـﺎﻧﻲ ﻓـﻲ ﻗوﻟـﻪ‬
‫ﻣﺂذن ( ‪.‬‬ ‫اﻗﯾس َوَرﱠﻧت َ ِ ٌ‬ ‫وﺣﻧت َﻧو ٌ‬ ‫) َﱠ‬
‫َ‬
‫وﻛذﻟك ﺟﺎء ﻓﻲ ﻗوﻟﻪ ‪ ):‬اﻟﺧﻔﯾف (‬
‫ِِ‬ ‫وﻗﻠﺑ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﻲ ِﺷـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـراعٌ‬
‫َﻧﻔ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ــﺳﻲ ِﻣر َﺟ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ٌـل َ َ‬
‫)‪(٤‬‬
‫ﺑﻬﻣ ـ ـ ـ ــﺎ ﻓ ـ ـ ـ ــﻲ اﻟ ـ ـ ـ ـ ُـدﻣوِع ﺳ ـ ـ ـ ــﯾري َوأَرﺳ ـ ـ ـ ــﻲ‬

‫ﻓﺣــﺳن اﻟﺗﻘــﺳﯾم ورد ﻓــﻲ اﻟــﺷطر اﻷول ﻣــن اﻟﺑﯾــت ‪ ،‬ﻓﻘــد ﺟﻌــل ﺟﻣﻠﺗــﯾن ﻣﻧﻔــﺻﻠﺗﯾن ﻣﻛــوﻧﺗﯾن ﻣــن‬
‫ﻣﺑﺗدأ وﺧﺑر ‪ ،‬وﻓق ﺗﻘطﯾﻊ ﻣوﺳﯾﻘﻲ ﺧﺎص ‪.‬‬

‫)‪ (١‬ﻋﻠم اﻟﺑدﯾﻊ ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻋﺗﯾق ‪ ،‬ص ‪.١٣٤‬‬


‫)‪ (٢‬ﻋﻠم اﻟﺑدﯾﻊ ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻋﺗﯾق ‪ ،‬ص ‪.١٤٠-١٣٧‬‬
‫)‪ (٣‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ :‬ص‪. ٥٥٠‬‬
‫)‪ (٤‬اﻟﺳﺎﺑق ‪ :‬ص ‪. ٣٨٤‬‬

‫‪‬‬
‫ﺍﳋﺎﲤﺔ‬
‫ﻣــن ﺧــﻼل اﻟﻐــوص ﻓــﻲ ﺷــﻌر اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ واﻟﺗﻌــرف إﻟــﻰ أﺳــﺑﺎﺑﻪ وﻧﺗﺎﺋﺟــﻪ ‪،‬‬
‫ود ارﺳــﺔ ﻓﻧﯾــﺔ ﻟﺧــﺻﺎﺋص ﻫــذا اﻟﻐــرض ‪ ،‬ﻓﻘــد ﺗوﺻــﻠت اﻟد ارﺳــﺔ إﻟــﻰ أﻫــم اﻟﻧﺗــﺎﺋﺞ ﺣﯾــث ﺟــﺎءت ﻋﻠــﻰ‬
‫اﻟﻧﺣو اﻵﺗﻲ ‪:‬‬
‫إن اﻟﻧﻔــﻲ اﻟــذي ﺗﻌــرض إﻟﯾــﻪ ﺷــوﻗﻲ ﺟﻌﻠــﻪ ﯾﻌــﯾش ﺣﯾــﺎة اﻟﻐرﺑــﺔ ﺑﻛــل ﻣــﺎ ﺗﺣﺗوﯾﻬــﺎ ﻣ ــن آﻻم‬ ‫‪ -١‬ﱠ‬
‫وﺣرﻗ ــﺔ ‪ ،‬وذﻟ ــك أﺛﱠــر ﻋﻠـ ــﻰ ﺷ ــﻌرﻩ ‪ ،‬ﻓ ــﺄﻧﺗﺞ ﺷ ــﻌ ًار ﻣﺧﺗﻠﻔـ ــﺎً ﻋ ــن ﺳ ــﺎﺑﻘﻪ ‪ ،‬ﻣﻣﺗﻠﺋ ــﺎً ﺑـ ــﺎﻟﻌواطف‬
‫اﻟﺟﯾﺎﺷــﺔ اﻟﺗــﻲ ﺗﺑﻌــث ﻓــﻲ اﻟــﻧﻔس اﻟﺣﻧــﯾن اﻟــﺻﺎدق إﻟــﻰ اﻟــوطن ‪ ،‬ﻓﻛﺎﻧــت ﺗﻠــك اﻟﻔﺗ ـرة ﻣرﺣﻠــﺔ‬
‫ﺗﺣول ﻓﻲ ﺣﯾﺎة ﺷوﻗﻲ ‪.‬‬
‫‪ -٢‬ارﺗﺑط ﺣﻧﯾن ﺷوﻗﻲ ﺑﻣﺳﺑﺑﺎت اﻟﻐرﺑﺔ ﻧﻔﺳﻬﺎ ‪ ،‬ﻓﺎﻟﻐرﺑﺔ ﻋن اﻟـوطن ﺟﻠﺑـت اﻟﺣﻧـﯾن إﻟـﻰ اﻟـوطن‬
‫ٕواﻟــﻰ اﻷﻫــل واﻷﺻــدﻗﺎء ‪ ،‬واﻟــﺷﻌور ﺑــﺎﻻﻏﺗراب اﻟﻧﻔــﺳﻲ أﻧــﺗﺞ ﺣﻧﯾﻧــﺎً إﻟــﻰ اﻟــذﻛرﯾﺎت اﻟﺟﻣﯾﻠــﺔ‬
‫وﻓﺗرة اﻟﺷﺑﺎب ‪ ،‬أﻣﺎ واﻗﻊ اﻷﻣﺔ اﻹﺳـﻼﻣﯾﺔ واﻟﻌرﺑﯾـﺔ ﻓﺄﺧـذﻩ ﻟﺣﻧـﯾن دﯾﻧـﻲ ﻷﯾـﺎم اﻟﻧﺑـﻲ ) ﺻـﻠﻰ‬
‫اﷲ ﻋﻠﯾـﻪ وﺳـﻠم ( ﻓﻛﺎﻧــت اﻟﻣـداﺋﺢ اﻟﻧﺑوﯾــﺔ واﻟـﺷوق ﻟﻌــﺻر اﻟﻔﺗوﺣـﺎت اﻹﺳــﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬وﻣـن ذﻟــك‬
‫أﯾﺿﺎً ﺣﻧﯾﻧﻪ ﻟﻠﻣﺣﺑوب ‪.‬‬
‫‪ -٣‬اﺗﺳﻣت ﻗﺻﺎﺋد ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻏرﺑﺗﻪ ﺑﺎﻟﺣﻧﯾن اﻟﺟﺎرف إﻟﻰ اﻟـوطن ‪ ،‬ﺣﯾـث ﻋرﻓـت ﺗﻠـك اﻟﻘـﺻﺎﺋد‬
‫ﺑﺎﻷﻧدﻟﺳﯾﺎت ‪ ،‬وﺗﻣﯾزت ﺑﻘـوة ﻣﻌﺎﻧﯾﻬـﺎ وﺻـدق ﻋﺎطﻔﺗﻬـﺎ ‪ٕ ،‬وان ﺟـﺎز وﺻـﻔﻬﺎ ﻓﺈﻧﻬـﺎ ﻣـن أﺟﻣـل‬
‫ﻗﺻﺎﺋد ﺷوﻗﻲ ﻋﻠﻰ اﻹطﻼق ‪.‬‬
‫‪ -٤‬اﺧــﺗص أﺳــﻠوب ﺷــوﻗﻲ ﻓــﻲ ﻏــرض اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن ﺑــﺎﻟﻘوة ‪ ،‬ﺣﯾــث ﻛﺎﻧــت اﻷﻟﻔــﺎظ اﻟﻣﺑﺎﺷ ـرة‬
‫ﻟﻠﻐرﺑـ ــﺔ واﻟﺣﻧـ ــﯾن ظـ ــﺎﻫرة ﺟﻠﯾـ ــﺔ ‪ ،‬وﻣﻣـ ــﺎ زاد ﻣـ ــن وﺿـ ــوﺣﻬﺎ ﻛﺛ ـ ـرة اﻷﻟﻔـ ــﺎظ اﻟﻣوﺣﯾـ ــﺔ ﺑﺎﻟﻐرﺑـ ــﺔ‬
‫واﻟﺣﻧﯾن ‪.‬‬
‫‪ -٥‬ﺗﻧوﻋــت اﻷﺳــﺎﻟﯾب اﻹﻧــﺷﺎﺋﯾﺔ اﻟطﻠﺑﯾــﺔ ﻋﻧــد ﺷــوﻗﻲ ﻣــن ) ﻧــداء ‪ ،‬وأﻣــر ‪ ،‬واﺳــﺗﻔﻬﺎم ‪ ،‬وﺗﻣـ ٍـن (‬
‫وذﻟك ﺑﺳﺑب ﺣﻧﯾﻧﻪ اﻟﺷدﯾد ورﻓﺿﻪ اﻟﻐرﺑﺔ واﻻﻏﺗراب ‪.‬‬
‫‪ -٦‬ﺟﺎءت اﻟـﺻورة اﻟـﺷﻌرﯾﺔ ﻗوﯾـﺔ ﻓـﻲ ﺷـﻌر اﻟﻐرﺑـﺔ واﻟﺣﻧـﯾن ‪ ،‬ﻓﺎﻟـﺻورة اﻟﺑﯾﺎﻧﯾـﺔ ﺷـﻣﻠت اﻟﻧـواﺣﻲ‬
‫اﻟﺑﻼﻏﯾﺔ وﻗوة اﻟﺗﺷﺑﯾﻪ ﻣﻊ اﻟدﻻﻟﺔ اﻟﻘطﻌﯾﺔ ﻋﻠﻰ ﺷدة ﺣﻧﯾن ﺷوﻗﻲ ‪.‬‬
‫‪ -٧‬رﺳم ﺷوﻗﻲ ﺻو اًر ﺣﺳﯾﺔ ﻟﻣﻌﺎﻧﺎﺗﻪ ﻓﻲ اﻟﻐرﺑﺔ ‪ ،‬ﺣﯾث أﺳﻬﻣت ﻓﻲ ﺗوﺿـﯾﺢ ﻋواطﻔـﻪ اﻟﺟﯾﺎﺷـﺔ‬
‫اﻟﻛﺎﻣﻧــﺔ ﻓــﻲ ﺻــدرﻩ ‪ ،‬ﻣﻣــﺎ أوﺣــﻰ ﻟﻠﻣﺗﻠﻘــﻲ ﺑﻣــﺎ ﯾــﺷﻌر اﻟــﺷﺎﻋر ﻣــن ﺣﻧــﯾن ﺻــﺎدق ﻧــﺎﺑﻊ ﻣــن‬
‫ﻋواطف ﺻﺎدﻗﺔ ‪.‬‬
‫‪ -٨‬ﻣــن اﻟظ ـواﻫر اﻷﺳــﻠوﺑﯾﺔ اﻟظــﺎﻫرة ﻓــﻲ ﺷــﻌر اﻟﻐرﺑــﺔ واﻟﺣﻧــﯾن اﻟﺗﻧــﺎص ‪ ،‬وذﻟــك ﺑﺗــﺄﺛرﻩ ﺑﺎﻟــدﯾن‬
‫واﻷدب اﻟﻌرﺑﻲ واﻟﺗﺎرﯾﺦ اﻹﺳﻼﻣﻲ ‪ ،‬ﻣﻣﺎ ﻛﺷف ﻋن اﻟﺛﻘﺎﻓﺔ اﻟواﺳـﻌﺔ اﻟﺗـﻲ ﯾﺗﻣﺗـﻊ ﺑﻬـﺎ ﺷـوﻗﻲ‬
‫واﻟﺗﻲ أﺳﻬﻣت ﻓﻲ إﺑراز أﺣﺎﺳﯾﺳﻪ وﻣﺷﺎﻋرﻩ ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪ -٩‬اﻋﺗﻣد ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻏرض اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻠﻰ ﻣﺟﻣوﻋﺔ ﻣن اﻷﺑﺣر اﻟﺷﻌرﯾﺔ ‪ ،‬وﻛـﺎن أوﻓرﻫـﺎ‬
‫ﺣظﺎً ﺑﺣر اﻟﻛﺎﻣل ﻓﺎﻟطوﯾل واﻟواﻓر ﺛم اﻟﺑـﺳﯾط ‪ٕ ،‬وان دل ذﻟـك ﻓﯾـدل ﻋﻠـﻰ اﺳـﺗﺧداﻣﻪ ﻟﻠﺑﺣـور‬
‫اﻟﺗﻲ ﺗﺗﺳﻊ ﻟﺑث اﻟﺷﻛوى ﻣن ﺧﻼﻟﻬﺎ إﻣﺎ ﻟطول ﺗﻔﻌﯾﻼﺗﻬﺎ أو ﻟﺳرﻋﺔ إﯾﻘﺎﻋﻬﺎ ‪.‬‬
‫‪ -١٠‬ﻋﻣد إﻟﻰ اﺧﺗﯾﺎر اﻟﻘﺎﻓﯾـﺔ اﻟﺗـﻲ ﺗـﺗﻼءم واﻟﺟـو اﻟﻧﻔـﺳﻲ اﻟـذي ﯾﻌﯾـﺷﻪ ‪ ،‬واﺑﺗﻌـد ﻛـل اﻟﺑﻌـد ﻋـن‬
‫اﻟﻘواﻓﻲ اﻟﺗﻲ ﺗؤﺛر ﺳﻠﺑﺎً ﻋﻠﻰ ﻣوﺳﯾﻘﺎ اﻟﻘـﺻﯾدة وﺗﻧﻔـر اﻟﻣﺗﻠﻘـﻲ ﻣﻧﻬـﺎ ‪ ،‬ﺣﯾـث ﺣـﺎز ﺣرﻓـﺎ اﻟﻣـﯾم‬
‫واﻟﻧ ــون ﻋﻠ ــﻰ اﻟﻛ ــم اﻷﻛﺑ ــر ‪ ،‬وذﻟ ــك ﺗﻌﻠﯾﻠ ــﻪ أن ﻛ ــﻼ اﻟﺣ ــرﻓﯾن ﯾ ــﺷﺗرﻛﺎن ﻓ ــﻲ ﺧروﺟﻬﻣ ــﺎ ﻣ ــن‬
‫اﻟﺧﯾــﺷوم واﻟــذي ﯾﺣﻣــل دﻻﻟــﺔ اﻟﺣــزن واﻷﺳــﻰ ‪ ،‬وﻫــذا ﯾــﺗﻼءم ﻣــﻊ اﻟﺟــو اﻟﻧﻔــﺳﻲ اﻟــذي ﻋﺎﺷــﻪ‬
‫اﻟﺷﺎﻋر ‪.‬‬
‫‪ -١١‬ورد اﻟﺗﻛـرار ﺑــﺻورة ﻛﺑﯾـرة ‪ ،‬ﺳـواء ﺑﻛﺛـرة اﻟﺣــروف اﻟﺗـﻲ ﺗﺣﻣــل دﻻﻟـﺔ اﻟﺣـزن واﻟﺣرﻗــﺔ ‪ ،‬أو‬
‫ﺑﺎﻟﻛﻠﻣ ــﺔ ‪ ،‬أو ﺑﺎﻟﺟﻣﻠ ــﺔ ‪ ،‬أو ﺑﺎﻟ ــﺻﯾﻐﺔ ‪ ،‬وذﻟ ــك ﻣ ــﺳﺎﻋدة ﻟﻠﻐ ــرض اﻟ ــذي ﻣ ــن أﺟﻠ ــﻪ ﻧظﻣ ــت‬
‫اﻟﻘﺻﺎﺋد اﻟﻣﺗﻧوﻋﺔ ‪.‬‬
‫‪ -١٢‬ﺗﻌــددت اﻟﻣﺣــﺳﻧﺎت اﻟﺑدﯾﻌﯾــﺔ ﻓــﻲ ﻫــذا اﻟﻐــرض ﻣﻣــﺎ زاد ﻣــن اﻹﯾﻘــﺎع اﻟﻣوﺳــﯾﻘﻲ اﻟﻣﻧــﺳﺟم‬
‫وﺑﻧﯾﺔ اﻟﻧص ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻬﺮﺱ ﺍﻵﻳﺎﺕ‬
‫اﻟﺻﻔﺣﺔ‬ ‫اﻵﯾﺔ‬ ‫رﻗم اﻵﯾﺔ‬ ‫اﻟﺳورة‬

      

١٣٨         ٩ ‫ﯾوﻧس‬



       


١٤٠ ٢٤ ‫اﻹﺳراء‬
   

٩٤      ٤٦ ‫اﻟﻛﻬف‬

٦٦        ١٣ ‫ﻣرﯾم‬

       

       

      

١٣٩           ١٢٣-١٢٠ ‫طﻪ‬

       

        

        

١٠٨      ١١٧ ‫اﻷﻧﺑﯾﺎء‬

        

٢٢         ٢٢٦-٢٢٤ ‫اﻟﺷﻌراء‬

  


‫ﺍﳌﺼﺎﺩﺭ ﻭﺍﳌﺮﺍﺟﻊ‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻣﺻﺎدر واﻟﻣراﺟﻊ‬

‫* اﻟﻘرآن اﻟﻛرﯾم ‪.‬‬


‫‪ .١‬إﺗﺣﺎف اﻟﺳﺎدة اﻟﻣﺗﻘﯾن ﺑﺷرح إﺣﯾﺎء ﻋﻠوم اﻟدﯾن ‪ :‬ﻣﺣﻣد ﺑن ﻣﺣﻣد ﺑن اﻟﺣﺳﯾﻧﻲ اﻟزﺑﯾدي‪،‬‬
‫ﻣؤﺳﺳﺔ اﻟﺗﺎرﯾﺦ اﻟﻌرﺑﻲ‪ ،‬ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪١٤١٤ ،‬ﻫـ‪١٩٩٤ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٢‬أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ﺣﯾﺎﺗﻪ وﺷﻌرﻩ ‪ :‬ﻛﻣﺎل أﺑو ﻣﺻﻠﺢ ‪ ،‬اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺣدﯾﺛﺔ ‪ ،‬ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ‬
‫اﻷوﻟﻰ‪١٩٨٧ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٣‬أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟوطﻧﯾﺔ واﻟﻣﺳرح واﻟﺗﺎرﯾﺦ ‪ :‬ﻓوزي اﻟﻌطوي ‪ ،‬دار اﻟﻔﻛر اﻟﻌرﺑﻲ ‪،‬‬
‫ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪ ١٩٨٩ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٤‬اﻷدب اﻟﻌرﺑﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻر ﻓﻲ ﻣﺻر ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌﺎرف ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ‬
‫اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ﻋﺷرة ‪.‬‬
‫‪ .٥‬أﺳرار اﻟﺑﻼﻏﺔ ﻓﻰ ﻋﻠم اﻟﺑﯾﺎن ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻘﺎﻫر اﻟﺟرﺟﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ﻫﻧداوي ‪،‬‬
‫دار اﻟﻛﺗب اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ – ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪٢٠٠١ ،‬م ‪.‬‬

‫‪ .٦‬إﺳﻼﻣﯾﺎت أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ دراﺳﺔ ﻧﻘدﯾﺔ ‪ :‬ﺳﻌﺎد ﻋﺑد اﻟوﻫﺎب ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم ‪ ،‬ﻣطﺎﺑﻊ اﻟﺟﯾزة ‪،‬‬
‫اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ‪١٩٨٥ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٧‬اﻷﺳﻠوب ‪ :‬أﺣﻣد اﻟﺷﺎﯾب ‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻧﻬﺿﺔ اﻟﻣﺻرﯾﺔ ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺳﺎﺑﻌﺔ‪١٩٧٦ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٨‬أﺳواق اﻟذﻫب ‪ :‬أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ﺑن ﻋﻠﻲ ﺑن أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ‪ ،‬ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﻬﻼل ‪ ،‬ﻣﺻر ‪. ١٩٣٢‬‬
‫‪ .٩‬اﻷﻋﻼم ‪ :‬ﺧﯾر اﻟدﯾن ﺑن ﻣﺣﻣود ﺑن ﻓﺎرس اﻟزرﻛﻠﻲ اﻟدﻣﺷﻘﻲ)ت‪١٣٩٦‬ﻫـ(‪ ،‬دار اﻟﻌﻠم‬
‫ﻟﻠﻣﻼﯾﯾن– ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺧﺎﻣﺳﺔ ﻋﺷرة ‪٢٠٠٢ ،‬م‪.‬‬
‫‪ .١٠‬أﻣﺎﻟﻲ اﻟزﺟﺎﺟﻲ ‪ :‬ﻷﺑﻲ اﻟﻘﺎﺳم ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟزﺟﺎﺟﻲ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﻋﺑداﻟﺳﻼم ﻫﺎرون ‪،‬‬
‫دار اﻟﺟﯾل – ﺑﯾروت‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪ ١٩٨٧‬م ‪.‬‬
‫‪ .١١‬أﻣﯾر اﻟﺷﻌراء أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ‪ :‬ﻣﺣﻣد اﻟطﺎﻫر اﻟزﻧﻛﻠوﻧﻲ ‪ ،‬ﻣﺟﻠﺔ اﻷزﻫر – اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟﺟزء‬
‫اﻟﻌﺎﺷر ‪ ،‬ﯾوﻟﯾو ‪ ١٩٨٦‬م ‪.‬‬
‫‪ .١٢‬اﻟﺑدﯾﻊ ﻓﻲ ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ ‪ :‬ﻣﻧﯾر ﺳﻠطﺎن ‪ ،‬اﻟﻣﻌﺎرف ‪ ،‬اﻹﺳﻛﻧدرﯾﺔ ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪،‬‬
‫‪ ١٩٩٢‬م ‪.‬‬
‫‪ .١٣‬ﺗﺎج اﻟﻌروس ﻣن ﺟواﻫر اﻟﻘﺎﻣوس ‪ :‬اﻟزﺑﯾدي ‪ ،‬اﻟﻣطﺑﻌﺔ اﻟﺧﯾرﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﺻر ‪ ،‬ج‪. ١‬‬
‫‪ .١٤‬ﺗﺎرﯾﺦ اﺑن ﺧﻠدون ‪ :‬اﺑن ﺧﻠدون ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ﺧﻠﯾل ﺷﺣﺎدة ‪ ،‬دار اﻟﻔﻛر ‪ ،‬ﺑﯾروت – ﻟﺑﻧﺎن ‪،‬‬
‫اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪١٩٨٨ ،‬م‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪ .١٥‬ﺗﺟرﺑﺔ اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻋﻧد اﺑن ﺧﻔﺎﺟﺔ ‪ :‬ﻓﺗﯾﺣﺔ دﺧﻣوش ) رﺳﺎﻟﺔ ﻣﺎﺟﺳﺗﯾر ( ﺟﺎﻣﻌﺔ‬
‫ﻣﻧﺗوري ‪.‬‬
‫‪ .١٦‬ﺗﺣﻠﯾل اﻟﺧطﺎب اﻟﺷﻌري ‪ :‬ﻣﺣﻣد ﻣﻔﺗﺎح ‪ ،‬اﻟﻣرﻛز اﻟﺛﻘﺎﻓﻲ اﻟﻌرﺑﻲ ‪ ،‬اﻟدار اﻟﺑﯾﺿﺎء ‪،‬‬
‫اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ‪١٩٩٢ ،‬م ‪.‬‬

‫‪ .١٧‬اﻟﺗﻧﺎص ‪ :‬ﻣﻘدﻣﺔ ﻧظرﯾﺔ ﻣﻊ دراﺳﺔ ﺗطﺑﯾﻘﯾﺔ ‪ ،‬د‪ .‬أﺣﻣد اﻟزﻋﺑﻲ ‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻛﺗﺎﻧﻲ‪،‬‬
‫اﻷردن‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪١٩٩٣ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .١٨‬اﻟﺗﻧﺎص ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟﻔﻠﺳطﯾﻧﻲ اﻟﻣﻌﺎﺻر ‪ :‬ﺣﺳن اﻟﺑﻧداري ‪ ،‬ﻋﺑد اﻟﺟﻠﯾل ﺻرﺻور ‪،‬‬
‫ﻋﺑﻠﺔ ﺛﺎﺑت ‪ ،‬ﻣﺟﻠﺔ ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻷزﻫر ﺑﻐزة‪ ،‬ﺳﻠﺳﻠﺔ اﻟﻌﻠوم اﻹﻧﺳﺎﻧﯾﺔ ‪ ، ٢٠٠٩ ،‬اﻟﻣﺟﻠد ‪، ١١‬‬
‫اﻟﻌدد ‪. ٢‬‬

‫‪ .١٩‬ﺟﻣﻬرة أﺷﻌر اﻟﻌرب ‪ :‬ﻷﺑﻲ زﯾد ﻣﺣﻣد ﺑن أﺑﻲ اﻟﺧطﺎب اﻟﻘرﺷﻲ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﻋﻠﻲ ﻣﺣﻣد‬
‫اﻟﺑﺎﺟﻲ ‪ ،‬ﻧﻬﺿﺔ ﻣﺻر – اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ١٩٨١‬م ‪.‬‬
‫‪ .٢٠‬اﻟﺣﻣﺎﺳﺔ اﻟﺷﺟرﯾﺔ ‪ :‬اﺑن اﻟﺷﺟري ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﻋﺑد اﻟﻣﻌﯾن اﻟﻣﻠوﺣﻲ و أﺳﻣﺎء اﻟﺣﻣﺻﻲ ‪،‬‬
‫ﻣﻧﺷورات و ازرة اﻟﺛﻘﺎﻓﺔ ‪ ،‬دﻣﺷق ‪١٩٧٠ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٢١‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻷوطﺎن ‪ :‬ﻷﺑﻲ ﻋﺛﻣﺎن اﻟﺟﺎﺣظ ‪ ،‬دار اﻟراﺋد اﻟﻌرﺑﻲ – ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ‬
‫اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪١٩٨٢ ،‬م ‪.‬‬
‫اﻟﺷﻌر اﻟّزﻧﻛﻲ واﻷﯾوﺑﻲ‪ :‬ﻣﻲ إﺑراﻫﯾم ﻋﻣرو ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ ﻣﺎﺟﺳﺗﯾر ﻣن ﺟﺎﻣﻌﺔ‬
‫‪ .٢٢‬اﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ ّ‬
‫اﻟﺧﻠﯾل ‪٢٠١١‬م ‪.‬‬
‫‪ .٢٣‬اﻟﺣﻧﯾن واﻟﻐرﺑﺔ ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟﻌرﺑﻲ ‪ :‬د‪ .‬ﯾﺣﯾﻰ اﻟﺟﺑوري ‪ ،‬دار ﻣﺟدﻻوي ‪ ،‬ﻋﻣﺎن ‪،‬‬
‫اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪٢٠٠٨ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٢٤‬اﻟﺣﯾوان ‪ :‬أﺑو ﻋﺛﻣﺎن ﻋﻣرو ﺑن ﺑﺣر اﻟﺟﺎﺣظ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﻋﺑد اﻟﺳﻼم ﻣﺣﻣد ﻫﺎرون ‪،‬‬
‫دار اﻟﺟﯾل – ﺑﯾروت‪. ١٩٩٦ ،‬‬

‫‪ .٢٥‬اﻟﺧطﺎب اﻹﺑداﻋﻲ اﻟﺟﺎﻫﻠﻲ واﻟﺻورة اﻟﻔﻧﯾﺔ ‪ :‬ﻋﺑداﻹﻟﻪ اﻟﺻﺎﺋﻎ ‪ ،‬اﻟدار‬


‫اﻟﺑﯾﺿﺎء‪-‬ﺑﯾروت ‪:‬اﻟﻣرﻛز اﻟﺛﻘﺎﻓﻲ اﻟﻌرﺑﻲ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪ ١٩٩٧ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٢٦‬اﻟﺧطﯾﺋﺔ واﻟﺗﻛﻔﯾر ‪-‬ﻣن اﻟﺑﻧﯾوﯾﺔ إﻟﻰ اﻟﺗﺷرﯾﺣﯾﺔ ‪ -‬ﻗراءة ﻧﻘدﯾﺔ ﻟﻧﻣوذج إﻧﺳﺎﻧﻲ ﻣﻌﺎﺻر‪:‬‬
‫ﻋﺑد اﷲ اﻟﻐذاﻣﻲ ‪ ،‬اﻟﻧﺎدي اﻟﺛﻘﺎﻓﻲ اﻷدﺑﻲ ‪ -‬ﺟدة ‪١٩٨٥،‬م ‪ ،‬ط‪. ١‬‬

‫‪ .٢٧‬دراﺳﺎت ﻓﻲ اﻟﻧﻘد اﻷدﺑﻲ ‪ :‬د‪ .‬ﺣﻣﺎد أﺑو ﺷﺎوﯾش ‪ ،‬ﻣﻧﺷورات اﺗﺣﺎد اﻟﻛﺗﺎب اﻟﻔﻠﺳطﯾﻧﯾﯾن‪،‬‬
‫‪١٩٩٩‬م‬

‫‪‬‬
‫‪ .٢٨‬دراﺳﺔ ﻋن ﺷوﻗﻲ ‪ :‬ﺷﻔﯾق ﺟﺑري ‪ ،‬دار ﻗﺗﯾﺑﺔ ﻟﻠطﺑﺎﻋﺔ و اﻟﻧﺷر و اﻟﺗوزﯾﻊ ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ‬
‫اﻷوﻟﻰ – ‪١٩٩٧‬م ‪.‬‬
‫‪ .٢٩‬دﻻﺋل اﻹﻋﺟﺎز ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻘﺎﻫر اﻟﺟرﺟﺎﻧﻲ ‪ ،‬ﻗراءة و ﺗﻌﻠﯾق ‪ :‬ﻣﺣﻣود ﺷﺎﻛر ‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑﺔ‬
‫ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﻣدﻧﻲ ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ‪ ١٩٩٢ ،‬م‪.‬‬
‫‪ .٣٠‬دﯾوان اﺑن ﺧﻔﺎﺟﺔ اﻷﻧدﻟﺳﻲ ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﻋﺑد اﷲ ﺳﻧدﻩ ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌرﻓﺔ – ﺑﯾروت ‪،‬‬
‫اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪ ٢٠٠٦ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٣١‬دﯾوان أﺑﻲ ﺳﻠﻣﻰ ﻋﺑد اﻟﻛرﯾم اﻟﻛرﻣﻲ ‪ :‬دار اﻟﻌودة – ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪١٩٧٨ ،‬‬
‫م ‪ ،‬ص ‪. ١٧٣‬‬
‫‪ .٣٢‬دﯾوان أﺑﻲ ﻓراس اﻟﺣﻣداﻧﻲ ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﺧﻠﯾل اﻟدوﯾﻬﻲ ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗﺎب اﻟﻌرﺑﻲ – ﺑﯾروت ‪،‬‬
‫اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪ ١٩٩٤ ،‬م ‪ ،‬ص ‪. ٢٥٢‬‬
‫‪ .٣٣‬دﯾوان أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ) اﻟﺷوﻗﯾﺎت ( ‪ :‬ﺗدﻗﯾق ﻣﺣﻣد ﻓوزي ﺣﻣزة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑﺔ‬
‫اﻵداب ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ٢٠١٢‬م ‪.‬‬
‫‪ .٣٤‬دﯾوان اﻟﺑﺣﺗري ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﺣﺳن ﻛﺎﻣل اﻟﺻﯾرﻓﻲ ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌﺎرف – اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ‬
‫اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ‪ ١٩٦٤ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٣٥‬دﯾوان اﻟﻣﺗﻠﻣس اﻟﺿﺑﻌﻲ ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾق ﺣﺳن اﻟﺻﯾرﻓﻲ ‪ ،‬ﻣﻌﻬد اﻟﻣﺧطوطﺎت اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪،‬‬
‫اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪ ١٩٧٠ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٣٦‬دﯾوان اﻟﻧﺎﺑﻐﺔ اﻟذﺑﯾﺎﻧﻲ ‪ :‬ت‪ /‬ﻋﺑﺎس ﻋﺑد اﻟﺳﺎﺗر ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗب اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ – ﺑﯾروت ‪،‬‬
‫اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ‪ ١٩٩٦ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٣٧‬دﯾوان ِ‬
‫اﻣرئ اﻟﻘﯾس ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن اﻟﻣﺻطﺎوي ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌرﻓﺔ – ﺑﯾروت ‪،‬‬
‫اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪٢٠٠٤ ،‬م‪.‬‬
‫‪ .٣٨‬دﯾوان ﺟرﯾر ‪ :‬ﺟرﯾر ﺑن ﻋطﯾﺔ اﻟﻌﺎﻣري ‪ ،‬دار ﺑﯾروت ﻟﻠطﺑﺎﻋﺔ – ﺑﯾروت ‪١٩٨٦ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٣٩‬دﯾوان ﺣﺎﻓظ إﺑراﻫﯾم ‪ :‬ﺿﺑطﻪ وﺷرﺣﻪ ‪ ،‬اﺣﻣد أﻣﯾن وأﺣﻣد اﻟزﯾن ٕواﺑراﻫﯾم اﻻﺑﯾﺎري ‪،‬‬
‫اﻟﻬﯾﺋﺔ اﻟﻣﺻرﯾﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ ﻟﻠﻛﺗﺎب ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ‪ ١٩٨٧ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٤٠‬دﯾوان طرﻓﺔ ﺑن اﻟﻌﺑد ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﻣﻬدي ﻣﺣﻣد ﻧﺎﺻر اﻟدﯾن ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗب اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ –‬
‫ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ‪٢٠٠٢ ،‬م‪.‬‬
‫‪ .٤١‬دﯾوان ﻣﺎﻟك ﺑن اﻟرﯾب ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬د‪ .‬ﻧوري ﺣﻣودي اﻟﻘﯾﺳﻲ ‪ ،‬ﻣﺟﻠﺔ ﻣﻌﻬد اﻟﻣﺧطوطﺎت‬
‫اﻟﻌرﺑﯾﺔ" ﻣﺞ ‪ ،١٥‬ﺟـ‪. ١‬‬
‫‪ .٤٢‬دﯾوان ﻣﺣﻣود ﺳﺎﻣﻲ اﻟﺑﺎرودي ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﻋﻠﻲ اﻟﺟﺎرم وﻣﺣﻣد ﺷﻔﯾق ﻣﻌروف ‪ ،‬دار‬
‫اﻟﻌودة – ﺑﯾروت ‪ ١٩٩٨ ،‬م ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪ .٤٣‬ذﻛرى اﻟﺷﺎﻋرﯾن ) ﺷﺎﻋر اﻟﻧﯾل وأﻣﯾر اﻟﺷﻌراء ( ‪ :‬أﺣﻣد ﻋﺑﯾد ‪ ،‬اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪،‬‬
‫دﻣﺷق‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪.‬‬
‫‪ .٤٤‬اﻟروض اﻷﻧف ﻓﻲ ﺷرح اﻟﺳﯾرة اﻟﻧﺑوﯾﺔ ﻻﺑن ﻫﺷﺎم ‪ :‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن ﻋﺑد‬
‫اﷲ ﺑن أﺣﻣد اﻟﺳﻬﯾﻠﻲ ‪ :‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ :‬ﻋﻣر ﻋﺑد اﻟﺳﻼم اﻟﺳﻼﻣﻲ ‪ ،‬دار إﺣﯾﺎء اﻟﺗراث اﻟﻌرﺑﻲ‪،‬‬
‫ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ‪١٤٢١ ،‬ﻫـ‪٢٠٠٠ /‬م ‪.‬‬
‫‪ .٤٥‬ﺳر اﻟﻔﺻﺎﺣﺔ ‪ :‬اﺑن ﺳﻧﺎن اﻟﺧﻔﺎﺟﻲ ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗب اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ – ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪،‬‬
‫‪١٩٨٢‬م ‪.‬‬

‫‪ .٤٦‬ﺷرح اﻟﻠزوﻣﯾﺎت ‪:‬ﻷﺑﻲ اﻟﻌﻼء اﻟﻣﻌري ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬زﯾﻧب اﻟﻘوﺻﻲ – وﻓﺎء اﻷﻋﺻر –‬
‫ﺳﯾدة ﺣﺎﻣد – ﻣﻧﯾر اﻟﻣدﻧﻲ ‪ ،‬اﻟﻬﯾﺋﺔ اﻟﻣﺻرﯾﺔ اﻟﻌﺎﻣﺔ ﻟﻠﻛﺗﺎب ‪ ١٩٩٤ ،‬م ‪ ،‬ج‪. ٣‬‬
‫‪ .٤٧‬ﺷرح دﯾوان أﺑﻲ ﺗﻣﺎم ‪ :‬اﻟﺧطﯾب اﻟﺗﺑرﯾزي ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬راﺟﻲ اﻷﺳﻣر ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗﺎب‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ – ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ‪ ، ١٩٩٤ ،‬ج‪ ، ١‬ص‪. ٢٩٠‬‬
‫‪ .٤٨‬ﺷرح دﯾوان ﻋﻧﺗرة ﺑن ﺷداد ‪ :‬اﻟﺧطﯾب اﻟﺗﺑرﯾزي ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ :‬ﻣﺟﯾد طراد ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗﺎب‬
‫اﻟﻌرﺑﻲ – ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪١٩٩٢ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٤٩‬ﺷﻌر ﺷوﻗﻲ اﻟﻐﻧﺎﺋﻲ واﻟﻣﺳرﺣﻲ ‪ :‬طﻪ وادي ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌﺎرف ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ‪،‬‬
‫‪١٩٨٥‬م ‪.‬‬
‫‪ .٥٠‬ﺷوﻗﻲ ﺷﺎﻋر اﻟﻌﺻر اﻟﺣدﯾث ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﺿﯾف ‪ ،‬دار اﻟﻣﻌﺎرف ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ‬
‫اﻟﺳﺎﺑﻌﺔ ‪.‬‬
‫‪ .٥١‬اﻟﺷوﻗﯾﺎت اﻟﻣﺟﻬوﻟﺔ ‪ :‬ﻣﺣﻣد ﺻﺑري ‪ ،‬دار اﻟﻣﺳﯾرة ‪ ،‬ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪ ،‬ج‪، ١‬‬
‫‪١٩٧٩‬م ‪.‬‬
‫‪ .٥٢‬اﻟﺻﺣﺎح ‪ :‬ﻹﺳﻣﺎﻋﯾل ﺑن ﺣﻣﺎد اﻟﺟوﻫري ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬أﺣﻣد ﻋﺑد اﻟﻐﻔور ﻋطﺎر ‪ ،‬دار‬
‫اﻟﻌﻠم ﻟﻠﻣﻼﯾﯾن – ﺑﯾروت‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪ ١٩٧٩‬م ‪.‬‬
‫‪ .٥٣‬ﺻﺣﯾﺢ ﻣﺳﻠم ‪ :‬أﺑو اﻟﺣﺳﯾن ﻣﺳﻠم ﺑن اﻟﺣﺟﺎج ﺑن ﻣﺳﻠم اﻟﻘﺷﯾري اﻟﻧﯾﺳﺎﺑوري ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪:‬‬
‫ﻣﺣﻣد ﻓؤاد ﻋﺑد اﻟﺑﺎﻗﻲ‪ ،‬دار إﺣﯾﺎء اﻟﺗراث اﻟﻌرﺑﻲ – ﺑﯾروت ‪.‬‬
‫‪ .٥٤‬اﻟﺻورة اﻟﺑﯾﺎﻧﯾﺔ ﻓﻲ ﻛﺗﺎب روح اﻟﺑﯾﺎن ﻓﻲ ﺗﻔﺳﯾر اﻟﻘرآن ﻹﺳﻣﺎﻋﯾل ﺣﻘﻲ اﻟﺑروﺳوي ‪:‬‬
‫إﻟﻬﺎم ﺣ اررة ) رﺳﺎﻟﺔ ﻣﺎﺟﺳﺗﯾر ( اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ – ﻏزة ‪ ٢٠١٣ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٥٥‬اﻟﺻورة ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟﻌرﺑﻲ ‪ :‬ﻋﻠﻰ اﻟﺑطل ‪ ،‬دار اﻷﻧدﻟس – ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪،‬‬
‫‪ ١٩٨١‬م ‪.‬‬

‫‪ .٥٦‬اﻟﺻورة واﻟﺑﻧﺎء اﻟﺷﻌري ‪ :‬ﻣﺣﻣد ﺣﺳن ﻋﺑد اﷲ دار اﻟﻣﻌﺎرف‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ١٩٨١ ،‬م ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪ .٥٧‬ظﺎﻫرة اﻟﺗﻧﺎﻗص ﻓﻲ اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ ،‬ﻣﻬﻧد ﻋﺑﺎس زﻛﻲ ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ ﻣﺎﺟﺳﺗﯾر ‪ ،‬اﻟﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻌراﻗﯾﺔ‬
‫– ﺑﻐداد‪ ٢٠١١ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٥٨‬ظواﻫر ﻋروﺿﯾﺔ ﻣن اﻟﺷوﻗﯾﺎت ‪ ،‬ﻣﺣﻣد ﻋﺑد اﻟﻣﺟﯾد اﻟطوﯾل ‪ ،‬ﻣﺟﻠﺔ ﻛﻠﯾﺔ دار اﻟﻌﻠوم ‪،‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻟﻘﺎﻫرة‪ ٢٠٠٤ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٥٩‬ﻋﺷرون ﻣن ﺷﻌراء اﻟﻣﻧﺎﻓﻲ واﻟﺳﺟون ‪ :‬أﺣﻣد ﺳوﯾﻠم ‪ ،‬دار اﻟطﻼﺋﻊ ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ‬
‫اﻷوﻟﻰ ‪ ٢٠١١ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٦٠‬ﻋﻠم اﻟﺑدﯾﻊ ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻋﺗﯾق ‪ ،‬دار اﻟﻧﻬﺿﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻟﻠطﺑﺎﻋﺔ واﻟﻧﺷر واﻟﺗوزﯾﻊ‪ ،‬ﺑﯾروت‬
‫– ﻟﺑﻧﺎن ‪.‬‬
‫‪ .٦١‬ﻋﻠم اﻟﻣﻌﺎﻧﻲ ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز ﻋﺗﯾق ‪ ،‬دار اﻟﻧﻬﺿﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﻟﻠطﺑﺎﻋﺔ واﻟﻧﺷر واﻟﺗوزﯾﻊ‪،‬‬
‫ﺑﯾروت – ﻟﺑﻧﺎن ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪ ٢٠٠٩ ،‬م‪.‬‬
‫‪ .٦٢‬ﻋﻠم اﻟﻧص ‪ :‬ﺟوﻟﯾﺎ ﻛرﯾﺳﺗﯾﻔﺎ ‪ ،‬ﺗر‪ /‬ﻓرﯾد اﻟزاﻫﻲ ‪ ،‬ﻣراﺟﻌﺔ ‪ /‬ﻋﺑد اﻟﺟﻠﯾل ﻧﺎظم ‪ ،‬دار‬
‫ﺗوﺑﻘﺎل ﻟﻠﻧﺷر‪ ،‬اﻟﻣﻐرب‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪١٩٩١ ،‬م ‪.‬‬

‫‪ .٦٣‬اﻟﻌﻣدة ﻓﻲ ﻣﺣﺎﺳن اﻟﺷﻌر وآداﺑﻪ وﻧﻘدﻩ ‪ :‬اﺑن رﺷﯾق اﻟﻘﯾرواﻧﻲ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﻣﺣﻣد ﻣﺣﯾﻲ‬
‫اﻟدﯾن ﻋﺑد اﻟﺣﻣﯾد ‪ ،‬دار اﻟﺟﯾل – ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺧﺎﻣﺳﺔ ‪١٩٨١ ،‬م ‪.‬‬

‫‪ .٦٤‬اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻷﻧدﻟﺳﻲ ‪ :‬ﻓﺎطﻣﺔ ﺻﺣﺻﺢ ‪ ،‬ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﻧﺟﺎح اﻟﺟدﯾدة ‪،‬‬
‫اﻟدار اﻟﺑﯾﺿﺎء ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪.١٩٩٣ ،‬‬
‫‪ .٦٥‬اﻟﻐرﺑﺔ واﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻟﻔﻠﺳطﯾﻧﻲ ﺑﻌد اﻟﻣﺄﺳﺎة ‪ :‬د‪ .‬أﻣﯾن اﻟﻌﻣﺻﻲ ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ‬
‫ﻗﺎرﯾوﻧس – ﺑﻧﻐﺎزي ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪ ١٩٩٥ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٦٦‬اﻟﻔﺗﺢ اﻟﻛﺑﯾر ﻓﻲ ﺿم اﻟزﯾﺎدة إﻟﻰ اﻟﺟﺎﻣﻊ اﻟﺻﻐﯾر ‪ :‬ﺟﻼل اﻟدﯾن ﻋﺑد اﻟرﺣﻣن ﺑن أﺑﻲ‬
‫ﺑﻛر اﻟﺳﯾوطﻲ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق‪ /‬ﯾوﺳف اﻟﻧﺑﻬﺎﻧﻲ ‪ ،‬دار اﻟﻔﻛر ‪ -‬ﺑﯾروت ‪ /‬ﻟﺑﻧﺎن ‪١٤٢٣ -‬ﻫـ ‪-‬‬
‫‪٢٠٠٣‬م ‪.‬‬
‫‪ .٦٧‬ﻓن اﻟﺷﻌر‪ :‬إﺣﺳﺎن ﻋﺑﺎس ‪ ،‬دار ﺻﺎدر‪ -‬ﺑﯾروت‪ ،‬دار اﻟﺷروق‪ -‬ﻋﻣﺎن‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ‬
‫اﻷوﻟﻰ ‪ ١٩٩٦ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٦٨‬ﻓﻲ اﻟﻧﻘد اﻷدﺑﻲ ‪ ،‬أﺣﻣد أﻣﯾن ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗﺎب اﻟﻌرﺑﻲ ‪ ،‬ﺑﯾروت – ﻟﺑﻧﺎن ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ‬
‫اﻟراﺑﻌﺔ‪١٩٦٧ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٦٩‬اﻟﻘرآن واﻟﺻورة اﻟﺑﯾﺎﻧﯾﺔ ‪ :‬د‪ .‬ﻋﺑداﻟﻘﺎدر ﺣﺳﯾن ‪ ،‬ﻋﺎﻟم اﻟﻛﺗب – ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ‬
‫اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ‪ ١٩٨٥ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٧٠‬اﻟﻠزوﻣﯾﺎت ‪ :‬ﻷﺑﻲ اﻟﻌﻼء اﻟﻣﻌري ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬أﻣﯾن ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز اﻟﺧﺎﻧﺟﻲ ‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑﺔ‬
‫اﻟﺧﺎﻧﺟﻲ – اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬ج‪. ٢‬‬

‫‪‬‬
‫‪ .٧١‬ﻟﺳﺎن اﻟﻌرب ﻻﺑن ﻣﻧظور ‪ :‬دار ﺻﺎدر – ﺑﯾروت ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ ‪.‬‬
‫‪ .٧٢‬اﻟﻣﺗﻧﺑﻲ وﺷوﻗﻲ دراﺳﺔ وﻧﻘد وﻣوازﻧﺔ ‪ :‬ﻋﺑﺎس ﺣﺳن ‪ ،‬ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﺣﻠﺑﻲ ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ‬
‫اﻷوﻟﻰ‪١٩٥١ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٧٣‬اﻟﻣﺟ ــﺎل اﻟﻧﻔس اﺟﺗﻣﺎﻋﻲ اﻟﻌرﺑــﻲ ‪ :‬د‪ .‬ﻋﺑﺎس ﻣﻛـﻲ ‪ ،‬ﻣﻌﻬد اﻹﻧﻣﺎء اﻟﻌرﺑﻲ – ﺑﯾـ ـ ــروت‪،‬‬
‫‪١٩٩١‬م ‪.‬‬
‫‪ .٧٤‬ﻣﺣﺎﺿرات ﻓﻲ اﻟﻌروض واﻟﻘﺎﻓﯾﺔ ‪ :‬د‪ .‬ﻋﻼء إﺳﻣﺎﻋﯾل اﻟﺣﻣزاوي ‪ ،‬دار اﻟﺗﯾﺳﯾر ﻟﻠطﺑﺎﻋﺔ‬
‫واﻟﻧﺷر ﺑﺎﻟﻣﻧﯾﺎ ‪٢٠٠٢‬م ‪.‬‬

‫‪ .٧٥‬اﻟﻣرﺷد إﻟﻰ ﻓﻬم أﺷﻌﺎر اﻟﻌرب وﺻﻧﺎﻋﺗﻬﺎ ‪ :‬ﻋﺑد اﷲ اﻟطﯾب ‪ ،‬اﻟﻛوﯾت‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻟﺛﺔ ‪،‬‬
‫‪ ١٩٨٩‬م – ‪ ١٤٠٩‬ه ‪.‬‬
‫‪ .٧٦‬ﻣﻌﺟم اﻟﻣﺻطﻠﺣﺎت اﻟﺑﻼﻏﯾﺔ وﺗطورﻫﺎ‪ ،‬أﺣﻣد ﻣطﻠوب‪ ،‬ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﻣﺟﻣﻊ اﻟﻌﻠﻣﻲ اﻟﻌراﻗﻲ‪،‬‬
‫‪١٩٨٣‬م ‪.‬‬

‫‪ .٧٧‬اﻟﻣﻌﺟم اﻟوﺳﯾط ‪ :‬ﻣﺟﻣﻊ اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ ﺑﺎﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟﻣﻛﺗﺑﺔ اﻹﺳﻼﻣﯾﺔ ‪ ،‬اﺳﺗﺎﻧﺑول ‪.‬‬
‫‪ .٧٨‬ﻣﻘدﻣﺔ اﻟﻘﺻﯾدة ﻋﻧد ﺷﻌراء ﻣدرﺳﺔ اﻹﺣﯾﺎء واﻟﺑﻌث ‪ :‬ﻋﺑد اﻟﻌزﯾز اﻟﺛﺑﯾﺗﻲ ‪ ،‬رﺳﺎﻟﺔ‬
‫ﻣﺎﺟﺳﺗﯾر ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ أم اﻟﻘري – اﻟﻣﻣﻠﻛﺔ اﻟﻌرﺑﯾﺔ اﻟﺳﻌودﯾﺔ ‪٢٠١٠ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٧٩‬اﻟﻣﻛﺎن ﻓﻲ اﻟﺷﻌر اﻷﻧدﻟﺳﻲ ‪ :‬ﻣﺣﻣد اﻟطرﺑوﻟﻲ ‪ ،‬دار اﻟرﺿوان ‪ ،‬ﻋﻣﺎن ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ‬
‫اﻷوﻟﻰ ‪.‬‬
‫‪ .٨٠‬ﻣن أﻋﻼم اﻟﻔﻛر واﻷدب ﻓﻲ اﻟﺗراث اﻟﻌرﺑﻲ ‪ :‬ﻣﺣﻣد ﺟواد اﻟﻧوري ‪ ،‬ﻣطﺑﻌﺔ اﻟﺷرق‬
‫اﻟﻌرﺑﯾﺔ ‪ ،‬اﻟﻘدس – ﺷﻌﻔﺎط ‪.‬‬
‫‪ .٨١‬ﻣﻧﻬﺎج اﻟﺑﻠﻐﺎء وﺳراج اﻷدﺑﺎء ‪ :‬ﺣﺎزم اﻟﻘرطﺎﺟﻧﻲ ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬ﻣﺣﻣد اﻟﺣﺑﯾب ﺑن اﻟﺧوﺟﺔ‪،‬‬
‫دار اﻟﻣﻐرب اﻹﺳﻼﻣﻲ – ﺑﯾروت ‪ ،‬ط ‪ ١٩٨٦ ،٣‬م‪.‬‬
‫‪ .٨٢‬اﻟﻣوازﻧﺔ ﺑﯾن ﺷﻌر أﺑﻲ ﺗﻣﺎم واﻟﺑﺣﺗري ‪ :‬أﺑو اﻟﻘﺎﺳم اﻟﺣﺳن ﺑن ﺑﺷر اﻵﻣدي ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪/‬‬
‫د‪ .‬ﻋﺑد اﷲ اﻟﻣﺣﺎرب‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻟﺧﺎﻧﺟﻲ ‪ ،‬اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻷوﻟﻰ‪ ١٩٩٤ ،‬م ‪.‬‬
‫‪ .٨٣‬ﻣوﺳﯾﻘﻰ اﻟﺷﻌر‪ :‬إﺑراﻫﯾم أﻧﯾس ‪ ،‬ﻣﻛﺗﺑﺔ اﻷﻧﺟﻠو اﻟﻣﺻرﯾﺔ – اﻟﻘﺎﻫرة ‪ ،‬اﻟطﺑﻌﺔ اﻟﺛﺎﻧﯾﺔ ‪،‬‬
‫‪ ١٩٥٢‬م‪.‬‬

‫‪ .٨٤‬ﻧﻘد اﻟﺷﻌر ‪ :‬ﻗداﻣﺔ ﺑن ﺟﻌﻔر ‪ ،‬ﺗﺣﻘﯾق ‪ /‬د‪ .‬ﻣﺣﻣد ﻋﺑد اﻟﻣﻧﻌم ﺧﻔﺎﺟﻲ ‪ ،‬دار اﻟﻛﺗب‬
‫اﻟﻌﻠﻣﯾﺔ – ﺑﯾروت ‪.‬‬

‫‪‬‬
‫ﻓﻬﺮﺱ ﺍﶈﺘﻮﻳﺎﺕ‬
‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬

‫ﺍﻹﻫـــﺪﺍء ______________________________________________ ب‬

‫ﺷﻜﺮ ﻭﺗﻘﺪﻳﺮ _____________________________________________ ج‬

‫ﻣﻠﺧص اﻟﺑﺣث ____________________________________________ د‬

‫ﺍﳌﻘﺪﻣــــﺔ ______________________________________________ ‪١‬‬

‫أوﻻ ‪ :‬اﻟﻣوﻟد واﻟﻧﺷﺄة ‪٧ _____________________________________________________ :‬‬


‫ً‬

‫ﺛﺎﻧﯾﺎً ‪ :‬ﺣﯾﺎﺗﻪ اﻟﺗﻌﻠﯾﻣﯾﺔ ‪١٠ ___________________________________________________:‬‬

‫ﺛﺎﻟﺛﺎً ‪ :‬ﺣﯾﺎﺗﻪ اﻟﺳﯾﺎﺳﯾﺔ ‪١٣ __________________________________________________ :‬‬

‫راﺑﻌﺎً ‪ :‬ﻣﻛﺎﻧﺗﻪ اﻷدﺑﯾﺔ ‪٢١ ___________________________________________________ :‬‬

‫ﺧﺎﻣﺳﺎً ‪ :‬ﺷوﻗﻲ ﻓﻲ ﻣﯾزان اﻟﻧﻘد‪٢٥ ______________________________________________ :‬‬

‫ﺳﺎدﺳﺎً ‪ :‬وﻓﺎﺗﻪ ‪٢٦ _______________________________________________________ :‬‬

‫اﻟﻐرﺑﺔ ﻓﻲ ﺷﻌر أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ___________________________________ ‪٢٩‬‬

‫اﻟﻣﺑﺣث اﻷول ‪ :‬اﻟﻐرﺑﺔ ﻟﻐﺔ واﺻطﻼﺣﺎً ‪٢٩ _________________________________________ :‬‬

‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬ﺑواﻋث اﻟﻐرﺑﺔ ‪٣١ _____________________________________________ :‬‬


‫اﻟﻌﺎﻣل اﻟﺳﯾﺎﺳﻲ ‪٣٧ ____________________________________________________ :‬‬
‫اﻟﻌﺎﻣل اﻻﺟﺗﻣﺎﻋﻲ ‪٣٩ ___________________________________________________ :‬‬
‫اﻟﻌﺎﻣل اﻟﻧﻔﺳﻲ ‪٤٠ ______________________________________________________:‬‬
‫اﻟﻌﺎﻣل اﻟﺛﻘﺎﻓﻲ ‪٤٣ ______________________________________________________ :‬‬

‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻟث ‪ :‬أﻧواع اﻟﻐرﺑﺔ ‪٤٤ ______________________________________________ :‬‬


‫اﻟﻐرﺑﺔ اﻟداﺧﻠﯾﺔ ‪ ) :‬اﻻﻏﺗراب ( ‪٤٤ ____________________________________________ :‬‬

‫‪‬‬
‫اﻟﻐرﺑﺔ اﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ ‪٥٥ _____________________________________________________ :‬‬

‫اﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ ﺷﻌر أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ___________________________________ ‪٦٤‬‬

‫اﻟﻣﺑﺣث اﻷول ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن ﻟﻐﺔ واﺻطﻼﺣﺎً ‪٦٥ ________________________________________ :‬‬


‫أوﻻ ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن ﻟﻐﺔ ‪٦٥ ____________________________________________________ :‬‬
‫ً‬
‫ﺛﺎﻧﯾﺎً ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن اﺻطﻼﺣﺎً ‪٦٦ ________________________________________________ :‬‬

‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن ﻓﻲ ﺷﻌر أﺣﻣد ﺷوﻗﻲ ‪٧١ ____________________________________ :‬‬


‫اﻟﻣطﻠب اﻷول ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟوطن ‪٧١ _________________________________________ :‬‬
‫اﻟﻣطﻠب اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻷﻫل واﻷﺻدﻗﺎء ‪٨٩ __________________________________ :‬‬
‫اﻟﻣطﻠب اﻟﺛﺎﻟث ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟذﻛرﯾﺎت اﻟﻣﺎﺿﯾﺔ ‪٩٩ _________________________________ :‬‬
‫اﻟﻣطﻠب اﻟراﺑﻊ ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن اﻟدﯾﻧﻲ ‪١٠٦ ___________________________________________ :‬‬
‫اﻟﻣطﻠب اﻟﺧﺎﻣس ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟﻣﻛﺎن ‪١١٥ ______________________________________ :‬‬
‫اﻟﻣطﻠب اﻟﺳﺎدس ‪ :‬اﻟﺣﻧﯾن إﻟﻰ اﻟﻣﺣﺑوب ‪١٢٢ _____________________________________:‬‬

‫اﻟدراﺳﺔ اﻟﻔﻧﯾﺔ __________________________________________ ‪١٣٠‬‬

‫اﻟﻣﺑﺣث اﻷول ‪ :‬اﻷﺳﻠوب ‪١٣٠ ________________________________________________ :‬‬


‫اﻟﺗﻧﺎص ‪١٣٧ _________________________________________________________ :‬‬
‫اﻷﺳﺎﻟﯾب اﻹﻧﺷﺎﺋﯾﺔ اﻟطﻠﺑﯾﺔ ‪١٤٣ _____________________________________________ :‬‬

‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬اﻟﺻورة اﻟﺷﻌرﯾﺔ ‪١٥٣ ___________________________________________ :‬‬


‫أوﻻ ‪ :‬اﻟﺻورة اﻟﺑﯾﺎﻧﯾﺔ ‪١٥٤ ________________________________________________ :‬‬
‫ً‬
‫‪ -١‬اﻟﺗﺷﺑﯾﻪ ‪١٥٤ ______________________________________________________ :‬‬
‫‪ -٢‬اﻻﺳﺗﻌﺎرة ‪١٥٦ _____________________________________________________ :‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﻛﻧﺎﯾﺔ ‪١٥٨ _______________________________________________________ :‬‬
‫ﺛﺎﻧﯾﺎً ‪ :‬اﻟﺻورة اﻟﺣﺳﯾﺔ ‪١٥٩ _______________________________________________ :‬‬
‫‪ -١‬اﻟﺻورة اﻟﺑﺻرﯾﺔ ‪١٥٩ ________________________________________________ :‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺻورة اﻟﺳﻣﻌﯾﺔ ‪١٦١ ________________________________________________ :‬‬
‫‪ -٣‬اﻟﺻورة اﻟﺷﻣﯾﺔ ‪١٦٢ _________________________________________________ :‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﺻورة اﻟذوﻗﯾﺔ ‪١٦٣ _________________________________________________ :‬‬

‫اﻟﻣﺑﺣث اﻟﺛﺎﻟث ‪ :‬اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ ‪١٦٤ _______________________________________________ :‬‬


‫اﻟﻣطﻠب اﻷول ‪ :‬اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ اﻟﺧﺎرﺟﯾﺔ ‪١٦٥ ________________________________________ :‬‬
‫‪ -١‬اﻟوزن ‪١٦٥ _______________________________________________________ :‬‬

‫‪‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﻘﺎﻓﯾﺔ ‪١٦٧ _______________________________________________________ :‬‬
‫اﻟﻣطﻠب اﻟﺛﺎﻧﻲ ‪ :‬اﻟﻣوﺳﯾﻘﺎ اﻟداﺧﻠﯾﺔ ‪١٦٩ ________________________________________ :‬‬
‫‪ -١‬اﻟﺗﺻرﯾﻊ ‪١٦٩ _____________________________________________________ :‬‬
‫‪ -٢‬اﻟﺗﻛرار ‪١٧٠ _______________________________________________________ :‬‬
‫‪ -٣‬اﻟطﺑﺎق ‪١٧٤ ______________________________________________________ :‬‬
‫‪ -٤‬اﻟﻣﻘﺎﺑﻠﺔ ‪١٧٥ ______________________________________________________ :‬‬
‫‪ -٥‬اﻟﺟﻧﺎس ‪١٧٦ ______________________________________________________ :‬‬
‫‪ -٦‬اﻟﺗﻘﺳﯾم ‪١٧٦ ______________________________________________________ :‬‬

‫ﺍﳋﺎﲤﺔ ______________________________________________ ‪١٧٨‬‬

‫ﻓﻬﺮﺱ ﺍﻵﻳﺎﺕ __________________________________________ ‪١٨٠‬‬

‫اﻟﻣﺻﺎدر واﻟﻣراﺟﻊ ________________________________________ ‪١٨٢‬‬

‫ﻓﻬﺮﺱ ﺍﶈﺘﻮﻳﺎﺕ _______________________________________ ‪١٨٨‬‬

‫‪‬‬

You might also like