You are on page 1of 12

muzeumi

da
MUSEUM AND CULTURAL

kulturuli
HERITAGE

memkvidreoba
-
¯
muzeumis
saerTaSoriso
dRisadmi
miZRvnili
samecniero
konferencia
muzeumi
da
kulturuli
memkvidreoba MUSEUM
AND
VI-VII CULTURAL
HERITAGE

2021
proeqti - samecniero konferencia
"muzeumi da kulturuli memkvidreoba"

Project - Scientific Conference “Museum


and Cultural Heritage”

proeqtis idea da ganxorcieleba: pasuxismgebeli redaqtorebi: daviT lomitaSvili, ekaterine


irma doliZe, eka kaWarava TabukaSvili
Project Design and Implemantation: Responsible editors: Davit Lomitashvili, Ekaterine Tabukashvili
Irma Dolidze, Eka Kacharava
qarTuli teqstis redaqtori: nino SiolaSvili
krebuli Seadgina da gamosacemad moamzada: Text editor: Nino Shiolashvili
irma doliZe, eka kaWarava
The collection compiled and prepared for publishing by inglisuri teqstis redaqtori: TaTia TevdoraSvili
Irma Dolidze, Eka Kacharava English Text editor: Tatia Tevdorashvili

publikaciis koncefcia: eka kaWarava fotoebi: Salva leJava, ivane yenia


Concept of Publication: Eka Kacharava Photos: Shalva Lejava, Ivane Khenia

dizaini: mariam uSxvani Targmani: Sps `lingvo~


Design: Mariam Ushkhvani Translated by: ~Lingvo” Ltd

© saqarTvelos kulturuli memkvidreobis dacvis erovnuli saredaqcio jgufi SesaZloa ar iziarebdes avtorTa zogierT
saagento, 2021 mosazrebas
© National Agency for Cultural Heritage Preservation of Georgia, 2021

ISSN - 1512-0872
www. heritagesites.ge
giorgi qavTaraZe
iv. javaxiSvilis saxelobis Tbilisis
saxelmwifo universitetis,
iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis
institutis Zveli qveynebis istoriis ganyofilebis
mTavari mecnier-TanamSromeli

mcxeTis
uZvelesi
adgilmdebareobisa
da saxelwodebis
sakiTxisaTvis
1960 wels saqarTvelos istoriuli geografiis pir-
vel krebulSi gamoqveynebul Tavis werilSi „erTi
furceli istoriul-geografiuli dRiuridan“,
romelic moxsenebad iyo wakiTxuli 1959 wlis 30
ivniss istoriis institutis istoriuli geografi- didi mcxeTa, misi umTavresi ubnebi da
is ganyofilebis pirvel samecniero sesiaze, niko qalaqis sasoflo raioni
berZeniSvili SeniSnavda, rom „wels [igulisxmeba
1959 weli, - g.q.] mcxeTis arqeologiurma eqspedi-
ciam uTuod warmateba moi pova. man wiwamuri aRmo- da sxva ubnebis garda, muxransac moicavda, sarkine-nastakissac da wiwamur-
aCina... wiwamuris aRmoCena kargi miRwevaa. artags sac. mtkvris samxreTiT „armaziT kerZi qalaqi“ iyo, xolo CrdiloeTiT
Tavs gadamxdari ambavi realur-istoriulad cocx- sakuTriv mcxeTa da „muxnariT kerZi qalaqi“1.
ldeba. es asea, magram aqamde Cvenma arqeologiam
Zveli mcxeTa ver aRmoaCina“1. gasuli saukunis 20-iani wlebis damlevs s. kakabaZes gamoTqmuli aqvs
varaudi, rom „moqcevaÁ qarTlisaÁs“ „Zueli mcxeTa“ SesaZlebelia yofili-
sad unda iyos saZebari Zveli mcxeTa? pasuxi TiTqos yo moguTas raionSi, e.i. xidis axlos mtkvris marcxena napiras2. ufro gvi-
TavisTavad cxadia _ mcxeTis miwa-wyalze! magram an, imave avtorma, imis gamo, rom Tbilisis cixes aleqsandre makedonelis
ras niSnavs da ras moicavda „mcxeTa“? mier nagebad Tvlida, aleqsandres mierve qarTlis mmarTvelad dasmuli
azos rezidenciad _ „Zvel mcxeTad“ _ ukve Tbilisi miiCnia3.
qarTuli saistorio wyaroebis monacemTa gaT-
valiswinebis Sedegad SemuSavebuli da farTod l. meliqseT-begi, movses xorenacis teqstze dayrdnobiT, Tvlida, rom Zve-
gaziarebulia azri qarTlis Zveli dedaqalaqis li mcxeTa (древняя Мцхета) mtkvris marcxena napirze, e.w. pompeusis xidTan
e.w. didi mcxeTis mravalubnianobisa da mtkvrisa mdebare da kodmanis saxeliT cnobil SemaRlebaze unda yofiliyo lo-
da aragvis orive napirze did miwa-wyalze gaS- kalizebuli, armazis qandakebis pirdapir, mdinaris meore napirze4. Tavis
lis Sesaxeb. Tu sakuTriv mcxeTa CrdiloeTisken „somxeTis istoriaSi“ movses xorenaci gvamcnobs: „...Weqa-quxilis [mom-
baiaTxevs ar scildeboda (romelic mas samTavros
teritoriisgan gamoyofda), „didi mcxeTa“ samTav-
ro-bebris cixis, cixe-didis, uriaT-ubnis, moguTas 1 Sdr. Северов Н. П., Чубинашвили Г. Н., Мцхета (Москва, 1946), gv. 5-6; afaqiZe a., armazcixis lo-
kalizaciis sakiTxisaTvis, iv. javaxiSvilis saxelobis istoriis institutis Sromebi,
tomi IV, nakv. I, Tb., 1958, gv. 74, 93; berZeniSvili n., dasax. naSromi, gv. 165-167, 174
2 kakabaZe s.. qal. armazi _ qal. mcxeTa, saistorio krebuli, wigni III, tf., 1928, gv. 8
* naSromi Tavdapirvelad gamoqveynda ,,istoriisa da eTnologiis institutis SromebSi“, 3 kakabaZe s., Tbilisi me-5 saukunis meore naxevarSi, mnaTobi, 1958, #10, gv. 100-101. ix., agreTve,
XII-XIII, Tb., 2012-2013 qvemoT, SeniSvna 27
1 berZeniSvili n., erTi furceli istoriul-geografiuli dRiuridan, saqarTvelos 4 Меликсет-Беков Л. М., Армазни, Историко-археологический очерк, Материалы по истории Грузии и
istoriuli geografiis krebuli, I, Tb., 1960, gv. 164-165 Кавказа, Вып. II (Тбилиси, 1938), gv. 51

338 339
vlinebeli] aramazdis [armazis _ g.q.] qandakeba, ro-melic qalaqisagan [mcx- da mtkvris orive napirze gadaSlil mxares marTlac „qarTlis“ saxeli
eTis _ g.q.] gancalkevebiT, didi mdinaris meore mxares idga. rogorc wesi, etarebina da SedarebiT ufro gvian xanebSi amis Sedegad aRmocenebuliyo
dildilobiT yvela scemda mas Tayvans saxlTa saxuravebidan, saidanac qoronimi „qarTli“, magram Cvens xelT arsebuli wyaroebis monacemebiT,
saxiT Canda igi...“5. am ukanasknelisagan gansxvavebiT, toponimi „qarTli“ erTmniSvnelovnad
gamoiyeneba mdinare mtkvris marjvena, samxreTis napirze mdebare mTisa da
„moqcevaÁ qarTlisaÁs“ qronikaSi moxseniebul „Zuel mcxeTas“ a. afaqiZe misi sanaxebis, anu im teritoriis aRsaniSnavad, romelic armazcixisa Tu
Satberdiseul „wm. ninos cxovrebaSi“ naxseneb „Zuel qalaqTan“ aigivebs armazis saxeliT aris cnobili.
da Tvlis, rom es ori termini erTi da igive punqtis gamomxatveli unda
iyos da is qarTlis samefos uZveles dedaqalaqs _ qarTls unda gulisx- am sakiTxTan dakavSirebiT, albaT, sakmarisia, moviyvanoT erTi amonaridi
mobdes6; avtors, misive TqmiT, saamiso safuZvels aZlevs leonti mrovelis „mefeTa cxovrebidan“: „da ese qarTlos movida pirvelad adgilsa mas,
Semdegi cnoba: „xolo mcxeTos, romeli ugmire iyo ZmaTa misTa, ese dar- sada SeerTÂs arag mtkuarsa, da ganvida mTasa mas zeda, romelsa ewodebis
Ca sayofelTa mamisa maTisa qarTlosisaTa, romelsa aw hqÂan armazi. da armazi. da pirvelad Seqmna simagreni mas zeda, da iSena mun zeda saxli,
manve aRaSena qalaqi Sesakrebelsa Soris mtkurisa da aragÂsasa, da uwoda da uwoda mTasa mas saxeli Tavisa TÂsisa qarTli. da vidre aRmarTebamde
saxeli TÂsi mcxeTa“7. a. afaqiZis gancxadebiT, am cnobaSi mniSvnelovania mun-zeda kerpi armazisi erqua mTasa mas qarTli, da mis gamo ewoda yovel-
is, rom saxeli „mcxeTa“ adreul xanaSi gaCenilad aris miCneuli leonti sa qarTlsa qarTli, xunaniTgan vidre zRuamde sperisa... mokuda qarTlos
mrovelis mier. erTi da imave dedaqalaqis or nawilad: „armaziT kerZ qa- da dafles igi Tavsa zeda qarTlisasa, romelsa aw ewodebis armazi. da
laqad“ da „muxnariT kerZ qalaqad“ gayofas, „mefeTa cxovreba“ mxolod Semdgomad amissa colman misman aRaSena deda-cixe“10. armazi da armazcixe
qarTlis mTaze armazis kerpis aRmarTvis Semdgomi xanis amsaxvelad miiC- tradiciulad mtkvris marjvena napiriT ganisazRvreba11, iq sadac mTa qar-
nevs, xolo „qarTlis“ xanaSi, yuradReba ar maxvildeboda qalaqis ZiriTad Tlia lokalizebuli. arqeologiuri Seswavlis Sedegad swored aq isaxe-
nawilebze; amis saWiroeba, a. afaqiZis TvalsazrisiT, Cndeba im drois su- ba Zveli dedaqalaqis Sidacixis rTuli safortifikacio nagebobebis mTe-
raTis warmosadgenad, rodesac „armazis“ xana dadga, e. i. qalaqoba mkafiod li sistema, aqve unda yofiliyo samefo rezidencia da misgan moSorebiT
daetyo mtkvris marcxena mxaresac8. mis mier „Zueli mcxeTisa“ da “Zueli mdebare sapitiaxSoc12.
qalaqis“ gaigivebis miuxedavad, a. afaqiZem mainc ar moaxdina „Zueli mcx-
eTis“ mtkvris marjvena napirze lokalizeba da zogadad Semoifargla am TviT zemomoyvanili cnobac: „xolo mcxeTos, romeli ugmire iyo ZmaTa
orive terminSi qarTlis samefos uZvelesi dedaqalaqis qarTlis danaxviT, misTa, ese darCa sayofelTa mamisa maTisa qarTlosisaTa, romelsa aw hqÂan
romelic, misive SexedulebiT, mdinaris orTave napirze unda yofiliyo armazi. da manve aRaSena qalaqi Sesakrebelsa Soris mtkurisa da aragÂsa-
gadaSlili. sa, da uwoda saxeli TÂsi mcxeTa“ (qc 9:11-13.), xom aSkarad migvaniSnebs,
rom cixe-qalaqi armazi ufro adre iyo daarsebuli da Sesabamisad ufro
„muxnariT kerZi qalaqis“ dedaqalaqis uZveles nawilTa Soris moxsenieba Zvelic unda yofiliyo, vidre mcxeTa qalaqi, rasac a. afaqiZec eTanxmeba13.
cxadyofs, rom a. afaqiZe mtkvris marcxena, CrdiloeT mxaresac qarTlis _
qarTvelTa uZvelesi dedaqalaqis _ Semadgenel nawilad Tvlis. Sesabamis- xom ar unda vifiqroT, rom swored mtkvris marjvena anu, qarTuli sais-
ad, Tu erTis mxriv, mas qalaqi qarTli mtkvris marjvena napirze egulveba, torio wyaroebis monacemTa mixedviT, ufro Zvelad dasaxlebul napirze
sadac qarTlis (gviani xanebis armazis) qedi mTavrdeba da romlis aRmo- da ara marcxena, sakuTriv mcxeTis momcvel, mxareze unda iyos saZebari
savleT kalTebsa da bagineTad wodebul samkuTxa zeganze dedaqalaqis Zveli mcxeTa?
Sida cixe anu akropolisia aRmocenebuli (ufro gvian armazcixed saxel-
debuli), meores mxriv, saxelwodeba „qarTli“, mas qronologiurad saxel- amasTan dakavSirebiT mxedvelobaSia misaRebi erTi ram: Tu saxelwodebiT
wodeba „mcxeTis“ winamorbedad miaCnia9. ar aris gamoricxuli, qarTuli „armazi“ arasodes ar aRiniSneboda mtkvris dinebis marcxena, CrdiloeTiT
da ucxouri werilobiTi wyaroebis xedvis miRma mdebare xanaSi, aragvisa mdebare adgilebi, saxelwodebiT „mcxeTa“ md. mtkvris samxreTiT mdebare

5 movses xorenaci, somxeTis istoria, Zveli somxuridan Targmna, Sesavali da SeniSvnebi 10 leonti mroveli, dasax. naSromi, gv. 8
daurTo a. abdalaZem, Tb., 1984, gv. 171 (II, 86) 11 ix., mag., afaqiZe a., armazcixis..., gv. 78-83. gansakuTrebiT mkafiod aris dafiqsirebuli
6 afaqiZe a., qalaqebi da saqalaqo cxovreba Zvel saqarTveloSi, Tb., 1963), gv. 215. a. af- armazisa da mcxeTis dapirispireba mefe aderkis mier SvilebisaTvis qveynis or nawilad
aqiZis azriT, dedaqalaqis uZvelesi saxeli unda yofiliyo „qarTli“ da mis nawilebs gayofis amsaxvel qarTliscxovrebiseul striqonebSi: „xolo amas aderkis esxnes orni
Seadgendnen: „pirvel mcxeTa“, „Zueli mcxeTa“, „Zueli qalaqi“, „armazi“, „armazis cixe“, Zeni, romelTa erqua saxelad erTsa bartom da meoresa qarTam. da amaT ganuyo yoveli
„armaziT kerZi qalaqi“ da „muxnariT kerZi qalaqi“ (afaqiZe a., armazcixis..., gv. 74; af- queyana TÂsi: misca qalaqi mcxeTa da queyana mtkuarsa Sida qarTli, muxnariT kerZi
aqiZe a., qalaqebi..., gv. 163). s. kakabaZe, Tavis mxriv, SeniSnavda, rom “sabednierod erTs qalaqi da yoveli qarTli mtkuarsa CrdiloeTi, hereTiTgan vidre Tavadmde qarTlisa
Zvels qarTul nawarmoebs _ „mamaTa da naTesavTa cxovrebas“ - daculi aqvs armazis da egrisisa _ ese yoveli misca bartoms Zesa TÂssa, xolo armaziT kerZi qalaqi,
uZvelesi saxeli _ qarTli“. saxeli armazi, misi azriT, mxolod qarTlSi mazdeizmis mtkuarsa samxriT qarTli, xunaniTgan vidre Tavadmde mtkurisa, da klarjeTi yoveli
damyarebis Semdeg SeiZleba gaCeniliyo (kakabaZe s., qal. armazi..., gv. 5) misca qarTams Zesa TÂssa“ (leonti mroveli, dasax. naSromi, gv. 43). anu, rogorc zemoTac
7 leonti mroveli, cxovreba qarTvelTa mefeTa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti iTqva, mtkvris samxreTiT „armaziT kerZi qalaqia“, xolo CrdiloeTiT sakuTriv mcxeTa
dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, Tb., 1955, gv. 9 da „muxnariT kerZi qalaqi“
8 afaqiZe a., qalaqebi..., gv. 215 12 afaqiZe a., armazcixis..., gv. 96-97
9 afaqiZe a., armazcixis..., gv. 90, 93 13 ix., mag., afaqiZe a., armazcixis..., gv. 72

340 341
mxarec aRiniSneboda xolme; gavixsenoT Tundac erTi adgili „mefeTa imisa, rom aleqsandre didma azos „miuboZa mcxeTa sajdomad“, igi „dajda
cxovrebidan“: „xolo aman aderki mefeman umata simagreTa qarTlisaTa, Zuel mcxeTas“; ratom Caanacvla (Tu daakonkreta) avtorma azosTvis „sa-
qalaqTa da cixeTa, da umetes moamtkicna zRudeni qalaqisa mcxeTisani, jdomad boZebuli“ adgili _ „mcxeTa“ terminiT „Zueli mcxeTa“? sad unda
wylisa imier da amier“14. aSkaraa, rom „wyalSi“ mdinare mtkvari igulisx- iyos es „Zueli mcxeTa“ da riT unda gansxvavdebodes (Tuki gansxvavdebo-
meba; asevea xom „moqcevaÁ qarTlisaÁ“-Sic: „aman [farnavaz] aRmarTa kerpi da) „Zueli mcxeTa“ sakuTriv mcxeTisgan, romelic aleqsandrem daudgina
didi cxÂ[r]sa zeda, da dasdva saxeli misi armazi. da moqmna zRude wyliT mas sataxtod? TviT zemomoyvanili teqstis fragmenti, rom azo „dajda
kerZo...“15. Zuel mcxeTas da Tana-hyvandes kerpni RmrTad _ gaci da ga“, savaraudod,
unda migvaniSnebdes, rom vinaidan „Zuel mcxeTaSi“ damjdar azos Tan hya-
TavisTavadac, toponim „mcxeTaSi“ ufro vrceli da SedarebiT naklebad vda „kerpni RmrTad _ gaci da ga“, am ukanasknelTa aRmarTvis adgilis
konkretuli miwa-wyali igulisxmeboda, vidre adgilis saxelwodeba „ar- dadgena unda iZleodes „Zueli mcxeTis“ mdebareobis gansazRvris Sesa-
mazSi“, da ar aris gamoricxuli, rom misi Semadgeneli zogierTi adgili Zleblobasac. am mxriv gasaTvaliswinebelia „qarTlis cxovrebis“ Semad-
md. mtkvris marjvena, e. w. armazul nawilSi yofiliyo ganlagebuli16. a. geneli nawilis, „wm. ninos mier qarTlis moqcevis“ cnoba, rom „...kualad
afaqiZec sagangebod SeniSnavda, rom specialur literaturaSi sakmaod [armazisa _ g.q.] iyo marjueniT missa kaci oqrosi da saxeli misi gaci;
fesvgamdgari mosazreba, romlis mixedviT armazi sxva qalaqia da mcxeTa da marcxeniT missa udga kaci vecxlisa, da saxeli misi gaim, romelni-igi
kidev sxva, romelic mtkvris mxolod marcxena napirze ganixileba, xolo RmerTad uCndes ersa mas qarTlisasa“20. xolo armazis adgilmdebareobas
armazi da armazcixe am mdinaris marjvena napirze, ar aris marTebuli da TviT „moqcevaÁ qarTlisaÁs“ teqstic gvamcnobs: „Semdgomad misa [azosa
rom mcxeTa mdinaris orive napirze iyo gaSlili17. magram, rogorc vxedavT, _ g.q.] dadga farnavaz. aman aRmarTa kerpi didi cxÂ[r]sa zeda, da dasdva
saubari SeiZleba iyos mdinaris orive napirze mxolod qalaq mcxeTis saxeli misi armazi. da moqmna zRude wyliT kerZo, da hrqÂan armaz“21.
ganfenis Sesaxeb da ara qalaq qarTlisa Tu armazisa.
amrigad, uZvelesi qarTuli wyaroebis monacemTa gaTvaliswinebis Sedegad
Tanamedrove qarTul istoriografiaSi, gansakuTrebiT gasuli saukunis cxadi xdeba, rom swored es adgili _ armazi/armazcixe (igive bagineTi), sa-
samocdaaTiani wlebidan, fexi moikida mosazrebam, rom samadlo-nastagisis dac armazis kerpis marjvniv da marcxniv iyvnen aRmarTulni gaci da gaimi
naqalaqari unda yofiliyo „moqcevaÁ qarTlisaÁs“ teqstis „Zueli mcxeTa“, (=ga), aris „Zueli mcxeTa“. swored es garemoeba, farnavazis mier aq armazis
sadac aseve unda arsebuliyo Zv. w. IV-III saukuneTa qarTlis mefeTa rezi- kerpis aRmarTvis Semdeg am adgilis „armazis“ saxeliT moxsenieba („da
dencia da romlis daxanZrebul fenebSi areklili unda iyos im brZolebis hrqÂan armaz“), unda iyos imis mizezi, rom ufro adreuli movlenis _ azos
nakvalevi, romelnic win uZRodnen farnavazis gamefebas iberiaSi18. mcxeTaSi „dajdomis“ aRwerisas, „moqcevaÁ qarTlisaÁs“ teqstis avtori
am adgils armaz/armazcixis saxeliT ver moixseniebda. amave dros es ga-
„moqcevaÁ qarTlisaÁs“ teqstSi Semonaxuli uZvelesi qarTuli cnoba qa- remoeba migvaniSnebs, rom am adgilis ufro Zveli saxelwodeba, armaz/ar-
laq mcxeTis Sesaxeb gvamcnobs, rom, rodesac viTomda qarTlSi mosul- mazcixesTan SedarebiT, unda yofiliyo „mcxeTa“, „moqcevaÁ qarTlisaÁsaSi“
ma aleqsandre makedonelma bun-Turqni da honni gaanadgura, Tanxlebul „Zuel mcxeTad“ moxseniebuli.
arian-qarTlis mefis Zes azos man: „miuboZa mcxeTaÁ [xazi Cvenia, _ g.q.]
sajdomad“, xolo „ese azoÁ warvida ar[i]an- qarTlad, mamisa TÂsisa da gasaTvaliswinebelia isic,rom arqeologiuri Seswavlis Sedegad swored aq,
warmoiyvana rvaÁ saxli da aTni saxlni mama-mZuZeTani, da dajda Zuel mtkvris marjvena napiriT SemosazRvrul armaz/armazcixeSia gamovlinebu-
mcxeTas [xazi Cvenia, _ g.q.] da Tana-hyvandes kerpni RmrTad _ gaci da ga. li Zveli dedaqalaqis Sidacixis rTuli safortifikacio nagebobebis
da ese iyo pirveli mefÀ mcxeTas Sina azoÁ, ZÀ arian-qarTvelTa mefisaÁ“19. mTeli sistema; aqve iyo mefis sasaxle da misgan ramdenadme moSorebiT
sapitiaxSo rezidencia da pitiaxSTa samarovani22.
moyvanil teqstSi, erTi SexedviT, TiTqos Seusabamoba SeiniSneba, miuxedavad
magram, Tuki Cven gaviziarebT samadlo-nastagisis naqalaqarze Zveli mcx-
eTisa da masTan erTad mefeTa rezidenciis lokalizebis SesaZleblobis
14 leonti mroveli, dasax. naSromi, gv. 38
varauds, maSin, bunebrivia, mogvixdeba Sesabamisi xanis iberiis samefos
15 moqcevaÁ qarTlisaÁ, Satberdis krebuli X saukunisa. gamosacemad moamzades b. gigi- RvTaebaTa panTeonis iqve lokalizebac; imis warmodgena, rom qarTlis
neiSvilma da el. giunaSvilma, Tb., 1979, gv. 320 mefeTa rezidencia daSorebuli iyo RvTaebaTa samefo panTeons, Zalze
16 vaxuStis cnobiT: „iyo qalaqi armazi aqidgan vidre naqulbaqevamde“ (batoniSvili rTulia. rogorc zemoTac SevniSneT, gacisa da gas aRmarTvis adgilis
vaxuSti, aRwera samefosa saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi IV, teqsti dadgenili dadgena TavisTavad unda iZleodes „Zueli mcxeTis“ mdebareobis gansaz-
yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, Tb., 1973, gv. 339), Tumca Crdi- Rvris SesaZleblobas, vinaidan „Zuel mcxeTaSi“ mjdar azos „Tana-hyvandes
loeTis mimarTulebiT mtkvris dinebas es qalaqi ar gadmocilebula
17 afaqiZe a., armazcixis..., gv. 83, 86-87, 90, 93-94, 98
kerpni RmrTad _ gaci da ga“. garda zemomoyvanili qarTuli matianeebis
18 boxoCaZe al., nastakisi, sarkine, Zalisi, Zeglis megobari, #33, Tb., 1973, gv. 36-37, 100-101; cnobebisa, adgilobrivi qarTuli tradiciis da berZeni da romaeli met-na-
Бохочадзе Ал., Настакиси, Саркинэ, Дзалиси — города Иберии античной эпохи (Некоторые результаты
полевых исследований), Краткие сообщения Института археологии (Античные памятники Колхи-
ды и Иберии), Вып. 151, М., 1977, gv. 93-102; Sdr. gagoSiZe i., nastagisi, qarTuli sabWoTa
enciklopedia, tomi 7, Tb., 1984, gv. 326; gagoSiZe i., samadlo, qarTuli sabWoTa enciklopedia, 20 leonti mroveli, dasax. naSromi, gv. 89-90
tomi 8, Tb., 1984, gv. 697 21 moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 320
19 moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 320 22 afaqiZe a., armazcixis..., gv. 78-83, 96-97

342 343
klebad Tanamedrove istorikosebis monacemebisa, armazcixisa Tu arma- kvnis, rom am saxelwodebiT Tbilisis aRma mtkvrisa da aragvis Sesar-
zis kerpis adgilmdebareobis Taobaze iuwyeba agreTve somexi mematiane TavTan mdebare qveynis Zveli dedaqalaqi mcxeTa unda aRiniSnebodes27.
movses xorenacic, romelic gvamcnobs, rom armazis qandakeba mcxeTisgan ufro rom davazustoT i. markvartis mosazreba (da, albaT, TavisTavad, amis
gancalkevebiT, mdinare mtkvris meore mxares idga (ix., zemoT)23. gareSec), ufro gamarTlebuli iqneboda „aleqsandres taZarSi“, pirvel
rigSi, armazcixe-bagineTi gvegulisxma, sadac Zveli qarTuli werilobiTi
rogorc vxedavT, avtorisaTvis cnobilia, rom armazis kerpi mcxeTasTan, wyaroebis monacemebiT, marTlac mdebareobda aleqsandre didis qarTlSi
didi mdinaris anu mtkvris gaRma iyo aRmarTuli. „wm. ninos mier qarT- legendaruli laSqrobis movlenebTan dakavSirebuli warmarTuli RvTae-
lis moqcevis“ zemomoyvanil cnobaze dayrdnobiT, SegviZlia davZinoT, rom bebis panTeoni; „moqcevaÁ qarTlisaÁs“ mixedviT, azo, visac „Tana-hyvandes
armazTan erTad iqve iqnebodnen misi ganuyreli RvTaebebic _ gaci da ga, kerpni RmrTad _ gaci da ga“ xom aleqsandres mier aris moyvanili da
romlebic „Tana-hyvanda“ wamoyvanili arian-qarTlidan wamosul da „Zuel mefed dadgenili.
mcxeTaSi“ mefed damjdar „moqcevaÁ qarTlisaÁseul“ azos.
maslama ibn abd al-maliqis mier swored armazcixe-bagineTis dalaSqvras,
qarTuli matianeebis msgavsad, zogierTi arabuli wyaroc TiTqos iZle- SesaZloa is garemoebac mowmobdes, rom qarTuli warmarTobis am wminda
va imis saSualebas, rom armazcixe-bagineTs, aq adre arsebul warmarTul alagisa da qarTlis uZvelesi saxelmwifoebrivi centris saboloo ga-
taZarTan erTad, davukavSiroT aleqsandre makedonelis legendaruli nadgurebas sul ramdenime wliT ufro gviani xaniT (736 w.) aTariReben
saxeli. mxedvelobaSi maqvs at-tabaris (gard. 923 w.) cnoba imis Taoba- xolme, rodesac aq TiTqos mervan ibn muhameds (igive murvan yrus, moma-
ze, rom hijris 110 wels (anu ax. w. 728 wlis 16 aprilidan 729 wlis 4 val omaian xalifas mervan II) ulaSqria. es ukanaskneli cnoba vaxuSti
aprilamde drois monakveTSi) darialisaken xazarTa xakanTan sabrZolve- bagrationisagan iRebs saTaves. eWvi ar aris, darialisaken mimaval mer-
lad galaSqrebuli maslama ibn abd al-maliqi (omaiani xalifis abd vansac mcxeTaze unda gadaevlo: iseTi didi safortifikacio da strate-
al-maliq ibn marvanis Ze) ukan brundeba „aleqsandres taZris“ (Masgid giuli mniSvnelobis punqts, rogoric armazcixe-bagineTia, xom verc erTi
Δīˈl-Qarnain) gavliT; amis gamo i. markvarti varaudobs, rom „aleqsandres molaSqre gverds ver auvlida. magram imis gamo, rom arabuli wyaro aq
taZari“ aragvis xeobaSi mdebareobda24. al-masyudis Tanaxmad „aleqsan- mdebare mniSvnelovani adgilis _ „aleqsandres taZris“ saxelwodebas
dres taZari“ qarTvelTa (jurzaanis _‫ ) ؙﺟْرزان‬mefis at-tanbaRis (‫ )اﻟ طﻨﺒﻐﻰ‬anu sagangebod mxolod maslama ibn abd al-maliqis laSqrobisas moixseniebs,
i. markvartisave ganmartebiT _ adreul bagrationTa dinastiuri titulis SesaZlebelia vivaraudoT, rom swored misi laSqroba unda gamxdariyo
matarebeli piris _ mamfalis („mama uflis“) adgilsamyofelia25. i. mark- sabediswero qarTlis uZvelesi dedaqalaqisaTvis, vinaidan im rvawlian
varti SeniSnavs, rom vahb ibn munabihis „aleqsandres romanSi“, kerZod, mis drois monakveTSi, romelic am laSqrobas mervanis laSqrobisagan aSo-
m. liZbarskiseul gamocemaSi, „aleqsandres taZari“ arsad ar gvxvdeba, Tum- rebs, bunebrivia, Znelad Tu moxerxdeboda am adgilis TavdacviTi funqci-
ca ki masSi moxseniebulia „armazis miwa/qveyana“ _ „ard al-hurmuzi“ (‫اﻠﮭرﻣﺰ‬ is srulfasovani aRdgena. aseTi varaudis gamoTqmis safuZvels gvaZlevs
‫)ارض‬, iseve, rogorc, habib ibn maslamas mier qarTvelTagacemul „dacvis specialistTa mier SeniSnuli is faqti, rom mervanis laSqrobam imdenad
sigelis“ at-tabariseul variantSi26. aqedan gamomdinare, i. markvarti daas- Zlieri STabeWdileba datova TaobaTa mexsierebaSi, rom SemdgomSi igi
miCneul iqna, sazogadod, arabebis pirvel Semosevad saqarTveloSi28. miT
umetes, advili iqneboda, rogorc zemoT iTqva, erTi da imave regionSi, ori
23 movses xorenaci, dasax. naSromi, gv. 171 (II, 86) omaiani sardlis mxolod ramdenime wliT erTmaneTisagan daSorebuli
24 Marquart J., Osteuropäische und ostasiatische Streifzüge, Ethnologische und historisch-topographische Studien laSqrobebis erTmaneTSi aRreva29.
zur Geschichte des 9. und 10. Jahrhunderte (ca. 840-940) (Leipzig, 1903), gv. 175
25 Marquart J., dasax. naSromi, gv. 186 ZiriTadi mizezi, ris gamoc „Zueli mcxeTis“ armazcixesTan gaigiveba
26 marTalia, e. sixaruliZem habib ibn maslamas „dacvis sigelis“ abu ‘ubaidis (gard. 838 w.)
uZneldebaT, am ukanasknelis mcxeTisagan gansxvavebuli saxelwodebis ar-
variantSi dadasturebuli formis ‫ ًارضاﻠﮭِ۟رم ن‬gamo, „armazis miwa/qveyana“ „hirminis miwad“
anu „arminiÁas qveynad“ Seaswora,im garemoebis gaTvِaliswinebiT,rom arabuli saxalifos
administraciuli dayofis mixedviT qarTli (jurzani) somxeTTan da arranTan erTad
arminiÁaSi erTiandeboda (e. sixaruliZe, habib ibn maslamas „dacvis sigelis“ abu
‘ubaidiseuli varianti, Tb., 2001, gv. 9-10, magram vahb ibn munabihis „aleqsandres romanSi“ imis Taobaze, rom al-balazori Zalian xSirad imowmebs abu ‘ubaids, Tumca arc erTxel
„armazis qveynis“ dasaxeleba met sandoobas matebs tradiciul Sexedulebas habib ar ixseniebs mas armeniis dapyrobasTan dakavSirebiT (iqve, gv. 4, SeniSvna 1), rogorc
ibn maslamas „dacvis sigelSi“ am ukanasknelis moxseniebis Sesaxeb. aRsaniSnavia, rom Cans, abu ‘ubaidis konieqtura misTvis miuRebeli iyo. gasaTvaliswinebelia isic, rom
e. sixaruliZe imave naSromSi dasZenda, rom forma „al-hirmini“ „arminiÁis“ magivrad abu ‘ubaidis wyaro sigelis teqstis gadmocemisas yofila „irminiÁas“ (armeniis) erT-
mas sxvagan arsad Sexvedria, vinaidan es ukanaskneli, Cveulebriv, „arman“ ‫ ٲرْمَن‬formiT erTi mcxovrebi ahmad ibn al-azraki (iqve, gv. 5), romelsac, advili mosalodnelia,
gadmoicemoda xolme da man, Sesabamisad, forma „hirmini“ „armanis“ dialeqtur formad teqstSi mocemuli gaugebari termini misTvis bevrad ufro gasageb da logikurad
miiCnia,iqve,gv. 10. gasaTvaliswinebelia isic,rom Tu forma „ard al- hirmini“ ixmareboda gamarTlebul „irminiÁad“ waekiTxa
sakuTriv „dacvis sigelis“ teqstSi, abu ‘ubaidis mier sigelisaTvis wamZRvarebul 27 Marquart J., dasax. naSromi, gv. 187. s. kakabaZis azriT, aleqsandre makedonels cixe
teqstSi mocemulia forma „irminiÁa“, rac cxadyofs, rom abu ‘ubaidi „ard al-hirmins“ TbilisSi unda aego, sadac nariyalis zena-cixe „iskanderis“ saxeliT iyo cnobili
„irminiÁad“ (armeniad) ganmartavs da Tan orive es termini sagangebod erTnairad (kakabaZe s., Tbilisi..., gv. 100)
aqvs gaxmanovebuli; es ki miuTiTebs, rom avtori teqstiseuli gaugebari sityvis 28 janaSia s., araboba saqarTveloSi, s. janaSia, Sromebi, tomi II, Tb., 1952, gv. 372
redaqtirebas axdens (TviT e. sixaruliZec SeniSnavs, rom „dacvis siglis“ arc abu 29 rogorc cnobilia,VIII saukunis pirveli naxevari gamoirCeva saqarTvelos teritoriaze
‘ubaidiseuli varianti unda iyos Tavdapirveli saxis, Tumca qronologiurad yvelaze arabTa laSqrobebis gansakuTrebuli sixSiriT (bogveraZe a., adrefeodaluri qarTuli
adrindelia da SedarebiT sruli, iqve, gv. 9, 11). aRsaniSnavia e. sixaruliZis dakvirveba saxelmwifoebi VI-VIII saukuneebSi,saqarTvelos istoriis narkvevebi,tomi II,Tb.,1973,gv. 288-290

344 345
seboba unda warmoadgendes30, arada am ori uZvelesi adgilis urTierTkav- xolo es ena erT-erTi ZiriTadi saxelmwifo ena iyo aqemenianTa zegavlenis
Siri yovelTvis yvelasaTvis cxadi iyo31. amasTan dakavSirebiT sayuradRe- qveS myof armazcixis adreul binadarTaTvis, vfiqrob, savsebiT dasaSve-
boa saqarTvelos mefis aleqsandre I didis 1434 wlis gujari, gacemuli bia, swored sityva “karda“ dasdeboda safuZvlad termin „qarT-l-s“. „mTa
kaTolikos-patriarqis Teodore III-is saxelze, sadac vkiTxulobT, rom qarTlis“ aRmniSvnelad arameuli sityva “karda“-s gamoyeneba aqemenian-
„dasabamiTgan armazi cixe mcxeTisa [iyo]“32. rac Seexeba gansxvavebul Ta da momdevno xanebSi Camoyalibebuli politikuri koniunqturiT unda
saxelwodebas, amis Taobaze „mefeTa cxovreba“ gvamcnobs, rom armaz/ar- yofiliyo ganpirobebuli. gasaTvaliswinebelia, rom iranul samyaroSi
maziscixes Zvelad „qarTlis mTa“33 erqva: „vidre aRmarTebamde mun-zeda farTod gavrcelebul da aseve qalaqis aRmniSvnel -karta, -kerta formas zo-
kerpi armazisi erqua mTasa mas qarTli...“ an kidev: „mokuda qarTlos da gierTi mkvlevari iranul enebSi semituri enebidan nasesxobad miiCnevs39.
dafles igi Tavsa zeda qarTlisasa, romelsa aw ewodebis armazi“34. ro-
gorc ukve iTqva, toponimi „qarTli“, gansxvavebiT qoronim „qarTlisagan“, arameul termins kidev imis gamo unda mieniWos gansakuTrebuli mniS-
erTmniSvnelovnad gamoiyeneba mdinare mtkvris marjvena napirze mdebare vneloba, rom savaraudoa mcxeTis erT-erTi umniSvnelovanesi simagris,
mTisa da misi sanaxebis anu im teritoriis aRsaniSnavad, romelic ar- aragvispirTan mdebare „beltis cixis“ saxelic (amJamad cnobili bebris/
mazcixisa Tu armazis saxeliT aris cnobili. am mxriv sainteresoa, rom beris cixed, romelic mcxeTa-armazcixis saerTo safortifikacio sistemis
juanSeris „cxovreba vaxtang gorgaslisa“ erTmaneTisagan ganasxvavebs nawils warmoadgenda da ketavda CrdiloeTis Sesasvlels), warmomdgari
erTis mxriv, „armaz qarTls“, xolo meores mxriv, „mcxeTas“: „cnes sparsTa, iyos aseve „cixe-simagris“ (Burg) aRmniSvneli arameuli sityvidan _ “birta“40.
viTarmed damZimda vaxtang wylulebisagan, moaoÃres tfilisi da armazi iqneb gasaTvaliswinebeli iyos „qarTlis cxovrebis“ cnobis, mtkvargamoR-
qarTli, xolo mcxeTa ver dai pyres...“35. ma (armazcixis, igive „mTa qarTlis“) da mtkvargaRma (mcxeTis) mxareTa me-
feebis _ qarTamisa da bartomis saxelTa SesaZlo kavSiric cixe-simagree-
„mefeTa cxovrebis“ avtori saxelwodeba „qarTlis“ Tavisebur etimolo- bis aRmniSvnel arameul sityvebTan _ “karda“ da “birta“ da, Sesabamisad, am
giasac gvTavazobs, rodesac mas qarTvelTa eponim-eTnarqosis, legendaru- sityvebiT moxseniebul maT rezidenciebTan Tu umTavres safortifikacio
li qarTlosis saxelidan momdinared miiCnevs: „...da ese qarTlos movida nagebobebTan _ armazcixesTan („mTa qarTli“) da mcxeTa-bebris („beltis“
pirvelad adgilsa mas, sada SeerTÂs arag mtkuarsa, da ganvida mTasa mas Tu „berdis“) cixesTan.
zeda, romelsa ewodebis armazi. da pirvelad Seqmna simagreni mas zeda, da
iSena mun zeda saxli, da uwoda mTasa mas sax-eli Tavisa TÂsisa qarTli.. amave dros, ufro ise unda Candes, rom TiTqos qarTulenovan samyaroSi
da mis gamo ewoda yovelsa qarTlsa qarTli, xunaniTgan vidre zRuamde adreuli xanebidanve fexi hqonda mokidebuli cixe-simagris aRmniSvnel
sperisa“36. legenda legendad darCeba, magram ras unda niSnavdes sinamd- xuritul termins “ard“- s, romelmac regionSi aqemenianTa dominirebis
vileSi saxelwodeba „qarTli“? sityva „qarTli“, mkvlevarTa erTi nawilis xanaSi analogiuri mniSvnelobisa da JReradobis mqone da SesaZloa mas-
azriT, warmomdgari unda iyos indoevropuli substratis niSnad miCneul Tanve dakavSirebul arameuli sityvis „karda“-s zegavlenis Sedegad SeiZina
sityva “karta“-sagan, romelic Tavdapirvelad aRniSnavda „SemoRobil adg- anlautSi velaruli fonema41. aseTi varaudis SesaZleblobaze albaT
ils“, xolo Semdeg _ galavans, nagebobas, cixe-simagres37. unda migvaniSnebdes qarTul sinamdvileSi dadasturebuli araerTi cixe-
simagris aRmniSvneli da „arT/art/ard“-Ziriani toponimi: „arTvini/ arT-
Tumca arsebobs ufro martivi varaudis gamoTqmis SesaZleblobac: ram- vani“, „artaani“, „artanuji“; Sdr., agreTve, „ardisubani“, „k-ardanaxi“, vin icis
denadac „qalaqis“ (Stadt) aRmniSvnel arameul sityvas “karda“ warmoadgens38, iqneb „m-art-yofic“ da sxv. aqve unda gavixsenoT, ardam erisTavis saxel-
ic, romelmac „warmozRuda cxÂri armazisi vidre mtkuramde“, „mohkide
kiri zRude cixesa armazisasa“ da „mozRuda mcxeTa qalaqi qÂTkiriTa“42.
30 Tumca „moqcevaÁ qarTlisaÁs“ qronikaSi dasturdeba nastagisis saxelic; kerZod, aseve yuradsaRebia „varcixis“ anu istoriuli „vardcixis“ saxelwodeba,
aleqsandre makedonelis qarTlSi „laSqrobasTan“ dakavSirebiT, nauwyebia, rom romlis saxelis aRdgenisas gansakuTrebiT mniSvnelovania VI saukunis
aleqsandre „sarkinesa qalaqsa ebrZola aTerTmet TTuÀ da dadga sarkinesa dasavaliT berZnul wyaroebSi „rodopolisis“ formiT misi moxsenieba. Cemi azriT,
kerZo da daasxa venaÃi da ruÁ gamoiRo qaniT, da dasxna kacni meruveni dastagiTa
ruÁsaÁTa; da hrqÂan adgilsa mas nastagisi“ (moqcevaÁ qarTlisaÁ, gv. 320)
31 calkeul periodebSi, rodesac armazSi armazeli, xolo mcxeTaSi mcxeTeli mefeebi
isxdnen, albaT, adgili unda hqoneboda garkveul urTierTdapirispirebasac (Leipzig, 1962), gv. 176*
32 ix. Меликсет-Беков Л. М., dasax. naSromi, gv. 89 39 kerZod, miiCneven, rom termini -κερτα, -καρτα qalaqis aRmniSvneli ebraul-arameuli
33 armaziscixis saxeldeba bagineTad mazdeanuri zegavleniT aixsneba; “bagini“ xom warm- sityvidan _ ‫ קרתה‬, ‫רתא‬v _ aris miRebuli (Blau O., Ueber -karta, -kerta in Ortsnamen, Zeitschrift der
arTebis, araqristianebis samlocvelos aRmniSvnel sityvad gamoiyeneboda (m. androni- deutschen morgenländischen Gesellschaft, Bd 31 (Leipzig, 1877), gv. 495-505. sainteresoa specialur
kaSvili, narkvevebi iranul-qarTuli enobrivi urTierTobidan, I, Tb., 1966), gv. 16-17, 225-226 literaturaSi gamoTqmulia varaudi, rom persepolisis sparsuli saxelwodeba iyo
34 Sdr. leonti mroveli, dasax. naSromi, gv. 8 Pârsakarta. anaqsimenesis (Zv. w. III s.) interpretaciiT Παρσα-γάρδα niSnavs „sparsul
35 juanSeri, cxovreba vaxtang gorgaslisa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti dadgenili banaks“. xolo apianesa da asinius kvadratusis TxzulebebSi daculi cnobebidan
yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, Tb., 1955, gv. 202 irkveva, rom tigran II-is dedaqalaqis saxelwodeba _ Τιγρανόκερτα _ sparsulad niSnavda
36 leonti mroveli, dasax. naSromi, gv. 8 tigranis qalaqs _ Τιγρανόπολις. Tumca mkvlevrebi am saxelwodebaSic gamoyofen qalaqis
37 ix. kakabaZe s., Tbilisi..., gv. 100; meliqiSvili g., saqarTvelos, kavkasiisa da maxlobeli aRmniSvnel arameul sityvas _ certa, iqve, gv. 495-496
aRmosavleTis uZvelesi mosaxleobis sakiTxisaTvis, Tb., 1965), gv. 237-240; meliqiSvili 40 Brockelmann C., dasax. naSromi, gv. 154*; Sdr. qavTaraZe g., anatoliaSi qarTvelur tomTa
g., qarTli (iberia) Zv. w. VI-IV saukuneebSi. qarTlis samefos warmoqmna, saqarTvelos gansaxlebis sakiTxisaTvis, Tb., 1985, gv. 85, 173, SeniSvna 361
istoriis narkvevebi, tomi I, Tb., 1970, gv. 427-429 41 arameuli termini „karda“, Tavis mxriv, dakavSirebuli unda iyos xuritul „ard“-Tan
38 Brockelmann C., Syrische Grammatik mit Paradigmen, Literatur, Chrestomathie und Glossar, Neunte Auflage 42 leonti mroveli, dasax. naSromi, gv. 13

346 347
toponim „vard-cixeSi“ mocemulia cixis aRmniSvneli xurituli Ziri „ard/ saistorio wyaroebSi armazcixe moxseniebulia dedacixis, Sidacixis Tu
uard/vard“-i, romelsac Tan axlavs qarTulenovani ganmarteba „cixis“ sax- cixiscixis (mTavari, Tavadi cixis mniSvnelobiT) saxelwodebiTac. xom
iT. am garemoebas gansakuTrebuli mniSvneloba unda mieniWos artaanis ar unda vifiqroT, rom armazcixes ZvelTaganve, anu jer kidev aq armazis
mxaris Zveli eTnikuri viTarebis garkvevis sakiTxisas, vinaidan qalaq kultis gaCenamde, gaaCnda cixis aRmniSvneli Sesabamisi qarTuli termini
artaanis aRmosavleTiT mdebare dasaxlebuli punqtis _ Camli CaTaqis da xom ar aris dakavSirebuli es saxelwodeba mcxeTis saxelTan. aseT
Zveli saxelwodebac aseve „vardcixea“ da igi qronologiurad win us- SemTxvevaSi „Zueli mcxeTa“ aRmoCndeboda armazcixe/bagineTis anu mTa qa-
wrebs adgilobrivi mosaxleobis maxsovrobaSi dRemde Semonaxul amave rTlis aRmniSvneli saxeli, xolo amis sapirispirod sakuTriv mcxeTa _
punqtis somxur saxelwodebas „gulaberds“, romelic, iseve rogorc ber- „axali mcxeTis“ anu „muxnariT kerZi qalaqisa“, romelic mtkvris marcxena
Znuli rodopolisi, aSkarad xuritul-qarTuli kompozitidan „vard-cixi- napirze iyo ganlagebuli da xSirad akropolisidan anu mTa qarTli/ar-
dan“ (anu „uard-cixidan“, igive „ard-cixidan“) aris naTargmni. “Ard“-Ziriani mazcixe/bagineTidan kontroldeboda.
saxelwodebebis qalaqebi, garda urartuli qalaqis _ musasiris xurit-
uli saxelwodebisa (ardini), cnobilia rusaxinilis maxloblad mdebare amJamad, TiTqmis ukve sayovelTaod aris gaziarebuli mosazreba, rom saxel-
mxaridan da etiunis qveynidanac43. wodeba „mcxeTa“ warmodgeba mesxTa (mosxebi _ muSqebi) tomis saxelidan
da rom am tomis samosaxlo mcxeTis teritoriaze Zv. w. VIII saukunis Sem-
termin „qarTlis“ cixe-simagris saxelwodebidan warmomavlobas mx- deg unda gaCeniliyo49. iTvaliswineben agreTve qarTlis samefos uzenaesis
ars uWers kasius dios cnoba, rom qarTlis mTavar qalaqs akropolisi RvTaebis armazis saxelwodebis savaraudo kavSirs xeTur-mcireaziul mT-
(‘Ακρόπολις) anu citadeli/deda-cixe ewodeboda, amdenad, kasius dio, faqto- varis RvTaebasTan _ armasTan, romlis kultic TiTqos mcire aziidan muS-
brivad, am adgilis funqciur mniSvnelobasTan erTad misi saxelwodebis ki-mesxebis jer samxreT-dasavleT saqarTveloSi da Semdeg mcxeTaSi, gad-
berZnul Targmansac iZleva. kasius dios sityvebiT, deda-cixe agebuli iyo mosaxlebasTan unda yofiliyo dakavSirebuli50. Tumca, ufro savaraudoa,
im mizniT, rom daecva uviwroesi adgili, sadac erT mxares mtkvari (Cyrus) rom RvTaeba armazi avlens iupiterisadmi (romis imperiis uzenaesi RvTae-
moedineba, xolo meore mxares kavkasionia aRmarTuli44. am qalaqSi, ra Tqma ba), xolo armazis Tanmxlebi kerpebi gaci da gaimi (ga) _ apolonisa da
unda, mxolod qarTli/armazcixe SeiZleba igulisxmebodes. gasaTvalis- dianasaTvis (iupiterisadmi daqvemdebarebuli RvTaebebi) damaxasiaTebel
winebelia i. rainegsis cnobac, rom mcxeTis CrdiloeTiT, saqarTveloSi zogierT niSan-Tvisebas. iberiis samefos panTeoni, rogorc Cans, sinkretu-
mis Casvlamde (anu 1779 wlamde) arcTu didi xniT adre, erT-erT maRlobze li xasiaTis RvTaebebisagan Sedgeboda; igi imTaviTve dakavSirebuli Cans
mkvidrad nageb naxevradmitovebul cixe-simagreSi (albaT, bebris cixes gvianaqemeniduri-adreelinisturi xanis aRmosavleT xmelTaSuazRvispire-
gulisxmobs _ g.q.) napovni yofila berZnul enaze Sesrulebuli warwera, Tis sinkretuli xasiaTis kulturul samyarosTan da, Sesabamisad, armazis
TumcaRa dauTariRebeli, romelzedac adgilobrivi, erudirebuli qarT- kultic ZvelaxloaRmosavlur, aqemenidur da elinistur epoqebisaTvis
velebis mier amokiTxuli yofila sityva „akrofTopolisi“ (Acroftopolis). i. damaxasiaTebel sinkretizmis anabeWds atarebda51.
rainegsi varaudobs, rom es unda yofiliyo mcxeTis Zveli saxelwodeba45.
magram, rogorc ukve viciT, kasius dio akropoliss (‘Ακρόπολις) armazcixes aRsaniSnavia, rom terminebi „samcxe“ da „mcxeTa“ erTmaneTTan dakavSire-
uwodebda da ara mcxeTas. buli hqonda jer kidev vaxuSti bagrations, Tumca igi saxelwodeba
„samcxes“ „mcxeTisagan“ warmoqmnilad miiCnevda52. XIX saukuneSi toponim
rogorc vxedavT, savaraudoa, rom mTa qarTli (iqve mdebareobda sofeli „mcxeTas“ mesxebis satomo saxelTan aaxloebdnen Teimuraz bagrationi,
qarTli da qarTlis xevic) saxeldebuli iyo cixe-simagrisa Tu galavnis platon ioseliani, a. xaxanaSvili da v. sen-marteni53. g. meliqiSvilis
aRmniSvneli sityvebiT, Tumca ki araqarTuliT (xurituliT, arameuliT, SexedulebiTac, saxelwodeba „mcxeTa“ udavod warmoqmnilia mesxTa sa-
berZnuliT). marTalia strabonisa da pliniusis cnobebSi asaxulia qarTu- tomo saxelisagan, es faqti ki unda mianiSnebdes mcxeTis mesxuri dasax-
li sityvis „cixis“ kvalic, oRond, toponim armazcixis meore, ganmartebiTi lebis aramesxuri mosaxleobis wiaRSi warmoqmnis SesaZleblobaze54.
komponentis saxiT; kerZod, igi moxseniebulia, rogorc ‘Αρμοζική strabo-
nis mier46 da rogorc ‘Αρμακτίκα ptolemaiosis mier47, xolo pliniusi mas miuxedavad im garemoebisa, rom SesaZleblad mimaCnia mtkvris zemo weli-
Harmastus-is saxelwodebiT icnobs48. am mxriv, sagulisxmoa, rom qarTul

Riley H.T., Lipsiae, 1906


43 ix. qavTaraZe g., taoxTa uZvelesi qveyana da qarTuli saxelmwifoebriobis sawyisebi, 49 ix., mag., afaqiZe a., kinwuraSvili s., menabde l., mcxeTa, qarTuli sabWoTa enciklopedia,
ena da kultura, 5, Tb., 2005, gv. 106, SeniSvna 127 tomi 7, Tb., 1984, gv. 254
44 Dio 37, 1, 4; ix. Cary E., Dio’s Roman History. With an English translation by E. Cary on the basis of the version 50 ix., mag., afaqiZe a., armazcixis..., gv. 91-93
of H. B. Foster, vol. III. The Loeb Classical Library, London & Cambridge, Massachusetts, 1969, gv. 99 51 Kavtaradze G. L., Georgian Chronicles and the raison d’ètre of the Iberian Kingdom (Caucasica II), Orbis Terra-
45 Reineggs J., Allgemeine historisch-topographische Beschreibung des Kaukasus, Aus dessen nachgelassenen Pa- rum, Journal of Historical Geography of the Ancient World, 6, 2000, Stuttgart, 2001, gv. 220-222
pieren gesammelt und herausgegeben von F. E. Schröter, Zweiter Theil, Hindelsheim und St. Petersburg, 1797, 52 batoniSvili vaxuSti, dasax. naSromi, gv. 657-658
gv. 86 53 Teimuraz bagrationi, istoria dawyebiTgan iveriisa, ese igi giorgiisa, romel ars
46 Strabo 11, 3, 5; ix. Jones, H. L., The Geography of Strabo, with an English translation by Horace Leonard Jones, sruliad saqarTveloÁsa, sankt-peterburRi, 1848, gv. 10, 23; Иосселиани Платон, Различные
vol. V. The Loeb Classical Library, Cambridge, Massachusetts & London, 1961, gv. 221 наименования грузинов, Тифлис, 1846, gv. 408; St.-Martin V., Recherches sur les populations primitives et les
47 Cl. Ptol., 5, 10, 2; ix. Nobbe K. F. A. (Ed.), Ptolemy, Claudii Ptolemaei Geographia, Volume 2, Lipsiae, 1845, gv. plus ancienns traditions du Caucase, Paris, 1847, gv. 50-51; Хаханов А. С., Древнейшие пределы расселения
46 грузин по Малой Азии, Тифлис, 1903, gv. 37-39
48 Plin., n.h., 6, 29 ; ix. Mayhoff K. F. T. (Ed.), Pliny the Elder, Naturalis Historia. English translation by Bostock J., 54 Меликишвили Г. А., К истории древней Грузии, Тб., 1959, gv. 112, 229

348 349
dan anu mesxeTidan (Tu e.w. didi mesxeTidan), romelic mtkvris saTaveebis kumSvadoba sazogadod damaxasiaTebeli movlenaa qarTuli enisaTvis; ro-
mxares da mis iqiT, kidev ufro samxreTiT mdebare mxareebsac moicavda, gorc Cans, TavsarT-bolosarTis darTvis SemTxvevaSi SesaZlebeli xdeba
mosaxleobis erTmaneTis momdevno talRebis gadmonacvleba, rac sazoga- TviT fuZiseuli i-xmovnis SekumSvac ki. am mxriv yuradRebas i pyrobs
dod damaxasiaTebeli movlenaa mdinareTa dinebis mimdebare xeobebisaTvis, saCxeris saxelwodebis kavSiri am qalaqis uSualo siaxloves dadasture-
ara mgonia mcxeTisa da misi sanaxebis ufro adreuli mosaxleoba imdenad bul topo/hidronimebTan: mTa „Cixi“, mdinare „Cixura“ da a.S.58. rac Seex-
gansxvavebuli yofiliyo axalmosulTagan (Tundac imis gamo, rom maTi _ eba termins „mcxeTa“, masSi garda Ta-sufiqsisa, SesaZleblad migvaCnia
Zvelisac da axlisac _ warmomavlobis mxare erTmaneTs emTxveoda), rom m-prefiqsis gamoyofac: Sdr. toponimebi „wyn-eTi“ (q. TbilisTan) da
saWiro gamxdariyo maTi winamosaxleobisagan ganmasxvavebeli saxeliT „m-wyn-eTi“ (bolnisis raionSi), orive nawarmoebia sityva „muxis“ Sesatyvi-
saxeldeba. savaraudod, aq adgili eqneboda erTian eTno-kulturul are- si da megruli „Wyonis“ paraleluri ZvelqarTuli formidan _ „wyani“.
alSi didi mdinaris dinebis zemo, mTiani mxareebidan namati mosaxleobis
qvemo dinebis, dablobi mxareebisaken gadmonacvlebas, anu mTisa da baris amrigad, Tuki termini „Zueli mcxeTa“ armazcixe/bagineTSi lokalizdeba,
mosaxleTa urTierTobis „klasikur“ models, rac, ra Tqma unda, ar gamor- xolo termini „mcxeTa“ Tavisi pirvandeli semantikuri mniSvnelobiT cix-
icxavda gansxvavebuli warmomavlobis eTnikuri jgufebis am metad mniS- iscixis anu dedacixis aRmniSvnelia, maSin bevr, mcxeTisa da mTlianad ibe-
vnelovani sakvanZo adgilisaken swrafvasa da infiltracias, ris Sesaxe- ria/qarTlis uZveles istoriasTan dakavSirebul, jer kidev arcTu mTlad
bac araerTi miniSneba gvaqvs Zvel qarTul werilobiT wyaroebSi. Tumca naTel movlenas axali Suqi moefineboda.
es sakiTxebi Cveni winamdebare werilis CarCoebs scildeba da vimedovnebT,
rom maT sxva dros calke SevexebiT.

TavisTavadac sakiTxavia, Tu ramdenad aris ucilobeli mcxeTis saxelis


etimologiis axsna mesxTa satomo saxeliT, Tuki davuSvebT, rom „Zueli
mcxeTa“ lokalizdeboda armazcixis teritoriaze, romelsac mkveTrad ga-
moxatuli funqcia gaaCnda: kontrolis qveS moeqcia strategiulad uaR-
resad mniSvnelovani sakmaod vrceli areali55 da romlis saxelwodebac,
rogorc iTqva, sxvadasxva enebze ZiriTadad cixe-galavnis, dedacixe-cit-
adelis aRmniSvneli iyo; nuTu am saxelwodebebs ar unda hqonodaT amave
funqciis gamomxatveli qarTulenovani Sesatyvisi?

am mxriv sainteresoa, rom jer kidev i. rainegsi, termin „mcxeTas“ „cix-


is“ qarTuli saxelwodebis gadasxvaferebis Sedegad warmoqmnilad Tvl-
ida; amis damadasturebel sabuTad igi mcxeTis adgilmdebareobis garda,
aq cixe-simagreTa nangrevebis siuxves miiCnevda56. termin „mcxeTis“ war-
momavlobis asaxsnelad gansakuTrebiT mniSvnelovania sakuTriv enaT-
mecnierul monacemebze dayrdnobiT gamoTqmuli Tvalsazrisi adgilis
saxelwodebis _ „mcxeTis“ warmomavlobis Taobaze qarTul-zanuri erTo-
bis xanis „cixis“ aRmniSvneli sityvidan _ *Â1ixe57. cnobilia, rom fuZis

55 jer kidev i. rainegsi, romelic erekle II-is karze ruseTis politikuri miznebis
gansaxorcieleblad iyo Segzavnili da romelmac arcTu mcire roli Seasrula
qarTl-kaxeTis samefos daTanxmebaSi, raTa mas xeli moewera 1783 wlis georgievskis
traqtatisaTvis, Zalze kargad xedavda mcxeTis strategiul mniSvnelobas. igi
SeniSnavda, rom mcxeTis uaRresad xelsayreli samxedro-strategiuli mdebareoba
somxeT-albaneTze kontrolis damyarebisaTvis, unda yofiliyo is mizezi, ris gamoc
romaelebma Tu berZnebma aq daarses cixe-simagre; mas arc CrdiloeTis momTabare
xalxebTan aragvis gziT mcxeTis dakavSirebis SesaZlebloba aviwydeboda (Reineggs
J., dasax. naSromi, gv. 86-87). romaelTa mier mcxeTaSi cixe-simagris daarsebis Sesaxeb
mcdari Sexeduleba, efuZneboda missave uzusto cnobas, rom TiTqos XVIII saukunis
mcxeTelebi armazcixes „horumis cixes“ (Horum Zighe) anu „romaelTa cixes“ uwodebdnen
(iqve) da ara armazis cixes
56 Reineggs J., dasax. naSromi, gv. 86
57 ix. Климов Г. А., Этимологический словарь картвельских языков, М., 1964, gv. 239. *Zixe > cixe gan-
viTareba aixsneba qarTuli enisaTvis damaxasiaTebeli Tavkiduri mJReri Tanxmovnis struqturis ti pologia, Tb., 1965, gv. 119, SeniSvna 4
distanciuri dayruebiT momdevno x spirantis zegavlenis Sedegad (ix. gamyreliZe T., 58 aRsaniSnavia, rom imerxevSi aris sofeli Cixisxevi (soflis dRevandeli Turquli
maWavariani g., sonantTa sistema da ablauti qarTvelur enebSi, saerTo-qarTveluri saxelwodebaa ianiqli)

350 351
bibliografia

1. andronikaSvili m., narkvevebi iranul-qa- sistema da ablauti qarTvelur enebSi, 24. juanSeri, cxovreba vaxtang gorgaslisa, glish translation by Horace Leonard Jones, vol. V.
rTuli enobrivi urTierTobidan, I, Tb., saerTo-qarTveluri struqturis ti po- qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti dadge- The Loeb Classical Library, Cambridge, Massachu-
1966 logia, Tb., 1965 nili yvela ZiriTadi xelnaweris mixed- setts & London, 1961
2. afaqiZe a., armazcixis lokalizaciis 13. kakabaZe s., qal. armazi _ qal. mcxeTa, viT s. yauxCiSvilis mier, Tb., 1955 36. Kavtaradze G. L., Georgian Chronicles and the rai-
sakiTxisaTvis, iv. javaxiSvilis saxelo- saistorio krebuli, wigni III, tf., 1928 25. Бохочадзе Ал., Настакиси, Саркинэ, Дзалиси son d’ètre of the Iberian Kingdom (Caucasica II),
bis istoriis institutis Sromebi, tomi 14. kakabaZe s., Tbilisi me-5 saukunis meore _ города Иберии античной эпохи (Некоторые Orbis Terrarum, Journal of Historical Geography of
IV, nakv. I, Tb., 1958 naxevarSi, mnaTobi, 1958, №10 результаты полевых исследований), Краткие the Ancient World, 6, 2000, Stuttgart, 2001
3. afaqiZe a., qalaqebi da saqalaqo cxovre- 15. leonti mroveli, cxovreba qarTvelTa сообщения Института археологии (Античные 37. Marquart J., Osteuropäische und ostasiatische
ba Zvel saqarTveloSi Tb., 1963; mefeTa, qarTlis cxovreba, tomi I, teqsti памятники Колхиды и Иберии), Вып. 151, М. Streifzüge, Ethnologische und historisch-topog-
4. afaqiZe a., kinwuraSvili s., menabde l., dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris 1977 raphische Studien zur Geschichte des 9. und 10.
mcxeTa, qarTuli sabWoTa enciklopedia, mixedviT s. yauxCiSvilis mier, Tb., 1955 26. Климов Г. А., Этимологический словарь Jahrhunderte (ca. 840-940), Leipzig, 1903
tomi 7, Tb., 1984) 16. meliqiSvili g., saqarTvelos, kavkasiisa картвельских языков, М. 1964 38. Mayhoff K. F. T. (Ed.), Pliny the Elder, Naturalis
5. Teimuraz bagrationi, istoria dawyebiT- da maxlobeli aRmosavleTis uZvelesi 27. Меликишвили Г. А., К истории древней Грузии, Historia. English translation by Bostock J., Riley
gan iveriisa, ese igi giorgiisa, romel mosaxleobis sakiTxisaTvis, Tb., 1965 Тб. 1959 H.T., Lipsiae, 1906
ars sruliad saqarTveloÁsa, sankt-pe- 17. meliqiSvili g., qarTli (iberia) Zv. w. VI- 28. Меликсет-Беков Л. М., Армазни, Историко- 39. Nobbe K. F. A. (Ed.), Ptolemy, Claudii Ptolemaei
terburRi, 1848 IV saukuneebSi. qarTlis samefos warmo- археологический очерк, Материалы по истории Geographia, Volume 2, Lipsiae, 1845
6. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa qmna, saqarTvelos istoriis narkvevebi, Грузии и Кавказа, Вып. II, Тб. 1938 40. Reineggs J., Allgemeine historisch-topographische
saqarTvelosa, qarTlis cxovreba, tomi tomi I, Tb., 1970 29. Иосселиани Платон, Различные наименования Beschreibung des Kaukasus, Aus dessen nachgelas-
IV, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi 18. movses xorenaci, somxeTis istoria, Zve- грузинов, Тифлис, 1846 senen Papieren gesammelt und herausgegeben von
xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis li somxuridan Targmna, Sesavali da 30. Северов Н. П., Чубинашвили Г. Н., Мцхета, М. F. E. Schröter, Zweiter Theil, Hindelsheim und St.
mier, Tb., 1973 SeniSvnebi daurTo a. abdalaZem, Tb., 1984 1946 Petersburg, 1797
7. berZeniSvili n., erTi furceli istori- 19. moqcevaÁ qarTlisaÁ, Satberdis krebuli 31. Хаханов А. С., Древнейшие пределы расселения 41. St.-Martin V., Recherches sur les populations prim-
ul-geografiuli dRiuridan, saqarTve- X saukunisa. gamosacemad moamzades b. грузин по Малой Азии, Тифлис, 1903 itives et les plus ancienns traditions du Caucase,
los istoriuli geografiis krebuli, I, gigineiSvilma da el. giunaSvilma, Tb., 32. Blau O., Ueber -karta, -kerta in Ortsnamen, Paris, 1847
Tb., 1960 1979 Zeitschrift der deutschen morgenländischen Ge- 42. Thomson R. W. (Ed.), Rewriting Caucasian History.
8. bogveraZe a., adrefeodaluri qarTuli 20. sixaruliZe e., habib ibn maslamas „dacvis sellschaft, Bd 31, Leipzig, 1877 The Medieval Armenian Adaptation of the Georgian
saxelmwifoebi VI-VIII saukuneebSi, saqa- sigelis“ abu ‘ubaidiseuli varianti, Tb., 33. Brockelmann C., Syrische Grammatik mit Paradig- Chronicles. The Original Georgian Texts and the
rTvelos istoriis narkvevebi, tomi II, 2001 men, Literatur, Chrestomathie und Glossar, Neunte Armenian Adaptation. Translated with Introduction
Tb., 1973 21. qavTaraZe g., anatoliaSi qarTvelur Auflage, Leipzig, 1962 and Commentry by Robert W. Thomson, Oxford
9. boxoCaZe al., nastakisi, sarkine, Zalisi, tomTa gansaxlebis sakiTxisaTvis, Tb., 34. Cary E., Dio’s Roman History. With an English 1996
Zeglis megobari, №33, Tb., 1973 1985 translation by E. Cary on the basis of the version of
10. gagoSiZe i., nastagisi, qarTuli sabWoTa 22. qavTaraZe g., taoxTa uZvelesi qveyana da H. B. Foster, vol. III. The Loeb Classical Library,
enciklopedia, tomi 7, Tb., 1984 qarTuli saxelmwifoebriobis sawyisebi, London & Cambridge, Massachusetts, 1969
11. gagoSiZe i., samadlo, qarTuli sabWoTa ena da kultura, 5, Tb., 2005 35. Jones, H. L., The Geography of Strabo, with an En-
enciklopedia, tomi 8, Tb., 1984 23. janaSia s., araboba saqarTveloSi, s. ja-
12. gamyreliZe T., maWavariani g., sonantTa naSia, Sromebi, tomi II, Tb., 1952

352 353
Giorgi L. Kavtaradze
Ivane Javakhishvili Tbilisi State University,
Ivane Javakhishvili Institute of History and Ethnology,
Department of Ancient Country History, Chief Scientific Officer

FOR THE
ISSUE OF
ANCIENT
LOCATION
AND NAME
OF MTSKHETA
About the ancient location of Mtskheta – i.e. Toponym ~K’art’li” is the old name of Armazi
~Old Mc’xet’a” mentioned in the Chronicle (Armazc’ixe, Bagineti) which is on the right
of ~the Conversion of K’art’li” (Mok‘c‘evay side of Kura River. Therefore, it seems quite
k‘art‘lisay) – quite different opinions are ex- possible to assume that ~Old Mc’xet’a“”was
pressed. However, the easiest way for solving located on the right side of Kura, which is dif-
this problem is given by the text of the Chron- ferent from Mc’xet’a’s present location on the
icle itself. As we know from the Chronicle, the left side of the river. As it seems, this difference
legendary image of Alexander the Great had was a main reason why the identification of
bestowed Mc’xet’a to Azoy, son of the king of ~Old Mc’xet’a” with Armazi/Bagineti was not
Arian- K’art’li, as his royal sit and Azoy took acceptable for such a long time.
from his homeland two idols – Gac’i and Ga as
gods and brought with him to ~Old Mc’xet’a”, But if we compare the old name of Armazi/Bag-
therefore the place of erection of these idols ineti – ~K’art’li” with the Aramaic word „kar-
must indicate to us the exact place where the da“ which means fortress/town, and recall the
~Old Mc’xet’a” should have been located. fact that the name Acropolis (‘Ακρόπολις) was
given by Cassius Dio to Armazi/Bagineti and,
As we know from ~the Life of K’art’li” (K’art’lis at the same time, if we take into account some
c’xovreba), idols Gac’i and Ga (Gaim) were linguists’ opinion that the name ~Mc’xet’a” is
erected beside the idol Armazi: ~…to his right derived from the root of the Georgian-Zan lin-
was a man of gold whose name was Gac’i and guistic unity: *ӡ1ixe – with the meaning for-
to his left a man of silver whose name was tress/stronghold, the above proposed identifica-
Gaim” [Thomson 1996, 98]. And Armazi was tion of the name ~Old Mc’xet’a” with K’art’li/
erected ~at the entrance to K’art’li” [ibid., 36]. Armazi becomes much more reasonable.
jvris monasteri, detali

TavSi „mcxeTa da mcxeTis Semogarenis toponimia istoriul WrilSi“ gamoyenebulia saqa-


rTvelos kulturuli memkvidreobis dacvis erovnuli saagentos dokumentTa sacavSi
arsebuli masalebi

354 355

You might also like