ჯონ მილტონის „დაკარგული სამოთხე“

ჯონ მილტონის დაკარგული სამოთხე ეპიკური პოემაა. ტრადიციულად ეპიკურ

ნაწარმოებში გადმოცემულია გმირის ან გმირთა ჯგუფის მცდელობა მიაღწიონ დასახულ
დიად მიზანს და, როგორც წესი, მასში მომხდარი მოვლენები კაცობრიობის ბედის,
ისტორიის, კულტურის ან მთავარი ღირებულებების ცვლილებას იწვევს. ეპიკური
ნაწარმოებისათვის ასევე დამახასიათებელია მაღალფარდოვანი სტილი, გადაჭარბებული
შედარებებისა და მეტაფორების გამოყენება. ამბის თხრობა მთავარი კონფლიქტიდან იწყება.
მილტონამდე ეპიკური პოემები ომებსა და ომის გმირებს განადიდებდნენ, ყურადღება ისეთ
გმირებზე იყო გამახვილებული, რომლებიც ბრძოლაში განსაკუთრებულად გამოიჩენდნენ
თავს.
მილტონის დამოკიდებულება ეპიკური ნაწარმოებების შინაარსისა და მიზნის მიმართ
სრულიად განსხვავებულია. ბრძოლები, დაპყრობითი ომები, გმირობა მისთვის ეპიკურობის
განმსაზღვრელი არ არის. „დაკარგულ სამოთხეში“ მის მიერ აღწერილი ბრძოლის სცენები
ეპიკური პოემის ნორმების დაცინვაა, პაროდიაა. იმ დროისთვის, როდესაც მილტონი პოემას
წერდა, ნამდვილ გმირობად რწმენის შეურყევლად ტანჯვის ატანა და ღვთისადმი
მორჩილება მიაჩნდა. მილტონი არღვევს ჰომეროსისა და ვერგილიუსის ტრადიციას და
ახალი ქრისტიანულ ეპოსს ქმნის, სადაც ყურადღება გამახვილებულია არა საბრძოლო
მოქმედებებზე, რომელთაც ცალკეული ერისთვის მოაქვთ რაიმე სარგებელი, არამედ
მორალურ ქმედებებზე, რომელთაც სამყაროს შეცვლა შეუძლიათ.
პოემის დასაწყისში ტრადიციის თანახმად მილტონი მიმართავს როგორც ანტიკური
კულტურის მუზებს, ასევე მოიხსენიებს სულიწმინდას, როგორც ქრისტიანულ მუზას.
მილტონი ორ ტრადიციას მისდევს ერთდროულად, ის იყენებს კლასიკური ეპოსის,
(მაგალითად, ჰომეროსისა და ვერგილიუსის პოემებისათვის) დამახასიათებელ მხატვრულ
სახეებს და, ამავდროულად, ქრისტიანობის მხატვრულ სახეებსა და სიმბოლოებს,
რომლებსაც ჯერ კიდევ ბიბლიასა და დანტეს ღვთაებრივ კომედიაში ვპოულობთ. მილტონი
ხაზს უსვამს, რომ მისი მიზანია აღწეროს ადამიანის დაუმორჩილებლობა უფლის ნებისადმი
და გაამართლოს ღმერთის ქმედება კაცთა მოდგმის მიმართ. „გამართლებაში“ მილტონი
გულისხმობს უფრო მეტს, ვიდრე ღმერთის ქმედებების განმარტებას. მისი მიზანია, ღმერთის
ქმედებების დემონსტრირებით წარმოაჩინოს, თუ რამდენად სამართლიანია ის ადამიანების
მიმართ. პოემის დასაწყისში ასევე ნახსენებია ადამი და ევა, როგორც ნაწარმოების
პერსონაჟები, და არა სატანა, თუმცა პირველი მნიშვნელოვანი სცენა პოემაში ვითარდება
პანდემონიუმში. სიტყვა პანდემონიუმი (pandemonium) მოლტონმა თავად შექმნა, “pan”
ლათინურად ნიშნავს „ყველა“ და “demonium” – „დემონებს“. სატანა ახლად გამოძევებულია
სამოთხიდან, სადაც ის იყო ღმერთთან ყველაზე დაახლოებული ანგელოზი. მას მთლიანად
ჯერ კიდევ არ დაუკარგავს ანგელოზის თვისებები, ვინაიდან შეუძლია უზარმაზარი
ფრთების გაშლა და გამოყენება. შემდეგ უკვე, პოემის მსვლელობისას, ნათლად ვხედავთ
სატანის როგორც სულიერ, ისევე გარეგნულ დეგრადაციას, რაც პირველ რიგში მის
ფრთებთან ასოცირდება. მილტონის დაცემულ ანგელოზებს შორის ვხვდებით ისეთ სახეებს,
როგორებიცაა: ოსირისი, ისიდა, ბაალი და სხვები, რომლებსაც მკითხველი არა
ქრისტიანობის ეპოქას, არამედ წარმართობას უკავშირებს. ბელზებელი ხმას აღიმაღლებს და
სატანის პირით ალაპარაკდება. სატანა მას სხვა ანგელოზებისათვის საკუთარი გეგმის
წარსადგენად იყენებს. მისი მიზანია ადამიანებზე თავდასხმით ღმერთზე იძიოს შური. ბევრი

1
კრიტიკოსი და მწერალი (განსაკუთრებით ინგლისელი რომანტიკოსი პოეტები) სატანას
პრომეთესეულ გმირად მიიჩნევდა. ისიც, პრომეთეს მსგავსად, თითქოს უსამართლო ღმერთს
ეწირება. პრომეთეს მსგავსად ის დადგენილი წესრიგის, ტრადიციის წინააღმდეგ მიდის.
თუმცა მსგავსი მოსაზრებები, რომ სატანა გმირია, ან მისი პროტოტიპი მიახლოებული
გმირთან, დაფუძნებულია მხოლოდ ნაწარმოების პირველ ორ ნაწილზე. სატანა ცეცხლის
ტბიდან წამოიმართება. წარმოთქვამს გმირულ სიტყვას ღმერთის გამოსაწვევად და მის
მომხრეებს ამბოხისაკენ მოუხმობს. მისი აზრით, უკეთესია იმეფო ჯოჯოხეთში, ვიდრე
იმსახურო სამოთხეში. თუმცა, საბოლოოდ, ის მარტოდ წავა, რათა გაიაროს ქაოსი და იპოვოს
დედამიწა. სატანას ასეთი ქმედება მკითხველს მის გმირულ ხასიათზე მიუთითებს,
ვინაიდან მკითხველს პოემის შესავალში ამბავი სატანის თვალით აქვს დანახული.
ამავდროულად, მკითხველმა იცის, რომ მნიშვნელობა არ აქვს, როგორ ბრწყინვალედ
დაგვიხატა მილტონმა მისი სახე, დემონების გმირი ვერ იქნება გმირი ეპიკური პოემისა.
სატანის სახის შემდეგი რეგრესი წიგნში გვაძლევს უფრო განსხვავებულ და ნათელ სურათს
იმისა, თუ რა დამოკიდებულება აქვს მილტონს მის მიმართ.
დაცემული ანგელოზების დაზვერვითი მოქმედებებისას წარმოჩინდება ჯოჯოხეთის
სხვაგვარი, მილტონისეული კონცეფცია. ჯერ ჯოჯოხეთი, მილტონის აზრით, ლიმბოს
მოგვაგონებს, რომელიც კათოლიციზმში მიჩნეულია წარმართებისა და მოუნათლავი
ბავშვების სამყოფლად. ეს არის მიწიერი სამოთხე, და ერთადერთი სასჯელი მისი
მცხოვრებლებისა ისაა, რომ ისინი ვერასოდეს იხილავენ ღმერთის სინათლეს. როგორც ჩანს,
მილტონს სურს შემოგვთავაზოს ის აზრი, რომ დაცემული ანგელოზები შესაძლოა მხოლოდ
ამით დაისჯებოდნენ, თუ ღმერთის წინაშე თავიანთ დამარცხებას აღიარებდნენ. მას შემდეგ,
რაც დემონები ჯოჯოხეთს შეისწავლიან, სატანა მიემართება ჯოჯოხეთის კარიბჭისაკენ.
„დაკარგული სამოთხის“ მეორე ნაწილი ფრიად საინტერესო და უჩვეულო ალეგორიით
იწყება. პოემის უდიდესი ნაწილი ქრისტიანულ მოტივებზე, იდეებსა და სიმბოლოებზეა
აგებული, ამ ნაწილში კი მილტონისეულ ლიტერატურულ ალეგორიას ვხვდებით.
კარიბჭესთან სატანას მიეგებება მისი ქალიშვილი, ცოდვა, და შვილიშვილი, სიკვდილი.
ნაწარმოებში მათი შემოყვანით იხსნება ალეგორიის მნიშვნელობა. ცოდვა იმ მომენტში
გაჩნდა, როცა სატანამ სამოთხეში ყოფნისას შური იგრძნო ქრისტესადმი. ცოდვა წარმოიშვა
სატანის თავიდან (სიმბოლურად, მისი ფიქრებიდან), როგორც ანტიკურ მითოლოგიაში
ათენა ზევსის თავიდან. სიკვდილი კი იშვა სატანისა და ცოდვის ფიზიკური კავშირისაგან.
საბოლოოდ, ეს უწესობა დასრულდა იმით, რომ სიკვდილმა გააუპატიურა საკუთარი დედა
და წარმოიშვა ცერბერუსი - სამთავიანი ძაღლი. ის ცოდვას გარს შემოეხვევა. ამ ისტორიის
ალეგორიული ინტერპრეტაცია იოლად გასაგებია. სატანას შური ქრისტესადმი იყო ცოდვა,
რომელიც გამოვლინდა მისი შვილის სახეში. ამგვარად, მილტონისათვის შური ყველაზე
დიდი ბოროტებაა და. სწორედ ის თამაშობს მნიშვნელოვან როლს პოემის ყველაზე საკვანძო
მომენტებში. ჯოჯოხეთის დატოვებით სატანამ ცოდვა და სიკვდილი მოიტანა დედამიწაზე.
პოემის მესამე წიგნიც, პირველის მსგავსად, პროლოგით იწყება. ამ პროლოგს ხშირად
მოიხსენიებენ როგორც „სინათლის პროლოგს”, იმიტომ, რომ ის ღმერთისა და სამოთხის
სინათლეს განადიდებს. სინათლე გაიგივებულია სიკეთესთან და უპირისპირდება სიბნელეს,
რომელიც ჯოჯოხეთსა და ბოროტებას გულისხმობს. მილტონს სიბრმავე ხელს უშლის
დაინახოს რაიმე გარდა ღვთიური ნათელისა, სწორედ ის უნათებს გონებას და პოეტობის
ძალას აძლევს. XVII საუკუნეში მილტონის მხრიდან ღმერთისა და მისი ძის შემოყვანა
პოემაში დიდ მამაცობას მოითხოვდა. რთული წარმოსადგენი იყო თუ როგორ უნდა შეესხა
2
ხორცი სრულყოფილებისათვის, რომელიც ყოვლისშემძლე, ყოვლისმცოდნე და
ყოვლისმომცველია.
მესამე წიგნში მკითხველისთვის ნათელი ხდება, რომ ღმერთი ყველაფერს, სატანას
ქმედებებსაც კი აკონტროლებს. სწორედ უფალმა მისცა მას ბორკილების ახსნისა და
მონანიების საშუალება. მამა ღმერთისა და იესოს საუბრებში მოყვანილი არგუმენტების
საშუალებით მილტონი იწყებს თავის თავზე დაკისრებული მიზნის განხორციელებას –
გამართლებას უფლის ქმედებებისა ადამიანების მიმართ. ღმერთმა უნდა ახსნას, რატომ
შექმნა ადამიანი, რატომ მისცა სატანას მისი ცდუნების უფლება და საბოლოოდ, რატომ
დაეცა ადამიანი. უზენაესის მთავარი არგუმენტი ისაა, რომ ადამიანს აქვს თავისუფალი ნება
და ძალა ცდუნების დაძლევისა. მას შემდეგ, რაც ის განეშორება უფალს საკუთარი სისუსტის
გამო, ის დასჯასა და სიკვდილსაც კი იმსახურებს. ამ შემთხვევაში, ღმერთი გამოყვანილია
არა როგორც მოსიყვარულე მამა არამედ როგორც მკაცრი “დიკენსისეული მასწავლებელი”.
მან შექმნა ადამიანი, სატანას მისცა მისი ცდუნების უფლება და ამაში ადამიანი
დაადანაშაულა. ღვთიური სამართალი მოითხოვს დასჯას ისევე, როგორც ღვთიური
სიყვარული გვთავაზობს ხსნას, ანუ ღვთიური მადლი არ არსებობს ღვთიური სამართლის
გარეშე. ერთადერთი გამოსავალი იმაშია, რომ ადამიანი გახდეს მოკვდავი. იესო ადამიანების
გადასარჩენად ამ პრობლემას საკუთარი სიცოცხლის ფასად ჭრის. სწორედ მისი საშუალებით,
მკითხველს შეუძლია ადამიანებისადმი ღმერთის სიყვარული და წუხილი დაინახოს. ის
თავის ერთ შვილს ტანჯვისათვის გაწირავს, რათა მეორე გადაარჩინოს.
მესამე წიგნის ბოლო სცენაში მკითხველი ფორმაშეცვლილ სატანას ხედავს. ის
ქერუბიმად, ყველაზე დაბალი რანგის ანგელოზად წარმოგვიდგება. მთავარანგელოზი
არიელი მას ვერ ცნობს და ედემის გზას მიასწავლის. სატანა ფარისევლობითაა შენიღბული,
რომელსაც ანგელოზები ვერ შეიცნობენ.
მეოთხე წიგნი სატანას მონოლოგით იხსნება, რომელიც პოემაში იგივე როლს
ასრულებს, რასაც დრამაში. მისი შესავალი ნაწილი შექსპირისეული დრამის მონოლოგებს
გვაგონებს და მილტონი მას იმავე მიზნის მისაღწევად იყენებს, რისთვისაც დიდი
დრამატურგი. ტრადიციულად, საკუთარ თავთან საუბრისას, სცენაზე მარტო მდგომი
პერსონაჟი გულისნადებს ამჟღავნებს. ფიქრები, რომლებიც მონოლოგის დროს სააშკარაოზე
გამოდის, ჭეშმარიტებად უნდა მივიჩნიოთ, რადგან, ლოგიკურად, პერსონაჟს არ სჭირდება
საკუთარ თავთან იცრუოს. სწორედ ესაა პირველი მომენტი პოემაში, როცა მკითხველს
შეუძლია დემონის შინაგანი განცდები შეიცნოს. სატანა გვევლინება, როგორც
წინააღმდეგობრივი პერსონაჟი, რომელიც გაორებულია, დაბნეულია და სინდისის ქენჯნასაც
განიცდის. ის ასკვნის, რომ რაც არ უნდა იყოს, ჯოჯოხეთს ვერასდროს მოსცილდება,
ვინაიდან ის, ფაქტიურად, თავად მასშია. ამ დასკვნაში მილტონი ჯოჯოხეთის ახალ ხედვას
გვთავაზობს, ჯოჯოხეთია ღმერთისგან გაუცხოება, განდგომა. ჯოჯოხეთია ის შინაგანი
ბრძოლა, რომელსაც განიცდის სატანა, როდესაც უნდა გააკეტოს არჩევანი სიკეთესა და
ბოროტებას შორის. საბოლოოდ, სატანა ამჟღავნებს თავის ნამდვილ სახეს და ამბობს, რომ
მისი ღმერთი ბოროტებაა და სიკეთესთან შერიგება შეუძლებელია. მთავარი გრძნობა,
რომელიც მას ამოძრავებს, ისევ შურია, მისი ნამდვილი მისწრაფებაა იყოს პირველი, თუნდაც
ჯოჯოხეთში. როცა ის საკუთარ თავს ესაუბრება, ჯერ კიდევ ქერუბიმია. შემდგომში,
მკითხველი ხედავს, რომ მას მაქციას თვისებები გააჩნია. სიცოცხლის ხეზე ჯდომისას ის
ყორნად გვევლინება, როგორც გაუმაძღრობისა და სიხარბის სიმბოლო. ამავდროულად მას
ჯერ კიდევ გააჩნია ფრთები, ანგელოზების ატრიბუტი. როდესაც ის სამოთხეში ადამსა და
3
ევას აკვირდება, თვალთვალისას ლომად და ვეფხვად იქცევა. მაგრამ ამ ველურ,
ადამიანისთვის საშიშ ცხოველებს ხომ კეთილშობილი წარმომავლობა და ღირსება აქვთ.
ევასთან ჩურჩულისას იგი აღწერილია, როგორც “squat like a toad” (squat-მოკრუნჩხული; toad-
გომბეშო). საბოლოოდ კი, სატანა გველის, ასპიტის სახით გვევლინება, რომელსაც ჯერ კიდევ
შეუძლია საუბარი. მილტონის ოსტატობის მეშვეობით პოემაში სატანას სულიერი
დეგრადირება მისი ფორმის ცვლილებაშიც გამოიხატება.
მეოთხე წიგნში მილტონი აღწერს სამოთხეს და პოემის ასევე მთავარი პერსონაჟების
ადამისა და ევას შექმნის ამბავს გადმოგვცემს. სამოთხე პლატოზე მდებარე ბაღია, რომელიც
კედლითაა შემოსაზღვრული და ერთადერთი შესასვლელი აქვს. შესასვლელს ანგელოზები
იცავენ. საყურადღებოა ადამისა და ევას როლი ედემის ბაღში, მათი მოვალეობაა იზრუნონ
სამოთხეზე და ბუნება გაველურებისაგან დაიცვან. ადამიანს შეუძლია განაგოს ბუნება,
რომელიც თავისთავად ლამაზია, მაგრამ არა გაველურებული და სარეველებით სავსე. ბუნება
ცხოვრების დიონისესეული საწყისია, ემოციური, აღვირახსნილი, უწესრიგო, მაშინ, როცა
ადამიანი აპოლონისეული, მორჩილი, ზნეობრივად ამაღლებული ქმნილებაა, რომელმაც
პირველყოფილი ბუნების ქაოტურობა უნდა მოაწესრიგოს. ევა აღნიშნავს, როგორი რთულია
ორი ადამიანისათვის ამდენი რამის გაკეთება. ზოგი კრიტიკოსის მოსაზრებით, სწორედ
„დაკარგულ სამოთხეში“ პირველად მხატვრულ ლიტერატურაში შემოდის ადამიანსა და
ბუნებას შორის განხეთქილების, ჭიდილის თემა.
ადამისა და ევას ცდუნებამდე ადამი იდეალურ ქმნილებად გვევლინება, ის
ფიზიკურად მიმზიდველი, გონებრივად და სულიერად ამაღლებულია. შემთხვევითი
როდია, რომ ევა ადამს ჭადრის(plato) ხის ძირში პოულობს, რომელიც სიბრძნესთან და
ანტიკური ხანის ბერძენ ფილოსოფოსთან პლატონთან ასოცირდება. პლატონის აზრით,
ადამიანის არსებობის იდეალური ფორმა გონებაა. ევას აღწერისას კი ავტორი აშკარად
ყურადღებას მის ფიზიკურ სილამაზეზე და ხასიათის თვისებებზე ამახვილებს. ამ
ინფორმაციაზე დაყრდნობით შესაძლებელია შემდგომში მომხდარი ტრაგიკული
მოვლენების განჭვრეტა. ევა აღწერს, როგორი აღფრთოვანებული იყო, როცა პირველად
საკუთარი გამოსახულება დაინახა წყალში ჩახედვისას. მხოლოდ ღმერთმა შეუშალა ხელი ამ
ნარცისიზმის გამოვლენას, მან ევა ადამისკენ მიაბრუნა. ეს მომენტი ნათლად აჩვენებს, რომ
ევას პატივმოყვარეობა შელახულია. მას მიუთითეს, რომ ადამი მასზე გონებით მაღლა დგას,
ის რაციონალური საწყისია, ევა კი მამაკაცის ცხოვრების კარგი თანამგზავრია, რომელმაც
უნდა გაალამაზოს და გაამშვენიეროს მისი არსებობა. თანამედროვე თვალსაზრისით ეს
სექსიზმის გამოვლინებაა, თუმცა სრულიად მისაღები იყო XVII საუკუნეში და გამოხატავდა
პურიტანიზმის და, ზოგადად, მთელ ევროპაში გავრცელებულ იდეოლოგიას. ის, რომ ევა
ადამზეა დამოკიდებული, გულისხმობს, რომ მას არ შეუძლია მისი ნების გარეშე
გადაწყვეტილებების მიღება. ევას პატივმოყვარეობა და ქალური სისუსტე
წინასწარმეტყველებს მის ცდუნებას. რაც შეეხება ადამს, მას ევასადმი ვნება ასუსტებს.
მილტონი ამით ამბობს, რომ ვნებით გამოხატული სიყვარული მეტისმეტია. ადამის
ყურადღების გამახვილებით ევაზე, რაფაელიც და მკითხველი რწმუნდება, რომ ის მისადმი
ვნებით იმართება. მილტონის აზრით, ვნებით მართული სიყვარული ადამიანებს უგუნური
ქმედებებისაკენ უბიძგებს.
პოემის შუა ნაწილში რაფაელი ადამს ზეცის პირველი აჯანყების შესახებ უყვება. როცა
ღმერთმა თავისი ახალშობილი ვაჟი ანგელოზების მომავალ მეფედ წარადგინა, სატანამ,
როგორც მთავარანგელოზმა, თავისი თავი დაქვეითებულად, მეორე ადგილზე დაინახა და
4
შურით აღივსო. მას არანაირი სურვილი არ ჰქონდა ძე ღვთისა მასზე მაღლა მდგომად
ეღიარებინა. რაფაელის მიერ მოთხრობილი ამბავი წინ უძღვის წიგნში მომხდარ მოვლენებს
– რაფაელი ყვება იმას, რაც წიგნში გადმოცემულ მოვლენებზე ადრე მოხდა. ეპიკური
ტრადიციის თანახმად, რომელიც ტერმინით “in medias res“ აღინიშნება, მილტონმა თხრობა
მთავარი კონფლიქტიდან დაიწყო, ხოლო ისტორიის დასაწყისს პოემის შუა ნაწილში
გვთავაზობს. იგი რაფაელის მონათხრობს იმ მიზნით იყენებს, რომ მკითხველი დაბრუნდეს
უკან და ერთმანეთს დაუკავშიროს მოვლენები, რომლებიც წინ უძღოდა პირველი წიგნის
გახსნას. მილტონი ასევე კლასიკური ეპოსის, „ილიადასა“ და „ენეიდას“, კვალს მიყვება, როცა
ომისა და ქაოტური ძალმომრეობის სცენებს დაწვრილებით აღწერს. თუმცა მის საბრძოლო
სცენებს პაროდიული ხასიათი აქვთ. სამოთხის ბრძოლა წარიმართება იმ მხარეებს შორის,
რომლებიც უკვდავები არიან და, მეორეს მხრივ, ამ დაპირისპირების შედეგიც ცხადია.
სინამდვილეში, ყველასათვის გასაგებია, ვინ ფლობს ნამდვილ ძალას და ვინ მოიგებს
ბრძოლას. როდესაც აჯანყებულები პატარა წარმატებას მიაღწევენ, ღმერთი იცინის, რადგან,
ეჭვგარეშეა, რომ აჯანყებულებსა და ანგელოზების ძალა მის მიერ კონტროლდება.
სისულელე იქნებოდა იმისი გაფიქრება, რომ ისინი შეძლებდნენ თავიანთი შემქმნელის
დამხობას. მილტონი ამ ბრძოლას დიდი სერიოზულობით არ ეკიდება სწორედ იმიტომ, რომ
აჯანყებულები ღმერთს მნიშვნელოვან წინააღმდეგობას ვერ გაუწევდნენ.
მეცხრე წიგნი ისევ სატანას შესახებ თხრობით იწყება. როგორც პერსონაჟი, ის
დეგრადირებულია. მას არ შეუძლია თავისი ფიქრები ლოგიკურად წარმართოს, ისინი
წინააღმდეგობრივი და ქაოტურია. სატანას სახის დეგრადირებას თუნდაც იმაში ვხედავთ,
რომ ის საკუთარი თავის შესახებ უსაფუძვლო ილუზიებით არის სავსე. მისი პირველი
მონოლოგიც სავსე იყო ურთიერთგამომრიცხავი ფიქრებით, მაგრამ ისინი მის ტკივილს,
ტანჯვას, ძლიერ სულიერ ბრძოლას გადმოგვცემდნენ. სატანა, რომელიც აჯანყებისას გმირად
გვეჩვენებოდა, ახლა საშიშ არსებად გარდაიქმნა, რომელსაც საკუთარი ტყუილების სჯერა.
მილტონი მის გადაგვარებას ვიზუალური სურათებით ამძაფრებს. გველად გადაქცეული
სატანა ედემის ბაღში დაცოცავს, ფრთები დაკარგულია, მან თავად უბიძგა საკუთარ თავს
მიწისაკენ და დამდაბლებისკენ. ედემის ბაღში სატანა გაოცებული უყურებს ევას, „He stands
stupidly good”. მან ცოტა ხნით საკუთარი მიზანიც კი დაივიწყა. ამ სცენას შეიძლება ორი ახსნა
მოვუძებნოთ. პირველ რიგში, ის ადამის გრძნობების გამართლებას ემსახურება - არა
მხოლოდ ადამი, არამედ სატანაც, რამდენიმე წუთით აღტაცებული და მოჯადოებულია ევას
კეთილშობილებითა და ფიზიკური სრულყოფილებით. მეორეს მხრივ, სატანამ ისევ შური
შეიგრძნო და თავისი დამარცხება საბოლოოდ გააცნობიერა. ის ვერასდროს შეძლებს ამგვარი
სილამაზის შექმნას, მისი პირმშოები მახინჯი ქალიშვილი, სახელად ცოდვა, და კიდევ უფრო
საზარელი შესახედავი შვილიშვილი, სიკვდილია.
სხვადასხვა თეორიების მიხედვით ადამიანის დაცემა გველისა და ევას სექსუალურ
კავშირში გამოიხატებოდა, ასეთ ინტერპრეტაციას ჯერ კიდევ ძველ ებრაულ თქმულებებში
და ლეგენდებში ვპოულობთ. „დაკარგულ სამოთხეში“ მსგავსი ინტერპრეტაციის შემოტანით
მილტონმა დამატებით კიდევ უფრო გაამძაფრა ევასა და ზოგადად ადამიანის დანაშაული.
მილტონის ეს ჩანაფიქრი კარგად გაიგო და გაიაზრა უილიამ ბლეიკმა, დიდმა ინგლისელმა
რომანტიკოსმა პოეტმა და აგრეთვე მილტონის პოემის ერთ–ერთმა პირველმა
ილუსტრატორმა და შესაბამისად ასახა თავის ილუსტრაციებში. სატანას თავისი გეგმა
კარგად აქვს გათვლილი, თავდაპირველად ის ევასთან მლიქვნელობს, ეთაყვანება მის
სილამაზეს. მკითხველს ეს ევას ნარცისიზმს ახსენებს. ის ძვირფასია და განუმეორებელი,
5
თუმცა ადამი მაინც მასზე წინ დგას. ევას სატანას მიერ ნათქვამ არგუმენტებზე პასუხი არ
აქვს. მილტონის აზრით, ადამისაგან განსხვავებით, ევას არ ძალუძს გაიაზროს რეალურად
რა ხდება. მისი ცდუნება მარტივია, ვინაიდან ის განცალკავებულია თავის გონებრივ
საწყისთან. სატანას ბოლო არგუმენტი ისევ შურთანაა დაკავშირებული. თავისი ბუნებიდან
გამომდინარე, ის ღმერთს შურში ადანაშაულებს, ვინაიდან მან ადამიანს ცოდნის უნარი არ
მისცა, არ გახადა სრულიად თავისი მსგავსი. აკრძალული ხილის დაგემოვნების შემდეგ, ევა
ადამზე იწყებს ფიქრს, თუ აკრძალული ხილს ნამდვილად მოაქვს სიკვდილი, მას არ უნდა,
რომ მოკვდეს და ადამი სხვა ქალს დაუტოვოს. აქ ისევ იკვეთება შურისა და ევას ეგოიზმის
თემა. მას სურს, ადამიც იმავე მდგომარეობაში იყოს, როგორშიც თვითონაა. მილტონი
ლოგიკურად აბოლოებს ცდუნების სცენას, აკრძალულმა ხილმა აშკარად შეცვალა ევას
უმანკოება და კეთილშობილება. ადამის ცდუნება ნაკლებად რთულია, ის იოლად
დააგემოვნებს ხილს, რადგან ევასადმი ფიზიკურ ლტოლვას ემორჩილება. ევისგან
განსხვავებით, ის გააზრებულად სცოდავს, ამიტომ მისი დანაშაული უფრო მძიმეა.
მეათე წიგნის პირველ სცენაში ღმერთი აგზავნის თავის ძეს, რათა განსაჯოს ადამი, ევა
და გველი. მკითხველს ეძლევა საშუალება ორი პარალელური სცენა შეადაროს ერთმანეთს.
ორივე სცენაში მშობელი ასამართლებს და რჩევა-დარიგებას აძლევს შვილებს მომავლის
შესახებ. შემოქმედი ხვდება თავის ქმნილებებს: იესოს, ადამსა და ევას. მათი
გასამართლებისას ღმერთი მაქსიმალურად გულმოწყალეა. მამაშვილურად უხსნის მათ რა
არის დასჯა და რატომაა ის აუცილებელი. გასამართლების შემდეგ იესო წყვილს შემოსავს,
რაც შედარებულია მის მიერ მოწაფეების ფეხთა გაბანასთან. იესო მათ სიშიშვლეს
„სიმართლის მანტიით“ მოსავს, რომელიც ღვთის წყრომისაგან დაიცავს. გარდა ამისა, ეს
ქმედება გამოხატავს იმას, რომ ადამისა და ევასათვის მოწყალებისა და მადლიერების კარი
კვლავ ღიაა. ეს სცენა სავსებით საკმარისი იყო პოემის ჩანაფიქრისათვის, მაგრამ მილტონმა ეს
არ იკმარა. ის მკითხველს კიდევ ერთ პარალელურ სცენას სთავაზობს, რომელშიც
ჯოჯოხეთში მიმავალ გზაზე, სატანა თავის შვილებს, ცოდვას და სიკვდილს, იპოვის, როცა
ისინი დედამიწასთან დამაკავშირებელ ხიდს აგებენ. ურთიერთობა ამ მშობელსა და შვილებს
შორის პირდაპირ კავშირშია წინა სცენასთან. ხიდი, რომელსაც ცოდვა და სიკვდილი აგებენ,
სიმბოლურია. ჯოჯოხეთისაკენ მიმავალი ბილიკი ფართოა, რათა ათასობით ადამიანმა
შეძლოს მისი გამოყენება. სატანას შვილები აღფრთოვანებულები არიან მამის მიღწევით,
ცოდვა განადიდებს ეშმაკს იმ ხიდის შექმნისათვის, რომლის მეშვეობითაც მას შეეძლება
დედამიწა მართოს მაშინ, როცა ღმერთი სამოთხეს მართავს. ტექსტში აშკარა კონტრასტი
შეინიშნება ამ ორ სცენას შორის. პირველი სცენა სიკეთითა და სინათლითაა გამსჭვალული,
ხოლო მეორე სიცრუითა და ბოროტებით. ჯოჯოხეთში დაბრუნებული სატანა ტახზე
აცოცდება და სიტყვით გამოსვლას დააპირებს, რათა თავის ქმედებებზე იტრაბახოს. თუმცა
აქ ხდება მისი საბოლოო გარდაქმნა, ამჟამად არა მისივე სურვილით. ღმერთი მას და ყველა
მის თანამებრძოლს ქვეწარმავლებად აქცევს. ამიერიდან ის და მისი თანამოძმეები მიწას
მიეჯაჭვებიან, სადაც ქალის ქუსლი გაჭყლეტს მის თავს და ეს ქალი მეორე ევა -
ღვთისმშობელი მარიამი იქნება. მილტონის მიერ დემონების გველებად გადაქცევის სცენა
ინგლისური პოეზიის მწვერვალს წარმოადგენს. 508-ე ხაზიდან დაწყებული ასო–ბგერა „s”-ს
ხშირი გამეორება ხდება „A dismal, universal hiss, the ground / of public scorn”; “ transformed /
alike to serpents, all as accessories”. ეს არის ალიტერაციის განსაკუთრებული და
მიზანმიმართული გამოყენება. პოეტი ასო-ბგერა “s”-ს იმ განზრახვით იმეორებს, რომ თუ
პასაჟი ხმამაღლა იქნება წაკითხული, მკითხველი, ფაქტიურად, გველის სისინს გაიგონებს.
6
 ამ სცენის შემდეგ მილტონს პოემა შეეძლო დაემთავრებინა, ვინაიდან ადამიანის
დაცემისა და სამოთხიდან გაძევების ისტორიის ყველა საკვანძო მომენტი გახსნილი და
დასრულებული იყო. ავტორმა შეასრულა დასახული ამოცანა და მკითხველს კიდევ ერთხელ
დაანახა ღმერთის სამართლიანობა და მოწყალება. მაგრამ მილტონი მიიჩნევს, რომ ასე არ
უნდა შეწყვიტოს თხრობა და ისევ ადამსა და ევას უბრუნდება. მათი ისტორია კიდევ
გრძელდება ბოლო ორ წიგნში, ვინაიდან ისინი ვერ დარჩებიან სასოწარკვეთილებასა და
გაუცხოებაში. საინტერესოა, რომ შერიგების მოციქულად მილტონი ევას ირჩევს. ადამის
მონოლოგში ვხედავთ, რომ მის გონებაში უიმედობამ დაისადგურა. ევას კი არა გონება,
არამედ სიყვარული აძლიერებს და ის სათანადო ადგილზე დგას თავისი ქმრის გვერდით.
სწორედ ევას სიყვარული აძლევს ადამს ძალას იპოვოს იმედი. ადამს უბრუნდება
აზროვნების უნარი. ევამ, რომელმაც შესცოდა ადამისა და ღვთის წინაშე, ახლა თავისი
ცოდვები გამოისყიდა ადამთან და თვითმკვლელობაზეც ფიქრობს, მაგრამ ადამი კიდევ
ერთხელ, თავისი გონებისა და სიბრძნის გამოყენებით უხსნის, თუ რატომაა ეს
გადაწყვეტილება მცდარი. ღმერთის ნება, რომელიც გულისხმობს სატანის, ცოდვისა და
სიკვდილის განადგურებას, უნდა აღსრულდეს კაცთა მოდგმის საშუალებით. ისინი
ვალდებულნი არიან ამ სასჯელს დათანხმდნენ, დაასახლონ დედამიწა და გამოისყიდონ
თავიანთი და კაცობრიობის ცოდვა. ბოლოს, მათი ლოცვა ნიშნავს ღმერთთან შერიგებას და
სასჯელთან ღირსეულად გამკლავებას.
მეთერთმეტე წიგნი სრულდება სიმბოლური სცენით – ცაზე ცისარტყელას გამოჩენით.
მთავარანგელოზ მიქაელის მონათხრობის აღწერის უმეტეს ნაწილს, რომელიც კაცობრიობის
ისტორიის ყველაზე საშინელ სცენებს გვიხატავს, კრიტიკოსები „ისტორიის დეგენერაციას“
უწოდებენ. ამგვარად, ცისარტყელა წარმოადგენს გადარჩენის იმედს მათთვის, ვინც ღმერთის
მორჩილია. საშინელი დამთრგუნველი სცენების შემდეგ, ცისარტყელას ფერები
ოპტიმისტურად განგვაწყობენ. ბოლოს, ადამი და ევა ღმერთთან ერთად მიდიან. მათ იციან,
რომ მორჩილებით, სიყვარულით და გონივრული მოქმედებით შეუძლიათ იცხოვრონ
ბედნიერად და დაძლიონ ბოროტება. ამგვარად, მათი ცოდნა და იმედი არის ის, რაც,
მილტონის აზრით, ღმერთის ქმედებას ამართლებს.