KATIWALIAN (ARALIN 1)
PAGTALAKAY
 Ang kultura ng katiwalian ay ang
pananatili ng malawakang pag-abuso
sa posisyon para sa sariling interes sa
halos lahat ng antas ng gobyerno.
 Tumitindi ang katiwalianhabang
pataas nang pataas ang posisyon
dahil lumalaki rin ang kapangyarihan
at dumarami ang oportunidad para
rito.
 Ang pamahalaan ay ginagamit ng
mga panunungkulan upang dito sila
ay higit na magpayaman at
panatilihin ang kanilang
kapangyarihan.
 Sa aktwal, tinatangkilik nila ang
kultura ng korupsiyon habang
kunwa'y iwinawaksi nila ito sa
publiko.
 Halimbawa na lang ang programa ng
kasalukuyang gobyerno para labanan
ang korupsyon. Naisaad dito ang
values formation, lifestyle check,
kompyuterisasyon, at deregulasyon
ng mga transaksiyon sa gobyerno.
 Sa pilosopikal, teolohikal, o moral na
talakayan, ang korupsiyon ay
tumutukoy sa espiritwal o moral na
kawalang puridad at paglihis sa
anumang kanais nais na pag-aasal.
 Batay sa resulta ng sarbey,
bahagyang gumaganda ang lagay ng
Pilipinas sa 2018 ng Corruption
Perceptions Index na isinagawa ng
global anti-corruption watchdog
transparency international.
 Nakakuha ang bansa ng 36 puntos
para sa taong 2018, mas mataas
kaysa 34 nong 2017.
 Sa CPI binigyan ng iskor na zero ang
bansang may pinakamatinding
korapsyon o katiwalian habang
ibibigay naman ang 100 sa mga may
“pinakamabilis na pamhalaan” sa
pagsugpo ng katiwalian. Dahil dito,
pang 99 na sa listahan ng
transparency ng gobyerno ang
Pilipinas sa dating ika-111.
 Pasok sa top ten least corrupt ang
bansang Denmark, Sweden,
Switzerland, Norway, Netherlands,
Canada, at Luxembourg.
 Hinihikayat ng Transparency
International ang lahat ng
pamahalaan napalakasin ang mga
institusyon na magpapanatili ng
checks and balances ng
pampulitikang kapangyarihan upang
masukol ang katiwalian na siyang
magpatibay ng demokrasya.
MGA GAWAING
PANGUNGURAKOT
Ang katiwalaan, korupsyon o
pangungurakot ay mga terminong gamit
na lagging maririnig ng lipunan lalo na
sa midya. Ang mga salitang ito ay
ginagamit sa paglalarawan ng isang
opisyal na naglilingkod sa gobyerno na
may sariling interes. Sila ang tinutukoy
na mga kawatan sa kaban ng bayan. Ang
mga ganitong gawain ay nangyayari
lamang kadalasan sa pampublikong
ahensya o kalakaran. Maraming paraang taong nanunuhol at ang
na makilala ang isang opisyal o politiko tumatanggap ng suhol o di kaya'y
na sangkot sa katiwalian o may isa pang kasamang sangkot
pangungurakot, katulad ng sumusunod; na kalebel lamang nito ang
posisyon sa tanggapan ng
1) Pang-aabuso sa kapangyarihan.
gobyerno.
Isang gawain na kapag nasa
5) Padrino. Isang paraang ng
panunungkulan ay lahat para sa
gamitan ng pangalan ng tao na
sarili na lamang ang iniisip.
nasa matataas na posisyon sa
Mailalarawang hawak niya
gobyerno. Minsan tinatawag
ngayon anag kapangyarihan at
itong "resita" na ang ibig sabihin
ang sinumang sumuway ay di
rekomendasyon na isinusulat
mabigyan ng magandang trato sa
lang ng opisyal sa isang pirasong
kanyang panggobyerno.
papel kasinlaki ng resitang gamit
2) Pakikipagsabwatan.
ng mga doktor. Kadalasan
Ang pakikipagsabwatan ng
ginagamit ang paraang ito sa mga
tiwaling opisyal ay nangyayari
naghahanap ng trabaho.
mula so mataas na posisyon sa
6) Pangingikil. Ang katiwaliang ito
gobyerno o pamahalaan.
ay nagawa mong mag-isa lamang
Nagkakaunawaan ang mga ito sa
sa sikretong paraan, sa balbal na
lahat ng transaksyon kung saan
salita ito ay "tong o ngutong".
kumita ito ng malalaki. Bawat
Ang salitang "tong" ay
transakyon ay may nakasaad na
nagmumula sa sugalan na siyang
presyuhan at magkakaroon ng
bantay-panalo. Sa sugalan ng
share ang mga kasabwat sa
baraha na "tong-it" ang taong
gawain.
mananalo sa isang "deal" ay
3) Pandaraya sa halalan. Ito ay
magbigbigay ng "tong" sa bantay
lantarang ginagawa ng karamihan
bilang bayad sa paggamit ng
sa mga kandidato sa eleksyon.
baraha.
Maaaring bago ang eleksyon ay
7) Blackmail. Nagsimula ang
namimili na ang mga ito ng boto
salitang "black mail" sa dayaang
sa mga tao. Pagkatapos ng
pananakot ng isang tao kapag di
eleksiyon maaaring ang
bumigay sa kasunduan nilang
pandaraya ay nasa pagbibilang
dalawa. Maaaring ang pananakot
mangyayari kung masusuhulan
ay magsisilbing paninirang-puri
ang namamalakad nito.
kapag nagkaroon ng lokohan ang
4) Panunuhol at pagtanggap ng
dalawa.
suhol. Ang panunuhol o
pagtanggap ng suhol ay maaaring
indibidwal na gawain o isa o
dalawa lang ang sangkot, ang
 KONSEPTO NG BAYANI (ARALIN 2)
PAGTALAKAY
BAYANI KA BA?
Malakas, walang takot, handang mag
sakripisyo para sa bayan, at Pambihira.
Ang mamatay ng dahil sa iyo... Likas sa
ating mga Pinoy ang pagkamatulungin dahil
nakakabit na ito sa ating kultura. Kailangan
lamang na mapanatili ito.
Minsan nga lang may mga pagkakataong
nagdudulot ang kulturang ito ng kamalasan
o kapahamakan gaya na lamang sa mga
panahon ngayon. Ikaw na ang tumulong
ikaw pa ang mapagbibintangan na may
kasalanan.
Napanood na ito sa pelikula hindi po ba? At
ang iba ay narasan na nga rin. Mahirap ang
maging isang bayani dahil bago
mapatunayan na ikaw ay isang bayani
kailangan dumaan muna sa mga pasakit na
karanasan.
Si Flor Contemplacion kung natatandaan ay
isang OFW o katulong na nangingibang
bansa, naparusahan ng bitay kahit walang
kasalanan. Naituring na bayani sa OFW.
Maraming uri o paraan ang pagiging bayani
ng isang tao. Ikaw ba ay isang bayani rin?
Hindi lahat ng kabayanihan ay makikilala
pagkatapos mong mamatay na katulad sa
ating mga pambansang bayani at bayani na
OFW.
Ang retorika ng kabayanihan ay esensyal sa
anumang bansang nagsisikap na mabuo ang
identidad. Ang dalumat ng bayani ay
makikita sa mga etno-epiko at maging sa
makasaysayang yugto na tinalikdan ng
indibidwal ang awtoridad para isulong ang
kapakanan ng nakararami.
Halimbawa sa mga panahon ngayon, ang
opisyal ng retorika ng kabayanihan ay
dumadaloy sa penomenon ng Overseas
Filipino Workers (OFWs) dulot ng kanilang
mahalagang kontribusyon sa ekonomiyang
matumal at pabulusok ang direksyon ng pag-
unlad. Bayani sila para sa ekonomiya sa
bansa at bayani sila para sa kanilang
pamilya. Ang isang bayani ay nagbuwis-
buhay, nagpapakahirap para lamang
maitaguyod ang pamilya o ang iba, hindi
lamang sa kanyang sarili.
Maraming mukha ang kabayanihan. Wala
itong pinipiling edad at maging kasarian.
Ang paggiging bayani ay hindi
nangangailangan ng propesyon dahil ito ay
kusa at likas na gawain ng isang tao. Subalit
minsan may mga pagkakataong salat tayo sa
pag-unawa sa tunay na kahulugan at
konsepto ng bayani at gawaing kabayanihan.
Sa katunayan, ang kabayanihan ay hindi
lamang umiikot sa isyung pagbuwis ng
buhay para sa kapakanan ng iba, kundi ang
kabayanihan ay maaaring gawin kahit sa
pamamagitan ng pagbibigay ng tulong para
sa mga nangangailangan.
 KALAGAYAN NG PABAHAY, PANGKALUSUGAN,
TRANSPORTASYON, AT EDUKASYON (ARALIN 3)
PAGTALAKAY
Ang isyu ng pabahay, pangkalusugan,
transportasyon at edukasyon ay flan lamang
sa mga kalagayang panlipunan na
nagdudulot ng malawakang epekto sa
komunidad, sa ekonomiya, at sa
mamamayan sa pangkalahatan. Ang mga
ito'y nagiging salik din sa pagkakaroon ng
magulo at komplikadong lipunan, na kapag
hindi nabigyan ng pansin ay maaaring
magkaroon ng masamang epekto maging sa
susunod pang mga henerasyon.
KALAGAYAN NG PABAHAY
 Ang pabahay ay isang karapatang
pantao sa ilalim ng Alituntunin, ang
lahat ay may karapatan sa pantay na
pagtatrato sa pabahay na walang
diskriminasyon at panliligalig.
 Bilang isang kasero, ikaw ay may
katungkulan sa pagsisiguro na ang
pabahay na iyong pinamamahalaan
ay libre sa diskriminasyon at
panliligalig.
 Ang mga tao ay hindi maaaring
pagkaitan ng isang apartment,
abalahin ng isang kasero o ng ibang
mga nangungupahan, o kaya ay
tratuhin ng hindi makatarungan dahil
sa kanilang lahi, kulay o etnikong
pinagmulan pangrelihiyong mga
paniniwala, kaugalian, at lipi.
Saan naaangkop ang mga karapatan
sa pabahay?
 Ang karapatan sa pantay na
pagtatrato nang walang
diskriminasyon ay naaangkop
kapag nagpapaupa o bumibili ng
isang yunit halimbawa, sa isang
mataas na gusaling apartment,
kondo o bahay.
 Ang karapatang ito ay naaangkop
din sa pagpili o pagpapalayas ng
mga nangungupahan, mga
patakaran at mga regulasyon ng
isang pabahay, mga
pagkukumpuni, sa paggamit ng
kaugnay na mga serbisyo at mga
pasilidad, at sa pangkalahatang
pagkalugod sa lugar.
 Pabahay isa sa mga pilit na
tinutugunan ng ating
pamahalaan. Sa pagdami ng
populasyon ay batid natin na
marami pa ang nangangailangan
ng tahanan pagdating ng
panahon.
 Nakalulungkot isipin na kahit
ilalim ng tulay ay ginagawa ng
tirahan ng iba. Kahit ang mga
lupang hindi nila pag-aari ay
tinatayuan na rin ng tahanan ng
marami. Pangyayaring kapag
binawi ng may-ari ang lupa ay
 humahantong ang demolition sa
kaguluhan.
 Kasama ang mga biktima ng
kalamidad na hanggang sa
ngayon kung hindi man nakatira
sa mga tent ay mga walang
tahanan. Madami ngang bahay na
pwede natin upahan at babayaran
buwan-buwan.
 Ayon sa investigative
Documentaries ni Mangahas
(2017), isang pinakamalaking
isyung pabahay sa Balagtas,
Bulacan na may 6,000 housing
units na pabahay ng gobyerno na
inokupa ng mga miyembro ng
Kalipunan ng Damayang
Mahihirap o KADAMAY noong
Marso. Ngunit pinaupa rin ang
mga umuukupa rito maliban sa
tubig at kuryente.
Anong isyu? Pabahay na libre. Kung may
libreng edukasyon, libreng pabahay rin ang
hinaing ng mga mahihirap na Pilipino.
KALUSUGAN
 Pinakamahalaga sa pangangailangan
ng mamamayang Pilipino ang
kalusugan. Kadalasan sa ating bansa,
ang kalusugan ay isang personal na
isyu sa mamamayan. Nahihirapan
ang marami na maiugnay ang isyu ng
personal health sa public health.
 Halimbawa ang obesity o katabaan at
undernourishment ay kadalasan
nakikitang sanhi lamang ng personal
na diet, at hindi maiugnay na marami
sa mga ibang salik gaya ng food
security at accessibility.
 Pero ang mga ito kasama ng iba pang
isyung pangkalusugan ay salik ring
pampubliko dahil ang estado ng ating
kalusugan ay may implikasyon sa
estado ng ating bayan. Marami nang
sakit na madaling kumalat gaya ng
dengue, aids, at marami pa.
 Batay sa survey ng SWS (2017)
halos dalawa sa tatlong Pilipino
(63%) ang kalusugan nila bilang
pangunahing pangangailangan nito.
 Sa ipinakitang estadistika mula sa
WHO at DOH ang mortality sa
Pilipinas ay umaabot sa 204 sa bawat
100,000 isinilang noong 2015.
Dagdag pa nila 75,000 mga bata na
may gulang na mababa sa limang
taon ang namamatay bawat taon.
 Kaugnay sa isyung ito, sa tala ng
DOH noong 2009 ay may kabuuang
94,199 hospital bed ang Pilipinas,
104 sa bawat 1,000 Piliino. Mababa
ito sa pamantayan ng WHO na 20
hospital bed sa bawat 10,000
populasyon. Sa bawat rehiyon,
makikita ang tala ayon sa
sumusunod;
o NCR 247 hospital bed sa
bawat 1,000 populasyon;
o ARMM ay mayroon lamang
0.17 hospital bed sa bawat
1,000 populasyon;
o CARAGA ay may 0.70 bawat
1,000 populasyon at
o BIKOL ay may 0.76 sa bawat
1,000 populasyon.
Ito na mangyari ang unang
hakbang o opensiba ng
pamahalaan para sa
 pangangailangan ng pasyente
laban sa nasabing problema.
TRANSPORTASYON
 Isang malaking pakikibaka sa
maraming mamamayan ang araw-
araw na paggamit ng pampublikong
transportasyon. Kung wala kang
sariling sasakyan, kailangan mong
mas maagang umalis ng bahay para
mag-abang ng traysikel, dyip, FX,
tren, o bus. Kung medyo malayo ang
bahay mo sa mga pangunahing
lansangan, kakailanganin mo pang
maglakad nang medyo mahaba.
 Masasabing masuwerte ka kung may
pila sa sakayan bagama't hindi mo pa
rin kontrolado ang oras ng pagbiyahe
mo. Kadalasan (lalo na kung rush
hour), mahaba ang pila. Minsan
naman, kakaunti lang kayo pero
mangilan-ngilan lang ang mga
bumibiyaheng sasakyan. Kung
medyo minamalas, mahaba na ang
pila, kakaunti pa ang mga
bumibiyaheng sasakyan. Masuwerte
ka na rin siguro kung isa o dalawang
sakay ka lang papunta sa
eskuwelahan, pagawaan o opisinang
pinapasukan mo. Paano kung tatlo o
higit pa? Baka tanghali ka na
makarating.
 Pero sino ba ang tunay na malas? Ito
ay ang kawawang taong kailangang
makipag-unahan para lang
makasakay sa pampublikong
sasakyan. Naranasan mo na bang
maapakan ang paa o masiko ang
tagiliran ng katabing gusto ring
makasakay? Naranasan mo na bang
makipag-away sa kapwa pasaherong
tila hindi na naiisip kung nakasasakit
na siya sa kanyang kagustuhang
maunang makaupo?
 "Magtaksi ka kung ayaw mong
makipagsiksikan!" Ito ang
kadalasang sagot sa mga
nagrereklamo. Oo nga naman, hindi
ba't mainam na pumara na lang ng
taksi para mas komportable ang
biyahe? Pero kahit masuwerte kang
makakuha ng taksi, hindi ba't
malaking parusa sa bulsa ang
desisyon mo? Ang flagdown rate
ngayon sa taksi ay 40 pesos na,
samantalang ang pamasahe sa dyip
ay otso pesos lang sa unang apat na
kilometro. Aba, para kang nagbayad
ng pamasahe para sa limang tao o
higit pa kung magtataksil ka!
Tandaan mong mas mataas pa sa 40
pesos ang babayaran kung mahaba-
haba ang biyahe mo.
 Alam mong hindi praktikal ang
maglakad o magbisikleta sa mga
kalye ng Pilipinas, lalo na sa
Maynila. Nasaan nga ba ang mga
sidewalk at bicycle lane? Kung
mayroon man, kapansin-pansing
napuputol ang mga ito kaya
bumabalik ka sa kalyeng dinaraanan
ng mga sasakyan. Kailangan mong
tumingin tingin sa likod, kanan, at
kaliwa para masiguradong hindi ka
mahahagip ng sasakyan.
 Siyempre pa, isang seryosong
problema sa transportasyon ang
matinding trapik. Ang mabagal na
pag-usad ng napakaraming sasakyan
ay parusa sa maraming mamamayan.
 Malinaw na nauubos ang oras sa
mahabang paghihintay na makarating
sa paroroonan.
 Para sa ordinaryong mamamayan, ito
ay madali namang maintindihan.
Ilang beses na ba siyang nakaltasan
ng sahod dahil sa kanyang pagiging
huli sa trabaho? Pero higit pa sa pera,
hindi ba't mahalaga ring suriin ang
mga naunsyaming oportunidad?
Ilang estudyante kaya ang
napagalitan ng propesor dahil
napilitang umabsent sa klase? Ilang
indibidwal kaya ang hindi nakarating
sa takdang oras ng interbyu para sa
inaaplayang trabaho?
 Sa isang lahad na pasalaysay
nakaranasan, ganito mailalarawan
ang sitwasyon tungkol sa
transportasyon ng bansa. Ang
karanasang nababasa ay naoobserba
sa mga naglalakihang lungsod tulad
ng Metro Manila. Ito ang kanilang
problema araw-araw sa kanilang
buhay. Ang pagpasok-uwi sa trabaho
at sa paaralan nagdulot ng "stress"
gawa ng traffic.
 Mapapansin sa kasalukuyang
pamamahala ang mga ginawang
inisyatiba ng pangulong Duterte
upang masolusyunan ang
problemang trapiko ng bansa gaya na
lamang ng Carpooling, Paglimit sa
sasakyan na mabibili, Modified Odd-
Even Scheme, Imprastraktura, at
Disiplina.
EDUKASYON
 Ang edukasyon ay pangunahing
pangangailangan ng tao. Maging
maayos ang pamumuhay ng lipunan
kung mabigyan ng tamang
edukasyon ang bawat sibolo ng
henerasyong Pilipino. Isa sa mga
mahalagang layunin ng pamahalaan
ay ang maiangat ang kalidad ng
edukasyon sa bansa. Ito ang
nakakatulong makapaghanapbuhay
ang mga mamamayan, kumita, at
makakatamasa ng masaganang
buhay.
 Ngunit hindi minsa'y maitago na
magkaroon pa rin ng isyu tungkol sa
sistema ng edukasyon sa Pilipinas.
Ang mababang kalidad ng
edukasyon, kakulangan ng mga
tamang bilang at kwalipikadong
guro, mababang sahod, maliit na
sahod, kulang ng mga aklat at
kagamitan, kakulangan ng klasrum,
maraming drop-out, at iba pa. Ang
lahat ng mga suliranin kinakaharap
pang-edukasyon ay maaaring unang
masolusyunan lamang sa ipinatupad
ng pamahalaan ngayon na libreng
edukasyon para sa libreng mangarap
na batang Pilipino. Ito ba ay naging
sapat na solusyon upang marating na
balang araw wala nang batang
tambay na makikita sa daan.
 Sinikap ng pamahalaan na mapabuti
ang sistema ng edukasyon sa
Pilipinas, patunay nga ang ipinatupad
na K-12 programa ng edukasyon na
matibay na pinaniwalaang
makakatulong sa pag-unlad ng
kalidad ng edukasyon. Ngunit sa
kabila ng lahat pumalo ang bahagdan
ng dropout sa elementarya at
 sekondarya sa 11% mula pa noong
2012.
 Ipinakikita rin sa pagsisiyasat ng
Funtional Literacy Education and
Mass Media Survey (FLEMMS)
noong 2003 na mayroong siyam na
milyong Pilipino - 10 hanggang 64
taong gulang- ang hindi functionally
literate. Hindi marunong magbilang,
hindi nakakaunawa kahit nakakabasa
at hindi nakapaglalahad ng sariling
opinyon dahil sa kakulangan ng pag-
unawa.
 Sa opinyon ng karamihan isa sa
nakakaapekto sa interes ng ating
kabataan ngayon ay ang masamang
pag-uugali dahil lubhang nalulong sa
barkada, computer games at sa mga
polisiya ng DepEd na nagbibigay ng
tsansa o oras na mapunta sila sa mga
hantad na bisyong usong-uso
ngayon. Doon nabaling ang kanilang
atensyon gawa ng di masyadong
mahigpit ang mga gawain sa
paaralan.
 Ang isyung NO HOME WORK
POLICY ay nagbigay relaks sa mga
kabataan at ang mga bakanteng oras
nila ay 'di naman mapunta sa layong
family bonding kundi barkada
bonding at computer bonding. Ang
pagkuha ng karapatang
makapagdisiplina ang guro sa mga
mag-aaral ay nakakaapekto rin ng
malaki sa pagsasama ng guro at mag-
aaral sa klase. Ang guro ang
pangalawang guro sa paaralan
nararapat lamang na magbigay ng
payo at disiplina sa ikakabuti ng mga
mag-aaral.
 Gaano ma kaganda ang sistemang
ipinatupad ng edukasyon sa bansa
hangga't hindi nagbabago ang pag-
uugali ng mga mag-aaral ay
mawawalan lamang ng saysay ang
mga ito.