KATIWALIAN (ARALIN 1)
PAGTALAKAY
• Ang kultura ng katiwalian ay ang
pananatili ng malawakang pag-abuso
sa posisyon para sa sariling interes sa
halos lahat ng antas ng gobyerno.
• Tumitindi ang katiwalianhabang
pataas nang pataas ang posisyon dahil
lumalaki rin ang kapangyarihan at
dumarami ang oportunidad para rito.
• Ang pamahalaan ay ginagamit ng
mga panunungkulan upang dito sila
ay higit na magpayaman at panatilihin
ang kanilang kapangyarihan.
• Sa aktwal, tinatangkilik nila ang
kultura ng korupsiyon habang
kunwa'y iwinawaksi nila ito sa
publiko.
• Halimbawa na lang ang programa ng
kasalukuyang gobyerno para labanan
ang korupsyon. Naisaad dito ang
values formation, lifestyle check,
kompyuterisasyon, at deregulasyon
ng mga transaksiyon sa gobyerno.
• Sa pilosopikal, teolohikal, o moral na
talakayan, ang korupsiyon ay
tumutukoy sa espiritwal o moral na
kawalang puridad at paglihis sa
anumang kanais nais na pag-aasal.
• Batay sa resulta ng sarbey,
bahagyang gumaganda ang lagay ng
Pilipinas sa 2018 ng Corruption
Perceptions Index na isinagawa ng
global anti-corruption watchdog
transparency international.
• Nakakuha ang bansa ng 36 puntos
para sa taong 2018, mas mataas kaysa
34 nong 2017.
• Sa CPI binigyan ng iskor na zero ang
bansang may pinakamatinding
korapsyon o katiwalian habang
ibibigay naman ang 100 sa mga may
“pinakamabilis na pamhalaan” sa
pagsugpo ng katiwalian. Dahil dito,
pang 99 na sa listahan ng
transparency ng gobyerno ang
Pilipinas sa dating ika-111.
• Pasok sa top ten least corrupt ang
bansang Denmark, Sweden,
Switzerland, Norway, Netherlands,
Canada, at Luxembourg.
• Hinihikayat ng Transparency
International ang lahat ng
pamahalaan napalakasin ang mga
institusyon na magpapanatili ng
checks and balances ng
pampulitikang kapangyarihan upang
masukol ang katiwalian na siyang
magpatibay ng demokrasya.
MGA GAWAING
PANGUNGURAKOT
Ang katiwalaan, korupsyon o
pangungurakot ay mga terminong gamit
na lagging maririnig ng lipunan lalo na sa
midya. Ang mga salitang ito ay ginagamit
sa paglalarawan ng isang opisyal na
naglilingkod sa gobyerno na may sariling
interes. Sila ang tinutukoy na mga
kawatan sa kaban ng bayan. Ang mga
ganitong gawain ay nangyayari lamang
kadalasan sa pampublikong ahensya o
kalakaran. Maraming paraang na
makilala ang isang opisyal o politiko na
sangkot sa katiwalian o pangungurakot, may isa pang kasamang sangkot
katulad ng sumusunod; na kalebel lamang nito ang
posisyon sa tanggapan ng
1) Pang-aabuso sa kapangyarihan.
gobyerno.
Isang gawain na kapag nasa
5) Padrino. Isang paraang ng
panunungkulan ay lahat para sa
gamitan ng pangalan ng tao na
sarili na lamang ang iniisip.
nasa matataas na posisyon sa
Mailalarawang hawak niya
gobyerno. Minsan tinatawag
ngayon anag kapangyarihan at
itong "resita" na ang ibig sabihin
ang sinumang sumuway ay di
rekomendasyon na isinusulat lang
mabigyan ng magandang trato sa
ng opisyal sa isang pirasong papel
kanyang panggobyerno.
kasinlaki ng resitang gamit ng
2) Pakikipagsabwatan.
mga doktor. Kadalasan ginagamit
Ang pakikipagsabwatan ng
ang paraang ito sa mga
tiwaling opisyal ay nangyayari
naghahanap ng trabaho.
mula so mataas na posisyon sa
6) Pangingikil. Ang katiwaliang ito
gobyerno o pamahalaan.
ay nagawa mong mag-isa lamang
Nagkakaunawaan ang mga ito sa
sa sikretong paraan, sa balbal na
lahat ng transaksyon kung saan
salita ito ay "tong o ngutong".
kumita ito ng malalaki. Bawat
Ang salitang "tong" ay
transakyon ay may nakasaad na
nagmumula sa sugalan na siyang
presyuhan at magkakaroon ng
bantay-panalo. Sa sugalan ng
share ang mga kasabwat sa
baraha na "tong-it" ang taong
gawain.
mananalo sa isang "deal" ay
3) Pandaraya sa halalan. Ito ay
magbigbigay ng "tong" sa bantay
lantarang ginagawa ng karamihan
bilang bayad sa paggamit ng
sa mga kandidato sa eleksyon.
baraha.
Maaaring bago ang eleksyon ay
7) Blackmail. Nagsimula ang
namimili na ang mga ito ng boto
salitang "black mail" sa dayaang
sa mga tao. Pagkatapos ng
pananakot ng isang tao kapag di
eleksiyon maaaring ang
bumigay sa kasunduan nilang
pandaraya ay nasa pagbibilang
dalawa. Maaaring ang pananakot
mangyayari kung masusuhulan
ay magsisilbing paninirang-puri
ang namamalakad nito.
kapag nagkaroon ng lokohan ang
4) Panunuhol at pagtanggap ng
dalawa.
suhol. Ang panunuhol o
pagtanggap ng suhol ay maaaring
indibidwal na gawain o isa o
dalawa lang ang sangkot, ang
taong nanunuhol at ang
tumatanggap ng suhol o di kaya'y
 KONSEPTO NG BAYANI (ARALIN 2)
PAGTALAKAY

BAYANI KA BA?
Malakas, walang takot, handang mag
sakripisyo para sa bayan, at Pambihira.
Ang mamatay ng dahil sa iyo... Likas sa ating
mga Pinoy ang pagkamatulungin dahil
nakakabit na ito sa ating kultura. Kailangan
lamang na mapanatili ito.
Minsan nga lang may mga pagkakataong
nagdudulot ang kulturang ito ng kamalasan o
kapahamakan gaya na lamang sa mga
panahon ngayon. Ikaw na ang tumulong ikaw
pa ang mapagbibintangan na may kasalanan.
Halimbawa sa mga panahon ngayon, ang
opisyal ng retorika ng kabayanihan ay
dumadaloy sa penomenon ng Overseas
Filipino Workers (OFWs) dulot ng kanilang
mahalagang kontribusyon sa ekonomiyang
matumal at pabulusok ang direksyon ng pag-
unlad. Bayani sila para sa ekonomiya sa
bansa at bayani sila para sa kanilang pamilya.
Ang isang bayani ay nagbuwis-buhay,
nagpapakahirap para lamang maitaguyod ang
pamilya o ang iba, hindi lamang sa kanyang
sarili.

Napanood na ito sa pelikula hindi po ba? At Maraming mukha ang kabayanihan. Wala
ang iba ay narasan na nga rin. Mahirap ang itong pinipiling edad at maging kasarian. Ang
maging isang bayani dahil bago mapatunayan paggiging bayani ay hindi nangangailangan
na ikaw ay isang bayani kailangan dumaan ng propesyon dahil ito ay kusa at likas na
muna sa mga pasakit na karanasan. gawain ng isang tao. Subalit minsan may mga
pagkakataong salat tayo sa pag-unawa sa
Si Flor Contemplacion kung natatandaan ay
tunay na kahulugan at konsepto ng bayani at
isang OFW o katulong na nangingibang
gawaing kabayanihan.
bansa, naparusahan ng bitay kahit walang
kasalanan. Naituring na bayani sa OFW. Sa katunayan, ang kabayanihan ay hindi
Maraming uri o paraan ang pagiging bayani lamang umiikot sa isyung pagbuwis ng buhay
ng isang tao. Ikaw ba ay isang bayani rin? para sa kapakanan ng iba, kundi ang
kabayanihan ay maaaring gawin kahit sa
Hindi lahat ng kabayanihan ay makikilala
pamamagitan ng pagbibigay ng tulong para
pagkatapos mong mamatay na katulad sa
sa mga nangangailangan.
ating mga pambansang bayani at bayani na
OFW.
Ang retorika ng kabayanihan ay esensyal sa
anumang bansang nagsisikap na mabuo ang
identidad. Ang dalumat ng bayani ay
makikita sa mga etno-epiko at maging sa
makasaysayang yugto na tinalikdan ng
indibidwal ang awtoridad para isulong ang
kapakanan ng nakararami.
 KALAGAYAN NG PABAHAY, PANGKALUSUGAN,
TRANSPORTASYON, AT EDUKASYON (ARALIN 3)
PAGTALAKAY • Ang karapatan sa pantay na
pagtatrato nang walang
Ang isyu ng pabahay, pangkalusugan,
diskriminasyon ay naaangkop
transportasyon at edukasyon ay flan lamang
kapag nagpapaupa o bumibili ng
sa mga kalagayang panlipunan na nagdudulot
isang yunit halimbawa, sa isang
ng malawakang epekto sa komunidad, sa
mataas na gusaling apartment,
ekonomiya, at sa mamamayan sa
kondo o bahay.
pangkalahatan. Ang mga ito'y nagiging salik
• Ang karapatang ito ay naaangkop
din sa pagkakaroon ng magulo at
din sa pagpili o pagpapalayas ng
komplikadong lipunan, na kapag hindi
mga nangungupahan, mga
nabigyan ng pansin ay maaaring magkaroon
patakaran at mga regulasyon ng
ng masamang epekto maging sa susunod
isang pabahay, mga
pang mga henerasyon.
pagkukumpuni, sa paggamit ng
KALAGAYAN NG PABAHAY kaugnay na mga serbisyo at mga
pasilidad, at sa pangkalahatang
• Ang pabahay ay isang karapatang
pagkalugod sa lugar.
pantao sa ilalim ng Alituntunin, ang
• Pabahay isa sa mga pilit na
lahat ay may karapatan sa pantay na
tinutugunan ng ating pamahalaan.
pagtatrato sa pabahay na walang
Sa pagdami ng populasyon ay
diskriminasyon at panliligalig.
batid natin na marami pa ang
• Bilang isang kasero, ikaw ay may
nangangailangan ng tahanan
katungkulan sa pagsisiguro na ang
pagdating ng panahon.
pabahay na iyong pinamamahalaan ay
• Nakalulungkot isipin na kahit
libre sa diskriminasyon at
ilalim ng tulay ay ginagawa ng
panliligalig.
tirahan ng iba. Kahit ang mga
• Ang mga tao ay hindi maaaring
lupang hindi nila pag-aari ay
pagkaitan ng isang apartment,
tinatayuan na rin ng tahanan ng
abalahin ng isang kasero o ng ibang
marami. Pangyayaring kapag
mga nangungupahan, o kaya ay
binawi ng may-ari ang lupa ay
tratuhin ng hindi makatarungan dahil
humahantong ang demolition sa
sa kanilang lahi, kulay o etnikong
kaguluhan.
pinagmulan pangrelihiyong mga
• Kasama ang mga biktima ng
paniniwala, kaugalian, at lipi.
kalamidad na hanggang sa ngayon
Saan naaangkop ang mga karapatan sa kung hindi man nakatira sa mga
pabahay? tent ay mga walang tahanan.
Madami ngang bahay na pwede
 natin upahan at babayaran buwan-
buwan.
• Ayon sa investigative
Documentaries ni Mangahas
(2017), isang pinakamalaking
isyung pabahay sa Balagtas,
Bulacan na may 6,000 housing
units na pabahay ng gobyerno na
inokupa ng mga miyembro ng
Kalipunan ng Damayang
Mahihirap o KADAMAY noong
Marso. Ngunit pinaupa rin ang
mga umuukupa rito maliban sa
tubig at kuryente.
Anong isyu? Pabahay na libre. Kung may
libreng edukasyon, libreng pabahay rin ang
hinaing ng mga mahihirap na Pilipino.
KALUSUGAN
• Pinakamahalaga sa pangangailangan
ng mamamayang Pilipino ang
kalusugan. Kadalasan sa ating bansa,
ang kalusugan ay isang personal na
isyu sa mamamayan. Nahihirapan ang
marami na maiugnay ang isyu ng
personal health sa public health.
• Halimbawa ang obesity o katabaan at
undernourishment ay kadalasan
nakikitang sanhi lamang ng personal
na diet, at hindi maiugnay na marami
sa mga ibang salik gaya ng food
security at accessibility.
• Pero ang mga ito kasama ng iba pang
isyung pangkalusugan ay salik ring
TRANSPORTASYON
pampubliko dahil ang estado ng ating
kalusugan ay may implikasyon sa
estado ng ating bayan. Marami nang
sakit na madaling kumalat gaya ng
dengue, aids, at marami pa.
• Batay sa survey ng SWS (2017) halos
dalawa sa tatlong Pilipino (63%) ang
kalusugan nila bilang pangunahing
pangangailangan nito.
• Sa ipinakitang estadistika mula sa
WHO at DOH ang mortality sa
Pilipinas ay umaabot sa 204 sa bawat
100,000 isinilang noong 2015.
Dagdag pa nila 75,000 mga bata na
may gulang na mababa sa limang taon
ang namamatay bawat taon.
• Kaugnay sa isyung ito, sa tala ng
DOH noong 2009 ay may kabuuang
94,199 hospital bed ang Pilipinas, 104
sa bawat 1,000 Piliino. Mababa ito sa
pamantayan ng WHO na 20 hospital
bed sa bawat 10,000 populasyon. Sa
bawat rehiyon, makikita ang tala ayon
sa sumusunod;
o NCR 247 hospital bed sa
bawat 1,000 populasyon;
o ARMM ay mayroon lamang
0.17 hospital bed sa bawat
1,000 populasyon;
o CARAGA ay may 0.70 bawat
1,000 populasyon at
o BIKOL ay may 0.76 sa bawat
1,000 populasyon.
Ito na mangyari ang unang
hakbang o opensiba ng
pamahalaan para sa
pangangailangan ng pasyente
laban sa nasabing problema.
• Isang malaking pakikibaka sa
maraming mamamayan ang araw-
araw na paggamit ng pampublikong
transportasyon. Kung wala kang
sariling sasakyan, kailangan mong
 mas maagang umalis ng bahay para
mag-abang ng traysikel, dyip, FX,
tren, o bus. Kung medyo malayo ang
bahay mo sa mga pangunahing
lansangan, kakailanganin mo pang
maglakad nang medyo mahaba.
• Masasabing masuwerte ka kung may
pila sa sakayan bagama't hindi mo pa
rin kontrolado ang oras ng pagbiyahe
mo. Kadalasan (lalo na kung rush
hour), mahaba ang pila. Minsan
naman, kakaunti lang kayo pero
mangilan-ngilan lang ang mga
bumibiyaheng sasakyan. Kung
medyo minamalas, mahaba na ang
pila, kakaunti pa ang mga
bumibiyaheng sasakyan. Masuwerte
ka na rin siguro kung isa o dalawang
sakay ka lang papunta sa
eskuwelahan, pagawaan o opisinang
pinapasukan mo. Paano kung tatlo o
higit pa? Baka tanghali ka na
makarating.
• Pero sino ba ang tunay na malas? Ito
ay ang kawawang taong kailangang
makipag-unahan para lang
makasakay sa pampublikong
sasakyan. Naranasan mo na bang
maapakan ang paa o masiko ang
tagiliran ng katabing gusto ring
makasakay? Naranasan mo na bang
makipag-away sa kapwa pasaherong
tila hindi na naiisip kung nakasasakit
na siya sa kanyang kagustuhang
maunang makaupo?
• "Magtaksi ka kung ayaw mong
makipagsiksikan!" Ito ang kadalasang
sagot sa mga nagrereklamo. Oo nga
naman, hindi ba't mainam na pumara
na lang ng taksi para mas
komportable ang biyahe? Pero kahit
masuwerte kang makakuha ng taksi,
hindi ba't malaking parusa sa bulsa
ang desisyon mo? Ang flagdown rate
ngayon sa taksi ay 40 pesos na,
samantalang ang pamasahe sa dyip ay
otso pesos lang sa unang apat na
kilometro. Aba, para kang nagbayad
ng pamasahe para sa limang tao o
higit pa kung magtataksil ka!
Tandaan mong mas mataas pa sa 40
pesos ang babayaran kung mahaba-
haba ang biyahe mo.
• Alam mong hindi praktikal ang
maglakad o magbisikleta sa mga
kalye ng Pilipinas, lalo na sa Maynila.
Nasaan nga ba ang mga sidewalk at
bicycle lane? Kung mayroon man,
kapansin-pansing napuputol ang mga
ito kaya bumabalik ka sa kalyeng
dinaraanan ng mga sasakyan.
Kailangan mong tumingin tingin sa
likod, kanan, at kaliwa para
masiguradong hindi ka mahahagip ng
sasakyan.
• Siyempre pa, isang seryosong
problema sa transportasyon ang
matinding trapik. Ang mabagal na
pag-usad ng napakaraming sasakyan
ay parusa sa maraming mamamayan.
Malinaw na nauubos ang oras sa
mahabang paghihintay na makarating
sa paroroonan.
• Para sa ordinaryong mamamayan, ito
ay madali namang maintindihan.
Ilang beses na ba siyang nakaltasan
ng sahod dahil sa kanyang pagiging
huli sa trabaho? Pero higit pa sa pera,
hindi ba't mahalaga ring suriin ang
mga naunsyaming oportunidad? Ilang
 estudyante kaya ang napagalitan ng
propesor dahil napilitang umabsent sa
klase? Ilang indibidwal kaya ang
hindi nakarating sa takdang oras ng
interbyu para sa inaaplayang trabaho?
• Sa isang lahad na pasalaysay
nakaranasan, ganito mailalarawan
ang sitwasyon tungkol sa
transportasyon ng bansa. Ang
karanasang nababasa ay naoobserba
sa mga naglalakihang lungsod tulad
ng Metro Manila. Ito ang kanilang
problema araw-araw sa kanilang
buhay. Ang pagpasok-uwi sa trabaho
at sa paaralan nagdulot ng "stress"
gawa ng traffic.
• Mapapansin sa kasalukuyang
pamamahala ang mga ginawang
inisyatiba ng pangulong Duterte
upang masolusyunan ang problemang
trapiko ng bansa gaya na lamang ng
Carpooling, Paglimit sa sasakyan na
mabibili, Modified Odd-Even
Scheme, Imprastraktura, at Disiplina.
EDUKASYON
• Ang edukasyon ay pangunahing
pangangailangan ng tao. Maging
maayos ang pamumuhay ng lipunan
kung mabigyan ng tamang edukasyon
ang bawat sibolo ng henerasyong
Pilipino. Isa sa mga mahalagang
layunin ng pamahalaan ay ang
maiangat ang kalidad ng edukasyon
sa bansa. Ito ang nakakatulong
makapaghanapbuhay ang mga
mamamayan, kumita, at
makakatamasa ng masaganang
buhay.
• Ngunit hindi minsa'y maitago na
magkaroon pa rin ng isyu tungkol sa
sistema ng edukasyon sa Pilipinas.
Ang mababang kalidad ng
edukasyon, kakulangan ng mga
tamang bilang at kwalipikadong guro,
mababang sahod, maliit na sahod,
kulang ng mga aklat at kagamitan,
kakulangan ng klasrum, maraming
drop-out, at iba pa. Ang lahat ng mga
suliranin kinakaharap pang-
edukasyon ay maaaring unang
masolusyunan lamang sa ipinatupad
ng pamahalaan ngayon na libreng
edukasyon para sa libreng mangarap
na batang Pilipino. Ito ba ay naging
sapat na solusyon upang marating na
balang araw wala nang batang tambay
na makikita sa daan.
• Sinikap ng pamahalaan na mapabuti
ang sistema ng edukasyon sa
Pilipinas, patunay nga ang ipinatupad
na K-12 programa ng edukasyon na
matibay na pinaniwalaang
makakatulong sa pag-unlad ng
kalidad ng edukasyon. Ngunit sa
kabila ng lahat pumalo ang bahagdan
ng dropout sa elementarya at
sekondarya sa 11% mula pa noong
2012.
• Ipinakikita rin sa pagsisiyasat ng
Funtional Literacy Education and
Mass Media Survey (FLEMMS)
noong 2003 na mayroong siyam na
milyong Pilipino - 10 hanggang 64
taong gulang- ang hindi functionally
literate. Hindi marunong magbilang,
hindi nakakaunawa kahit nakakabasa
at hindi nakapaglalahad ng sariling
 opinyon dahil sa kakulangan ng pag-
unawa.
• Sa opinyon ng karamihan isa sa
nakakaapekto sa interes ng ating
kabataan ngayon ay ang masamang
pag-uugali dahil lubhang nalulong sa
barkada, computer games at sa mga
polisiya ng DepEd na nagbibigay ng
tsansa o oras na mapunta sila sa mga
hantad na bisyong usong-uso ngayon.
Doon nabaling ang kanilang atensyon
gawa ng di masyadong mahigpit ang
mga gawain sa paaralan.
• Ang isyung NO HOME WORK
POLICY ay nagbigay relaks sa mga
kabataan at ang mga bakanteng oras
nila ay 'di naman mapunta sa layong
family bonding kundi barkada
bonding at computer bonding. Ang
pagkuha ng karapatang
makapagdisiplina ang guro sa mga
mag-aaral ay nakakaapekto rin ng
malaki sa pagsasama ng guro at mag-
aaral sa klase. Ang guro ang
pangalawang guro sa paaralan
nararapat lamang na magbigay ng
payo at disiplina sa ikakabuti ng mga
mag-aaral.
• Gaano ma kaganda ang sistemang
ipinatupad ng edukasyon sa bansa
hangga't hindi nagbabago ang pag-
uugali ng mga mag-aaral ay
mawawalan lamang ng saysay ang
mga ito.