Sóng – biểu tượng của khát vọng tình yêu với nhiều trạng thái đối lập cùng

tồn tại thống nhất

Mở đầu bài thơ, thi sĩ đã quan sát và miêu tả những đặc tính đối lập của sóng:
Dữ dội và dịu êm
Ồn ào và lặng lẽ
ông không hiểu nổi mình
Sóng tìm ra tận bể
+ Hai câu đầu : Dữ dội và dịu êm – Ồn ào và lặng lẽ
Là những từ ngữ đối lập : Dữ dội/dịu êm , Ồn ào/lặng lẽ
Đặc tính của những con sóng biển là lúc có phong ba, bão táp, chúng vô cùng dữ dội, ồn ào. Còn lúc trời êm,
biển lặng thì chúng vô cùng hiền hòa, êm dịu. Những sắc thái tình cảm đa dạng, phức tạp ấy cũng chính là
những sắc thái của tình yêu của con người.(Có lúc ồn ào, lúc lại êm đềm;khi thì mãnh liệt, ngọt ngào; có lúc
giận hờn, gen tuông,…). Tuy vậy, những sắc thái tình cảm ấy lại thống nhất trong một chủ thể, không hề mâu
thuẩn nhau, đó là trong “tình yêu”.
+ Hai câu sau:
Sông không hiểu nổi mình
Sóng tìm ra tận bể
“Sông” không hiểu “sóng” nên buộc “sóng” phải bỏ “sông” tìm ra với “bể”. “Sông” và “bể”, hai không gian
trái ngược nhau: một cái thì chật chội, tù túng, nhỏ hẹp một cái thì bao la, mênh mông, rộng lớn .Hình ảnh ẩn
dụ: cái chật hẹp cái bao la, rộng lớn.
Phép tu từ ngữ âm được sử dụng: tác giả dùng từ “bể” chứ không phải là “biển”: “bể” là một âm tiết mở, tạo
cảm giác một không gian rộng lớn, mênh mông hơn. Hành trình của “sóng” từ “sông” ra “bể” là một hành trình
gian nan, một hành trình thoát khỏi một cái chật hẹp để đến với một cái rộng lớn hơn. Chỉ khi đến với “bể”, một
cái bao la, rộng lớn hơn, “sóng” mới được tự do thỏa mình, tung tăng, vùng vẫy,. Trong tình yêu, người con gái
luôn khao khát một tình yêu đúng nghĩa, một tình yêu chân chính, đích thực . Họ luôn có khát vọng vươn tới
tình yêu cao đẹp, lớn lao, cao thượng ấy . Muốn vậy thì phải cần có sự đồng điệu của hai tâm hồn. Cách nói của
Xuân Quỳnh là một cách nói táo bạo, mạnh mẽ đã nói lên những mong muốn, khao khát của mình, của những
người phụ nữ như mình.
Trong khổ thơ đầu, tác giả đã diễn tả hai trạng thái trái ngược nhau muôn đời của sóng biển. Hai đối cực ấy
hoàn thiện vẻ đẹp của sóng lúc mạnh mẽ cuộn dâng, khi dịu nhẹ, êm đềm. Hai trạng thái đối lập này cùng tồn
tại trong một thể thống nhất là sóng, khiến sóng luôn dạt dào, không bao giờ đứng yên. Điều đó cũng tương
đồng với tâm hồn, sự bí ẩn của người phụ nữ khi yêu. Đó là những biến đổi trong sâu thẳm tâm hồn người con
gái; khi dịu dàng say đắm, lúc mạnh mẽ giận hờn . Hình tượng ẩn dụ “sóng” là một sáng tạo độc đáo của Xuân
Quỳnh . Nếu trước đó, Xuân Diệu, trong bài thơ Biển đã mượn hình tượng sóng để nói về tình yêu với những
khát vọng của “anh”, của người con trai thì Sóng của Xuân Quỳnh lại là những khát vọng tình yêu của “em” –
của người con gái với những cảm xúc tình cảm phong phú, phức tạp. Ở lớp nghĩa tả thực, hình tượng sóng được
miêu tả cụ thể, sinh động với những trạng thái mâu thuẫn, trái ngược nhau. Còn ở lớp nghĩa biểu tượng, sóng
như có hồn, có tính cách, tâm trạng, gợi đến sự phong phú trong tâm hồn ng con gái khi yêu – vừa say đắm vừa
tỉnh táo, vừa nồng nhiệt vừa âm thầm, lúc sôi mãnh liệt, lúc lại kín đáo, sâu sắc. Hình tượng sóng lại được khắc
họa tòan vẹn, linh họat qua mạch kết cấu các khổ thơ, mỗi khổ là một khám phá về sóng, và song hành với sóng
là “em”. Sóng và “em” có khi tách đôi soi chiếu vào nhau vẻ đẹp tương đồng, có khi đan cài quấn quýt, gợi một
tình yêu nồng thắm, có khi lại hóa thân làm một, cộng hưởng vẻ đẹp trong nhau. Cấu trúc song hành này tạo
thành chiều sâu nhận thức và nét độc đáo cho bài thơ. Bởi mọi tính chất của sóng đều được quy chiếu về tình
yêu của ng con gái: chân thành, nồng hậu, say đắm, thủy chung, nhiều âu lo và khát vọng.
Sông không hiểu nổi mình
Sóng tìm ra tận bể.
Xuân Quỳnh liên tưởng độc đáo đến khát vọng tình yêu của nhân loại. Đó là khát khao chân chính của tình yêu
đích thực muốn vượt khỏi không gian chật hẹp, nhỏ bé để vươn tới cái lớn lao, cao cả hơn. Phép nhân hóa
“Sóng tìm ra tận bể ”gợi liên tưởng sóng như có ý thức, có khát vọng tìm đến cái rộng lớn, bao la. Những đặc
điểm này của sóng đã có “từ ngày xưa và ngày sau vẫn thế”, cách nói khẳng định, nhấn mạnh, đây là bản chất
muôn đời của sóng. Cách miêu tả những trạng thái bất thường của sóng gợi lên những khát vọng tình yêu trong
tâm hồn đầy bí ẩn của người con gái, khi bồng bột, sôi nổi, khi kín đáo sâu sắc, vừa đắm say vừa tỉnh táo, vừa
nồng nàn, vừa âm thầm, vừa mãnh liệt vừa ngàn lần yếu mềm. Điểm gặp gỡ đồng điệu và kì lạ giữa sóng và
nhân vật trữ tình “em” cho thấy sóng chính là ẩn dụ của “em”, của khát vọng tình yêu nhịều thao thức nhưng
hạnh phúc vô bờ. Sóng tự ngàn năm vẫn từ sông ra bể, từ giới hạn chật hẹp tới không gian rộng lớn. Tương tự
thể, trái tim người con gái khi yêu cũng tự nhận thức được những biến động khác thường của lòng mình, khao
khát vượt ra giới hạn chật hẹp cô đơn của cái tôi cá nhân, tìm đến sự rộng lớn bao la của tình yêu thương giống
như hành trình của sóng từ sông ra bể. Hình ảnh ẩn dụ này cũng gợi đến những khát khao, suy tư, trăn trở trong
trái tim xôn xao, rạo rực tình yêu của ng con gái.
Khát vọng tình yêu gắn liền với tuổi trẻ, đó là khát vọng muôn đời của nhân loại, mà mãnh liệt nhất là của tuổi
trẻ:
“Ôi con sóng ngày xưa
Và ngày sau vẫn thế
Nỗi khát vọng tình yêu
Bồi hồi trong ngực trẻ
+ “vẫn thế’”: vẫn dữ dội, vẫn diệu êm, vẫn khao khát tìm về với biển. Con sóng ngày xưa, bây giờ và cả mai
sau “vẫn thế”, bản chất muôn đời của sóng cũng là bản chất muôn thuở của tình yêu.
+ Bốn câu thơ trên đã vẽ nên tình ý của Xuân Quỳnh: những con sóng, ngày xưa, ngày nay hay về sau, vẫn luôn
khao khát tìm về với biển rộng. Và tình yêu cũng vậy, tình yêu ngày xưa, ngày nay hay mai sau luôn như thế,
đây là một quy luật muôn đời. Con người muôn đời luôn tìm về tình yêu chân chính, đích thực, nhưng những
khát vọng về tình yêu mãnh liệt nhất là ở tuổi trẻ.
2. Những trạng thái, sắc độ của tình yêu thông qua sự khám phá, suy ngẫm của “em” về sóng
Tình yêu gắn liền với suy tư, băn khoăn: tình yêu có từ khi nào? Khi tình yêu đến có một tâm lí rất tự nhiên và
thường tình là ng ta luôn có nhu cầu tự tìm hiểu. Con người đã từng có những khám phá vô cùng kì diệu về tự
nhiên nhưng tự hiểu về chính mình lại rất khó. Hiểu mình trong tình yêu lại càng khó hơn bởi tình yêu là một
trạng thái tâm lí khác thường, đầy bí ẩn và huyền dịệu, nó có những lí lẽ riêng của con tim mà lí trí thông
thường không thể lí giải được.
Trước muôn trùng sóng bể
Em nghĩ về anh, em
Em nghĩ về biển lớn
Từ nơi nào sóng lên?
Sóng bắt đầu từ gió
Gió bắt đầu từ đâu?
Em cũng không biết nữa
Khi nào ta yêu nhau
Đứng trước biển, Xuân Quỳnh đã có hai lần suy nghĩ: nghĩ về anh, em và nghĩ về “sóng biển”.
+ Điệp ngữ, “em nghĩ’, về “anh, em” và “sóng” biển ^ Em đã suy tư, thao thức, trằn trọc, đã đặt ra nhiều câu
hỏi. “Em nghĩ” diễn tả sự thao thức suy tư của người con gái trước câu hỏi cội nguồn của sóng cũng như câu
hỏi cội nguồn của tình yêu. Đó là câu hỏi của muôn đời và muôn người nhưng chưa bao giờ có lời đáp trọn vẹn.
Thi sĩ Xuân Diệu, ông hoàng của thơ tình đã phải mượn cảm hứng lãng mạn để lý giải tình yêu đó sao:
“Làm sao cắt nghĩa được tình yêu
Có khó gì đâu một buổi chiều
Nó chiếm hồn ta bằng nắng nhạt
Bằng hương nhè nhẹ gió hiu hiu”
Hay Hàn Mặc Tử cũng thế, nhà thơ viết rằng:
“Xin hãy làm thinh chớ nói nhiều
Để nghe dưới đáy nứơc hồ reo
Để nghe tơ liễu run trong gió
Và để nghe trời giải nghĩa yêu”
Băn khoăn: Tình yêu bắt nguồn từ đâu?
Tình yêu thật mãnh liệt, người đang yêu đôi lúc lắng động, “dừng lại”, tự suy nghĩ, tự đặt ra những câu hỏi cho
bản thân mình, hỏi về đôi ta, hỏi về biển. Đây là một lối sống chủ động, đáng khen.
+ Tác giả hỏi “nơi nào sóng lên”, được đáp lại. Rồi lại hỏi tiếp, và câu trả lời là “không biết”, một cách trả lời
hồn nhiên, chân thành nhưng sâu sắc, không hời hợt.
+ Những câu hỏi về những khái niệm, hiện tượng, “sóng”, “gió”, có thể dùng khoa học để giải thích, nhưng thật
khó để giải thích khi thì chúng lúc này, khi thì chúng lúc khác.
Điều mà Xuân Quỳnh muốn nói là tình yêu cũng vậy, thật khó để giải thích một cách tận tường. Và vì thế tình
yêu là một “hiện tượng” bí ẩn như thiên nhiên ,Bí ẩn , Hấp dẫn, quyến rũ . Nhưng ta lại sung sướng, hạnh phúc
về tình yêu, có lẽ vì điều đó. Và cũng bởi tình yêu là một tình cảm đẹp rất thật nhưng khó nói nên lời, cảm thấy
rất rõ nhưng không dễ nắm bắt. Câu hỏi “Gió bắt đầu từ đâu?” không phải không giải thích được nhưng “em
cũng không biết nữa” lại là cái lắc đầu nhỏ nhẹ, dễ thương, đầy nữ tính trứơc sự bí ẩn kì dịêu của tình yêu.
Xuân Quỳnh đã nắm bắt được một trạng thái tâm hồn rất chân thật, có tính chung cho mọi lứa đôi và biểu hiện
nó thật duyên dáng. Tình yêu cũng như gió trời, sóng bể, cũng tự nhiên, hồn nhiên, bất ngờ và khó hiểu như
thiên nhiên. Có thể nói, đây là cách phát hiện tình yêu rất nữ tính, trực cảm, kiểu Xuân Quỳnh .
Tình yêu là nỗi nhớ, nỗi nhớ là bản chất của tình yêu. Tình yêu kì diệu đầy bí ẩn, nhưng tình yêu cũng gắn với
nỗi nhớ khi xa cách:
Con sóng dưới lòng sâu
Con sóng trên mặt nước
Ôi con sóng nhớ bờ
Ngày đêm không ngủ được
Lòng em nhớ đến anh
Cả trong mơ còn thức
Yêu là nhớ, không nhớ thì không phải là yêu, đây là một quy luật, không thể bắt trái tim đi ngược lại quy luật
này.
Anh nhớ bóng, anh nhớ hình nhớ ảnh
Anh nhớ em, anh nhớ lắm em ơi!
Nhưng Xuân Quỳnh lại nói, “Con sóng nhớ bờ/Ngày đêm không ngủ được‘’’ . Nhớ thế vẫn chưa đủ, nỗi nhớ
quá nhiều. Ở các khổ thơ trước, tác giả viết theo quy tắc: “sóng” là “em”, “em” là “sóng”. Còn ở khổ thơ đặc
biệt này, hai hình tượng “em” và “sóng” đi đôi với nhau . Làm cho nỗi nhớ càng thêm mãnh liệt, da diết, cồn
cào; Tình yêu có trong ý thức lẫn tiềm thức. Không thể nào yên, không bao giờ nguôi như sóng biển vô hồi, vô
hạn, mênh mông .
Khổ thơ trùng điệp hình ảnh những con sóng, gợi nỗi nhớ nồng nàn với nhiều cung bậc. Có khi, mặt biển lớn
lao như biển cả, có lúc lại da diết, triền miên với thời gian, ngày đêm không ngủ được, lại có lúc trải rộng thiết
tha với không gian phương Bắc, phương Nam và lại có lúc cũng không giấu nổi nỗi khắc khỏai như con sóng
nổi trên mặt nước. Và đôi khi, nỗi nhớ cũng chìm sâu trong trăn trở, nhớ quay quất trong lòng như con sóng
ngầm dưới biển sâu. Không chỉ “nhớ anh, hướng về anh, nghĩ về anh” tình yêu đã chiếm đầy con tim, khối óc,
trở thành lẽ sống, trở thành khát vọng của cả cuộc đời. Hình ảnh sóng được nhân hóa mang “tình em” và “nỗi
nhớ” của em thật thi vị. Từ cảm “ôi” xuất hiện giữa dòng thơ như một tiếng lòng rung rung giữa niềm nhớ
nhung da diết. Nỗi nhớ được diễn tả trực tiếp qua ẩn dụ sóng đã da diết, sóng nhờ bờ đêm ngày, sóng ru, sóng
vỗ, sóng vẫn thao thức với thời gian. Nỗi nhớ ấy tự nhiên,hồn nhiên, say đắm nhưng dường như vẫn chưa đủ
mà còn được thể hiện trực tiếp qua nỗi nhớ của nhân vật trữ tình “em”:
“Lòng em nhớ đến anh
Cả trong mơ còn thức”
Cấu trúc thơ thay đổi, cả bài là những khổ bốn dòng, nỗi nhớ lại được diễn tả bằng khổ thơ sáu dòng, đã bộc lộ
cái tôi riêng của người nữ sĩ – một nỗi nhớ tràn đầy lòng yêu. Nó nồng nàn, đằm thắm hơn cả nỗi nhớ của sóng
với bờ vì nó không chỉ tồn tại trong ý thức, mà dường như còn len lõi vào trong tiềm thức, xâm nhập cả vào
trong giấc mơ “cả trong mơ còn thức”.
3. Tình yêu gắn liền với tấm lòng chung thủy và niềm tin
Dẫu xuôi về phương bắc
Dẫu ngược về phương nam
Nơi nào em cũng nghĩ
Hướng về anh – một phương
Ở ngoài kia đại dương
Trăm ngàn con sóng đó
Con nào chẳng tới bờ
Dù muôn vời cách trở
Một khẳng định, “Yêu thì nhớ”, nhưng chỉ “nhớ” thôi thì đó không phải là một tình yêu sâu sắc. Mà tình yêu
cũng cần đến sự thủy chung: đó là một trong những phẩm chất cao quý cần có của một tình yêu đẹp. Sự thủy
chung được nhấn mạnh: các từ ngữ chỉ phương hướng ^ Diễn tả sự cách trở, khó khăn ^ Nhưng dù sao đi chăng
nữa thì người con gái vẫn định vị cho mình “một phương”, vẫn “Hướng về anh-một phương”, trước sau như
một, vẫn giữ tấm lòng thủy chung, son sắc với người mình yêu. Ví như trong ca dao: Thuyền về có nhớ bến
chăng/Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền: sự son sắc thủy chung của người con gái.
Điệp từ “dẫu” như khẳng định bao nhiêu thử thách, khó khăn phải vượt qua dù không gian mở rộng đa chiều
“phương bắc/phương nam” đầy cách xa trắc trở, dù thiên nhiên trời đất đổi thay “xuôi bắc ngược nam” nhưng
nơi nào có “anh”, với“em”“hướng về anh một phương” bằng tình yêu thủy chung, duy nhất.
Nỗi nhớ ở đây cồn cào, da diết, không thể nào yên, không thể nào nguôi. Nó cuồn cuộn dạt dào như những con
sóng triền miên dai diết vô hồi vô hạn. Nhịp thơ trong suốt bài gợi đến nhịp của sóng. Nhưng rõ nhất, sôi nổi
nhất, mãnh liệt nhất chính là ở đoạn thơ này: ngược cũng là xuôi và trái tim tình yêu của em luôn chung thuỷ,
luôn hướng về phương có anh.
4. Tình yêu là sự dâng hiến với khao khát bất tử hoá tình yêu:
+ Trước Xuân Quỳnh có lẽ chưa ng phụ nữ nào nói về tình yêu bằng những lời thiết tha, nồng nàn cháy bóng
như thế. Những khát vọng yêu đương của ng con gái trong thơ được bộc lộ mãnh liệt nhưng cũng thật giản dị:
sóng chỉ khao khát tới bờ, cũng như “em”“anh”. Tình yêu của người con gái ở đây trong sáng, mãnh liệt, thiết
tha, giản dị, thủy chung, một tình yêu hết mình và quên mình. Đó là điều rất mới mẻ cả trong đời lẫn trong thơ
thời ấy. Khát vọng mtình yêu trong thơ Xuân Quỳnh không chỉ da diết khi còn trẻ, mà cả sau này, khi đã nếm
trải nỗi đau, thất vọng trong tình yêu thì khát vọng tình yêu trong thơ Xuân Quỳnh vẫn thiết tha, giàu yêu
thương. Trong bài Tự hát (1984) tức là gần những năm cuối đời, Xuân Quỳnh viết:
“Em trở về đúng nghĩa trái tim em
Là máu thịt, đời thường ai chẳng có
Vẫn ngừng đập lúc cuộc đời không còn nữa
Nhưng biết yêu anh cả khi chết đi rồi”
+ Đoạn thơ cuối cùng, Xuân Quỳnh đã so sánh cuộc đời và biển cả:
Cuộc đời tuy dài thế
Năm tháng vẫn đi qua
Như biển kia dẫu rộng
Mây vẫn bay về xa
Cuộc đời con người tuy dài nhưng không phải vô cùng, như biển lớn mênh mông nhưng không phải vô tận.
Xuân Quỳnh rất nhạy cảm với sự trôi chảy của thời gian, ý thức về thời gian gắn với nỗi âu lo, dù vậy, nhân vật
trữ tình trong thơ đã có cách ứng xử tích cực: âu lo nhưng không mấy thất vọng, mà chỉ khao khát nắm lấy hạnh
phúc trong hiện tại, sống hết mình, mãnh liệt với tình yêu để vượt qua và chiến thắng sự hữu han của thời gian
và đời người.
Tình yêu là một biểu hiện của cuộc đời và tình yêu chính là cuộc sống. Cho nên đoạn thơ cuối cùng mở rộng tứ
thơ – tình yêu không phải chỉ là của anh và em mà tình yêu phải hòa trong biển lớn nhà thơ gọi là Biển lớn tình
yêu. Khát vọng sống hết mình với tình yêu được Xuân Quỳnh diễn tả một cách giản dị:
Làm sao tan được ra Thành trăm con sóng nhỏ Giữa biển lớn tình yêu
Để ngàn năm còn vỗ
Tan ra để hòa vào biển lớn của tình yêu, biển lớn của hạnh phúc vĩnh hằng. Bởi với Xuân Quỳnh, cách để sống
mãi là sống với tình yêu của mình. Ước muốn ấy của nữ thi sĩ vừa dịu dàng, đôn hậu, vừa nồng nàn thiết tha.
Bài thơ khép lại nhưng hai cặp hình tượng “sóng – bờ, em – anh” vẫn đan cài vào nhau, ngời sáng một vẻ đẹp
vĩnh hằng của tình yêu.
5. Giá trị nghệ thuật
Hình tượng sóng là một ẩn dụ độc đáo, khiến lời thơ vừa thực, vừa lãng mạn. Thể thơ tự do năm chữ ngắt nhịp
linh họat và chủ yếu không ngắt nhịp, tạo âm hưởng thơ dạt dào, vừa gợi âm hưởng của sóng, vừa diễn tả tinh
tế khát vọng tình yêu nồng nàn. Kết cấu song hành giữa hình tượng sóng và em tạo thành chiều sâu nhận thức
và nét độc đáo của bài thơ.
6. Nội dung tư tưởng
Sóng là một bài thơ tình yêu hay trong chùm thơ tình yêu đặc sắc của Xuân Quỳnh: Thuyền và biển, Tự hát,
Mùa hoa doi,.. .Bài thơ thể hiện khát vọng tình yêu nồng nàn, tha thiết, sâu lắng, thủy chung, đó là vẻ đẹp tâm
hồn của người phụ nữ trong tình yêu rất đáng trân trọng. Tình yêu đó vừa mang tính dân tộc, vừa có ý nghĩa
nhân bản sâu sắc. Trong hoàn cảnh đó, bài thơ sáng tác năm 1967, khi đất nước ta còn chìm trong khói lửa
chiến tranh, còn bị chia cắt, có rất nhiều người con trai ra trận trong “những cuộc chia li màu đỏ” để cứu nước.
Trong hoàn cảnh lịch sử hào hùng ấy của đất nước những năm chống Mĩ, vẻ đẹp tâm hồn của người con gái tỏa
ra từ bài thơ Sóng đã góp phần không nhỏ làm nên tuổi trẻ huyền thoại của Việt Nam trong những năm tháng
oanh liệt nhất.
Đất nước giờ đây đã thanh bình, nhưng với bao lo toan, bận rộn của thường nhật, những vần thơ tình yêu nồng
nàn, thiết tha, chung thủy, lời tự hát tình yêu của bài thơ Sóng sẽ mãi mang lại những cảm xúc dịu ngọt, góp
phần làm nên vẻ đẹp nhân văn của cuộc sống muôn quý, ngàn yêu của chúng ta. Chẳng phải là thơ đã tiếp tục
sự sống của Xuân Quỳnh , tình yêu của Xuân Quỳnh , cả sau khi ng phụ nữ tài năng và bất hạnh đó đã đột ngột
ra đi mãi mãi đó sao. Nhắc đến tình yêu và cuộc đời, có lẽ bạn đọc sẽ còn nhắc mãi tới Xuân Quỳnh .
Nhận xét:
Xuân Quỳnh là nhà thơ nữ viết về tình yêu rất nhiều và hay, điều làm nên sức sống mãnh liệt của thơ Xuân
Quỳnh có lẽ là tính chân thực và niềm đam mê gửi gắm trong những lời thơ giản dị mà vô cùng sâu lắng. “Thơ
trước hết là cuộc đời, sau đó mới là nghệ thuật”, thơ Xuân Quỳnh rất ít triết lí mà thường nghiêng về duy cảm.
Nó được viết bằng cảm xúc chân thật của một người mẹ, người vợ với bao lo toan chuyện cơm áo gạo tiền thời
chiến tranh, là cảm xúc cụ thể của một ng phụ nữ làm thơ tình yêu khi đã trải qua nhiều ngọt ngào, cay đắng
của tình yêu nên những lời thơ ấy giản dị mà vẫn xúc động lòng người.