Sang-ayon kay San Buenaventura ANO ANG TANGGOL WIKA?
(1985), “ang wika ay isang larawang binibigkas
at isinusulat. Isang kahulugan, taguan,
imbakan o deposito ng kaalaman ng isang
bansa.”
Isang ingat-yaman ng mga tradisyong
nakalagak dito, sa madaling salita ang wika ay
kaisipan ng isang bansa kaya’t kailanman ito’y
tapat sa pangangailangan at mithiin ng
sambayanan.
TAGALOG PILIPINO FILIPINO?
• Konstitusyon 1935. Art. 14 Seksyon 3.
“Ang Kongreso ay gagawa ng mga hakbang
tungo sa pagpapaunlad at pagpapatibay ng
isang wikang pambansa na batay sa isa sa mga
umiiral na katutubong wika.“
• 1936 – Surian ng Wikang Pambansa
(SWP). Itinatag ito ni Pang. Manuel Luis
Quezon. upang mamuno sa pag-aaral at
pagpili sa wikang pambansa.
Si Jaime de Veyra ang naging tagapangulo ng
komite na nagsagawa ng pag-aaral, at napili
nito ang Tagalog bilang batayan ng “Wikang
Pambansa.“
• 1937 - Ipinalabas ni Pangulong Quezon
ang Kautusang Tagapagpaganap Blg. 134
na nag-aatas na Tagalog ang batayan ng
wikang gagamitin sa pagbubuo ng wikang
pambansa. Dahil sa pagsusumikap ni
Pangulong Quezon na magkaroon tayo ng
wikang pagkakalilanlan, hinirang siyang
“Ama ng Wikang Pambansa."
• 1940 - ipinalabas ni Pangulong Quezon
ang Kautusang Tagapaganap Blg. 203 na
nagpapahintulot sa pagpapalimbag ng
Talatinigang Tagalog-Ingles at Balarila sa
Wikang Pambansa.
Pinasimulan din nito ang pagtuturo ng
Wikang Pambansa sa lahat ng mga paaralang-
bayan at pribado sa buong bansa.
• 1959 - nagpalabas si Kagawaran ng
Edukasyon Kalihim Jose Romero ng
Kautusang Blg. 7 na nagsasaad na Pilipino
ang opisyal na tawag sa wikang
pambansa. Kinalaunan ay tinawag itong
Filipino bunga ng ating panghihiram sa
Alpabetong Ingles.
Ito ay isang alyansang nabuo upang labanan
ang pagnanais ng Commission on Higher
Education (CHED) na paslangin ang mga
asignaturang Filipino, Panitikan at Philippine
Government and Constitution subjects sa
kolehiyo at kapatid na organisasyon ng
Alyansa ng mga Tagapagtanggol ng
Kasaysayan (Tanggol Kasaysayan), ang huli ay
ang grupong nagtataguyod ng pagkakaroon ng
required at bukod na asignaturang Philippine
History/Kasaysayan ng Pilipinas sa hayskul at
paglalatag ng mga susing argumento at mga
dokumento kaugnay nito.
Noong Hunyo 21, 2014 ay nabuo ang
Tanggol Wika sa pamamagitan ng isang
konsultatibong forum na ginanap sa De La
Salle University, (DLSU)-Manila. Kung kaya’t
sinasabing makasaysayan ang taong 2014 sa
larangan ng pagtataguyod ng wikang Filipino.
Ang forum na iyon ay kulminasyon ng
mga nauna pang kolektibong inisyatiba mula
pa noong 2012. Ang mga nasabing inisyatiba
ay epekto ng pagtatangka ng ng Commission
on Higher Education (CHED) sa pamamagitan
ng CHED Memorandum Order (CMO) No. 20,
Series of 2013 na alisin ang mga asignaturang
Filipino at Panitikan sa kolehiyo.
“Ang asignaturang Filipino ay hindi lamang
nagtuturo ng kaalaman sa balarila gramatika.
Retorika at pag-unawa sa teksto o akdang
binasa. Ang kaalaman ay hindi lamang
nagtatapos sa pagbuo ng wasto at
makabuluhang pangungusap. Ang Filipino
bilang asignatura ay nagpapalalim ng ating
wika at kultura.”

Bakit kinakailangang alisin ang Filipino at
Panitikan sa kolehiyo?
o Para di umano’y mabawasan at mas
mapagaan ang kurikulum sa kolehiyo.
Ililipat ang mga ito sa Senior High School
upang mas mabigyang daan at pokus ang
mga asignaturang kinakailangan at
kahingian sa kanilang kurso sa kolehiyo.
o Naging malaki at makabuluhan ang papel
ng Tanggol Wika sa pagtataguyod ng
asignaturang Filipino at Panitikan sa
kolehiyo, bagay na lubhang mahalaga sa
pagtataguyod ng wikang pambansa sa
mas mataas na antas ng edukasyon.
• Dr. Bienvenido LUMBERA
Pambansang Alagad ng Sining
Kronolohiya ng Pakikibaka
Sa taong 2011 pa lamang ay
nagsimula nang kumalat ang balita ukol sa
plano ng gobyerno kaugnay ng pagbabawas
ng mga asignatura sa kolehiyo, bagama’t wala
pang inilalabas na opisyal na dokumento sa
panahong iyon, ngunit kinalaunan ay
nakumpirma din ito.
Tunghayan natin ang ginawang
pakikibaka ng mga samahang may inisyatiba
upang ipaglaban ang mga asignaturang may
malaking bahagi sa buhay ng mga mag-aaral.
Agosto 29, 2012
Nagkaroon ng presentasyon si DepEd
Assistant Secretary Tonisito M.C. Umali, Esq.
na pumapatungkol sa posibleng kawalan ng
asignaturang Filipino sa bagong RGEC para sa
antas tersyarya.
Bagay na ikinapangamba ng marami—
ang posibilidad ng pagpapaliit o pagkalusaw
sa mga Departamento ng Filipino sa mga
unibersidad.
Oktubre 3, 2012
Sinimulan ng mga instruktor ng Filipino sa
kolehiyo ang pagpapalaganap ng isang
petisyon na humihiling sa CHED at sa
Department of Education (DepEd) na ipahinto
ang implementasyon ng senior high
school/junior college at ng Revised General
Education Curriculum (RGEC) sa ilalim ng
Kto12 na maaaring makapagpaliit o tuluyang
lumusaw sa mga Departamento ng Filipino sa
mga unibersidad.
Disyembre 7, 2012
Naglabas ang Departamento ng Filipino ng
DLSU ng “Posisyong Papel para sa bagong
CHED Curriculum” na may pamagat na
“Isulong ang Ating Wikang Pambansang
Filipino, Itaguyod ang Konstitusyonal na
Karapatan ng Filipino, Ituro sa Kolehiyo ang
Filipino bilang larangan at Asignaturang may
Mataas na Antas”.
Ang may akda ng nasabing posisyong
papel ay si Prop. Ramilito Correa, ang noo’y
pangalawang tagapangulo ng Departamento
ng Filipino ng DLSU.
Noon pa man ay binibigyang-diin na
ng mga maka-Kto12 na babawasan ang mga
asignatura sa kolehiyo at ililipat ang mga ito sa
senior high school.
Gayunpaman, tila pangunahing target
ng mga maka-Kto12 ang Filipino sapagkat
isang asignaturang Filipino lamang ang
nakatala sa listahan ng mga asignatura sa
senior high school na nasa “K to 12 TOOLKIT:
Reference Guide for Teacher Educators,
School Administrators, and Teachers (2012)”
na inilabas ng SEAMEO-INNOTECH at may
imprimatur ng DepEd gaya ng pinatutunayan
ng panimulang mensahe roon ng noo’y
kalihim ng DepEd na si Br. Armin Luistro, FSC.
Sa dokumento ring ito ay nakasaad na
opsyonal lamang ang asignaturang Filipino for
Specific Purposes, habang bukod sa
asignaturang English na Oral Communication
ay mayroon pang required na Philippine
Literature at World Literature, bukod pa sa
optional na English for Specific Purposes.
Hunyo 28, 2013
Inilabas ng CHED ang CMO No. 20, Series of
2013 na nagtakda ng core courses sa bagong
kurikulum sa antas tersyarya sa ilalim ng K to
12.
CORE COURSES SA K-12 CURRICULUM
Understanding the Purposive
Self Communication
 Readings in Art Appreciation
Philippine History
The Contemporary Science,
World Technology, and
Society
Mathematics in the Ethics
Modern World
Marso 3, 2014
Gumawa sina Dr. Fanny Garcia at Dr. Maria
Lucille Roxas mga batikan at premyadong
manunulat na kapwa faculty member ng
DLSU, ng isang liham petisyon na naka-
address sa CHED.
Nakipagtulungan sina Prop. Jonathan
Geronimo at Prop. Crizel Sicat- De Laza ng UST
sa iba’t ibang unibersidad upang
maisakatuparan ang petisyong nabanggit.
Mga unibersidad at samahang nakiisa sa
nasabing petisyon:
1. University of Philippines-Diliman
(UPD)
2. University of the Philippines-Manila
(UPM)
3. Ateneo de Manila University (ADMU)
4. Philippine Normal University (PNU)
5. San Beda College Manila (SBC-Manila;
ngayo’y San Beda University)
6. Polytechnic University of the
Philippines-Manila (PUP)
7. National Teachers College (NTC)
8. Miriam College (MC)
9. Pambansang Samahan sa Linggwistika
at Literaturang Filipino (PSLLF)
10. Pambansang Asosasyon ng mga
Tagapagtaguyod ng Salin (PATAS
Hunyo 2, 2014
Nagkaroon ng inisyatiba si Dr. Antonio
Contreras ng DLSU upang makipagdayalogo sa
dalwang komisyuner ng CHED na sina
Commissioner Alex Brillantes at Commissioner
Cynthia Bautista kasama ang mga propesor ng
iba’t ibang unibersidad: DLSU, ADMU, UPD,
UST, MC, at Marinduque State University.
Hunyo 16, 2014
Agad nilang ipinadala ang liham sa CHED. Ang
liham na ito ay naglalaman ng kanilang napag-
usapan upang pormal na i-reconvene ang
Technical Panel/Technical Working Group sa
Filipino at ang General Education Committee,
kasama ang mga kinatawan ng mga
unibersidad na naggigiit ng pagkakaroon ng
asignaturang Filipino sa antas tersyarya.
Hunyo 21, 2014
Nabuo ang Tanggol Wika sa pamamagitan ng
iba’t ibang inisyatiba na magsisilbing
katugunan sa CMO No. 20, Series of 2013.
Sino ang nakaisip sa pangalan ng bagong
tatag na alyansang ito?
Walang iba kundi si Dr. Rowell
Madula, vice-chair noon ng Departamento ng
Filipino ng DLSU at Pangulo ng Alliance of
Concerned Teachers (ACT).Malaki ang papel
na ginagampanan ng ACT sa mabilis na
pagpapalawak ng Tanggol Wika sa akademya
at lagpas pa.
Mula noong maitatag ang Tanggol
Wika, naglabas na rin ng kanya-kanyang
posisyong papel laban sa CMO No. 20, Series
of 2013 ang mga Departamento ng Filipino
at/o Panitikan sa iba’t ibang unibersidad gaya
ng UPD, PUP, PNU, ADMU, NTC, Mindanao
State University, Iligan Institute of Technology
(MSU-IIT), Xavier University (XU) at marami
pang iba
Hulyo 4, 2014
Nagpatawag ng konsultasyon ang CHED dahil
sa demand ng Tanggol Wika. Simula lamang
iyon ng napakarami pang pakikipangtunggali
ng Tanggol Wika sa diyalogo sa mga opisyal ng
CHED na noo’y hindi pa kumbinsido sa
pangangailangang mapanatili ang Filipino at
Panitikan sa kolehiyo.
Nakatulong sa pagbilis ng pagsulong at
paglaganap ng pakikibaka ng Tanggol Wika
ang maagap na Media Reports gaya ng:
1. Ulat ni Mark Angeles (2014) at Amanda
Fernandez (2014)- GMA News Online
2. Steve Dailisan (2014)- State of the Nation
Jee Geronimo (2014)- Rappler.com
3. Anne Marxze Umil (2017)- bulatlat.com
Mga dokumentaryong inupload sa Youtube
ng mga guro ng UPD gaya ng:
1. “Sulong WIkang Filipino” (Panayam kay
Dr. Bienvenido Lumbera)
2. “Sulong wikang Filipino: Edukasyong
Filipino, Para Kanino?”
3. “Sa MAdaling Salita: Kasayasayan at pag-
unlad ng Wikang Pambansa”
Patuloy pa rin ba ang pakikibaka ng Tanggol
Wika?
Mula 2014 hanggang kasalukuyan, sunod-
sunod ang mga forum at asembliya, diyalogo
at kilos-protesta ng Tanggol Wika sa buong
bansa para ipaliwanag at ipalaganap ang mga
adbokasiya nito, ngunit nagbibingi-bingihan
lamang ang CHED.
Abril 15, 2015
Sa pangunguna ni Dr. Bienvenido
Lumbera, katuwang ang ACT Teachers
Partylist Rep. Antonio Tinio, Anakpawis
Partylist Rep. Fernando Hicap, Kabataan
Partylist Rep. Terry Ridon, at mahigit 100
propesor mula sa iba’t ibang kolehiyo
unibersidad ay nagsampa ng kaso sa Korte
Suprema ang Tanggol Wika.
Ang nasabing petisyon ay binubuo ng
45 pahina na nakasulat sa Filipino (ang
kaunaunahang buong petisyon sa wikang
pambansa) opisyal itong nakatala sa G.R. No.
217451 (Dr. Bienvenido Lumbera,
Pambansang Alagad ng Sining, et al. vs
Pangulong Benigno Simeon Aquino III, at
Punong Komisyoner ng Komisyon sa Lalong
Mataas na Edukasyon/Commissioner on
Higher Education (CHED) Dr. Patricia
Licuanan).
Mga Probisyon sa Konstitusyon na nilabag ng
CMO No. 20, Series of 2013:
1. Probisyong pangwika ng Artikulo XIV,
Seksyon 6 ng Konstitusyong 1987.
2. Probisyong pang-edukasyon tungkol sa
preserbasyon ng yamang pangkultura ng
bansa na nasa Artikulo XIV, Seksyon 14,
15, at 18 ng Konstitusyong 1987.
3. Probisyong pang-edukasyon tungkol sa
pagiging bahagi ng mandatoring pag-aaral
ng Konstitusyon sa lahat ng lebel ng
edukasyon na nasa Artikulo XIV, Seksyon
3 ng Konstitusyong 1987
4. Probisyong pang-edukasyon na
nagbibigay-diin sa kahalagahan ng
nasyonalismo sa kurikulum at
pagpapaunlad ng bansa, at pagbubuo ng
sistemang pang-edukasyon na nakabatay
sa pangangailangan ng mga mamamayan,
na nasa Artikulo II, Seksyon 17; at Artikulo
XIV, Seksyon 2 at 3 ng Konstitusyong
1987
5. Probisyong pampaggawa (labor
provisions) na nasa Artikulo II, Seksyon
18; at Artikulo XIII, Seksyon 3 na nasa
Konstitusyong 1987.
6. Probisyon ng “Commission on the Filipino
Language Act” (“An Act Creating the
Commission on the Filipino Language,
Prescribing Its Powers, Duties and
Functions, and For Other Purposes”) o
Batas Republika 7104
7. Probisyon sa “Education Act of 1982” o
Batas Pambansa Bilang 232.
8. Probisyon sa Batas Republika 7356 o “An
Act Creating the National Commission for
Culture and the Arts, Establishing National
Endowment Fund for Culture and the
Arts, and For Other Purposes.”
Abril 21, 2015
Halos isang linggo pagkatapos ng pagsasampa
ng kasong ito ay kinatigan ng Korte Suprema
ang Tanggol Wika sa pamamagitan ng
paglalabas ng Temporary Restraining Order
(TRO).
Ano-ano ang mga naging epekto ng TRO?
1. Pinahihinto ang pagtatanggal ng Filipino
at Panitikan sa kolehiyo
2. Binibigyan ng sampung araw ang CHED at
Malacanang upang magbigay ng pahayag
ukol ditto
3. Hindi maaaring magplano ang mga
unibersidad nang hindi isinasama ang
Filipino at Panitikan sa kurikulum
4. Epektibo ang TRO hanggang sa maglabas
ng bagong pasya ang Korte Suprema
5. Magpapatuloy pa din ang laban upang
ipagtanggol ang mga asignaturang
nakaliligtaang isama sa bagong kurikulum
hanggang wala pang pinal na desisyon
ukol dito.

Sa press release ng Tanggol Wika
kaugnay ng tagumpay na ito ay hinihikayat
nito na tuloy-tuloy na suriin ang
“other aspects of the K to 12
program, and help align current educational
reforms to the country’s needs and the
Filipino people’s welfare, so as to further
contribute to the country’s historical anti-
neocolonial and anti-imperialist struggle in
the arena of culture and education” (Ayroso,
2015).
Kaugnay nito ay tumulong din ang
Tanggol Wika sa pagbubuo ng kapatid na
organisasyong Tanggol Kasaysayan.
ANO ANG TANGGOL KASAYSAYAN?
Ito ay tinatawag ding Alyansa ng mga
Tagapagtanggol ng Kasaysayan, nabuo ito
noong Setyembre 23, 2016 sa PUP.
Kung ang Tanggol Wika ay
ipinaglalaban ang pagpapanatili ng Filipino at
Panitikan sa kolehiyo, ang Tanggol Kasaysayan
naman ay naglalayong itaguyod ang
panunumbalik ng asignaturang Philippine
History sa hayskul (sa ilalim ng K to 12 ay wala
nang required na Philippine History subject) at
ng mas malawak na pormasyong Kilos na Para
sa Makabayang Edukasyon (KMEd) na itinatag
noong Agosto 25, 2017 sa PUP din.
PUP ang itinuturing na pinakamalakas
at pinakamaaasahang balwarte ng tanggol
wika, lalo na sa pagsasagawa ng mga
malakihang asembliya at kilos-protesta, dahil
na rin sa sigasig ng Departamento ng
Filipinolohiya ng PUP na pinamumunuan ni
Prop. Marvin Lai.
Mahalaga rin ang papel ng
Departamento ng Filipino ng DLSU sa
pamumuno ni Dr. Ernesto Carandang II, sa
pagbibigay ng malalaki at libreng venue para
sa asembliya ng forum ng Tanggol Wika.
Masasabing naging matagumpay sa
pangkalahatan ang adbokasiya ng Tanggol
Wika dahil ngayon ay may Filipino at Panitikan
pa rin sa kolehiyo, alinsunod na rin sa CMO
No. 4, Series of 2018.
MGA POSISYONG PAPEL HINGGIL SA
FILIPINO AT PANITIKAN SA KOLEHIYO
Ang posisyong papel ay mahalagang
gawaing pasulat na nililinang sa akademikong
pagsulat. Isa itong sanaysay na naglalahad ng
opinyon na naninindigan hinggil sa isang
mahalagang isyu patungkol sa batas,
akademiya, politika, at iba pang mga
larangan.
Karaniwang isinusulat ang isang
posisyong papel sa paraang mapanghimok sa
mambabasa upang maunawaan at sang-
ayunan nito ang paninindigan ng nagsulat
hinggil sa isyung pinaksa.
Isang mabuting pagsasanay naman
para sa mga mag-aaral ang pagbuo ng
posisyong papel sa pagpapatibay ng
paninindigan.
Isang proseso rin ang pagbuo nito ng
pagpapahusay sa paglalahad ng mga
suportang ideya, pagtitimbang ng opinyon at
katotohanan, at pagsanggi sa mga antitheses
o sumasangging mga ideya mula sa
paninindigan ng mga mag-aaral upang
magdepensa
PAMBANSANG SAMAHAN NG LINGGWISTIKA
AT LITERATURANG FILIPINO (PSLLF)
PAGTIYAK SA KATAYUANG AKADEMIKO NG
FILIPINO BILANG ASIGNATURA SA ANTAS
TERSYARYA” – Dr. Lakandupil Garcia (isa sa
mga opisyal noon ng PSLLF)
• Ito ang resolusyon ng humigit-kumulang
200 delegado sa isang pambansang
kongreso ng PSLLF noong Mayo 31, 2013.
Sa ilalim ito ng pamumuno ni Dr. Aurora
Batnag, dating director sa Komisyon sa
Wikang Filipino (KWF).
• Pangunahing nilalaman ng nasabing
resolusyon ang paggigiit ng mga guro na
hindi dapat patayin ang asignaturang
Filipino sa kolehiyo sapagkat “sa antas
tersyarya nagaganap at lubhang nalilinang
ang intelektwalisasyon ng Filipino sa
pamamagitan ng pananaliksik, malikhaing
pagsulat, pagsasalin, pagsasalitang
pangmadla at kaalamang pangmidya.
PAGTIYAK SA KATAYUANG AKADEMIKO NG
FILIPINO BILANG ASIGNATURA SA ANTAS
TERSYARYA”
• Inilalahad din ng PSLLF ang mga
argumentong maka-Filipino ss konsteksto
ng globalisayon sa isang bukod na
posisyong papel na inilabas noong 2014
• Idinadagdag din ng PSLLF ang ugnayan ng
wikang pambansa at ng holistikong
paghubog sa mamamayang Pilipino
• Detalyado ring ipinaliwanag na PSLLF ang
historikal na paninindigan para sa
blinggwalismong pabor sa wikang
Pambansa
National Commission on Culture and the
Arts-National Committee on Language
Translation/NCCA-NCLT
• Noong Mayo 23, 2014 ay pinagtibay ng
NCCA-NCLT ang isang resolusyon na
humihiling sa Commission on Higher
Education (CHED), kongreso at senado ng
republika ng pilipinas na agarang
magsagawa ng hakbang upang isama sa
bagong General Education Curriculum
(GEC) sa antas tersyarya ang mandatory
na 9 yunit ng asignaturang Filipino.
• Ang nasabing resolusyon ng NCLT sa ilalim
ng NCCA (2014) ang naging titis ng
malawakang media coverage tungkol sa
tangka ng CHED na paslangin ang Filipino
at Panitikan sa Curriculum.
“puspusan lamang masusunod ang
Konstitusyong 1987 sa paggamit ng Filipino
bilang midyum ng opisyal na komunikasyon,
at bilang wika ng pagtuturo sa sistemang
pangedukasyon kung mananatili sa antas
tersyarya ang asignaturang Filipino…”
Komisyon sa Wikang Filipino (KWF)
• Noong Hunyo 20, 2014 ay inilabas ng KWF
ang “kapasiyahan ng kalupunan ng mga
komisyoner blg. 14-26 serye ng 2014… na
naglilinaw sa tindig ng Komisyon sa
Wikang Filipino (KWF) hinggil sa
Commission on Higher Education (CHED)
Memorandum Blg. 20, s. 2013.”
• Katulad ng NCCA ay nakatuon sa
sitwasyon ng Filipino bilang wikang
panturo ang resolusyon ng komisyoner ng
KWF na naggigiit ng “pagtuturo ng siyam
nay unit sa Wikang Filipino, na hindi pag-
uulit lamang ng mga sabjek sa Filipino sa
antas sekundarya, kundi naglalayong
magamit at maituro ang wika mula sa
iba’t ibang disiplina—na pagkilala sa
Filipino bilang pintungan ng karunungan
at hindi lamang daluyan ng pagkatuto, at
upang matiyak ang pagpapatuloy ng
intelektwalisasyon ng Filipino”
• Pagtiyak na “kalahati o apat (4) sa
panukalang Core Courses, bukod sa
kursong Rizal, na nakasaad sa
Memorandum Order Blg. 20, s. 2013 ay
ituro gamit ang wikang Filipino.
• Ang kabuuang layunin ng resolusyon ng
KWF: suportahan ang panawagan ng mga
samahang pangwika hinggil sa pagbuhay
ng mga asignaturang Filipino sa kolehiyo
sa paggamit din ng Filipino bilang wikang
panturo sa iba pang asignatura.
De La Salle University Manila
• Pagtatanggol sa wikang Filipino, tungkulin
ng bawat Lasalyano
• -Agosto, 2014.
• -“ang pagkakaroon ng asignaturang
Filipino ay nakapag-aambag sa pagiging
mabisa ng community engagement ng
ating pamantasan sapagkat ang wikang
Filipino ang wika ng mga ordinaryong
mamamayan sa mga komunidad na ating
pinaglilingkuran.
• -Dapat bigyang-diin na ang Filipinisasyon
ng mga pananaliksik ng iba’t ibang
departamento at kolehiyo sa pamantasan
ay makatutulong din ng Malaki sa
pagtitiyak na an gating mga pananaliksik
ay higit na magiging kapaki-pakinabang sa
ating mga kababayan.”
• “…sa pamamagitan ng asignaturang
Filipino sa DLSU, inaasahang may sapat na
katatasan sa wikang pambansa ang
sinumang gradweyt ng pamantasang ito
sa pakikipagtalastasan sa iba’t ibang
pangangailangan o kontekstong
pangkomunikasyon pangakademiko man
o pangkultura, tulad ng nililinang sa ibang
pamantasan.”
• Sa kongklusyon, iginiit ng Departamento
ng Filipino ng DLSU, Manila na “ang
adbokasiyang ito ay pagsasalba sa
kolektibong identidad, sa salamin ng ating
kultura, sa daluyan ng diskursong
 pambansa, at pagtataguyod ng
nasyonalistang edukasyon na huhubog ng
mga estudyanteng magiging mga kapaki-
pakinabang na mamamayan ng ating
bansa.”
Ateneo de Manila University
Ang paninindigan ng Kagawaran ng Filipino ng
Pamantasang Ateneo de Manila sa Suliraning
Pangwikang Umuugat sa CHED Memorandum
Order No. 20, Series of 2013.”
Binigyang-pansin dito na ang
pagkakait ng espasyo sa Filipino ay pagkakait
din ng espasyo para sa iba pang wika ng
bansa:
“Hindi lamang midyum ng pagtuturo
ang Filipino. Isa itong disiplina. Lumilikha ito
ng sariling larang ng karunungan na
nagtatampok sa pagka-Filipino sa anumang
usapin sa loob at labas ng akademya. Dapat
patuloy itong ituro sa antas tersiyaryo at
gradwado bilang integral na bahagi ng
anumang edukasyong propesyonal…
Ang paninindigan ng Kagawaran ng Filipino ng
Pamantasang Ateneo de Manila sa Suliraning
Pangwikang Umuugat sa CHED Memorandum
Order No. 20, Series of 2013.”
Ang banta na alisin ang Filipino sa
akademikong konteksto ay magdudulot ng
ibayong pagsasalaysayan o marhinalisasyon
ng mga │13 wika ng kultura ng bayan.
Hindi dapat mawala ang wikang
panrehiyon sa diskursong akademiko. At
lalong hindi dapat pagsabungin ang mga wika.
Sa halip, dapat maging mapagmatyag laban sa
mga tao at institusyong ginagamit ang
kasalukuyang isyung pangwika upang itanggi
ang sarili at kanilang mga interes.”
Unibersidad ng Pilipinas-Diliman
Ang Departamento ng Filipino at
Panitikan ng Pilipinas sa ilalim ng Kolehiyo ng
Arte at Literatura ay naglabas din ng papel sa
isyung ito.
“nasa wika ang pagtatanyag ng
kaalamang lokal—mga kaalamang patuloy na
hinubog at humuhubog sa bayan. Sariling
wika din ang pinakamabisang daluyan para
mapalaganap ang dunong-bayan at
kaalamang pinanday sa akademya.
Layunin dapat ng edukasyon ang
humubog ng mga mag-aaral na tutuklas ng
dunong-bayan na pakikinabangan ng bayan.
Gawain ng mga guro sa Filipino sa
antas tersyarya ang sanayin ang mga mag-
aaral na gamitin ang wikang Filipino upang
gawing kapaki-pakinabang ang napili nilang
disiplina sa pang-araw-araw na buhay ng mga
mamamayan.
Ganito ang karanasan ng mga mag-
aaral sa UP Manila sa pagbibigay nila ng
serbisyong pangkalusugan sa mamamayan.
Kailangan nilang matutong magpaliwanag at
makipagtalastasan sa wikang Filipino upang
mapakinabangan ng mamamayan ang
kanilang kaalaman.”
Polytechnic University of the Philippines-
Manila
“Paninindigan ng Kagawaran ng
Filipinolohiya ng Politeknikong Unibersidad ng
Pilipinas (PUP), Samahan ng mga Dalubguro sa
Filipino (SADAFIL), Samahan ng mga Batang
Edukador ng Wikang Filipino at mga Sining sa
Pilipinas, PUP Sentro sa Malikhaing Pagsulat,
at PUP Ugnayan ng Talino at Kagalingan”
“Umiiral sa realidad sa Pilipinas na
ang Filipino ay wikang panlahat. Nandyan ito,
umiiral at ginagamit sa araw-araw na
pakikipagtalastasan ng mga Filipino.
Philippine Normal University
“isang moog na sandigan ang wikang
Filipino upang isalin ang hindi magmamaliw
na karunungan na pakikinabangan ng mga
mamamayan para sa pambansang kapakanan.
“
“Ang paaralan bilang institusyong
panlipunan ay mahalagang domeyn na
humuhubog sa kaalaman at kasanayan ng
bawat mamamayan ng bansa. Kaakibat sa
proseso ng pagtuturo at pagkatuto ng wikang
Filipino upang lubos na maunawaan at
mailapat sa paaralan ng buhay ang mga
araling hindi lamang nagtatapos sa apat na
sulok ng silid-aralan.”
FILIPINO: WIKA NG KOMUNIKASYON SA
KOLEHIYO AT MAS MATAAS NA ANTAS
Si Dr. Wilfrido V. Villacorta ay sa mga
Komisyoner ng 1986 Constitutional
Commission at siya ang nagpanukala ng mga
probisyong kalauna’y naging Artikulo XIV sa
Saligang Batas ukol sa edukasyon, wika at
sining na “ang ating Wikang Pambansa,
walang kaduda-duda, ay isang makabuluhang
pangkulturang muhon para sa pambansang
pagkakakilanlan.
Ngunit higit sa karaniwang
pangkulturang muhon, ang isang wikang
pambansang nagsisilbing pahatiran ng
komunikasyon sa pagitan ng mga etno-
linggwistikal na grupo at uri ay magbibigay-
daan sa pagkakaisa at pagkakaroon ng
kapangyarihan ng ating mamamayan,”
batay ito sa pagbanggit sa petisyon ng
Tanggol Wika sa Korte Suprema (2015). Ang
wikang Filipino ay hindi lamang mahalaga sa
dimensyong kultural kundi pati na rin sa
aspektong ekonomiko.
Ayon kay San Juan (2014), ang wikang
pambansa lamang ang makapagtitiyak na ang
sistemang pang-edukasyon ng bansa ay
nakaangkla sa pagpapaunlad ng buhay ng mga
Pilipino:
“Retaining Filipino in the tertiary level is just
one step toward aligning our education
system with our goals as a nation. We can
change the subjects as often but we should
emphasize inculcating values for national
development and international solidarity,
rather than subscribing to dependency on
failed foreign frameworks and the race-to-
the-bottom doctrine preached by global
capital.”
Masasabi natin na malayo na ang
narating ng wikang pambansa sapagkat
naging bahagi ito ng kurikulum sa lahat ng
antas ng edukasyon. Ginagamit ito sa Luzon,
Visayas, at Mindanao.
Ayon sa pamphlet ng KWF na
inihanda ni Almario (2014). Hindi ito kataka-
taka dahil sa intelektwalisasyon na nagaganap
sa ating wika. Pinag-aaralan ang kasaysayan
nito at ginagamit din ito upang lumikha ng
bagong kaalaman. Hindi maglalaho ang wika
kung patuloy lamang ang ang paggamit nito
hanggang sa maipasa natin ito sa mga
susunod pang henerasyon, isang bagay na
dapat ay layunin ng bawat isang Pilipino.
Ayon sa mga pambansang senso mula
1939 hanggang 1980 ay dumami na ang
nagsasalita ng Wikang Pambansa mula 4, 068,
535 hanggang 12, 019, 193, o mula 25. 4%
hanggang 44.4% ng kabuuang populasyon ng
Pilipinas.
Noong 1989, sa survey ng Ateneo de
Manila University ay lumitaw na 92% ang
nakaiintindi ng Tagalog sa buong bansa.
83% ang nakapagsasalita nito,
88% ang nakababasa, at
81% ang nakasusulat gamit ito.
Malaki ang agwat nito sa sinasabing
51% na nakaiintindi ng Ingles at 41%
nakakaintindi ng Sebwano
Dahil sa padami nang padami ang
gumagamit ng Filipino ay nangangahulugang
isa ito sa mga itinuturing na “wika ng bayan” o
lingua franca, at ito din ang ginagamit na wika
ng sinumang dalawang tao Filipino na may
magkaibang wikang katutubo at nais mag-
usap.
Sa datos na ipinakita ay hindi kataka-
taka na Tagalog ang napiling batayan ng
wikang pambansa sapagkat mas marami ang
nakakaunawa at may kayang gumamit nito,
isa sa mga pamantayan na kanilang
pinagbatayan.
Bunsod ng makasaysayang Unang
Rebolusyon sa EDSA noong 1986, nagkaroon
ng bagong saligang Batas ang ating republika.
Isa sa mainit na tinalakay ng mga delegado ay
ang usapin ng wikang pambansa.
May ilang rehiyunalista na nagnanais
ng unibersal na dulog sa pagpili ng wikang
pambansa: ang amalgamasyon o paghahalo-
halo ng talasalitaan mula sa iba’t ibang wika
ng Pilipinas.
Maalab ding nakipagtagisan ng talino
ang mga ultra-konserbatibo na nagpanukala
namang Espanyol ang dapat maging wikang
opisyal. Pinakamasugid na kalaban ng mga
tagapagtaguyod ng wikang pambansa ang
mga delegadong Amerikinista.
 Gayunpaman, dahil sa magigiting na
tagapagtanggol ng wikang pambansa na
nagmula sa iba’t ibang rehiyon at nagsasalita
ng iba’t ibang wika, nanaig ang consensus na
ang wikang pambansa na nagmula sa iba’t
ibang rehiyon at nagsasalita ng iba’t ibang
wika.
nanaig ang consensus na ang wikang
pambansa ay ang wikang Filipino na ang
nukleyo ay ang wikang Pilipino, sa pasubaling
ito’y patuloy na lilinangin salig sa mga umiiral
na mga katutubong wika sa Pilipinas
Handa ring humiram ng mga salitang
banyaga. Sa pagpapalit ng pangalan mula
“Pilipino” tungong “Filipino” ganap na
napatahimik na ang protesta ng mga
rehiyunalista. Hindi simpleng pagpapalit ng
titik ang nangyari: testament ito na an wikang
pambansa ay hindi na lamang sa Tagalog
nakasandig, sapagkat wala namang “F” sa
abakadang Tagalog.
Ito ang nagpapatunay nang pagyakap
nito ng wikang pambansa sa iba iba pang mga
katutubong wika ng Pilipinas na may mga
tunog na wala sa Tagalog.
Kautusang Tagapagpaganap Blg. 335 –
Nilagdaan ito ni Pangulong Corazon C. Aquino
noong Agosto 25, 1988. Pinasigla ng
kautusang ito ang paggamit ng Filipino sa mga
opisyal na transaksyon, komunikasyon at
korespondensa]ya ng gobyerno. Bagay na
makakapagpasidhi lalo ng paggamit ng wikang
Filipino.
Ang wikang Filipino ay hindi lamang
namutawi sa paraang berbal at aktuwal na
pakikipagtalastasan, naisulong din ito nang
gamitin sa mga mass media. Ginamit ito sa
mga public affairs at news program. Naging
susi din ito sa de-Amerikanisasyon ng mga
Pilipino sapagkat karamihan sa mga
napapanood sa telebisyon ay nakaangkla sa
gawa ng banyaga.
Wikang Filipino sa mass media:
1. (Batibot, At Iba Pa, Hiraya, Manawari, at
Bayani) – pagtatangka ng makabayang TV
Producers
2. (Pong Pagong, Manang Bola, Kikong
Matsing, at Kuya Bodji) pantapat sa Sesame
Street, kay Barnie at Dora The Explorer.
Mga isinaFilipinong cartoon:
1. Huck Finn
2. Tom Sawyer
3. Julio at Julia
4. Si Mary at ang Lihim na Hardin
5. Mga Munting Pangarap ni Romeo
6. Cedie
7. Voltes V
Filipinisadong mga programa sa telebisyon
ang namalasak sa panahong ito:
1. Popularisasyon ng mga radio dramang
Tagalog
2. Filipinisasyon sa dyaryo (tabloid)
Mas naging maningning ang panahong ito sa
pagsulong ng wikang Filipino sa pamamagitan
ng mga naisulong na batas:
1. Batas Republika Blg. 7104 (Agosto 14,
1991)
Itinatag ang Komisyon sa Wikang
Filipino (KWF) bilang pagsunod sa
itinatadhana ng Saligang Batas ng 1987,
Seksyon 9. Ito ay pamalit sa dating SWP at
LWP. Ito ang pangunahing ahensya ng
gobyerno na nangangalaga sa patuloy na pag-
unlad at paglinang ng wikang pambansa at ng
iba pang mga wika sa Pilipinas.
2. Batas Pangkagawaran Blg. 53, serye ng
1987
Mas lalong pinagtibay ni dating
Pangulong Corazon Aquino ang
bilinggwalismo. “Ang patakarang Bilinggwal ay
naglalayong makapagtamo ng kahusayan sa
Filipino at Ingles sa antas pambansa, sa
pamamagitan ng pagtuturo ng dalawang
wikang ito bilang midyum ng pagtuturo sa
lahat ng antas.”
YUNIT II- PAGPROPROSESO NG
IMPORMASYON PARA SA KOMUNIKASYON
Ang Pananaliksik at Komunikasyon sa ating
Buhay
• Sa kahit anong uri ng sitwasyong
pangkomunikasyon, ginagamit sa
pakikipag-ugnayan, pakikisalamuha, at
pakikipagtalastasan sa kapuwa ang mga
kaalamang natutuhan natin mula sa pag-
oobserba at pagsusuri ng lipunan.
• Ang mga nalalaman natin mula sa
karanasang panlipunan ang siyang
humuhubog sa ating karunungan, na
siyang gumagabay sa ating maliliit at
malalaking desisyon at hakbang sa buhay.
• Ang pangunahing salik ng kaaalaman, na
ibinabahagi din natin sa kapuwa ay ang
mga impormasyong nasasagap natin mula
sa tao, sa ating kapaligiran at sa midya.
• Anila, ang kaalaman ay kapangyarihan at
may kapangyarihang panlipunan.Sa
pakikipag-usap nang harapan sa kapwa
gamit ang midya ,malakas ang bias at
talab ng mga ibinabahagingkaalaman na
nakabatay sa malalim at malawak na
pagsusuri at pagtatahi ng mga
impormasyon.
• Sa kasalukuyang panahon kung kailan
laganap ang kultura ng pangmadlang
midya at virtual na komunikasyon, mas
madali nang magpakalat ng tinatawag na
disinformation, na mas kilala ng masa
ngayon sa bansag na fake news.
Ayon sa pag-aaral nila Maxwell McCombs at
Donald Shaw, ang midya ang nagtatakda ng
pag-uusapan.
Donald L. Shaw
• mula sa unibersidad ng North Carolina-
Chapel Hill ihahatid ang isa sa mga pana
panahong Morris Media Lectures.
Maxwell McCombs
• isa sa dalawang tagapagtatag ng mula sa
obserbasyon pananaliksik sa mga setting
ng adyenda function ng press.
Ayon kay Maxwell McCombs at Donald
Shaw, ang pangmadlang midya ang
nagtatakda kung ano ang pag-uusapan ng
publiko.
George Gerbner
• Ayon naman kay George Gerbner ang
midya lalo na ang telebisyon, ang
tagapagsalaysay ng lipunan na lumilinang
sa kaisipan ng mga madalas na nanonood.
• George Gerbner ay isang propesor ng
komunikasyon at ang nagpasimula ng
teorya ng paglilinang o mas kilala bilang
"Cultivation Theory."
• Cultivation theory Sinusuri ng mga
pangmatagalang epekto ng telebisyon.
Sinabi ni George Gerbner na ang midya,lalo
ang telebisyon,ang tagapagsalaysay ng
lipunan na lumilinang sa kaisipan ng mga
madalas manood na ang mundo ay magulo
at nakakatakot.
Stuart McPhail Hall
• Pero sa pananaw ni Stuart Hall ang Midya
ang nagpapanatili sa mga ideyolohiya ng
mga may kapangyarhan sa lipunan.
• ipinanganak ng isang kultural Jamaican na
theorist. Pulitikal na Aktibista at
Marxistsociologist na nanirahan at
nagtrabaho sa United Kingdom
Para kay Stuart Hall, ang midya ang
nagpapanatili sa ideyolohiya ng mga may
hawak ng kapangyarihan sa lipunan.(Griffin,
2012)
Marshall McLuhan
• Pero sabi ni Marshall McLuhan, binabago
ng midya ang simbolikong kapaligiran ng
mga tao at ang kanilang pananaw.
• Herbert Marshall McLuhan bilang isang
Canadian professor, pilosopo, at
pampublikong intelektwal na. Ang
kanyang gawain ay isa nang batong
panulok ng pag-aaral ng mga teorya ng
media.
• Sinabi ni Marshall McLuhan na binabago
ng midya ang simbolikong kapaligiran ng
mga tao at naiimpluwensyahan nito ang
kanilang pananaw ,karanasan, ugali at
kilos kung kayat masasabing”ang midyum
ay ang mensahe”.
Mahalagang suriin munang mabuti ang
impormasyong nakukuha sa pakikipag-usap
ng Harapan. Ang sinasabi ng eksperto, mahal
sa buhay, matalik na kaibigan, sikat na artista,
politico o tinitingala sa lipunan ay hindi
awtomatikong katotohanan. Mahalaga ang
pagtatasa, pagtitimbang at pagtatahi ng mga
impormasyon na galling sa iba’t ibang tao
bilang batis ng impormasyon.
Kailangang magtiwala tayo sa kakayahan ng
Filipino bilang mabisang wika ng pag – unawa
at pagpapaunawa.Sa paggamit ng wikang
Filipino at katutubong pamamaraan,mas
magiging maigting at malaman ang
komunikasyon sapagkat nagkakaintindihan
ang mga kalahok at mas nakakaugnay sila sa
paksa dahil ang ating wika ay “hindi lamang
daluyan kundi tagapagpahiwatig at imbakan-
kuhanan ng kultura”natin bilang mga Pilipino
(Salazar,1996,p.45).Makatutulong ito sa
paglago at pagkabuo ng “kaisahang kultural
na Pilipino”(Salazar,1996,p.45)
Halimbawa sa Harapan
• Umpukan ng magkakamag-anak,talakayan
sa silid-aralan,pulong –bayan sa isang
komunidad,pagbabahay-bahay para sa
isang proyekto,lektyur sa isang
seminar,talumpati sa isang pagtitipon
• Halimbawa sa mediadong komunikasyon
Sa pamamagitan ng poster,video,paskil sa
social media Idineklara ng Diksyonaryong
Oxford sa panahon ng “post-truth’(salita
ng taon 2016) na kailangang mas maging
responsible sa paggawa ng
pahayag,maging harapan man o
ginagamitan ng midya.
• Kailangang maikintal sa mga isipan na ang
pananaliksik ay hindi dapat itinutumbas
lamang sa tesis, disertasyon, papel
termino, o artikulo sa journal.Ayon kay
Salazar(2016) ang pananaliksik ay hindi
lamang pang loob ng
akademya,laboratoryo kundi pati sa labas
nito at pati sa araw-araw na
buhay.Dagdag pa niya na dapat sa mga
sitwasyong pangkomunikasyon ay dapat
ding bunga ng pananaliksik,na hindi
lamang masusukat sa siyentipikong
impormasyon sa pamamagitan ng
numero.
• Sa pangkalahatan ay tatawagin din nating
pananaliksik ang anumang pagtatangkang
magproseso ng bagong kaalaman para sa
isang sitwasyong pangkomunikasyon,at
matatawag na mananaliksik ang sinomang
nagtatangka nito.Gagamitin natin ang
terminong pananaliksik at
mananaliksik,ngunit sa konteksto ng
pagbubuo ng kaalaman na layong ibahagi
sa sitwasyong pangkomunikasyon na
ikakategorya sa dalawa:harapan(face to
face-interpersonal o mediado (mediated)
• Sa pagsasaliksik, minimithi ang
“pagtatamo ng karunungan” na batay sa
masusing “pagsusuri ng mga ebidensya”
at tungo sa “higit na matatag ng
direksiyon sa pananaw at pamumuhay ng
tao."(Almario,2016,p.2). Dagdag pa ni
Almario(2016) na bata pa lang,dapat ng
pagyamanin ang kakayahan ng mga
Pilipino sa pananaliksik upang
mamukadkad ang kultura ng saliksik sa
bawat tao,paaralan,at komunidad at sa
buong lipunang Pilipino.Lahat ay
mananaliksik sa lipunang may malakas na
kultura ng saliksik.Kailangan nating
magsaliksik sa bawat pagkakataon na nais
nating magpahayag ng kaalaman sa
anumang sitwasyong
pangkomunikasyon,lalo kung ang paksa ay
sa mga isyu ng bayan.
Mga Panimulang Konsiderasyon:
Paglilinaw sa Paksa, mga Layon at
Sitwasyong Pangkomunikasyon
1.Kailangang malinaw ang tukoy na
paksa at layon ng pananaliksik.
Ilang Bagay na Dapat Isaalang-alang ng
Mananaliksik Bago Pumili ng Batis ng
Impormasyon
Para sa Pagbuo ng Kaalamang Ipapahayag
sa Isang Sitwasyong Pangkomunikasyon
2.Dapat na malinaw sa mananaliksik ang
pakay niya sa paglahok sa sitwasyong
pangkomunikasyon kung saan ibabahagi
ang bubuuing kaalaman.
Ilang Bagay na Dapat Isaalang-alang ng
Mananaliksik Bago Pumili ng Batis ng
Impormasyon
Para sa Pagbuo ng Kaalamang Ipapahayag
sa Isang Sitwasyong Pangkomunikasyon
3.Kailangang ikonsidera ng mananaliksik ang
uri at kalakaran ng sitwasyong
pangkomunikasyon.
Ilang Bagay na Dapat Isaalang-alang ng
Mananaliksik Bago Pumili ng Batis ng
Impormasyon Para sa Pagbuo ng Kaalamang
Ipapahayag sa Isang Sitwasyong
Pangkomunikasyon
Tukoy na Paksa at Layon
Ang tukoy na paksa at layon ng pananaliksik
ay nakakawing sa dalawa:
1. Paksa ng sitwasyong pangkomunikasyon
kung saan ipapahayag ng mananaliksik
ang kaalaman na kanyang bubuin.
2. Sa kanyang pakay sa paglahok sa
sitwasyong pangkomunikasyon.
Ilan mga Mungkahi na Mainam na Ikonsidera
ng Mananaliksik Para sa Maka-Pilipinong
Pananaliksik -Santiago at Enriquez (1982)
1. Iugnay sa interest at buhay ng mga
kalahok ang pagpili ng tukoy na paksa.
2. Gumamit ng mga pamamaraan ng
pagsisiyasat na nakagawian ng mga
Pilipino,angkop sa kultura,at katanggap-
tanggap sa ating mga kababayan.
3. Humango ng mga konsepto at paliwanag
mula sa mga kalahok,lalo na iyong
makabuluhan sa kanila
Mulaan ng Impormasyon: Mapanuring
Pagpili mula sa Samo’t Saring batis
Ang batis ng impormasyon ay ang
pinanggagalingan ng mga katunayan na
kailangan para makagawa ng mga pahayag ng
kaalaman hinggil sa isang isyu, penomeno o
panlipunang realidad.
Halimbawa: facts,and figures at datos
Halimbawa: obserbasyon,berbal at biswal na
teksto,artifact fossil
Ang primaryang batis ay mga orihinal na
pahayag, obserbasyon at teksto na direktang
nagmula sa isang indibidwal, grupo, o
institusyon na nakaranas, nakaoserba o
nakapagsiyasat ng isang paksa o penomeno
Mula sa harapang ugnayan sa kapuwa-tao:
o Pagtatanong
o Pakikipagkuwentuhan
o Panayam o interbiyu
o Talakayan
o Umpukan
o Pagbabahay- bahay
Mula sa Mga Materyal na Nakaimprenta sa
Papel,na Madalas ay may kopyang
elektroniko:
1. awtobiyograpi
2. talaarawan
3. sulat sa koreo at email
4. tesis at disertasyon
5. sarbey
6. artikulo sa journal
7. balita sa diyaryo,radyo,at telebisyon
8. mga record ng mga tanggapan ng
gobyerno-kagaya ng
konstitusyon,katitikan ng pulong,kopya ng
batas at kasunduan,taunang ulat,at
pahayagang pang-organisasyon
9. orihinal na dokumento-kagaya ng
sertipiko ng kasal at testamento
10. talumpati at pananalita
11. larawan at iba pang biswal na grapika
Iba Pang Batis:
1. Harapan o Online na survey
2. Artifact-kagaya ng bakas o labi ng dating
buhay na
bagay,specimen,pera,kagamitan,at damit
3. nakarekord na audio at Video
4. mga blog sa internet-na naglalahad ng
sariling karanasan o obserbasyon
5. Website ng mga pampubliko at pribadong
ahensiya sa internet
6. mga likhang sining-tulad ng
Pelikula,Musika,Painting at Music Video
Ang sekundaryang batis naman ay pahayag
ng interpretasyon, opinion, at kritisismo mula
sa mga indibidwal, grupo o institusyon na
hindi direktang nakaranas,nakaobserba, o
nagsaliksik sa isang paksa o penomena.
• Artikulo (sa diyaryo at magasin kagaya ng
editorial,kuro-kurong tudling,sulat sa
patnugot,at tsismis o tsika
• Encyclopedia
• Textbook
• Manwal at gabay na aklat
• Diksyonaryo at tesoro
• Kritisismo
• komentaryo
• Sanaysay
• Sipi mula sa orihinal na hayag o teksto
• Abstrak
• Mga kagamitan sa pagtuturo kagaya ng
powerpoint presentation
• Sabi-sabi

Kapuwa-tao Bilang Batis ng Impormasyon
Sa pagpili ng mga kapuwa-tao bilang batis ng
impormasyon,kailangang timbangin ang
kalakasan,kahinaan,at kaangkupan ng
harapan at mediadong pakikipag-ugnayan.Ang
mga kapwa tao ay karaniwang itinuturing na
primaryang batis,maliban kung ang
nasagap sa kanila ay nakuha lang din sa
sinasabi ng iba pang tao.
Ilan sa mga kalakasan ng harapang ugnayan
ang mga sumusunod:
1. maaaring makakuha ng agarang sagot at
paliwanag sa tagapaghatid;
2. makapagbigay ng angkop na kasunod na
tanong (follow –up question)sa kaniya;
3. malinaw niya agad ang sagot;at
4. maoobserbahan ang kanyang berbal at di-
berbal na ekspresyon. Subalit
nangangailangan ito ng mas malaking
budget at mas maraming oras para sa
fieldwork lalo na kung malalayo at
magkakalayo ang kinaroroonan ng mga
tagapagbatid.
Bentahe naman sa Mediadong Ugnayan ang:
1. pagkakataong makausap ang mga
tagapagbatid na nasa malalayong lugar sa
anumang oras at pagkakataon kung kailan
nila maisisingit ang pagresponde;
2. ang makatipid sa pamasahe at panahon
dahil hindi na kailangang puntahan nang
personal ng mananaliksik ang mga
tagapagbatid;at
3. ang mas madaling pag-oorganisa ng datos
lalo na kung may elektronikong sistema
na ginagamit ang mananaliksik sa
pagkalap ng datos.(halimbawa.Mga online
survey tools,digital transcriber,video
analysissoftware,computer assisted
qualitative data analysis)
Paglubog sa mga Impormasyon: Mga
Pamamaraan ng Paghahagilap at Pagbabasa
Kung nakapili na ng mayaman at angkop na
batis ng impormasyon,kailangang paghandaan
ng mananaliksik ang
pangangalap(paghahahgilap)at pagbabasa ng
mga katunayan at datos.
Ang pamamaraan ng pagkalap ng datos ay
bahagi ng disenyo ng saliksik kung kaya
inaasahang natukoy na ito ng mananaliksik
bago pa man siya pumili ng batis ng
impormasyon.
DISENYO NG PANANALIKSIK
KWALITATIBO
Malawak ang pagkakaiba ng
pamamaraan,pero mas palasak ang panayam
at pangkatang talakayan.
KWANTITATIBO
Palasak ang pamamaraang sarbey na
ginagamitan ng talatanungan at eksperimento
na may pretest at posttest.
Pangangalap ng Impormasyon Mula sa
Kapuwa- Tao
• Mayamang batis ng Impormasyon ang
mga kapwa -tao dahil sa marami silang
maaaring masabi batay sa kanilang mga
karanasan;maari nilang linawin agad at
dagdagan pa ang kanilang sinasabi sa
mananaliksik.,may kapasidad din silang
mag imbak at magproseso ng
impormasyon.
• Maari silang harap-harapang kausapin o
kaya naman sa pamamagitan ng
teknolohiyang pangkomunikasyon(online)
tulad ng makabagong panahon
ngayon,bukod pa sa posibilidad na sila’y
makausap sa isang harapang interaksyon.
• Importanteng ipaalam agad sa mga
tagapagbatid na sila ay napili para sa isang
pananaliksik,hingin ang kanilang permiso
na lumahok,at isangguni sa kanila ang
takdang lugar,araw,at oras ng harapan o
mediadong interaksyon para sa
pangangalap ng datos
• Sa konteksto ng Agham Panlipunan(Social
Science) ang Eksperimento ay isang
kuwantitatibong disenyo ng pananaliksik
kung saan sinusukat ang epekto ng
independent variable, na nagsisilbing
interbensyon, sa dependent variable, na
tinatalaban ng interbensyon.
Halimbawa:Ano ang epekto ng paggamit ng
bernakular sa pagtuturo sa klase(independent
variable)sa antas ng kaalaman ng mga mag-
aaral hinggil sa isang paksa sa
Agham(dependent variable)?Madalas
ginagamitan ng kontrol at eksperimental
Limitado ang gamit ng Eksperimento sa
Agham Panlipunan at nahaharap ito sa
maraming katumpakan.(Baxter
&Babbie,2004).
SURVEY
• Ginagamit sa mga deskriptibo at
kuwantitatibong pag-aaral, ng malalaking
populasyon para sukatin ang kaalaman,
persepsiyon, disposisyon, nararamdaman,
kilos, gawain, at katangian ng mga tao.
(Baxter & Babbie, 2004).
INTERBYU
• Isang interaksyon sa pagitan ng
mananaliksik bilang tagapagtanong at
tagapakinig, at ng tagapagbatid na siyang
tagabahagi ng impormasyon (Baxter &
Babbie, 2004). Estrukturado-may mga
gabay na tanong Di-Estrukturado-hindi
kahingian ang mga gabay na tanong
upang mas maging natural ang daloy ng
usapan
FOCUS GROUP DISCUSSION
• Isang semi-estrukturadong talakayan na
binubuo ng tagapagpadaloy, na kadalasa’y
ginagampanan ng mananaliksik, at anim
hanggang sampung kalahok.
Ilan sa mga bentahe ng FGD ang sumusunod:
• Naitatama, napapasubalian, o
nabeberipika ng mga kalahok ang
impormasyong ibinabahagi;
• May naiisip, may nababanggit, at
napagtatanto ang mga kalahok kapag
sila’y magkakasamang nag-uusap (na
maaaring di lumabas sa indibidwal na
interbyu; at
• Maraming aspekto at anggulo ng isang
paksa ang lumalabas at napag-uusapan sa
isang pagtitipon.
Kahinaan ng FGD kapag:
• Kapag may dominante sa grupo;
• May nag-aagam-agam na sumalungat
sa kasama o itama ang impormasyong
ibinigay ng iba;
• May lihim o hayag na hidwaan ang
mga kalahok; at
• May ayaw magbahagi ng saloobin
dahil nahihiyang magkamali, mapuna,
o matsismis.
Sa ganitong pagkakataon,kailangang magaling
ang Tagapagpadaloy upang maging
organisado,mahinahon,masigla,at kawili-wili
ang talakayan.
PAKIKISANGKOT HABANG PAKAPA-KAPA
Isang eksplorasyon hinggil sa isang paksa sa
konteksto ng pamumuhay ng mga tao sa isang
komunidad gamit ang mga katutubong
pamamaraan ng pagkuha ng datos kagaya ng
“Pagmamasid, Pagtatanong-tanong,
Pagsubok, Pagdalaw, Pakikilahok, at
Pakikisangkot (Torres, 1982,p.171)
PAGTATANONG –TANONG
Ang pagtatanong-tanong ay mainam sa mga
sumusunod na pagkakataon:
• Kung ang impormasyong sinisiyasat ay
makukuha sa higit sa isang tagapagbatid;
• Kung hindi tuwirang matatanong ang mga
taong may direktang karanasan sa
paksang sinisiyasat;
• Kung di pa tiyak kung sino ang may
kaalaman o karanasan hinggil sa paksa; at
• Kung nais maberipika ang mga
impormasyong nakuha mula sa ibang
tagapagbatid (Gonzales, 1982).
PAKIKIPAGKWENTUHAN
Isang di-estrukturado at impormal na usapan
ng mananaliksik at mga tagapagbatid hinggil
sa isa o higit pang mga paksa kung saan ang
mananaliksik ay walang ginagamit na tiyak na
mga tanong at hindi nya pinipilit igiya ang
daloy sa isang direksyon.
PAGDALAW-DALAW
Ito ay ang pagpunta-punta at pakikipag-usap
ng mananaliksik sa tagapagbatid upang sila ay
magkakilala;matapos magkakilala at makuha
ang loob ng isa’t isa, mas maluwag na
kalooban ng tagapagbatid na ilabas sa usapan
“ang mga nais niyang sabihin bagama’t
maaring may ilan pang pagpipigil” (Gepigon at
Francisco, 1982 p.194)
PAGBABAHAY-BAHAY
Hindi lamang pumupunta sa bahay ng
tagapagbatid ang mananaliksik
,nagmamasid,nagtatanong-tanong at
nakikipagkuwentuhan o nakikipagpanayam
din siya. Ginagamit ang pamamaraang ito sa
pagsasagawa ng survey,pero itinuturing ding
etnograpikong pamamaraan kung saan
inaasahang makakakuha ng hitik, kompleks, at
malalim na impormasyon mula sa maraming
tagapagbatid.
PAGMAMASID
Maaaring magamit hindi lamang sa paglikom
ng datos mula sa kapwa –tao kundi pati na rin
sa mga bagay, lugar, pangyayari, at iba pang
penomeno.
Ito ay ang pag-oobserba gamit ang mata.
Taynga, ilong, at pandama sa tao, lipunan, at
kapaligiran.
PAKIKIPANULUYAN
Nakikisalamuha sa mga tao at nakisangkot sa
ilan sa kanilang aktibidad kagaya ng
pagkkuwentuhan sa
umpukan,pangangapitbahay,at pagdalo sa
ibat ibang pagtitipon;pagmamasid sa mga
nagaganap sa kapaligiran at pagtatanong –
tanong hinggil sa paksang sinasaliksik.
APAT NA URI NG PAPEL NG TAGAPAGMASID
AYON KAY GOLD (1958)
• Complete Observer (Ganap na Tagamasid)
• Complete Participant (Ganap na Kalahok)
• Observer as Participant (Tagamasid bilang
Kalahok)
• Participant as Observer (Kalahok bilang
Tagamasid)
• (salin sa Filipino ni Agcaoili , 2016,p.60)
Instrumento sa Pagkalap ng Datos mula sa
kapuwa-tao
Talatanungan at gabay na katanungan.
Gumagamit ng isang organisado at
estukturadong talatanungan kung ang
gagawin ay survey hinggil sa mga katangiang
socio-
demographic,kaalaman,persepsiyon,aktitud,a
t iba pang variable.
Pagsusulit o eksaminasyon
Lalo na sa mga kuwantitatibong pananaliksik
Ginagamit ang mga instrumentong sumusukat
sa kaalaman, kakayahan, aktitud, at kilos ng
mga kalahok kagaya ng pagsusulit at
eksaminasyon.
Talaan sa Fieldwork
Hindi lamang nagsisilbing listahan ng mga
tao,bagay,lugar at pangyayari na may
kaugnayan sa pananaliksik. Kundi,Naglalaman
din ng iniisip, agam-agam, repleksiyon at
napagtanto ng mananaliksik habang
nangangalap ng datos sa isang lugar.
Rekorder
Maaaring irekord sa audio o video ang
nagaganap na usapan ng mananaliksik at
tagapagbatid kung ito ay may pahintulot sa
huli.Karaniwang nirerekord ang panayam at
pangkatang talakayan kagaya ng FGD.
Pangangalap ng impormasyon mula sa mga
aklatan
May mga katunayan na datos na hindi sa
kapuwa-tao dirketa at tahasang maaapuhap,
kundi mula sa mga midya at iba pang mga
materyal na maaaring matagpuan sa mga
aklatan.
Mahalaga ang aklatan dahil ditto makikita ang
maraming sanggunian na magagamit sa
pananaliksik.
Sabi nga ni Almario (2016),dapat nang
madebelop ang interest ng mga bata na
dumalaw sa aklatan.
Bigyang pansin ang Ilang paalala sa
Paghahanap ng Batis ng Impormasyon sa
Aklatan:
Una, alamin kung saang aklatan matatagpuan
ang mga batis ng impormasyon na natukoy
para sa isang pananaliksik;
Pangalawa, gumawa at magpadala ng sulat sa
kinauukulan kung aklatan ng ibang
Paaralan, kolehiyo, o unibersidad ang
pupuntahan. Magtanong-tanong din sa
protocol at patakaran na pinaiiral sa aklatang
natukoy;
Pangatlo,kung hindi man kailangan ng sulat
kagaya sa ilang pampublikong aklatan,alamin
ang mga kahingian bago makapasok at
makagamit ng pasilidad at mga resources ng
aklatang bibisitahin.
-sa tuwina,batayang kahingian ang
identification(ID) card
Pang-apat rebyuhin ang sistemang Dewey
Decimal at sistemang Library of Congress
Panlima,tandaan na ipinagbabawal ang
pagpapa-photocopy ng buong aklat, tesis,
disertasyon at ilan pang mga printed na
materyal.
Pang-anim,gamitin ang online public access
catalog(OPAC)
Panghuli,huwag kalimutang halughugin ang
pinagkukunan na online ng aklatan gaya ng
subskripsiyon sa journals, e-books, e-
databases at iba pang batis ng impormasyon
sa Internet. Libre itong maa-access.
Pangangalap ng impormasyon mula sa mga
online na material
Sa kasalukuyang panahon ng internet at
digital na teknolohiya, maakses ang maraming
primaryang batis tulad ng impormasyon na
hindi lang sa kompyuter na laptop o dektop
kundi pati sa mga malilit na gadget.
Maraming journal sa Pilipinas ang nakalagak
sa Philippine E-Journals Database
• -Mga Journal na naglalathala ng mga
artikulo sa Filipino
Daloy,Dalumat,Hasaan,Layag,at Malay
• -Mababasa rin sa Internet ang mga
artikulong online journals
Katipunan,Daluyan,Social Science Diliman
at Humanities Diliman
Maaari ding magsadya sa website ng mga
kolehiyo at unibersidad dahil ipinapaskil ng
karamihan sa mga ito ang abstrak ng artikulo
o buong artikulo ng journal sa kanlang
website (Halimbawa sa UP Los Banos
https://journals.uplb edu.ph)
Listahan ng online news sites
Mas kilala o matagal nang kumpanya ng
midya-ABS CBN, GMA 7, PTV, CNN, Phil.Daily
Inquirer, Manila Bulletin, Phil.Star, Manila
Standard. Malaking usapin ngayon sa bansa
ang isyu ng kredibilidad ng online news sites
sa Pilipinas.
Sa pagpili ng batis ng impormasyon para sa
pananalisik, bigyang prayoridad ang online
news sites na:
1. Walang hayag na kinikilingang tao, grupo
o institusyon dahil naglalathala ng mga
artikulong may iba’t ibang panig.
2. Pumupuna sa sarili o umaamin ng
pagkakamalisa pamamagitan ng komento
at errata
3. Hindi naglalabas ng mga propagandang
nagpapabango ng pangalan ng isang tao
ogrupo o institusyon habang tahasang
bumabatikos sa mga kalaban nito.
Pangangalap ng impormasyon mula sa
pangmadlang midya
Maraming impormasyon ang maaaring
makuha sa mga pangmadlang midya gaya ng
radyo, diyaryo, magasin, telebisyon, pelikula,
at Internet. (You Tube at iba pang websites na
naa-access ng publiko.
Ang pangmadlang midya ay nahaharap sa
malaking isyu ng kredibilidad at pagiging
katiwa-tiwala kahit itinuturing itong pang-
apat na estado ng lipunan na nagbabantay sa
gobyerno.(Teodoro,2001,p.129)
Sabi nga ni Chomsky sa kaniyang aklat na
Necessary Illusions,ang Midya ay nagsisilbi sa
kapangyarihan ng estado at negosyo, at
sumusuporta sa mga establisadong pribilehiyo
ng iilan at naglilimita sa pagbabalitaktakan at
talakayan Abaya,1990,p.33-37).
Pagbabasa ng impormasyon
• Ang pagbabasa, lalo na ang masinsinan at
mapanuring na pagbabasa ay Madalas na
ginagawa kapag nalikom na ang lahat ng
batis ng impormasyon na kailangan.
• Ang mga datos mula sa talatanungan ng
survey ay kailangang basahin at bilangin
nang isa-isa, kompyutin ayon sa
pangangailangang estadistika,at ilagay sa
angkop naporma ng presentasyon kagaya
ng dayagram, talahanayan at tsart.
Binibilang at kinokompyut din ang mga
iskor galing sa ibat ibang klase ng
eksaminasyon o test na ginamit bilang
instrumento ng pagkalap ng
impormasyon.
• Ang talaan ng fieldwork ay mainam na
binabasa nang paulit –ulit habang
nangangalap ng datos paramagabayan
ang pananaliksik.Pagkatapos ng
fieldwork,ang talaan aybinabasa at
sinusuri kasabay ng naisalin na rekord ng
interbiyu,talakayan at iba pang
kuwalitatibong pamamaraan ng
pangangalap ng datos.
• Ang mga nairekord na datos mula sa
interbiyu,talakayan,pakikipagkuwentuhan
,at ibapang kuwalitatibo at etnograpikong
pamamaraan ng pangangalap ng datos ay
kailangang isalin.
Sa pagbabasa ng impormasyong mula sa mga
pangmadlang midya kagaya ng telebisyon,
bidyo at pelikula, mas mainam na isalin muna
ang audio.
Ayon kay Salazar(2016), ang nagsasaliksik sa
midya ay nagtataglay ng magkakabuhol na
kakayahang basahin at suriin ang anyo,
materyalidad, ideolohiya, simbolismo, at
biswal-kultural na konstruksiyon ng midya, at
iba pang mga pwersa at salik na nakaambag
sa pagbuo ng teksto nito.(pp.12-B).
Kung radyo at iba pang material na audio ang
batis ng impormasyon isinasalin din muna ang
audio bago ito basahin at suriin.
• -May ilang pangkalahatang gabay sa
pagbabasa ng anumang teksto,kasama na
ang transkripsyon
Una, basahin nang ilang beses at unawaing
mabuti ang teksto.
Pangalawa, maging matalas ang isipan sa mga
pahiwatig ng teksto.
Ayon kay Maggay(2002) ang pahiwatig ay
isang katutubong pamamaraan ng
pagpapahayag na di- tuwirang ipinaaabot
ngunit nababatid at nahihiwatigan sa
pamamagitan ng matalas na pakiramdam at
matunog na pagbabasa ng mga himaton; o
ang mga berbal at di-berbal na palatandaang
kaakibat nito.Ito ay laganap sa kulturang
pangkomunikasyon ng mga Pilipino
(Maggay,2002, p.50.)
Pangatlo,bigyang pansin ang punto de bista,
lente, kiling, at argumento ng tekstong
binabasa. Mahalaga ito para mailagay ito sa
tamang konteksto ang teksto at makagawa ng
angkop na code ng mga impormasyon
Pagsusuri ng Datos: Mula sa Kaugnayan at
Buod ng mga Impormasyon Hanggang sa
Pagbuo ng Pahayag ng Kaalaman
• Ang pagsusuri ay isinasagawa
pagkatapos mangalap at magbasa ng
mga katunayan at datos para sa
binubuong pahayag sa kaalaman.
• Sa pagsusuri ng mga nakalap na
datos, hinahanapan ng mananaliksik
ng kaugnayan sa isa’t isa ang mga
datos at bumubuo siya ng buod
hinggil dito.
Pagsusuri ng Datos:
1. Pag-uugnay-ugnay ng Impormasyon.
2. Pagbubuod ng Impormasyon.
3. Pagbuo ng Pahayag ng Kaalaman.
Pag-uugnay-ugnay ng Impormasyon
• Kailangan ng mananaliksik ng
malinaw, matalas, metikuloso, at
mapanuring isipan.
• Karaniwang saligan ng isang
pananliksik ang maraming batis ng
impormasyon kung kaya’t nararapat
lamang na nagtataglay ang
mananaliksik ng kasanayan sa pag-
uugnay-ugnay ng mga impormasyon
sa iba’t ibang pinanggalingan.
Palitawin ang Iba’t ibang aspekto ng ugnayan
ng mga impormasyon kagaya ng:
o Pagkakatulad at pagkakaiba
o Bentahe at disbentahe
o Iba’t ibang angulo at anyo/mukha
o Pagtataguyod o Pagsalungat
o Pagbatikos
o Paglilinaw
o Pagpapalalim
o Mga hakbang sa isang proseso
o Elaborasyon
Gumamit ng coding na angkop sa disenyo ng
pananaliksik
Ang pagkokoda ay isang intensibong proseso
ng pagsusuri ng mga datos.
Kwantitatibong Dulog sa coding
Mga datos na nagmula sa mga instrumentong
ginamit ay karaniwang binibilang at
ginagawan ng pagsusuri sa estadistikal para
malaman ang katuturan.at Isasalin sa porma o
anyo kung saan ito’y masusuri gamit ang
deskriptibo at inferential na estadistika na
maari nang gumawa ng interpretasyon ng
mga mananaliksik.
Kuwalitatibong Dulog sa coding
Humahalaw ang mananaliksik ng mga
kategorya ng impormasyon at tema ng
kaalaman mula sa datos
Pagbubuod ng Impormasyon
Sa pagbubuod ng teksto, pinapalitaw ang mga
pangunahing puntong makukuha sa mga
pinag-ugnay-ugnay at tinahi-tahing
impormasyon-kumbaga sa madaling salita,ang
sinabi ng teksto ay(ganito o ganiyan).
Sa pagbubuod ng impormasyon,Mga Ilang
Gabay sa Pagbubuod:
1. Basahin nang mabuti ang teksto bago
tukuyin ang mga susing salita, ang
paksang pangungusap at ang pinakatema.
2. Kahingian sa ilang uri ng materyal ang
angkop na elemento at estruktura ng
buod.
3. Sa pagbubuod ng teksto mula sa
panayam,talakayan, at iba pang
etnograpikong pamamaraan ng
pangangalap ng datos,ang coding ay isang
mabisang paraan dahil ang
hinahantungan ng huling sikulo nito ay
ang buod o ubod ng teksto.
4. Iwasan ang mapanlahat na pahayag kung
kakaunti lang ang bilang ng kalahok o
tinatanong(Jimenez,1982,p.27).
Pagbuo ng Pahayag ng Kaalaman
Pagkatapos ng pagsusuri,ang susunod na
hakbang ng mananaliksik ay ang pagbuo ng
pahayag ng kaalaman batay sa mga
pangunahing temang natukoy mula sa mga
pinag-ugnay-ugnay at binuod na
impormasyon na nanggaling sa iba’t ibang
batis.
Ilang Gabay na kailangang Ikonsidera ng
Mananaliksik sa Paghahanda ng Materyal na
gagamitin sa pagpapahayag ng kaalaman
Una-Malinaw dapat sa kanya kung sa harapan
o mediadong sitwasyon ng komunikasyon niya
ipapahayag ang nabuong kaalaman mula sa
pananaliksik.
Pangalawa-Pumili ng angkop na plataporma
kung midya ang gagamiting sa pagpapahayag
ng kaalaman.
Pangatlo -Sa pagsusulat ng iskrip para sa
midya,iskrip ng talumpati o pananalita, o
teksto ng publikasyon na ibabahagi sa isang
sitwasyongpangkomunikasyon, tiyaking
malinaw ang pahayag, ang gramatika, kawili
wili ang estilo at malaman ang mga sinasabi.
Gumawa ng balangkas ng nilalaman bago
magsulat.
I-edit ang gramatika sa bawat pangungusap
pagkatapos ng pinal na burador dapat
ikunsidera ang mga sumusunod:
• Pumili ng mga angkop na salita na
sumasalamin sa mga katunayan at
datos ng ginawang pananaliksik,
naiintindihan ng mga kalahok o
audience ng sitwasyong
pangkomunikasyon, at makabuluhan
sa kultura at Lipunang Pilipino.
• Gumamit ng epektibo at wastong
komposisyon.
• Isaayos ang estruktura at daloy ng
kaalamang ipinapahayag upang hindi
magdulot ng kalituhan.
• Pukawin ang interes, damdamin, at
kamalayan ng mga kalahok o
audience
• Gumamit ng angkop na panauhang
pananaw.
 • Iwasan ang paglalahad ng
impormasyon na makakapagpahamak
sa mga tagapagbatid (Creswell,
2014).karapatan sa privacy

• Gumamit ng mga sipi mula sa mga

tagapagbatid at eksperto para
patotohanan at palakasin ang mga
punto, argumento, o pahayag.

• Gumamit ng isang estilong

pangsanggunian, lalo na kung
kahingian.

MLA- Modern Language Association.

APA- American PsychologicalAssociation.

CMS- Chicago Manual of Style