ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СКРИПТА 2022

МЕЃУНАРОДЕН СЛАВЈАНСКИ УНИВЕРЗИТЕТ
“ГАВРИЛО РОМАНОВИЧ ДЕРЖАВИН”

СВЕТИ НИКОЛЕ, БИТОЛА-РЕПУБЛИКА СЕВЕРНА МАКЕДОНИЈА
Факултет за психологија
(додипломски студии)
ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
(скрипта за интерна употреба)
проф.д-р Ќимова Ѓорѓина
Свети Николе, Битола 2022
1
СОДРЖИНА:
1.ДЕФИНИРАЊЕ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
1.1.ОПШТ ОСВРТ НА ПОИМ ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
1.2.ГЛЕДИШТА ВО ОДРЕДУВАЊЕТО НА СТРУКТУРАТА НА
ИНТЕЛИГЕНТНОТО ФУНКЦИОНИРАЊЕ
1.3.КРАТКА ИСТОРИЈА НА ИСТРАЖУВАЊАТА НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА
2.ФАКТОРСКИ МОДЕЛИ НА КОГНИТИВНИТЕ СПОСОБНОСТИ
2.1.ДВОФАКТОРСКА ТЕОРИЈА НА КОГНИТИВНИТЕ СПОСОБНОСТИ НА
СПИРМАН
2.2.МОДЕЛ НА БЕРТ-1940
2.3.МОДЕЛ НА ВЕРНОН-1950
2.4.МОДЕЛ НА ТЕРСТОН 1938
2.5.МОДЕЛ АЈЗЕНК 1953
2.6.МОДЕЛ НА ГИЛФОРД-1967
2.7.МОДЕЛ НА КАТЕЛ И ХОРН 1963
2.8.МОДЕЛ КАТЕЛ 1971
2.9. МОДЕЛ НА КЕРОЛ 1993
3.КИБЕРНЕТСКИ МОДЕЛИ НА КОГНИТИВНИТЕ СПОСОБНОСТИ
3.1.МОДЕЛ НА ЛУРИЈА(1976)
3.2.МОДЕЛ НА ДАС, КИРБИ, ЏЕРМАН (1975)
3.3.МОДЕЛ НА МОМИРОВИЌ И СОРАБОТНИЦИ (1978)
3.4.МОДЕЛ НА ВОЛФ 1980
3.5.МОДЕЛ НА FLUGOSI- 1984
4.СОВРЕМЕНИ ТЕОРИИ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
4.1.ТЕОРИЈА НА ГАРДНЕР ЗА ПОВЕЌЕСТРАНИ ИНТЕЛИГЕНЦИИ
4.1.1.ПРИРОДНА ИНТЕЛЕГЕНЦИЈА НИЗ ГАРДНЕРОВАТА ТЕОРИЈА
4.2.ТЕОРИЈА НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА НА СТЕРНБЕРГ
4.2.1.СТИЛОВИ НА МИСЛЕЊЕ
4.3.ФАКТОРИ КОИ ВЛИЈААТ ВРЗ РАЗВОЈОТ НА СТИЛОВИТЕ НА
МИСЛЕЊЕ
4.4.СТИЛОВИ НА МИСЛЕЊЕ КАКО ОСНОВА НА ДИФЕРЕНЦИРАНА
НАСТАВА
4.4.1СТИЛОВИТЕ ВО УЧИЛНИЦА
2
5.ВЛИЈАНИЕ НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА И НА НАСЛЕДСТВОТО ВРЗ
КОГНИТИВНОТО ФУНКЦИОНИРАЊЕ
5.1.ИНТЕЛИГЕНЦИЈА И ОСОБИНИ НА ЛИЧНОСТ
6.ПОЛОВИ РАЗЛИКИ ВО КОГНИТИВНОТО ФУНКЦИОНИРАЊЕ
6.1.ПРОГНОСТИЧКА ВРЕДНОСТ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА-ЗА УСПЕХОТ ВО
УЧИЛИШНИОТ СИСТЕМ
7.МЕРЕЊЕ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА
7.1.ЕТИЧКА ДИМЕНЗИЈА НА ТЕСТОВИТЕ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
7.2.РАЗЛИЧНИ ПРИСТАПИ ВО МЕРЕЊЕТО НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА
7.2.1. ШТО СЕ МЕРИ ПРЕКУ ТЕСТОВИТЕ ЗА МЕНТАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
7.2.2.ВЛИЈАНИЕ НА ГЕНИТЕ И НА СРЕДИНАТА ВРЗ ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА
7.3..ВЛИЈАНИЕ НА СОЦИОЕКОНОМСКИОТ СТАТУС НА РОДИТЕЛИТЕ ВРЗ
ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА НА ДЕТЕТО
7.4.МЕРЕЊЕ НА ВРОДЕНАТА КОГНИТИВНА СПОСОБНОСТ
7.5 ВЛИЈАНИЕ НА РАСАТА И ГЕНИТЕ ВРЗ ИНТЕЛИГЕНИЦЈАТА
8.ЕМОЦИОНАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА-РАЗЛИКА ПОМЕЃУ КОГНИТИВНА И
ЕМОЦИОНАЛНА ИНТЕЛЕГЕНЦИЈА
8.1.ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАВО КОНТЕКСТ НА ТЕОРИИТЕ НА
8.1.1. КОНЦЕПТУАЛИЗАЦИЈА НА ПОИМОТ ЕМОЦИОНАЛНА
9.МОДЕЛИ НА ЕМОЦИОНАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
9.1.МОДЕЛ ЗА ЕМОЦИОНАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА НА MAYER И SALOVEY
9.2. МОДЕЛ ЗА ЕМОЦИОНАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА НА BAR-ON
9.3.МОДЕЛ ЗА ЕМОЦИОНАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА НА DANIEL GOLEMAN
10.НАЧИНИ НА МЕРЕЊЕ НА ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА;
10.1.САМОПРОЦЕНА НА ИСПИТАНИЦИТЕ
10.2.ПРОЦЕНА НА ДРУГИТЕ ЛУЃЕ
10.3.НЕПОСРЕДНО ПРОЦЕНУВАЊЕ НА СПОСОБНОСТИТЕ
11.МЕРЕЊЕ НА ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
11.1.МЕРЕЊЕ НА ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА КАКО
СПОСОБНОСТ
11.2.МЕРЕЊЕ НА ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА КАКО ОСОБИНА НА
ЛИЧНОСТА
3
11.3.ЕМОЦИОНАЛНА ПИСМЕНОСТ
11.4.ОПШТИ КРИТИКИ НА КОНСТРУКТОТ НА ЕМОЦ ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
12.СОЦИЈАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА;
12.1.РАЗЛИКАТА ПОМЕЃУ СОЦИЈАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА И
ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
12.2.КАРАКТЕРИСТИКИ НА СОЦИЈАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
12.3.МОДЕЛ ЗА СОЦИЈАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА НА ДАНИЕЛ ГОЛЕМАН 2006
13.СЕКСУАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
14.ВЕШТАЧКА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
14.1.КРАТКА ИСТОРИЈА
14.2.ЦЕЛИ НА ВЕШТАЧКА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
ПРИЛОЗИ
ЛИТЕРАТУРА
4
1.ДЕФИНИРАЊЕ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
1.1.Општ осврт на поим интелигенција

Интелигенцијата има посебно место во човековиот свет. Таа е она по што
човекот се разликува од животните. Ја имаат примати, китови и делфини, но се
уште е малку проучена.
Таа е најсилно оружје кое служела за опстанок на нашите предци, за лов, за

изработка на оружје, орудија, користењето и одржувањето на оган, и генерално
основа за преживување.
Во модерно време поимот интелигенција- се врзува со се поприсутната

вештачка интелигенција, за која се поставуваат низа прашања дали е во
корист или злоупотреба на човештвото.
Поимот имтелигенција е широко употребен поим за кој нема општоприфатена

дефиниција. Постојат низа несогласувања во однос на факторите кои ја
сочинуваат интелигенцијата.
Правилно е наместо поимот интелигенција да се користи поим ,,интелигентно

функционирање,,. Често е застапено користење на поимот интелигенција, која
не е објект, не е производ, туку начин на дејствување односно процес.
Терминот интелигенција е воведен од Спенсер. Латински води потекло од

поимот ,,intellectus,, ум, моќ на сознавање. Корени има во латинскиот
глагол ,,intellegere,, разбира.
Постојат низа несогласувања за влијанието на срединските и наследните

фактори врз интелигенцијата. Исто за возраста, полот и интеракција на овие
два фактори и интелигенцијата.1
Полесно е да се измери интелигенцијата, отколку да се сфати што претставува.
Денес НЕОСПОРУВАНО е дека :
-Интелигенцијата е важна варијабла за многу човечки активности:

професионални, социјални, спортски, научни.
1
Ruhl, C. (2020). Intelligence: definition, theories and testing. Simply Psychology.
www.simplypsychology.org/intelligence.html
5
-Интелигенцијата има врски со емоционалната и мотивациската структура и
фунционирањето на личноста2.
1.2.Гледишта во одредувањето на структурата на интелигентното

функционирање
Постојат неколку аспекти на проучување на интелигенцијата. Најзастапени се

три:
1. ФУНКЦОНАЛИСТИЧКО ГЛЕДИШТЕ
2. СТРУКТУРАЛИСТИЧКИ ПРИСТАП
3. ГЛЕДИШТЕ НА АЈЗЕНК
1.ФУНКЦОНАЛИСТИЧКО ГЛЕДИШТЕ-ја проучува интелигенцијата како

способност за адаптација на поединецот кон околината,или околината на себе;
како способност за учење; како способност за апстрактно мислење
(манипулирање со идеи, симболи, релации) и како способност за комуникација
(социјални вештини, социјална интелигенција).
2.СТРУКТУРАЛИСТИЧКИ ПРИСТАП-интелигенцијата ја проучува како збир од
сите когнитивни способности. Во оваа насока Вернон предлога 3 категории на
дефиниции (биолошки, психолошки, операцонални). Најпозната операционална
дефиниција на интелигенција е онаа на БОРИНГ кој наведува дека
интелигенција е она што го мерат тестовите на интелигенција.
3. според АЈЗЕНК (1993) Интелигенција има 3 значења:
1.Биолошко значање (интелигенцијата има генетска основа и биохемиски
процеси кои ја одредуваат)
2.Психометриско значење (интелигенцијата може да се мери со тестови на
интелигенција, одредена прво од наследство, но модификувана од срединските
влијанија)
2
Bock, G., Goode, J; Webb, Kate, eds. (2000). The Nature of Intelligence. Novartis
Foundation Symposium 233. Chichester: Wiley.
6
3.Социјално значање (интелигенцијата се огледа низ примена на интелигенција
во секојдневие, одредна од социо-економските услови).3
1.3.Кратка историја на истражувањата на интелигенцијата
Истражувањата на интелигенцијата низ историјата се делат во пет периоди:
1.ПЕРИОД НА СПЕКУЛАЦИИ И ОБИД ЗА СИСТЕМАТСКО НАБЉУДУВАЊЕ НА

ИНТЕЛИГЕНТНОТО ОДНЕСУВАЊЕ- се однесува на минатато до 80-тите на 19
век, каде мерењата на интелигенцијата биле лаички и биле поврзани со
мерења на големина на глава.
2. ВТОР ПЕРИОД Е ПРОНАОЃАЊЕ МЕТОДИ ЗА ПРОЦЕНУВАЊЕ НА
ОПШТАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА- во овој период значаен е Галтон, кој вели дека
интелигенцијата зависи од функционирањето на сензорните органи, па така
оние кои имаат послабо развиени имаат ментална ретардација, а оние со
исклучителни способности-диференцијална осетливост.Посебно значаен
придонес има Кател со статијата,,Ментални тестови и мерење,, и Бине и Хенри
со обидот со 10 тестови да ја опфатат личноста.
3. ТРЕТИОТ ПЕРИОД СЕ КАРАКТЕРИЗИРА СО ПРВ ТЕСТ ЗА МЕРЕЊЕ НА
ИНТЕЛИГЕНЦИЈА КАЈ ДЕЦА ИЗРАБОТЕН ОД БИНЕ И СИМОН 1906 , СО
НАСТОЈУВАЊЕ ДА СЕ ИЗДВОЈАТ ДЕЦА КОИ НЕ МОЖАТ ДА ЈА СЛЕДАТ
РЕДОВНАТА НАСТАВА-Бине е наречен,татко., на тестовите. Посебно значаен е
неговиот прв тест кој не е веќе во употреба, а претставувал основа за
истражувања и разбработка на понатматамошните тестови.
4.ФАКТОРСКИ ПЕРИОД ВО АНАЛИЗА НА РЕЗУЛТАТИТЕ ОД ТЕСТОВИТЕ НА
ИНТЕЛИГЕНЦИЈА- во овој период вистински зачетник е Чарлс Спирман, а
значајни се Терстон и Кател.
5. ПЕТТИОТ ПЕРИОД Е ПРОДОЛЖЕНИЕ НА 4-ТА ФАЗА И ОБИД ЗА
КЛАСИФИКАЦИЈА НА КОГНИТИВНИТЕ СПОСОБНОСТИ СО РЕЗУЛАТИТЕ ОД
3
Ruhl , C. (2020). Intelligence: definition, theories and testing. Simply Psychology.
7
ТЕСТОВИ-во овој период се случува компјутерска револуција, развој на техники
за мултиваријантна анализа на структурата на менталните процеси.
Највлијателниот период кој дал најмногу систематски истражувања се темели
на психометриското тестирање4.
2.ФАКТОРСКИ МОДЕЛИ НА КОГНИТИВНИТЕ СПОСОБНОСТИ
Когнитивните способности се однесуваат на мозочни функции и вештини

паралени со нив. Значајно е дека истите се вежбаат. Тука спаѓаат:
1.ПЕРЦЕПЦИЈА-препознавање и интерпретација на сензорни стимулуси

слушање, допир,..;
2.ВНИМАНИЕ-способност за одржување на концентрација на одреден објект,
на ситуација;
3.ПОМНЕЊЕ-краткотрајна или работна меморија, среднорочна и долгорочна
меморија;
4.МОТОРНИ ВЕШТИНИ -способност да се покренеме мускули и да се
манипулира со објекти;
5.ЈАЗИК-способност за преведување на мисли во искази;
6.ВИЗУЕЛНА И ПРОСТОРНА ОБРАБОТКА- разбирање на просторни односи,
визуелизација;
7.МИСЛЕЊЕ-ИЗВРШНА ФУНКЦИЈА-способност да се постигне целно
однесување,пример.спосoбност за планирање и постигнување на цел во разни
области, донесување одлуки, решавање проблем, поврзување знаења...
2.1.Двофакторска теорија на когнитивните способности на СПИРМАН
Од факториските модели на когнитивни способности основна е двофакторска

теорија на когнитивните способности на СПИРМАН.
4
Lally, M., & French, S. V. (2018). Introduction to Psychology. Canada: College of Lake
County Foundation, 176-212.
8
Според Спирман (Spearman) сите интелигентни однесувања имаат во својата
основа еден заеднички фактор– G фактор (фактор на општа или генерална
интелигенција).
Затоа оние поединци кои се успешни во едно подрачје, најчесто се успешни и
во други подрачја.
Меѓутоа, воведува и поим S фактор или специфичен фактор, за кој

претпоставува дека се наоѓа (меѓу G факторот) во основата на секоја
специфична операција.
Интелектуалното фукнционирање е одраз на општа ментална енергија

(генерален фактор (g) која е наследна, и не е подложна на образовно влијание,
Но постојат и специфични фактори (s) кои ги активира (g) и се подложни на

образование.
Клучен поим е поимот ЕДУКЦИЈА кој се однесува на изнаоѓање логични

апстракции врз основа на 2 или повеќе дразби.
Спирмановото (G) вклучува 3 ментални процеси:
• 1.СФАЌАЊЕ и поврзување НА ИСКУСТВА

• 2.ЕДУКЦИЈА НА РЕЛАЦИИ (апстракции како односи)
• 3.ЕДУКЦИЈА НА КОРЕЛАТИ (поврзаности со нешто слично во
некој однос)
Двофакторскиот модел е делумно емпириски докажан, многу битен како основа
за другите факторски теории.
2.2.Модел на БЕРТ-1940
Прв воспоставил теоретски модел на структура на интелектот, но емпириски

непотврден. Постојат 5 нивоа на организација на когнитивните процеси:
-НА ВРВ Е ЧОВЕКОВИОТ УМ (НАСЛЕДЕН)
-НИВО НА РЕЛАЦИИ (G ФАКТОР И ПРАКТИЧЕН ФАКТОР)
-АСОЦИЈАТИВНО НИВО
9
-МОТОРНИ ПРОЦЕСИ И ПЕРЦЕПЦИЈА
-НАЈНИСКО НИВО СЕ ОСЕТИТЕ
2.3.Модел на ВЕРНОН-1950
Прв емпириски хиерархиски модел 1950, предлага 4 нивоа на интелигентно

функционирање:
• ГЕНЕРАЛНА КОГНИТИВНА СПОСОБНОСТ (G ФАКТОР-брзо сознавање,

увидување односи)40 %
• ВЕРБАЛНО-ЕДУКАЦИСКИ СПОСОБНОСТИ (ВЕРБАЛНИ И НУМЕРИЧКИ)
10%
• СПАЦИЈАЛНО МЕХАНИЧКИ (СПАЦИЈАЛНИ, МАНУЕЛНИ: 3д,технички,
спорт) 10%
• СПЕЦИФИЧНИ ФАКТОРИ (математика, ликовно, музичко) 40% 5
2.4.Модел на ТЕРСТОН 1938
Развива мултигрупни методи за факторска анализа. Терстон (THURSTONE)

претпоставува дека сржта на интелигенцијата не ја сочинува само еден, туку 7
СЕДУМ ФАКТОРИ, кои ги нарекол ПРИМАРНИ МЕНТАЛНИ СПОСОБНОСТИ:
1.ВЕРБАЛНО РАЗБИРАЊЕ
2.ВЕРБАЛНА ФЛУЕНТНОСТ,
3.ПОМНЕЊЕ,
4.ПЕРЦЕПТИВНА БРЗИНА,
5.СПАЦИЈАЛНИ СПОСОБНОСТИ,
6.НУМЕРИЧКИ ФАКТОР,
7.РЕЗОНИРАЊЕ
2.5.Модел АЈЗЕНК 1953
5
Robert F. DeVellis (2016). Scale Development : Theory and applications. SAGE Publications.
10
Ајзенк предлага квадар за класификација на когнитивните способности.
Димензии на квадарот се: МЕНТАЛНИ ПРОЦЕСИ, МАТЕРИЈАЛ ЗА ТЕСТОВИ,
БРЗИНА И МОЌ НА МЕНТАЛНИ АКТИВНОСТИ.
2.6.Модел на ГИЛФОРД-1967
Моделот на Гилфорд е најопсежен модел на човековиот интелект, и според

него интелигенција се состои од 120 способности или функции, добиени со
вкрстување на 3 димензии. Меѓу факторите нема корелација, тие се
ортогонални. Имал добра база за конструирање нови тестови за интелигенција.
Има големи критики на ортогоналноста, па неговиот нареден модел е
хиерархиски.
Секој од 120те фактори е именуван со тријаграми:
a. ПРВАТА БУКВА СЕ ОДНЕСУВА НА ОПЕРАЦИЈА,
b. ВТОРАТА НА СОДРЖИНА,
c. А ТРЕТАТА НА ПРОДУКТИ.
ОПЕРАЦИИ –се процеси на мислење:
-КОГНИЦИЈА (C)-способност за препознавање и разбирање на разни

форми на информации, пр.издвојување на траголници од логички
плочки;
-КОНВЕРГЕНТНА ПРОДУКЦИЈА(N)-логика, објективно,

реалистично, квантитативно,-ПОЗНАТ ПАТ (по позната формула)
-ЕВАЛУАЦИЈА (E)-просудувања, решенија, заклучок,пр.процена на

решение –тешко, лесно
-ДИВЕРГЕНТНА ПРОДУКЦИЈА(D)-интуитивно, субјективно,

квалитативно, имагинативно, квалитативно,-НОВ ПАТ(задачи)
11
-ПОМНЕЊЕ (M)-способност за чување на информации, и
активирање на потребен стимул , пр.2*3, актвира веднаш ...6
СОДРЖИНИ- се подлогата на што мислиме:
-ФИГУРАЛНИ(F)-се информации во визуелна форма, пр.триаголник
-СИМБОЛИЧКИ (S)пр, броеви, +(е симбол за операција собирање...)
-СЕМАНТИЧКИ(M)зборови или идеи кои евоцираат ментална слика,

сонце, автомобил...
-БИХЕВИОРАЛНИ (B)-манифестации преку фацијална експерсија или

глас
ПРИМЕР. ФАКТОРОТ CFU Е КОГНИЦИЈА НА ФИГУРАЛНИ ЕДИНИЦИ
o ПРОДУКТИ(резултати на мислењето):
o ЕДИНИЦИ(U)-поединечен симбол, фигура, збор, идеја, пр.секој број
o КЛАСИ(C)-низа групирани единици, пр.низа броеви
o РЕЛАЦИИ (R)-се конекции помеѓу информации, пр.знак=, на некоја

математичка операција
o СИСТЕМИ (S)-композиција на единици, класи, релации(пр.5*3=15
o ТРАНСФОРМАЦИИ(T)-процес на модифицирање, реструктурирање

на постечки информации, пр. (5*3)+8=
o ИМПЛИКАЦИИ(I) заклучци, последици, извлекувања, поврзувања.
2.7.Модел на КАТЕЛ И ХОРН 1963
Интелектуалните способности се групирани:
1.ФЛУИДНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА.(GF)-која зависи од наследните фактори. се

мери со тестови на брзина. својот максимум го достигнува рано до 14година и
12
после паѓа, односно има пад со возраста. се однесува на општа способност за
откривање релации во сите подрачја. се огледува низ брзина и точност на
апстрактно резонирање и независна е од искуството и едукацијата.
2.КРИСТАЛИЗИРАНА ИНТелигенција.(Gc)-зависи од образованието, од

искуствата, од културата . Се мери со тестови на сила односно тежина на
задачи. Максимум се постигнува после 10 година, и не покажува пад со
возраста. Се однесува на способност за изведување релации во специфични
подрачја , на акумулирано знаење и речник. Значајно е да се напомене дека
искуството и едукацијата влијаат на нејзиниот развој.
Развојот на кристализираната интелигенција зависи од развиеноста на

флуидната интелигенција.
2.8.Модел КАТЕЛ 1971
Кател на основа на претходните теоретски и емпириски податоци ја основал

ТЕОРИЈА НА ИНВЕСТИЦИЈА
ФЛУИДНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА како невролошки потенцијал на општи

способности на создавање на врски, инвестира во кристализирана
интелигенција ПРЕКУ УЧЕЊЕТО Т.Е ПРЕКУ ОДРЕДЕНО ИСКУСТВО.
a. во што ќе се инвестира на прво место одредува широко

сфатената култура.
b. на 2-3 год возраст флуидната и кристализирана

интелигенција се многу силно поврзани.
c. со возраста доаѓа до пад на поврзаноста поради различни

околински влијанија.
8. Направил ДОПОЛНЕНИЕ СО УШТЕ 3 ГЕНЕРАЛНИ ФУНКЦИИ:
a. ВИЗУЕЛИЗАЦИЈА, ФЛУЕНТНОСТ, КОГНИТИВНА БРЗИНА,

А ВО ПОНОВО ВРЕМЕ СЕ ДОДАВААТ И
13
b. АУДИТИВНА ОРГАНИЗАЦИЈА, И
c. АУДИТИВНА ОСТРИНА(ХОРН И СТАНКОВ 1982)
2.9. Модел на КЕРОЛ 1993
Керол со Теоријата НА 3 СЛОЈА НА СТРУКТУРАТА НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА

(ИНТЕГРИРА СПИРМАНОВ И КАТЕЛОВ МОДЕЛ) ИМА ГОЛЕМА ЕМПИРИСКА
ПОДЛОГА и ИНТЕРАКЦИЈА НА ГОЛЕМ БРОЈ ФАКТОРИ.
• 1.G фактор на највиско ниво-фактор на генерална интелигенција

(изведен од варијанса на факторите од втор ред)
• 2. НИВО НА ФАКТОРИ (НАЈИНТЕРЕСНО)-ГРУПИРАЊЕ НА

ПРИМАРНИТЕ СПОСОБНОСТИ ВО 8 ШИРОКИ ДОМЕНИ:
• 1.Флуидна интелигенција (индукција, резонирање, решавање проблеми,

визуелна перцепција)
• 2.Кристализирана интелигенција (вклучува јазик вербална способност,

развој најазик,разбирање на прочитано и општа информираност)
• 3.Општо помнење и учење (асоцијативно помнење, слободно

досетување, смислено помнење, и распон на помнење.)
• 4.Широка визуелна перцепција (факори на визуелизација, спацијални

релации, механичко знаење и перцептивна брзина).
• 5.Широка аудитивна перцепција (перцепција на говор, перцепција на

музички звуци)
• 6.Широка способност за досетување (флуентност на идеи,оригиналнст,

флуентност за истражување, асоцијативна флуентност, фигурална
флуентност, осетливост за проблеми)
• 7.Широка когнитивна брзина (перцептивна брзина, брзина на пишување,

нумерички фактор)
14
• 8.Брзина на процесирање (време на реагирање, семантичка обработка,
ментално споредување)
• 3.ТЕСНИ ФАКТОРИ КОИ ПРЕТСТАВУВААТ СПЕЦИЈАЛИЗИРАНИ

СПОСОБНОСТИ (тука се 70-ТИНА ФАКТОРИ ВРЗАНИ ЗА ПОТЕСНИ
ОБЛАСТИ-ПР.УМЕТНОСТ) 6
3.КИБЕРНЕТСКИ МОДЕЛИ НА КОГНИТИВНИТЕ СПОСОБНОСТИ
Во овие модели интелигенцијата (КОГНИТИВНИТЕ ПРОЦЕСИ) СЕ ПОВРЗУВА

со ОДНЕСУВАЊЕТО ПРИ РЕШАВАЊЕ ТЕСТОВИ, односно ПРОБЛЕМИ, како
што посочил Боринг. Се користи ФАКТОРСКА АНАЛИЗА.
Интелигентното функционирање се разгледува како СИСТЕМ. Во оваа насока

кибернетиката е-наука за законитостите на текот на информациите во
управувани системи, се темелат на апстрактни елементи кои се меѓусебе
поврзани.
Факторските модели на интелектот не ги опишуваат процесите кои лежат во

основа на структурата на когнитивните способности. Предноста за моделите на
овие процеси е тоа што се поврзува:
- Однесувањето на поединци при решавање на тестови
- Проблеми со можни когнитивни способности
Тоа има смисла да се пополни взаемното дејствување на генетските , лично
искуство со обележја на самата задача, како детерминанти на процесот што
поединецот го користи.
Психологијата и кибернетиката се релативно нови научни дисциплини во

споредба со останатите научни дисиплини . Овие две науки не се
поврзуваат по нивната релативна младост во полето на науките, се
споредуваат по нивниот контекст и нивната поврзаност. Кибернетиката како
6
15
наука за системите , настојува да ги генерализира релевантните
законитости кои вредат за различни системи. Оваа наука го проучува
системот како целина , составен од меѓусебно – поврзани елементи кои
делуваат како целина. Постојат два начина на кои психологијата и
кибернетиката стануваат меѓусебно поврзани. Прво, многу кибернетичари ја
практикуваа својата уметност во доменот на психологијата .Frank George и
Gordon Pask се два извонредни примери. Kenneth Craik во 40-тите години на
минатиот век придонесе за почетоците на кибернетиката и беше иновативен
експериментален психолог. Второ, кибернетското размислување стана
клучен дел од современата психологија.
Експлоративната и конфирмативната анализа на латентната структура на
мерните инструменти за проценка на когнитивните способности на
одредени испитаници низ годините, покажало дека основните когнитивни
способности можат да се сведат на ефикасноста на перцептивните,
паралелните и сериските процесори и дека во просторот од втор ред постои
несомнено силен општ когнитивен фактор, што може да се припише на
ефикасноста на централниот процесор7.
Во психологијата како научна дисциплина од посебна важност во областа на
когнитивните способности односно интелигенцијата, се кибернетските
модели на когнитивните способности , кои се издвојуваат од неколку важни
за науката – психолози, во изминатиот век, кои со своите истражувања
придонеле да се разбере подобро и да се истакне работата на мозокот,
перцепцијата, помнењето, когнитивните способности...
Во истражувањата спроведени од Момировиќ и неговите соработници 1978
година, за тестовите кои биле избрани за да се опфати целокупното
подрачје на когнитивните способности . било возможно да се објасни со
еден кибернетички модел , структурата на когнитивните димензии, при што
најмногу одговарал моделот на Дас, Кирби и Џерман спроведен 1975
година, кој важно е да се напомене дека е резултат на моделот на Лурија за
функционалните единици на централниот нервен систем. Во однос на овие
модели , постојат и некои алтернативни објаснувања за добиената
структура , при теориите на Кател, Хорн, Реучлин , познатите теории за
структурата на когнитивните способности на Терстон и Гилфорд. Постои
7
Robert F. DeVellis (2016). Scale Development : Theory and applications. SAGE Publications.
16
разлика помеѓу теориите на досега споменатите и теориите на Момировиќ и
неговите соработници.
Една од важните карактеристики при овие истражувања бил начинот на
кондензација на резултатот во секој поединечен тест. Факт е дека во даден
модел кој е изведен од резултатите од испитувањето произлезено од
неселектирана група на население, го поттикнала ова истражување. За
тестирање на веродостојноста на еден модел , земајќи ги во предвид
теориите на когнитивните способности , потребно е да се проверат на
интелектуално селекционирани примери. Таквите примери ја менуваат
структурата на интелектуалните способности , во однос на зголемување на
бројот на нервните системи ( Лурија 1976, Бронсон 1965 ).8
3.1.Модел на ЛУРИЈА(1976)
Познат е како МОДЕЛ СИСТЕМ НА КОРТИКАЛНИ ФУНКЦИИ
Според него психичките процеси се сложени функционални системи, КОИ

ФУНКЦИОНИРААТ СО ИСТОВРЕМЕНО ДЕЈСТВУВАЊЕ НА 3
ФУНКЦИОНАЛНИ БЛОКА:
• -БЛОК НА БУДНОСТ И ВНИМАНИЕ

• -БЛОК НА ПРИМАЊЕ, ОБРАБОТКА И ЧУВАЊЕ НА
ИНФОРМАЦИИТЕ
• -БЛОК НА ПЛАНИРАЊЕ И ПРОГРАМИРАЊЕ НА
ОДНЕСУВАЊЕТО
Најзначајна улога за интелектуалното функционирање поради намерите
односно целите кои се поставени пред системот има кортексот кој спроведува
2 типа интегративни активности:
• СИМУЛТАНИ И
8
Lally, M., & French, S. V. (2018). Introduction to Psychology. Canada: College of Lake
County Foundation, 176-212.
17
• СУКЦЕСИВНИ
Постојат 3 облици на симултана (паралелна-истовремена) синтеза:
• 1.директна перцепција(селективно насочување кон полето на

дразби)
• 2.процеси на помнење-организација на трагите од претходните
искуства(траги кои се краткорочни или долгорочни)
• 3.сложени интелектуални .процеси-за сфаќање на системот, мора
деловите на системот да бидат зададени истовремено, за да
може да се одредат врските меѓу нив. цел на овој процес се
просторни презентации.
Сукцесивното процесирање на информациите, се однесува на обработка во
серија и системот не е достапен во целина. ги има истите 3 варијанти .
Лурија како што е наведено смета дека психичките процеси се сложени

функционални системи и дека не се локализирани , туку дека се остваруваат со
истовремено дејствување на сложени мозочни апарати.
Тој издвојува 3 функционални блока кои се неопходни за одвивање на
сложените психички процеси, тоа се :
- Блок на будноста
- Блок на примање, обработка и чување на информациите
- Блок на планирање и програмирање на однесувањето
Овие блокови имаат примарна, секундарна, терцијална зона.
За интелигентното однесување најважна е улогата на третиот блок и учествува
во формирањето на намерите и програми кои ги регулираат најсложените
облици на однесување.
3.2.МОДЕЛ НА ДАС, КИРБИ, ЏЕРМАН (1975)
НАРЕЧЕН МОДЕЛ НА СИМУЛТАНА И СУКЦЕСИВНА СИНТЕЗА. Тој е темелно

тестиран и потврден и на нормални и на деца со пречки.
ИНТЕГРАЦИЈАТА НА ИНФОРМАЦИИТЕ ИМА 4 ОСНОВНИ БЛОКА:
18
1.ВЛЕЗ (ПРИМАЊЕ ПРЕКУ БИЛО КОЈ РЕЦЕПТОР, КОЕ МОЖЕ ДА
БИДЕ СУКЦЕСИВНО ИЛИ СИМУЛТАНО)
2.СЕНЗОРЕН РЕГИСТАР (информациите ги пренесува серијално
или паралелно)
3.БЛОК НА ЦЕНТРАЛНО ПРОЦЕСИРАЊЕ (ИМА 3 КОМПОНЕНТИ)
• а)Компонента која ги организира посебните информации во
ГРУПИ КОИ СИМУЛТАНО МОЖЕ ДА СЕ обработат.
• Б)Компонента која се занимава со одделни информации во
временски организирани сукцесивни серии.
• В)Компонента на планирање и одлучување. Ги користи
информациите кои се интегрирани во претходните две
наведени компоненти 9
4. ИЗЛЕЗ
Како што е основно наведено Кирби, Џерман, Дас 1975 даваат свој
кибернетски модел кој се занимава со процесите во основа на когнитивните
способности а корените на тој модел се наоѓаат во забележувањето на Лурија
дека кортексот спроведува два типа на интегративни активности како што се:
Сукцесивна и симултана.
Симултаната синтеза се однесува на синтезата на одвоените елементи во
групи и постои можност за преглед на било кој дел од резултатот без оглед на
неговата положба во групата, според Лурија постојат 3 облици на симултана
синтеза:
1. Директна перцепција – При процесот на перцепирање човекот е
селективно насочен кон полето на дразби и резултира со
оформување на синтеза на стимулсниот влез во мозокот, овој тип е
првенствено просторен duri и кај слушниот анализатор.
2. Процеси на помнење или мнестички процеси – организација на
трагите од претходните искуства. Пр. конструкција на формата од
визуелни слики кога деловите од сликите се прикажани еденпозади
друг или организирањето зборови во целина по некаков критериум
кога се дадени во сукцесија, трагите на помнењето може да се
краткорочни или долгорочни.
9
Reise, S. P. (2012). The rediscovery of bi-factor modeling. Multivariate Behavioral Research, 47, 667–
696.
19
3. Интелектуални сложени процеси- за да се сфатат системите на
меѓусебна врска неопходно е деловите од системот да бидат
зададени истовтремено. Единствено во таков случај врските меѓу
компонентите може да се одредени и истражувани. Просторните
презентации се цел на обој процес, тогаш системот станува потполно
прегледан.
Дас, Кирби и Џерман претпоставуваат дека интеграцијата на информациите

има 4 основни блока: влез, сензорен регистар, блок на централно
процесирање и излез.Влезна информација е зададена во било кој рецептор.
Сензорниот регистар информациите може да ги пренесува серијално или
паралелно. Односот на Блокот за централно процесирање и сензорно
регистрирање е двоен:
- Централниот процесор го испитува регистарот за да утврди дали се
наоѓа нешто во него па доколку има дозволува да се изврши пренoсот.
- Сензорниот регистар го прекинува централниот процесор и го присилува
да ги прими информациите. (почест, зашто важна сензорна информација
не може да чека)
Сперлинг 1960 покажал дека визуелниот распоред 3x4 не се задржува
како редослед туку како симултана слика.
Блокот за централно процесирање има три основни компоненти:

- Kомпонентата која ги организира посебните информации во групи, кои
можат да се обработат симултано.
- Компонента која се занимава со одделни информации во временски
организирање сукцесивни серии.
- Компонентана планирање и одлучување. Ги користи информациите кои
се интегрирани во претходните две наведени компоненти.
Кој тип на компонента ќе се користи зависи од типот на задачата но и од

научениот облик на процесирање на информациите на поединецот кој е
детерминиран од генетскиот потенцијал и од социо-културниот фактор.
20
Моделот на Кирби, Дас и Џерман темелно е тестиран и во основа потврден на
ретардирани а и на нормални деца. Потоа е утврдена инваријантноста на
моделот на возраст, социоекономски статус и култура. Крајно е извршена
експлораторна факторска анализа со нов примерок на варијабли и моделот е
повторно потврден. Утврден е во некои анализи и трет фактор наречен
( Брзина на интеграција на информациите )10.
3.3.МОДЕЛ НА МОМИРОВИЌ И СОРАБОТНИЦИ (1978)
ВО овој модела постојат 7 функционални единици на системот за обработка на

информации. Имаат физиолошка подлога, сите единици делуваат како целина.
Операционално ја дефинираат интелигенцијата како ефикасност на
системот за обработка на информации во ситуации кога е потребен
интелигентен одговор кој се јавува преку активност на 7 функционални
единици на системот за обработка на информации:
1.СЕНЗОРЕН БЛОК –претставува неопходен услов за ПРИМАЊЕ на

информациите
2.Блок за ДЕКОДИРАЊЕ, СТРУКТУРИРАЊЕ НА ВЛЕЗНИТЕ ИНФОРМАЦИИ –

во интеракција со останатите блокови можат да се интерпретираат како
СПОСОБНОСТИ НА ПЕРЦЕПЦИЈА.
3.БЛОК НА КРАТКОРОЧНО (непосредно) помнење или BUFFER . Психолошки

може да се интерпретира како ОБЕМ НА ПОМНЕЊЕТО.
4.БЛОК НА ДОЛГОРОЧНО ПОМНЕЊЕ кој е неопходен услов за користење на

искуството во секоја активност и донекаде е слика од социјален-културен
аспект.
5.БЛОК ЗА СЕРИЈАЛНО ПРОЦЕСИРАЊЕ – располага со програми за

сукцесивно пребарување на помнењето и утврдување на сукцесивните
реакции.
10
Maltz, Maxwell (2015). Psycho-Cybernetics: Updated and Expanded. Perigee.
21
6.БЛОК ЗА ПАРАЛЕЛНО ПРОЦЕСИРАЊЕ – психолошки тој блок е одговорен
за процеси во кои учествуваат способностите на РЕЗОНИРАЊЕ,
СПАЦИЈАЛИЗАЦИЈА Т.Е СПОСОБНОСТИ НА ЕДУКЦИЈА.
7.БЛОК ЗА ЦЕНТРАЛНО ПРОЦЕСИРАЊЕ – одговорен е за ОДЛУЧУВАЊЕ И

ПРОЦЕСИРАЊЕ НА КОРИСТЕЊЕТО НА ИНФОРМАЦИЈАТА.
Како што е наведено Момировиќ и соработниците операционално ја

дефинираат интелигенцијата како ефикасност на системот за обработка на
информации во ситуации кога е потребен интелегентен одговор кој се јавува
преку активност на следните 7 функционални единици на системот за
обработка на информации:
- Сензорен блок – Кај структура на интелигенција нема големо значење

освен тоа што претставува неопходен услов за примање на
информациите
- Блок за декодирање структурирање и барање на влезните информации –
во интеракција со останатите блокови на системот и два ефекти кои
можат да се интерпретираат како способности на перцепција.
- Блок на краткорочно ( непосредно ) помнење или BUFFER . Психолошки
може да се интерпретира како обем на помнењето.
- Блок на долгорочно помнење кој е неопходен услов за користење на
искуството во секоја активност и донекаде е слика на поединецот од
неговото друштвено социјален-културен аспект.
- Блок за серијално процесирање – располага со програми за сукцесивно
пребарување на помнењето и утврдување на сукцесивните реакции.
- Блок за паралелно процесирање – психолошки тој блок е одговорен за
процеси во кои учествуваат способностите на резонирање,
спацијализација т.е способности на едукација.
- Блок за централно процесирање – одговорен е за одлучување и
процесирање на користењето на информацијата.
Сите овие седум единици на модели имаат некоја своја физиолошка подлога
првенствено во согласност со истражувањата на Лурија за кортекстот.
Врз основа на содржината на барањата кој што ги поставува одредена задача
и увидот во општите законитости на процесирањето на информациите во
22
системите, авторите се обидуваат да одредат кои се функционални единици
треба да се вклучат и како ќе се одвиваат информациите за да се реши
задачата11.
Тестирањето на моделот е спроведено на примерок од преку 700 испитаници
хомогени по возраст пол- машки и психофизички статус , а хетерогени по
образование – од оние од основно образование до магистерско знаење.
Спроведена е низа факторски анализи со различни постапки:
- Податоците се распоредени во различни простори
- Испробани се различни критериуми за екстракција на латентни димензии
- Извршени се различни ротации на факторските и компонентните
решенија
Авторите утврдиле доста стабилно појавување на четири латентни
димензии кои ги интерпретирале како :
1. Ефикасност на процесот за серијална обработка на информации
2. Ефикасност на процесот за паралелна обработка на информации
3. Количина на ефикасни информации во трајната меморија
4. Ефикасност на процесорот за декорирање и структуирање на
информации или инпут на процесорот12
3.4.Модел на ВОЛФ 1980
Овој модел е повторна анализа на податоците од истражувањата на

Момировиќ. Се состои од 4 фактори кои јасно укажуваат на тоа дека
интелигентната активност често зависи од :
1.Функционирање на ПОМНЕЊЕТО , способност за преработка.

Задржување и користење на информации што зависи од количината и
квалитетот на стекнатите информации.
11
Bock, G., Goode, J; Webb, Kate, eds. (2000). The Nature of Intelligence. Novartis Foundation
Symposium 233. Chichester: Wiley.
12
Medina, E. (2011). Cybernetic revolutionaries : technology and politics in Allende's Chile.
Cambridge, Massachusetts: MIT Press
23
2.Функционирање на ПРОГРАМАТА ЗА ПРЕБАРУВАЊЕ НА
ПОМНЕЊЕТО каде е неопходно да се располага со одреден фонд на
корисни информации во помнењето
3.ФУНКЦИОНИРАЊЕ НА ПРОГРАМАТА ЗА СИМУЛТАНА И

СУКЦЕСИВНА АНАЛИЗА, количината и квалитетот на стекнатите
информации имаат помало влијание
4.БРЗИНАТА НА ПРИМЕНА на програмата за симултана или сукцесивна

анализа
Како што е наведено Волф 1980 направил повторно анализа на податоците од

истражувањата на Момировиќ и соработниците 1978 и имал цел да ја провери
хипотезата дали добиениот факторски модел резултирал со прејако
кондензирање на информации кои ги носат применетите мерни инструменти.
Применетите методи на компонентната анализа на варијаблите распоредени
во универзална, Харизова метрика (што ја приближува оваа метода кон
методата на факторската анализа) покажале дека кибернетскиот модел се
потврдил во факторските простори од повисокиот ред а испитуваниот пристап
во одредувањето на резултатите од тестовите овозможил уште попрецизна и
посигурна интерпретација на добиените фактори. Во просторот на вториот ред
добиени се 4 фактори кои јасно укажуваат на тоа дека интелигентната
активност често зависи од :
- Функционирање на помнењето , способност за преработка. Задржување
и користење на информации што зависи од количината и квалитетот на
стекнатите информации.
- Функционирање на програмата за преработување на помнењето каде е
неопходно да се располага со одреден фонд на корисни информации во
помнењето
- Функционирање на програмата за симултана анализа, количината и
квалитетот на стекнатите информации имаат помало влијание
- Брзината на примена на програмата за симултана или сукцесивна
анализа13.
13
Goldstein, S; Princiotta, D; Naglieri, J. A., Eds. (2015). Handbook of Intelligence: Evolutionary
Theory, Historical Perspective, and Current Concepts. New York, Heidelberg, Dordrecht, London:
Springer. p. 3.
24
Значи гледаме дека поинаку формираниот почетен збир на податоци дал нова
димензија – брзина на примена на програмата на два вида синтеза. Тоа го
прави моделот концептуално посличен на моментално најприфатемните
факторски модели на интелигенција14.
3.5.МОДЕЛ НА FLUGOSI- 1984
Овој е вид на факторски- кибернетски модел на интелектот.

Интелигентната активност има одредена ЦЕЛ која треба да се постигне.
Заради тоа во основата на тие активности мора да има еден кохерентен
СИСТЕМ ЗА ОБРАБОТКА на информации. Системот треба да е поврзан со
околината или со друг кохерентен систем преку специфично одредени влезно-
излезни врски. Човечкиот интелект е систем кој делува кохерентно и кој е
формиран од повеќе меѓусебно координирани потсистеми кои мора да бидат
во постојан непрекинат сооднос и взаемно дејство.
Два најважни потсистеми на тој модел се:
• 1.Насочувачки – контролни (срж на интел како систем)

• 2.Оперативно егзекутивни
1.Поставената ЦЕЛ укажува на ОДДАЛЕЧЕНОСТ и е вид КОНТРОЛИРАН
ПРОЦЕС ОД ЦЕЛТА.КОХЕРЕНТЕН СИСТЕМ значи СИТЕ ЕЛЕМЕНТИ се
НАСОЧЕНИ КОН ЦЕЛТА.
Организацијата на психолошките фактори во факторско кибернетичкиот модел

на интелектот се иницирани со цел и задачи, поврзани, флексибилни кон разни
барања на околината.
2.ФАКТОРИ НА ЕВАЛУАЦИЈА (се способности на оценување на адекватности

на одреден продукт на интелектуално функционирање СО барана цел)
3.ОСТАНАТИ ФАКТОРИ (се индикатори на ИЗВРШНИТЕ ФУНКЦИИ НА

ИНТЕЛЕКТОТ). Тука се КОГНИЦИЈА C, ПОМНЕЊЕ M,КОНВЕРГЕНТНА
14
25
ПРОДУКЦИЈА N, ЕВАЛУАЦИЈА E= РЕЗУЛТАТ , ДИВЕРГЕНТНА ПРОДУКЦИЈА
D
Постојат две основни димензии на меѓусебни поврзаности:
-Вертикална (ХИЕРАРХИЧНОСТ ВО СМИСЛА НА КОНТРОЛА НА ПРОЦЕСОТ

НА ФУНКЦИОНИРАЊЕ) и
-хоризонтална (ДИВЕРГЕНТНИ И КОНВЕРГЕНТНИ ПРОДУКЦИИ)
Како што е наведено Flugosi ја презентирал теоретската основа на својот

факторски- кибернетски модел на интелектот. Овде ќе бидат поопсирно
прикажани основните тези на тој модел. Интелигентната активност ила
одредена цек која треба да се постигне. Заради тоа во основата на тие
активности мора да има еден кохерентен систем за обработка преработка или
производство на информации. Тој систем треба да е поврзан со околината или
со друг кохерентен систем и, внатрешен или надворешен, преку специфично
одредени влезно-излезни врски или органи. Однесувањето на тие системи
треба да биде целисходно односно во согласност со одредени цели на
дејствување.
Истражувањата на структурата на човековиот интелект во современата

психолгија врз основа ма факторската анализа дало бројни информации за
оперативмата структура на таквиот систем. Тие информации се во форма на
фактор на интелект. Овие податоци и структури се утврдени благодарение на
силниот развој на најразличнит инструменти за мерење на интелектуалното
функционирање. Овој богат сет на инструменти овозможи за структурата на
интелектот во современата психологија да добие сосем различна слика од
порано иако и порано се користела факторската анализа како средство за
обработка на податоците, но сеуште не биле развиени соодветни мерни
инструменти кои би овозможиле подлабок увид во структурата и карактерот на
интелектуалното функционирање на луѓето.
Со податоците до кои дојде современата психологија на интелигенцијата денес
се овозмоќува сосем различна интерпретација од порано на начинот на
функционирање и сструктурата на тој ператвен систем зза разлика од
26
минатите15.
Наместо досегашната интерпретација тие обезбедуваат докази за постоење на
еден кибернетски систем базиран на интелегентно однесување.
Факторскиот опис на човечкиот интелект овозможува структурални и
статистички прикази на интелектот во кои улогата на поедини фактори на
протекот на процес на обработка на информациите, генерирање и нивна
прераборка не биле објаснувани ниту биле јасни. Всушост еден динамичен и
оперативен систем опишуван е и прикажуван како мртов или неподвижен.
Податоците на факторската анализа покажуваат дека е збор за еден
кохерентен систем ориентиран на постигнување на одредена цел.
Во моделот на интелектот на Флугози следени се податоци до кои дојде
современата психологија на интелигенцијата на темелите на факторската
анализа со податоците и концепцијатана кибернетиката. Човечкиот интелект е
систем кој делува кохерентно и кој е формиран од повеќе меѓусебно
координирани системи или подсистеми кои мора да бидат во постојан
непрекинат сооднос и взаемно дејство. Две најважни подсистеми на тој модел
се
 Насочувачки – контролни
 Оперативно егзекутивни
Елементите на секој од тие системи се индивидуални фактори кои се утврдени
во психолошките истражувања на темелите на факторската анализа и бројните
мерни инструменти. Така контролно насочувачкиот систем ги создава
факторите на евалуација кои спема овие модели претставуваат и ‘срж на
целиот оперативен систем дносно човечката интелигенција во потесна смисла.
Оддалеченоста е карактеристика на интелектуалното функционирање под
услов да се таквото функционирање јавува кога е позната целта, кога таквата
цел бара предвидена одредена односно зададена.
Таквата цел може да
се постигне со
интелигентно
функционирање
односно со
обработка или
15
Heath, N. (2018). What is artificial inlelligence.. ZDNet.
27
генерирање на информации. Тоа покажува дека таквото функционирање е
конторлирано со целта или задачата па според тоа се зборува ззза
конторлиран процес. Таквите процеси во кибернетиката се викаат кохерентни
процеси. Поради тоа Флугози смеета дека некои системи се применуваат и заз
интелектуалното функционирање на луѓето.
Една од основните карактеристики на кибернетскиот кохерентен систем е
постојаната контролна или тегулативна функција во такиот систем и постојани
оперативни функции кои работата под нивна контрола. Овој пример е прикажан
на следната слика.Според тоа ако интелектуалното функционирање е
кохерентна обработка на информации во горе споменатото тогаш нтелектот
треба да претставува систем кој овозмоќува такво функцонирање и како таков
треба да има одредени карактеристики на кибернетски систем. Тоа значи дека
мора да постојат конторлно регулаторни и операциско егзекутивни функции во
таквиот систем на интелектуално функцнионирање. Спрема Фугози досадните
истражувања особено истражувањето во рамки на Гилфордовиот модел на
интелектот овозможи податои за постоење на основни структури на таквиот
кибернетички систем. Во современите факторско-аналитички истражувања
несомнено се утврдени фактори на евалуации на семантички симболички
бихевиорален и фигурален план или содржина.
Овие фактори на кои се широко присутни претставуваат способноссти на
оценување на адекватности на одреден продукт на интелектуално
функционирање и односи на зададена позната или барана цел или зададен
продукт Тие фактори во овој модел се елементи на когнитивно-регулативни
системи на интелектуално функционирање.
Останати фактори авторот смета дека се индикатори на извршните функции на
интелектот кои заедно со факторите на евалуација овозможуваат или ја
остваруваат кохерентноста односно спрема целата обработка, генерирање или
преработка на информации односно спрема цел на ориентирани активности.
Организацијата на психолошките фактори спрема тоа е кибернетичка. На
следната слика е прикажана организзација на психолошките фактори во
факторско кибернетичкиот модел на интелектот на Фулгози (1984).
Друга карактерисстика на овој кибернетски модел е дека тој стапува во
функција тогаш кога е инициран.Таа иницијатива настапува со влез на
информација или со влез на инструкција зза целта, задачата или проблемот и
28
потоа влегува информација која овозможува функционирање на извршна
единица. Спрема тоа факторско-кибернетскиот модел на интелект може да се
прикаже и како мдоел со два влеза. Еден од влезовите е оној кој ја дефинира
целта и овозможува усмерено делување на целиот систем. Другиот е влез за
информации кој треба да се обработи и преработи одосно генерира и кој
овозможува функционирање на извршна или оперативна функција на
интелектуалниот систем.
Од тој приказ се гледа дека функционирањето на поедини оперативни единици
е меѓусебно поврзано. Степенот на таа повразност зависи од карактерот на
самата задача или цел.16
Постојат две основни димензии на меѓусебни поврзззаности:
-Вертикална и хоризонтална
Вертикалната димензија изразува хиерархичност во смисла на контрола на
процесот на функционирање така да оние единици кои на таа димензија се
сместени едни над други а воедно и контрола во однос на оперативните
единици под нив. Тука се очекува и поголема корелација освен во случај на
фактори на евалуација кои припаѓаат на контролниот блок.
Хоризонталната димензија
ги дефинира операциите на
дивергентни и конвергентни
продукти, односно начин на
обработка или генерирање
на информациите. Тоа се
два различни начини на
обработка на информацции и меѓу нив сеочекува помала корелација.
Факторско – кибернетскит модел прикажан на сликите погоре, можеме да го
сметаме за јадро на моделот на интелектот. Тој всушност претставува
централен процес на единица која започнува да функционира кога ќе ги прими
податоците на двата влеза. Тогаш започнува обработката на информација која
е усмерена спрема целта односно започннува интелигентното однесување. Тоа
завршува или кога е постигната целта или кога контролно - евалуационите
16
Haier, R. (2016).The neuroscience of intelligence. Cambridge University Press.
29
функции ја исцрпуваат моќностаза конторлирање а извршните функции.Постои
трета можност т.е се јавува кога извршните функцции ги исцрпуваат своите
можности за обработка преработка или генерирање на информациите во склад
со зададената цел.
Крајот на таквото функционирање може да значи или да е целта посстигната

или да е постигнат продукт на интелигентно функционирање кое е во склад со
функционалните карактеристики на евалуативните и извршните можности на
поединечниот интелект. Степенот на хармонија ппомеѓу таквиот продукт и
зададената цел може да биде многу различен од лице до лице. Продуктите на
функционирање на истиот, факторско-кибернетички систем може да бидат
најразлични.
Карактерот на продуктот зависи од карактерот на информацијата и карактерот
на заздачата која е основната функција на таквиот факторско-кибернетички
систем. Поради тоа во факторската анализа се јавуваат фактори во кои се
дефинирани содржини и врсти на продукти.
На сликата што следува е прикажан таков продукт на интелигентно
функционирање на факторско-кибернетичкиот модел.На таа слика се гледа
дека влезот по содржина е
семантички (М) а е
зададена трансформација
на влезовите.Како
резултат на одредено
функционирање се добива
излез кој во терминот на
Гилфордовиот модел на
интелект на факторска
анализа претставува
фактор на конвергентни
продукции на семантичка
трансформација (NMT).
Спрема тоа факторската
анализа утврдува различни фактори ависно од карактерот на задачата и
карактерот на влезот и дека во тие различни фактори решението се наоѓа врз
30
основа на исти факторско-кибернетички оперативни системи на интелигентно
функционирање.Продуктите и резултатите се различни но општиот темелен
систем е ист.
Од ова се гледа дека јадрто на системот на интелигентно функционирање е
необично прилагодлив на различните барања од околината па во тој поглед
постои златна еколошка флексибилност на овој модел на интелект.
Размислувањето за еколошката валидност на својот модел на Флугози беше
еден чекор поапред од времето кога е моделот објавен17.
Системите објаснети претходно се темели на многу општи оперативни и
когнитивни единици или делови кои во факторската анализа кои усмерени на
поедини подсистеми или операциски единици може да ја покажат и својата
пофина структура.Тоа значи дека поедини единици прикажани во овој модел
се делат на помали единици. Така на пример конторлно-регулационата
единица Е во детална анализа хиерархиски е организирана и составена од
специјални хоризонтални подединици или факторот EU,EC,ER,ES,ET и EI.
Овие помали единици се потврдени со факторска анализа и го претставуваат
понатаму специјализирани глобални операциски единици на главниот модел.
До таквата специјализација се доаѓа преку влијание на протокот на
информациите и карактерот на задачата каде што системот е изложен.Тоа е во
склад со другата Флугозиева теорија за факторската анализа на интелектот
спрема која егрупни или глобални фактори се само етапи во развојот на
поедини специјализирани единици на интелект. Таа теорија експериментално
ја проверувал Флугози во 1964 година. Сметал дека тие специјализирани
единици развиени со обука или вежби остануваат во кругот на неговиот
кибернетички систем на интелект.Според Флугози главниот факторско-
кибернетички модел поради тоа може слободно да се поврзе со други
операциски единици на организмор во експериментално и неекспериментално
истражување и мерење во современата психологија. Така на пример
глобалната единица на овој модел М може да се поврзе со краткотрајното
помнење а тоа пак со иконичкото односно сликовитото помнење, што пак
овозможува понатамошно поврзување со сензорно – перцептивните процеси
односно примарно кодирани информации.
17
31
За жал наспроти добрата рационализација и моќностите за
операционализацција која ја нудат тестовите развиени за тестирање на
Гилфордовиот модел , моделот не е емпириски интензивно проверен.18
4.СОВРЕМЕНИ ТЕОРИИ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
4.1.ТЕОРИЈА НА ГАРДНЕР ЗА ПОВЕЌЕСТРАНИ ИНТЕЛИГЕНЦИИ
Најновите теории на интелигенцијата се наречени КОНТЕКСТУАЛНИ МОДЕЛИ.

Според нивниот концеп невозможно е интелигенцијата да се проучува и мери
НАДВОР ОД КОНТЕКСТОТ во кој се одвива интелигентното однесување.
ГАРДНЕРОВА теорија е наречена теорија на мултипла интелигенција,
Според Гарднер Интелигенцијата не е магична церебрална супстанца која

може да се мери со тест на интелигенција и да се изрази преку IQ, ниту е
златен хромозом кои им е даден со раѓање на малкумина среќници,ТУКУ E
биопсихолошки потенцијал што сите припадници на човековиот род имаат
МОЖНОСТ да вежбаат група интелектуални способности.”
Според него првичниот модел на интелигенција содржи 7 ТИПА

ИНТЕЛИГЕНЦИИ, и АКТИВНОСТИ ВО КОИ СЕ ИЗРАЗУВА низ симболи. Тоа
се:
• 1.ЛИНГВИСТИЧКА-РАЗБИРАЊЕ ПОИМИ, ЧИТАЊЕ, ПИШУВАЊЕ

ТЕКСТОВИ (јазик)
• 2.ЛОГИЧКО-МАТЕМАТИЧКА-МАТЕМАТИЧКИ ПРОБЛЕМИ, ЛОГИЧКО
ЗАКЛУЧУВАЊЕ(броеви)
• 3.СПАЦИЈАЛНА-ТОЛКУВАЊЕ МАПИ, СНАОЃАЊЕ ВО
ПРОСТОР(просторни слики)
• 4.МУЗИЧКА-ПЕЕЊЕ, КОМПОНИРАЊЕ, СВИРЕЊЕ
ИНСТРУМЕНТИ(ноти)
• 5.ТЕЛЕСНО-КИНЕСТЕТСКА-ИГРАЊЕ, СПОРТ(телесни движења)
18
Haier, R. (2016).The neuroscience of intelligence. Cambridge University Press.
32
• 6.ИНТЕРПЕРСОНАЛНА-РАЗБИРАЊЕна други, ОДНЕСУВАЊЕ,
ЕМОЦИИ, МОТИВИ(социјалани симболи)
• 7.ИНТРАПЕРСОНАЛНА-РАЗБИРАЊЕ НА СЕБЕ-КОЈ СУМ, КАКО СЕ
МЕНУВАМ(замисли-соништа)
1. ЛИНГВИСТИЧКАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СЕ БАЗИРА НА: синтакса,

фонетика, семантика на ЈАЗИКОТ и негова практична употреба во
орална или пишана форма.РАЗВИЕНА Е КАЈ: адвокати, политичари,
поети, писатели, новинари.
2. ЛОГИЧКО – МАТЕМАТИЧКА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СЕ БАЗИРА:
БРОЈКИ,МАТЕМАТИЧКИ ОПЕРАЦИ и логичко расудување. РАЗВИЕНА E
КАЈ:економисти, сметководители, математичари.
3.СПАЦИЈАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СЕ БАЗИРА НА: сензитивност на бои
и форми, имагинативна трансформација во 3Д простор, сликање,
скенирање, ПРОСТОРНА ОРИЕНТАЦИЈА. РАЗВИЕНА Е КАЈ: архитекти,
пилоти, уметници, фотографи, машински инженери.
4.МУЗИЧКА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СЕ БАЗИРА НА: перцепирање,
препознавање, продукција на ритми и МЕЛОДИИ, трансформација во тонски
скали. РАЗВИЕНА Е КАЈ: пејачи, композитори, музички критичари.
5.ТЕЛЕСНО – КИНЕСТЕТИЧКА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СЕ БАЗИРА НА: тактилна

сензитивност, КОНТРОЛА НА ТЕЛЕСНИ ДВИЖЕЊА и способност преку нив
да се изразат свои чувства,идеи и вешто ракување со предмети. РАЗВИЕНА
Е КАЈ: танчери, занаетчии,хирурзи, спортисти.
6.ИНТЕРПЕРСОНАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СЕ БАЗИРА НА: РАЗБИРАЊЕ

НА ЛУЃЕТО нивните идеи намери, желби, расположенија (имаат способност
да го видот светот од аспект на др.луѓе).Социјално одговорни и емпатични.
РАЗВИЕНА Е КАЈ: политичари,лидери, советници, едукатори,менаџери
7.ИНТРАПЕРСОНАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СЕ БАЗИРА НА: ВНАТРЕШНОТО

СЕЛФ(СЛИКА за свои доблести,слабости,расположенија,интереси и желби).
РАЗВИЕНА Е КАЈ:теолози,бизнисмени,психотерапевти.
ПОКАСНО СЕ ДОПОЛНУВА СО:
33
8.ПРИРОДНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СЕ БАЗИРА НА препознавање на елементи и
системи во природата , ВО грижа за природата, уживање, пешачење,
снаоѓање во природа. РАЗВИЕНА Е КАЈ биолози, ловџии, градинари...
9.ДУХОВНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СЕ БАЗИРА НА осетливост и интерес за
подлабоки прашања за човечката егзистенција, сфаќања на животот и сл.
Неопходно треба да постојат 4 специфични критериуми кои секоја

интелигенција треба да ги задоволи:
1. ДА БИДЕ СИМБОЛИЧКИ ИЗРАЗЕНА
 Лингвистичка (јазикот);
 Логичко – математичка (бројки,грчки букви);
 Спацијална(ПРОСТОРНИ слики);
 Телесно- кинестетичка (гестови,тел.движења);
 Музичка (ноти)
 Интерперсонална(социјални симболи);
 Интраперсонала(соништа-замисли)
2.ДА ИМА СОПСТВЕН РАЗВОЕН ПАТ
Секоја интелигенција се јавува во одреден степен во детството ја

достигнува кулминацијата во различен период (адолесценција или зрелост)
и содржи уникатни модели на постепено или брзо опаѓање во староста.
3. ОШТЕТУВАЊАТА НА МОЗОЧНИ ЗОНИ МОЖЕ ДА ПРЕДИЗВИКААТ

ДЕФИЦИТ ВО ИНТЕЛИГЕНТНОТО ОДНЕСУВАЊЕ
o Лингвистичка- sin.temporalis et frontalis

o Логичко-математичка- sin.parietalis
Спацијална- posterior dex.
o Телесно- кинестетичка- cerebellum,base ganglion,cortex
o Музичка- dex.temporalis
o Интерперсонална- frontalis,temoralis,lumbicus
4. ДА СЕ ПОЧИТУВА НЕЈЗИНАТА ВРЕДНОСТ ВО ОДРЕДЕНА КУЛТУРА
34
Преку митови, легенди, песни, слики, физички вештини СЕ ПРЕНЕСУВААТ
од колено на колено како продукти на интелектуално однесување на
припадниците на една култура.
 *Гарднеровата теорија е теорија на когнитивно функционирање.

 *Секоја индивидуа ги поседува СИТЕ седум ПЛУС ДВЕ интелегенции.
 *Најголем % од популацијата го чинат лица кај кои се развиени 1 или
2 интелегенци, неколку се умерено, а останатите слабо.
 *Меѓутоа постојат и поединци со висока развиеност на сите или
повеќето интелигенци што резултира со успех во повеќе области како
и обратно(ментално хендикепирани).
 *Интелегенциите обично дејствуваат ИНТЕГРИРАНО на комплексен
начин освен кај лица со мозочни оштетувања.
 *За развој на интелигенцијата важна улога имаат
:ПОТТИКНУВАЊЕТО, СРЕДИНАТА И ПРАВИЛНИТЕ ИНСТРУКЦИИ. 19
4.1.1.Природна интелегенција низ Гарднеровата теорија
Природната интелигенција е спротивна на вештачката интелигенција. Тоа

се сите системи на контрола присутни во биологијата. Нормално, кога
размислуваме за природна интелигенција, размислуваме за тоа како
функционира животинскиот или човечкиот мозок, но има повеќе во природната
интелигенција отколку во невронауката.
Натуралистичка интелигенција се дефинира како способност да се согледа

околината и да се направат класификации, разлики и манипулации на
различните елементи што ја сочинуваат: предмети, растенија или животни и
нивните детали. Исто така, природната ителигенција е способност за
воспоставување врски и односи помеѓу овие компоненти, со цел подобрување
на интеракција со околината преку собраните информации.
19
35
Натуралистичката интелигенција е всушност онака како што звучи - таа
опишува личност која е љубопитна за живите суштества и планетата. Некои
теми кои би можеле да бидат интересни за натуралистички интелигентните
личности се растенијата, животните, времето, океаните и планините.
Не мора да се родите со ваков тип на интелигенција, може да се развие

подоцна во животот. Личноста со натуралистичка интелигенција би можеле да
ја наречеме „надворешна“ личност.20
Природната интелигенција прв ја воведува и „открива“ Гарднер во неговата

мултипла теорија (1983), каде што ја проширува дефиницијата за
интелигенција и наведува неколку различни типови на интелектуални
компетенции.
Тој пишува дека сите ние можеби ги имаме овие интелигенции, но нашиот
профил на интелигенција може да се разликува поединечно врз основа на
генетиката или искуството.
Натуралистичката интелигенција вклучува експертиза во препознавање и

класификација на бројните видови - флората и фауната - на неговата или
нејзината околина.
Луѓето со натуралистичка интелигенција, како што се Чарлс Дарвин и Џејн

Годал, имаат способност да идентификуваат и разликуваат различни
видови растенија, животни и временски формации кои се наоѓаат во
природниот свет.
Потенцијални избори за кариера:
Кариери со кои би можеле да доминирате со вашата натуралистичка

интелигенција:
 Ботаничар
 Биолог
 Астроном
20
https://www.simplypsychology.org/multiple-intelligences.html
36
 Метеоролог
 Геолог
 Тренер за животни
 Ветеринар
 Земјоделец
 Ренџер
 Пејсажер
Натуралистичката интелигенција може да се развие во детството или подоцна

во животот. Сè што е потребно е почетна привлечност кон природата за да се
продолжи интересот понатаму. Специфични активности што може да го
разбудат овој интерес се придружувањето на извидниците за момчиња или
девојчиња, кампување или планинарење, читање или гледање емисии и
патувања во музеј, парк или зоолошка градина.
Како што е наведено претходно, ова може да се развие и подоцна во животот.

На пример, ако едно дете порасне во урбана средина и подоцна се пресели во
рурална област, може да стане изложено на полиња, планинарење и планини.
Ако го сака, може да продолжи да избира активности поврзани со природата, а
со тоа да ја следи својата природна интелигенција21.
Луѓето со натуралистичка интелигенција имаат чувствителност и ја ценат

природата. Натуралистичката интелигенција се фокусира на тоа како луѓето се
поврзуваат со нивната природна околина. Натуралистите имаат посебна
способност да одгледуваат растенија, зеленчук и овошје. Тие имаат афинитет
кон животните и добро ги тренираат и разбираат.
Натуралистите лесно можат да разликуваат шаблони во природата. Тие се

свесни и заинтригирани од временските феномени. Тие се добри во
откривањето на чудата на природата. Натуралистите сакаат да се качуваат, да
21
https://psychologenie.com/characteristics-examples-of-naturalistic-intelligence
37
кампуваат и да пешачат. Тие уживаат на отворено. Луѓето со натуралистичка
интелигенција се инспирирани и подмладени од природата. Натуралист е една
од неколкуте повеќекратни интелигенции.
НАТУРАЛИСТИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ
Забележување на природни обрасци
Учење преку природен контакт
Вознемиреност од загадувањето
Удобност со животни
Успешност во градинарство
Ценење на растенијата
Ценење на сценските погледи
Инспирирање од природата
Уживање во активностите на отворено
Свесност за временските промени
Натуралистичката интелигенција луѓето ја покажуваат во различни ситуации.

На пример:
 Ученикот сака да патува на отворено и да прави разлика меѓу

разновидните флора и фауна.
 Човек е љубител на градинарството и земјоделството и може да
поминува часови во градината, експериментирајќи со различни
растенија, чистење и косење тревник, наводнување на растенијата итн.
 Едно лице покажува остри вештини за набљудување и е способно да
прави разлика меѓу различни модели.
 Студентот сака предмети, како што се ботаника, зоологија, археологија,
геологија итн.
 Детето сака да прави работи од природни материјали како дрво, лисја,
цветни ливчиња, школки итн.
 Дете сака да меморира имиња на животни, растенија и сите природни
елементи. Неговото лице се осветлува кога го гледа изгрејсонцето и
38
зајдисонцето, кога ги набљудува променливите обрасци на времето и
кога ги храни домашните животни.
 Човек сака да оди на планинарење, кампување, трекинг итн. Тој исто
така сака да ја долови природната убавина со својот фотоапарат.
 Човекот би сакал да го троши своето време на рециклирање производи,
искористувајќи го отпадот од животната средина, наместо да се дружи
или да се занимава со клубови.
 Студентот сака да учи за географските промени - плимата и осеката,
климата, вулканите, земјотресите, пустините, океаните итн.
 Човек сака да посетува зоолошка градина, аквариум, светилишта итн.
 Детето сака да собира цвеќиња, школки, камења, камења, кори од дрвја
итн.
Учениците и Студентите со натуралистичка интелигенција се заинтересирани

за конзервација и рециклирање, уживаат во градинарството, уживаат во
присуството на животни, како да бидат надвор, се заинтересирани за времето и
се чувствуваат врска со земјата. еден наставник, може да ги зајакне
природните интелигенции на учениците со тоа што би имале:
 Одржување на часови на отворено

 Водење дневник за природата за да се запишат промените или
откритијата во природата
 Илустрирање откритија во природата
 Читање книги и статии за природата и животната средина
 Пишување статии за природата (песни, раскази, написи за вести)
 Давање лекции за времето и природата
 Изведување скици за природата и циклусите
 Спроведување на истражување за локалното зеленило
Студентите кои имаат натуралистичка интелигенција може да преземат

информирана акција, како што е предложено во Стандардите за општествени
студии, со цел да се зачува животната средина. Тие можат да пишуваат писма,
39
да поднесат петиција до нивните локални политичари или да работат со други
за да создадат зелени површини во нивните заедници22
Познати ликови од историјата со развиена природна интелигенција
 Александар фон Хумболт: Тој беше руски натуралист и истражувач од

19 век, кој патуваше низ Америка, каде што исто така ги осуди ропството
и дискриминацијата. Се смета за татко на модерната географија и
пример за лик со натуралистичка интелигенција. Работеше за наука 70
години и искористи голем дел од своите финансии за да им помогне на
младите луѓе со ограничени ресурси кои сакаа да се посветат на
науката. Тој се смета за еден од првите западни луѓе кои сугерираа дека
луѓето можат да предизвикаат климатски промени и да имаат негативно
влијание врз животната средина.
 Џорџ Вашингтон Карвер: Тој беше афроамерикански агроном и
ботаничар од 19 век. Роден е во семејство на робови и бил ослободен на
крајот од граѓанската војна. Тој е признат како еден од големите
земјоделски истражувачи, во текот на својот живот работел во
земјоделско проширување, одржливо земјоделство и промовирање на
алтернативни култури и нови примени на истите. Покрај тоа, друга од
неговите цели беше да ги научи поранешните робови веќе ослободени,
различни земјоделски техники за да ја постигнат својата самодоволност
и независност, па затоа е пример за натуралистичка интелигенција.
 Џејн Гудал: е англиски приматолог и етолог. Во моментов се смета за
најголем експерт за шимпанза, бидејќи ги проучува повеќе од 55 години.
Неговото истражување се фокусира на социјалната и семејната
интеракција на овие примати, но неговите резултати исто така
обезбедија знаење за однесувањето на човечките суштества. Покрај тоа,
тој заврши одлична работа во одбраната и заштитата на благосостојбата
на животните.
 Домородни села: Општо земено, домородните народи претставуваат
одличен пример за натуралистичка интелигенција, бидејќи живеат во
22
https://personalitymax.com/multiple-intelligences/naturalist/
40
целосна почит и хармонија со природата, ја осудуваат нејзината
експлоатација и активно ја бранат од нејзиното уништување, понекогаш
со сопствените животи. Некои од домородните лидери се Берта Касерес
и Луис Макас.
Заклучно со природната интелигенција, се вклучени серија ментални процеси

како што се набудување, селекција, вештини за класификација и
категоризација, идентификација на односите, формулирање хипотези поврзани
со околината, експериментирање и ориентација кон природата. И покрај
вклучувањето на разни когнитивни процеси, суштинската карактеристика на
оваа интелигенција има врска со информациите или елементите со кои работи,
односно природата.
Натуралистичката интелигенција, како и останатите составни интелегенции од

мултиплата теорија на Гарднер, може да биди повеќе или помалку развиена кај
еден човек, во зависност од генетските и срединските фактори.
Природната интелигенција може да биде детектирана уште во најраните

огдини или подоцна низ животот. Со доволна работа на неа, може да се прават
големи напредоци и да се постигнат огромни резултати благодарение на неа.
Иако кај некои луѓе е повеќе развиена а кај некои помалку, оваа интелигенција
односно вештина е од клучно значење за опстанокот на човечкиот род, односно
на планетата. Кај секој човек треба да се подигне свеста за огромното значење
на природата и за тоа во кој правец треба да се движи. Без разлика дали сме
љубител или не на природата, дали природната интелигенција ни е развиена
или не, наша должност е да се грижиме за природата на онаков начин каков
што треба таа да биде чувана.
И за крај, да ја споменеме мислата на Џон Лубок, со која најдобро може да се

опише природата:
„Земјата и небото, шумите и полињата, езерата и реките, планината и морето

се одлични учители и учат некои од нас повеќе отколку што можеме да
научиме од книгите23“.
23
Mackintosh, N. J (2011). IQ and Human Intelligence (second ed.). Oxford: Oxford University
Press.
41
4.2.ТЕОРИЈА НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА НА СТЕРНБЕРГ
Идејата за концептот на интелегенцијата ја добил како ученик бидејќи не можел

да постигнe мн.високи резултати на стандардните тестови на интелигенција.
Во 1985 год. Ја формулирал ТРИЛАЧНАТА теорија па потоа констуирал тест за
мерење на мултидимензионални способности со цел емпириски да ги провери
своите теоретски поставки.
Sternberg ја базира ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА НА 3 СУБПРОЦЕСИ:

1. МЕТАКОГНИТИВНИ СПОСОБНОСТИ – (интелигентните лица можат ДА ГО
СЛЕДАТ СВОЈОТ ПРОЦЕС НА МИСЛЕЊЕ).
2. КРЕАТИВНА СПОСОБНОСТ – (интелигентните лица ПРОИЗВЕДУВААТ
НОВИ ПРОДУКТИ откако нешто е научено до ниво на автоматизам)
3. ПРАКТИЧНА СПОСОБНОСТ – (интелигентните лица имаат способност да го
променат однесувањето, односно ПРАКТИЧНОТО ЗНАЕЊЕ им овозможува да
се адаптираат или да ја обликуваат својата околина.)
Во зависност од тоа кои процеси доминираат кај индивидуата кај неа ќе биде
развиена една од трите интелигенции:
1. АНАЛИТИЧКА ИЛИ КОМПОНЕНТНА
2. КРЕАТИВНА ИЛИ ИСКУСТВЕНА
3. ПРАКТИЧНА ИЛИ КОНТЕКСТУАЛНА
1. АНАЛИТИЧКАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
- ВНАТРЕШНИОТ СВЕТ НА ЛИЧНОСТА ( МЕНТАЛНИТЕ ПРОЦЕСИ)
- УНИВЕРЗАЛНА
• Компонента на стекнувување знаења (се активира при учење нови
содржини) а успешното усвојување на знаење зависи од: (Се издвојуваат
3 подвида компоненти за обработка на информациите. )
-селективно ВООЧУВАЊЕ (оделување на релев. од ирелев.
информаци),
-селективно КОМБИНИРАЊЕ (во логична целина) и
-селективно СПОРЕДУВАЊЕ (поврзување на нови инф.со оние усвоени
во минатото.)
42
Тестовите на аналитичка инт.способност корелира со конвенционални
тестови на инт. способност бидејќи мерат едно исто
2. Искуствена (креативна) интелигенција
- ВНАТРЕШНО И НАДВОРЕШНО ЈАС
Ја сочинуаат 2 вида способности:
Способност за работа со НОВИ,НЕПОЗНАТИ ЗАДАЧИ ИЛИ
СИТУАЦИИ. Се однесува на успешноста да се учи и мисли во рамките на
нов концептуален систем кој може да се промени на веќе постоечка
структура за знаења.
Способ. ЗА АВТОМАТИЗИРАЊЕ НА ПРОЦЕСИТЕ НА ОБРАБОТКА НА
ИНФОР. Се однесува на можноста комплексните интел.операци да се
изведат лесно и автоматски без голема свесна контола и ментален
напор.
Тестовите на креативна инт. корелираат слабо или умерено со
конвенционалните тестови на способности. 24
3. КОНТЕКСТУАЛНА ( ПРАКТИЧНА) ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
- НАДВОРЕШНИОТ СВЕТ НА ЛИЧНОСТА
Клучни аспекти на оваа интелигенција се:
РЕЛЕВАНТВНОСТА (инт. однесување неможе да се разбере надвор од социо-

културниот контекс.
ЦЕЛИСХОДНАТА (инт.однесување е целисходно иако целите не се

експлицитно поставени туку потсвесно)
АДАПТАЦИЈАТА (интел. лице е адаптирано, ако вклопувањето во средината не

ги задоволува потребите на лицето тоа ке испроба друг механизам.
ОБЛИКУВАЊЕТО е механизам со кој се настојува да се зголеми степенот на

усогласност меѓу себе и средината
СЕЛЕКЦИЈАТА е механизам кој инт.лице го користат кога неможе адаптацијата

и обликувањето.
24
Press.
43
Тестовите на практична инт. Слабо корелираат со конвенционалните и го
предвидуваат професионалниот успех.
Трилачната теорија им посветува внимание на 3 вида мислење:
АНАЛИТИЧКО – се јавува кога компонентите на инф.процеси се применуваат

на релативно познати задачи или кога се учи КАКО ДА СЕ ИЗВЕДУВААТ
нештата или како да се стекне ново знаење.
КРЕАТИВНО - се јавува кога компонентите на инф. процеси се применуваат на

нови проблеми, задачи, ситуации и кога учениците замислуваат,
претпоставуваат, измислуваат, создаваат.
ПРАКТИЧНО - се јавува кога компонентите на инф.процеси се применуваат на

секојдневни проблеми.
Како што е наведено STERNBERG со неговата ТРИАРХИЧНА (тросложена)

ТЕОРИЈА НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА.ГОВОРИ ЗА 3 АСПЕКТИ НА
ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА:
1)ПОСРЕДНИЧКИ КОМПОНЕНТИ
2)ВРСКИ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА И ОКОЛИНАТА
3) МЕХАНИЗАМ НА МОДИФИЦИРАЊЕ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА НИЗ

ИСКУСТВО
1)ПОСРЕДНИЧКИ КОМПОНЕНТИ-ТЕМЕЛЕН ДЕЛ НА МОДЕЛОТ СЕ

ПОСРЕДНИЧКИТЕ КОМПОНЕНТИ КОИ ЛУЃЕТО ГИ КОРИСТАТ ЗА ДА РЕШАТ
НЕКОЈ ПРОБЛЕМ:
• 1.МЕТАКОМПОНЕНТА(следење на својот процес на мислење)-

АНАЛИТИЧКА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
• 2.КРЕАТИВНА КОМПОНЕНТА (НА УСВОЈУВАЊЕ ЗНАЕЊЕ и нови
комбинации)-КРЕАТИВНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
• 3.ПРАКТИЧНА КОМПОНЕНТА (обликување на околина)-
ПРАКТИЧНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА.
44
ТИЕ КОМПОНЕНТИ ДЕЛУВААТ ПРИ ИЗВЕДУВАЊЕ НА НЕКОЈА
ЗАДАЧА-
• 1.МЕТАКОМПОНЕНТИ (ПЛАНИРАЊЕ АКЦИИ, ИЗБОР СТРАТЕГИИ,
СЛЕДЕЊЕ НА НАПРЕДОК –стекнување нови знаења). ВНАТРЕШЕН
СВЕТ НА ЛИЧНОСТА-НА ПОЗНАТИ ЗАДАЧИ.
• 2.КРЕАТИВНИ КОМПОНЕНТИ ОВОЗМОЖУВААТ УЧЕЊЕ НА НОВИ
ИНФОРМАЦИИ И КОМБИНАЦИИ)-ВНАТРЕШЕН И НАДВОРЕШЕН СВЕТ-
ПРИ НОВИ ПРОБЛЕМИ.
• 3.КОМПОНЕНТИ НА ПРАКТИЧНОСТ (ПРАВЕЊЕ-СПРОВЕДУВАЊЕ
ИЗБРАНИ СТРАТЕГИИ И ПОСТАПКИ)-НАДВОРЕШЕН СВЕТ-ПРИ
ПРАКТИЧНИ ПРОБЛЕМИ.
ПРИМЕР.при пишување ЕСЕЈ од област на историјa:
• метакомпонентите ни служат за планирање на стратегии за

пишување, организирање на ПЛАН за излагање и набљудување на
процесот на рефератот,
• со компонентите на усвојување ја ИСТРАЖУВАМЕ темата,
стекнуваме нови знаења и ги КОМБИНИРАМЕ фактите и идеите,
• а со компонентите на практичност (сработување) сето испланирано
и проучено го пишуваме во форма на реферат.
2) ВРСКИ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА И ОКОЛИНАТА
• ЛУЃЕТО ЈА КОРИСТАТ ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА ЗА ДА ИЗБЕРАТ ЗА

СЕБЕ ПОВОЛНА ОКОЛИНА, ЗА ДА ЈА ПРОМЕНАТ ИЛИ ДА СЕ
ПРИЛАГОДАТ КОН НЕА.
3) МЕХАНИЗАМ НА МОДИФИЦИРАЊЕ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА НИЗ
ИСКУСТВО
• ИНТЕЛЕКТУАЛНОТО ОДНЕСУВАЊЕ ИМА ДВЕ

КАРАКТЕРИСТИКИ УСПЕШНО СНАОЃАЊЕ ВО НОВИ СИТУАЦИИ
И СПОСОБНОСТ ЗА ЕФИКАСНО И АВТОМАТСКО РЕШАВАЊЕ
НА ПРОБЛЕМИ.
45
• ИНТЕЛИГЕНТНАТА ЛИЧНОСТ БРЗО ЌЕ СФАТИ ШТО СЕ БАРА
ОД НЕА ВО НОВА СИТУАЦИЈА. ДОКОЛКУ ЛИЧНОСТА ИМА
ИСКУСТВО СО НЕКОЈ ВИД НА сличен ПРОБЛЕМ, РЕЛАТИВНО
ЛЕСНО ЌЕ ГО ПРЕПОЗНАЕ ОБРАЗЕЦОТ НА ПРОБЛЕМОТ И ЌЕ
ГО РЕШИ АВТОМАТСКИ.
• ТАА ТЕОРИЈА НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СУГЕРИРА КАКО ВО
УЧИЛИШНАТА РАБОТА, УЧЕНИКОТ ТРЕБА ДА СЕ СООЧУВА СО
СИТУАЦИИ ВО КОИ ТРЕБА ДА СЕ ПОВРЗЕ НОВОТО ИСКУСТВО
СО СТАРОТО ЗНАЕЊЕ25.
4.2.1.СТИЛОВИ НА МИСЛЕЊЕ
Според Стернберг она што ни се случува во животот не зависи само од тоа

колку добро мислиме, туку и од тоа КАКО мислиме. Стернберг разликува:
- Функции на стиловите на мислење : легислативна, егзекутивен, критички.

- Форми на стиловите на мислење: монархиски, хиерархиски,
олигархиски,анархиски.
- Нивоа на стиловите на мислење: глобален и локален
- Обем на стиловите на мислење: надворешен и внатрешен
- Насоченост на стилот на мислење: либерален, конзервативен26
Фактори кои се претпоставува дека влијаат врз развојот на стилот на

мислење се:
1.Возраста
-предшколско (легислативен)
-школско (егзекутивен)
-средношколец (егзекутивен, локален, и конзервативен )
-студент (критички)
25
Bock, G., Goode, J; Webb, K, (2000). The Nature of Intelligence. Novartis Foundation
Symposium 233. Chichester: Wiley
26
Sternberg, R., Kaufman, Scott B. (2011). The Cambridge Handbook of Intelligence.
Cambridge: Cambridge University Press
46
-дипломци (легислативен)
2.Културата
3.Полот-резултати од истражувања покажуваат:
Кај женски род. Поразвиени вербални перцептивни способности., брзина
и меморија.
Машки род. Поразвиени спацијални, механички и математички
способности.
Жеснки род. грижливи, емпатични, доверливи, отворени, анксиозни,
сугестибилни и со пониска самопочит.
Машки род: Компетитивни, доминантни, самоуверени, упорни, агресивни
и подложни на криминално однесување.
Теории кои ги толкуваат овие разлики:Еволутивна, Биолошка, социјална.
Вилијамс и Бест.
Женски род.претпазливи,зависни и срамежливи
Машки род-авантуристи, инвентивни, прогрерсивни, индивидуалисти
4.Училишната насока и професија
Генерално училиштата се заложуваат за егзекутивен, локален, и
конзервативен.Општи гимназија – глобален стил; Стручни училишта –
Локален стил.
И во различни професии во зависност од барањата на работно место
имаме различен стил на мислење.
ПРЕТПРИЕМАЧ – легислативен, критички, глобален, хиерархиски,
либерален.
РАБОТНИК НА ЛЕНТА – егзекутивен, локален, монархиски,
конзервативен.
5. Родителски стилови на мислење-Родителите често различно ги
воспитуваат децата.
Машки род: наградуван за легислативен, внатрешен, глобален и
либерален стил
Женски род: наградуван за егзакутивен, критички, надворешен и
конзервативен стил
47
Според Стернберг 2003 како што е наведено СТИЛОТ претставува
начин на организација на нашето мислење. Негова базична идеја е дека
формите на владеење во општеството претставуваат надворешна
рефлексија на она што се случува во човековиот ум.
функции форми нивоа обем насоченост
1.легислативн 1.монархиск 1.глобално – 1.надвореш 1.либерален

а – а – една сакаат да се ен – – нов
креативност; цел справуваат екстровертн пристап,
самоодлучува 2.хиерархис со општи и и, трагачи по
ње ка – апстрактни социјално новини
2.егзекутивна хиерархија проблеми; сензитивни; 2.конзерватив
– на цели, зaнeмарувањ тимска ен –
имплементира дава е на детали работа предвидлива
3.критичка – приоритет 2.локално – 2.внатреше средина,
анализирање 3.олигархис концентрира н – постоечки
и оценување ка – неколку ње на интровертн норми,
компетитив детали, и; избегнување
ни цели со конкретни самостојна на промени.
тешкотија секојдневни работа,
за проблеми, исклучителн
приоритет опасност од о
4.анархиски ситничарење исполнител
– ни
истовремен
а
мотивирано
ст и потреба
од голем
број цели
Табеларен приказ на стиловите на мислење
48
Фактори кои влијаат врз развојот на стиловите
ПОЛ ВОЗРАСТ УЧИЛИШНА НАСОКА и

ПРОФЕСИЈА
1. Макоби и 1.Предшколска 1.Училиште – егзекутивен,

Џеклин – возраст – локален и конзервативен стил
жените = вербални креативни моќи; на мислење
способности, легислативен 2.Гимназија – глобален
перцептивна брзина, стил стил(насоченост кон општи
меморија; 2.Училишна принципи на појавите и
мажите = социјални, возраст – апстрактни проблеми)
математички и конформистички 3Стручни – локален стил
механички способности вредности; (насоченост кон детални
2. Посовремени егзекутивен стил области и конкретни практични
истражувања – на мислење проблеми)
ЕВИДЕНТНИ разлики во 3.Средно и 4.Професии – различни стилови,
емоционално и високо во согласност со барањата
социјално однесување, образование – Пр.претприемач(легислативен,
ОТКОЛКУ ВО егзекутивен, критички, глобален,
КОГ.СФЕРАа локален и хиерархиски и либерален
*МАЖИ(ДОМИНАНТНИ, конзервативен стил на мислење)
САМОУВЕРЕНИ, стил Работник на
УПОРНИ, АГРЕСИВНИ, (есеи);критички лента(егзекутивен,
ПОДГОТВЕНИ ЗА стил локален, монархиски и
РИЗИК...) 4.По конзервативен стил на
*ЖЕНИ(ГРИЖЛИВИ, дипломирањето мислење).
ЕМПАТИЧНИ, – легислативен
ОТВОРЕНИ, стил и
ДОВЕРЛИВИ, предложување
АНКСИОЗНИ, нови идеи.
СУГЕСТИБИЛНИ,
49
ПОНИСКО
СЕБЕПОЧИТУВАЊЕ)
-ЕВОЛУТИВНА
ТЕОРИЈА(РАЗЛИКИ
КОДИРАНИ ВО ГЕНИТЕ)
-БИОЛОШКИ
ТЕОРИИ(РАЗЛИКИ ВО
СТРУКТУРАТА НА
МОЗОКОТ КАЈ МАЖИ И
ЖЕНИ)
-СОЦИЈАЛНИ
ТЕОРИИ(РАЗЛИКИТЕ
ПРОИЗЛЕГУВААТ ОД
АГЕНСИТЕ НА
СОЦИЈАЛИЗАЦИЈА-
СЕМЕЈСТВО,
УЧИЛИШТЕ, ВРСНИЦИ,
МЕДИУМИ)
*истраж пол и
ког.стилови немаат
долга традиција
Табеларен приказ на фактори кои влијаат на развој на стиловите
Секоја индивидуа во текот на животот пројавува голем број на различни

таленти и способности. Но не секои две индивидуи кои покажале способност
кон иста работа одбираат иста насока во животот, и не секои две индивидуи
кои одбрале иста работа се еднакво успешни во она што го работат27.
Според Стернберг, ваквите разлики не зависат од тоа како и до кој степен се

развиени одредените способности, ниту од тоа колку добро мислиме, туку
зависат од начинот на кој мислиме односно од преферираните стилови на
мислење. Поради ова лицата кои имаат когнитивни стилови разлилчни од оние
27
Press.
50
на потесото и поширокото опкружување се сметаат за глупави, мрзеливи... и
често се посочуваат и казнуваат, најчесто, со слаби оцени28.
Стернберг својата теорија за стиловите на мислење ја споредува, и воедно ја

базира, на општеството кое според него претставува рефлексија на она што се
случува во човековиот ум. А стилот го објасува како начин на организација на
нашето мислење.
Тој разликува: функции, форми, нивоа, обем и насоченост на стиловите на

мислење.
Функции
Функциите, според Стернберг, претставуваат начин на постапување и

решавање на одреден проблем. Тој издвојува три видови на функции:
1) Легислативен – тој се карактеризира со креативност и самостојно

одлучување за содржината и начинот на изведување на некоја
активност.
2) Егзекутивен - се каратеризира со споредување, односно следење на

предходно прецизно утврдени правила кои насочуваат како треба да се
направи нештото
3) Критички – се заснова на вреднување на правилата и процедурите и се

преферираат проблеми во кои е потребно да се анализираат веќе
постоечки идеи или активности.
Форми
Формите се однесуваат на бројот, подреденоста и пристапот кон разрешување

на некој проблем или реализирање на некоја цел. Стернберг издвојува четири
видови на форми:
28
51
1.Монархиски – целосна насоченост кон една единствена идеја и
постојана активност насочена кон нејзино остварување
2.Хиерархиски - подреденост на целите според приоритетот.

Односно најпрво задавање на предност на најесенцијалните а потоа
на помалку битните цели
3.Олигархиски – истовремена застапеност на неколку компетитивни

цели, при што неможе да се даде приоритет на една или друга цел.
4.Анархиски – истовремена застапеност на голем број различни

потреби и цели, кои не се приоритетно организирани и нив им се
приоѓа стихијно.
Ниво
Нивото се однесува на видот на проблемот и на пристапот кој се користи со

цел тој да се разбере или разреши. Издвоени се две нивоа:
1) Локално – концентрираност на конкретните проблеми од секојдневниот

живот кои бараат посветеност на детали и се повеќе ориентирани на
прагматичната страна на ситуацијата.
2) Глобално – заинтересираност за општи или апстрактни проблеми, при

што се става фокус на големата слика а се занемаруваат деталите.
Обем
Во однос на обемот можат да се развијат надворешен и внатрешен стил.
1) Надворешен – лицата со ваков стил се екстровертни, социјално

сензитивни и отворени за соработка и тимска работа.
2) Внатрешен – лицата со ваков стил се интровертни, насочени кон себе,

помалку социјално сензитивни и преферираат самостојна работа, која
најчесто добро и навремено ја реализираат.
Насоченост
52
Издвоени се два видови на насоченост:
1) Либерален – се во постојана потрага по нешто ново, сакаат да ги

надминуваат постоечките правила и да трагаат по нови, непознати
ситуации.
2) Конзервативен – најдобро се чувствуваат во веќе позната и релативно

предвидлива средина бидејќи преферираат да се придржуваат до
постоечките норми и да ги избегнат промените што е можно повеќе.29
4.3.ФАКТОРИ КОИ ВЛИЈААТ ВРЗ РАЗВОЈОТ НА СТИЛОВИТЕ НА

МИСЛЕЊЕ
Се смета дека постојат повеќе фактори кои влијаат врз развојот на стиловите
на мислење. Како и за повеќето од останатите психички функции, како
највлијателни фактори се наведуваат: полот, возраста, културата,
родителските стилови на мислење, училишната насока, религиозноста...
Но сепак најголем акцент се става на полот, возраста и училишната насока.
Пол
Поради тоа што полот во многу стидии се наведува како најголем извор на
варијација во психолошките карактеристики, на тоа поле се спроведени голем
број на истражувања. Едно од поважните е студијата на Макоби и Џеклин. Тие
доаѓаат до заклучок дека жените во просек имаат поразвиени вербални
способности, перцептивна брзина и меморија, додека пак мажите се подобри
во областа на социјалните, математичките и механичките способности.
Додека пак посовремените истражувања укажуваат дека единствените
поевидентни разлики помеѓу различните пола е во емоционалното и
социјалното однесување.
Возраст
29
Press.
53
Возраста исто така се наведува како битен фактор, поради влијанието кои
различните развојни фази во текот на животот го имаат врз манифестацијата и
менувањето на одредени стилови на мислење.
Кај децата од предучилишна возраст се очекува развивање на креативните

моќи и во овај период, поради статичната средина, генерално се прифаќа
легислативниот стил на мислење.
Децата на училишна возраст поради очекувањата да се социјализираат со

конформистичките вредности на учолиштето, значително започнува да опаѓа
легислативниот стил и започнува да се преферира егзекутивниот стил.
Додека пак, во повисокото образование и на факултет, поради потребата за

добро разбирање и разработка на идеите кои се изучуваат се преферираат и
наградуваат егзекутивниот, локалниот и конзервативниот стил на
мислење.
По дипломирањето, и вработувањето, од индивидуата се очекува таа да се

врати на легислативниот стил на мислење и да продолжи со креирање на
нови оригинални идеи.
Училишна насока и професија
Во зависност од тоа на кој степен од образовниот систем се наоѓа,

индивидуата, потребно е таа да се прилагоди и да користи одреден стил на
мислење кој таму се бара или преферира. Претежно во училиштата се
застапени егзекутивниот, локалниот и конзервативниот стил на мислење. Но во
секундарните образовни институции, како што се гимназиите и стручните
училишта, се преферираат малку поразлични стилови на мислење од оние
генералните кои зе стапени во основните училишта. Така на пример, во
гимназиите се преферира глобалниот стил, наспроти стручните каде повеќе се
преферира и вреднува локалниот стил на мислење.
Како што во различните училишта се застапени различни стилови, така и во

различните професии се преферираат различни мисловни стилови. А кој стил
54
се бара и вреднува, најчесто, зависи од професијата и барањата на работното
место30.
4.4.Стилови на мислење како основа на диференцирана настава
Децата учат добро на различни начини и се чини дека најмногу

профитираат кога имаат инструкции диференцирани на некој начин да се
приспособат овие разлики. Зошто некои деца учат подобро од предавање, кога
други учат подобро од читање на истиот материјал? Зошто некои деца учат
подобро од независни проекти и други структурарни задачи? Прашања како
што се овие можат да бидат разјаснети преку концептот на стиловите на
размислување. Разбирањето на стиловите им помага на наставниците да го
најдат соодветиот метод на наставата за да ги зголемат резултатите на учење
кај сите ученици. Стиловите на мислење можат да се применуваат на кое било
ниво од основно училиште па се до универзитет.
Стилот на размислување е предност за користење на способностите на
одреден начин. Тоа не е само можност, туку и начин на кој некој сака да ги
користи своите способности. Така кога се зборува за индивидуални разлики во
стиловите на мислење, се зборува само за разликите, а не за тоа кој стил е
подобар, а кој полош. Употребата на поимот стилови на мислење е различна
од употребата на поимот стилови на учење. Стиловите на учење генерално се
сметаат за добри начини на учење на одреден материјал, додека пак
стиловите на мислење се занимаваат со начинте на кои се размислува за тој
материјал.
Кои видови наоди ги мотивирале истражувањата на стилвоите. Постојат

неколку, некои статистички, некои анегдотски.
 Статистички, познаето е дека традиционално тестовите за
способности во училиштата претставуваат одредени способности
и перформанси, но не сите. Истражувачите гледале на стиловите
30
Clark, R. M. (2019). Intelligence Analysis: A Target-Centric Approach (6th ed.). Los Angeles:
CQ Press.
55
како на можен начин да се пресметат дополнителните варијации
во способностите и перформансите и имале одреден успех.
 Постои широка литература за стиловите, која е со променлив
квалитет. Но голем дел од оваа литертура сугерира дека
стиловите можат да бидат корисни за разбирање на образзовните
феномени
 Многумина ги доживеале од прва рака ефектите на стилвоите во
текот на нивната образовна кариера31.
Како општи карактеристики на стиловите:
 Стиловите се однесуваат на перформансите, а не на

способностите. Има голема разлика помеѓу тоа колку некој студент
е креативен (способност) и колку студентот сака да биде
креативен (стил)
 Стиловите не се „добри“ или „лоши“, туку повеќе одговаарат
помеѓу ученик и наставник или помеѓу наставник и материјал. Она
што еден наставник го смета за добар стил, друг може да го смета
за лошо и обратно
 Стиловите можат да варираат во различни задачи и ситуации.
Стиловите кај луѓето барем малку се менуваат за да одговорат на
различни задачи. Никој нема еден фиксен стил
 Луѓето се разликуваат во силните страни на стилските
преференции. Некои луѓе силно претпочитаат одредени стилови,
додека пак други имат слаби преференции за истите
 Луѓето се разликуваат во стилската флексибилност. Некои луѓе
лесно може да се префрлат меѓу стилови, додека други не можат
 Стиловите се стекнуваат преку социјализација, тие се учат преку
интеракција со околината
 Стиловите можат да варираат низ целиот животен век, тие не се
фиксни.
31
CQ Press.
56
 Стиловите се мерливи. Тие се мерат користејќи разни
прашалници .
 Тоа што се цени во едно време и на едно место, незначи дека ќе
биде ценето на друго место.
Теорија на самоуправување: Во оваа теорија се смета дека стиловите можат

да бидат разбрани во смисла на конструкции од човечките поими за власта. Во
овој поглед видовите на владите во светот не се само случајни, туку се
надворешен одраз на начинот на кој што луѓето можат сами да се организираат
или да управуваат. Според оваа тероија луѓето можат да бидат разбрани во
термините на фукциите, формите, нивоата, опсезите и склоностите кон
владата. Теоријата на стиловите се однесува на образованието, но исто така и
на другите домени на личен и професионален живот.
Sternberg (2003), во својата теорија разликува функции (легислативен,
егзекутивен и критички), форми (монархиски, хиерархиски, олигархиски и
анархиски), нивоа (глобален и локален), обем (надворешен и внатрешен) и
насоченост на стиловите на мислење (либерален и конзервативен).
Функции: Легислативните личности имаат свој начин на работа и

сакаат самите да одредат како и кога ќе направат нешто. Тие имаат свој начин
на соочување со проблемите, свои правила. Тие сакаат да одлучуваат што да
прават и како да направат место да им биде кажано. Луѓето со легислативен
стил на мислење имаат карактеристики на креативност. Во традиционалната
настава не се негува овој стил на мислење, туку повеќе се ценат учениците со
егзекутивен стил на мислење кои имаат мала креативност. Иако сите
декларативно ги сакаме креативните луѓе. На училиште овој стил не се
вреднува. Тие некогаш не сакаат да ги извршуваат задачите на преферираниот
начин на наставникот. Така и во подоцниот живот како возрасни, при избор на
работно место треба да се води смета за тоа дали легислативниот стил е
ценет во работата која се планира да се врши, инаку човекот со ваков начин на
мислење нема да биде погоден за фирмата во која што сака да работи.
Легислативните студенти повеќе сакаат да работат на проекти отколку да
полагаат испити.
57
Луѓето со егзекутивен стил сакаат да работат според однапред
утврдени правила. Тие успеваат да се снајдат таму каде што легислативните
не успеваат. Овие луѓе се ценети и на училиште и на работа, бидејќи ги следи
правилата и не ги преиспитуваат, па се среќни со својата работа. Затоа и
талентираните деца со егзекутивен стил на мислење повеќе се вреднуваат на
училиште. Традиционалното учење генерално го наградува егзекутивниот тип.
Добрите студенти честопати се сметаат за такви кои прават се што им е
кажано.
Критичките личности имаат предиспозиција за задачи, проекти и
ситуации што бараат анализа, евалуација, споредба и проценка на постојани
идеи, стратегии, проекти итн. Тие сакаат да ги вреднуваат правилата и
процедурите и им се допаѓаат задачи каде треба да ги вреднуваат постоечките
нешта и идеи. На училиште и овој стил не се вреднува. И во предметите во кои
овој стил би изгледал погоден и би требало да се истражува, повеќето
наставници ја сведуваат наставата само на запомнување факти. На секое
сериозно претпријатие им се потребни луѓе со трите споменети стила на
мисење. Иако трите функции може да ги врши иста личност, сепак секој се
чувствува попријатно во својот стил на мислење.
Форми: Монархискиот ученик има предиспозиција за задачи, проекти и

ситуации што овозможуваат целосно фокусирање на една работа или аспект
во еден момент. Личноста со монархиски стил сака самостојна да ги врши
работите, на свој начин и не сака ништо да остави на случајноста. Овие луѓе
обично не се откажуваат од поставената намера и цел. Но нив им е тешко да
се прилагодат на поставените цели од друга личност. Тие обично се
заинтересирани за нешто друго од тоа што се работи во моментот, имаат свои
цели кои сакаат да ги достигнат со својата работа. Пример за монархиски
ориентирани студенти би биле оние кои посветуваат многу време користејќи
интернет, оние кои на пример ја сакаат математиката, искучувајќи ги сите други
предмети, или оној што е посветен на тенисот и поминува колку што е можно
повеќе време играјќи.
Хиерархискиот ученик има предиспозиција за задачи, проекти и
ситуации што дозволуваат создавање на хиерархија на цели што треба да се
исполнат. Овие ученици честопати прават списоци, а понекогаш дури и списоци
58
на списоците. Тие ги одредуваат приоритетите. Нивната подготвеност да
одредуваат цели им помага да се прилагодат добро во разни колективни
работи. Пример за хиерархиски ориентиран студент би бил оној кој одвојува
време за домашна задача која треба да ја предаде порано, отколку за таа која
треба да ја предаде подоцна, студент кој одвојува време за деловите од
тестовите за кој наставникот рекол дека повеќе ќе влијаат на оценката, отколку
на другите и слично.
Олигархискиот ученик има предиспозиција за задачи, проекти и
ситуации што дозволуваат работа со конкурентни пристапи, со повеќе аспекти
или цели кои се подеднакво важни. Овој студент сака да прави повеќе работи
во рамките на дадена временска рамка, но има проблем со поставувањето
приоритети. На овие индивидуи им треба помош во одредување на
приоритетите, па кога не би биле под притисок на времето може да бидат исто
толку успешни колку и тие од хиерархискиот тип. Иако овој стил може да
изгледа како некоја нетолку добра варијанта на личноста со хиерархиски стил,
тоа не е така бидејќи негова предност е флексибилноста. Пример за
олигархиски студент би бил оној кој не може да процени колку време му е
потребно за подготвување за тестирање на еден предмет и времето го дели
еднакво за сите, иако потребно муе различно време за сите предмети, оној кој
има проблеми да балансира и да постави приоритети помеѓу личниот и
училишниот живот и има проблеми во училиште бидејќи поминува повеќе
време во излегување.
Анархискиот ученик има склоност кон задачи, проекти и ситуации во
кој што му е дозволена голема флексибилност на приодите и во кои што може
да испробува различни приоди во секој момент. Занимањето со повеќе
проблеми во ист момент им овозможува да видат поврзаност меѓу нешта која
други луѓе не ја гледаат, но обично имаат потешкотии во прилагодувањето на
дејноста како во учењето, така и покасно во работата. Пример за анархиски
студент е оној кој не ги решава задачите и не ги предава на време, оној кој
неможе да се организира за учење за тест навреме и слично.
Нивоа: Студентот со локален стил има предиспозиција за задачи, проекти и

ситуации што бараат ангажман со специфични, конкретни детали. Студентите
со овој стил имаат тенденција да уживаат во задачите кои бараат од нив да
59
водат сметка за деталите и да се фокусираат на конкретни специфики на
ситуацијата. Тие од премногу детализирање можат да ја заборават главната
цел на задачата. Примери на студенти со локална ориентација се оние кои учи
многу детали кога учи за тестови, но не разбира како тие меѓусебно се
поврзани, оној што пишува трудови што покажуваат одлично познавање на
факти, но немаат јасно организирана структура на целината и оној кој кога
држи говори се концентрира на специфичности без никаков преглед на
насловот
Глобалниот ученик има предиспозиција за задачи, проекти и ситуации
кои бараат ангажман со големи, глобални, апстрактни идеи. Ова човек сака да
се занимава со големи идеи, но понекогаш може да изгуби контакт со деталите.
Пример за глобално ориентиран студен е оној кој кога пишува трудови прави
многу глобални тврдења, но не успева да ги поддржи со специфични докази,
оној кој многу добро ги разбира главните идеи на пасусите, но слабо разбира
детали и слично.
Обем: Внатрешниот (интерниот) студент има предиспозиција за задачи,

проекти и ситуации што дозволуваат тој или таа да работат независно од
другите. Ова индивидуа е типично интровертна и честопати непријатна во
групи. Тие преферираат да работат сами и работата во група може да му
предизвика анксиозност. Пример за внатрешно ориентиран студент е оној кој
сака да учи за тестови сам без другите, оној кој кога е во група не зборува
многу бидејќи несака да воспостави комуникација со другите.
Надворешниот (екстерниот) студент има предиспозиција за
задачи, проекти и ситуации за кои се потребни активности што овозможуваат
работа со други во група или интеракција со други во различни фази на
напредокот. Луѓето со надворешен стил на мислење се екстровертни,
друштвени и се интересираат за тоа што се случува околу нив и сакаат да
работат заедно со други. Пример за надворешно ориентиран студент е оној кој
силно претпочита работа во групи отколку индивидуална, тој кој мрази да
поминува време сам и постојано треба да биде со други, оној кој е ефикасен
во учење со други и слично.
60
Насоченост: Студентот со либерален стил има предиспозиција за задачи,
проекти и ситуации што вклучуваат непознатост, надминување на постојаните
правила или процедури и максимизирање на промените. Понекогаш
индивидуата може да сака промена само заради промена, дури и кога таа не е
идеална во моментот. Пример за либерален студент е оној кој негодува кога
треба да изврши некоја задача на традиционален начин, оној кој постојано
бара алтернативи и незабележливи начини на решавање на физичките
проблеми, оној кој пишува поезија која е невообичаена по стил и содржина и
слично.
Конзервативниот ученик има предиспозиција за задачи, проекти и
ситуации што бараат придржување и почитување на постојните правила и
процедури. Оваа личност сака да ги минимизира промените и да избегнува
двосмисленост. Иако учењето и прифаќањето на веќе поставеното донекаде е
добро, потребно е некогаш да се проба нешто ново или да се преиспита
постојното, за да може да се оди напред и да се создаде нешто ново. Пример
за конзервативен студент е оној кој често го прашува наставникот точно што се
очекува од него, тој кој што презема водство пред другите студенти за тоа како
да се изврши некоја задача и слично32.
4.4.1Стиловите во училница
Спроведени се неколку студии за истражување на стиловите во основно

и средно училиште, како и на универзитетите.
Во првото истражување кое било спроведено во четири различни типови
на училишта (приватни и јавни и социоекономски разновидни), откриени се
неколку интересни факти во однос на оценката, предавањата, возраста на
наставниците, областа на која се извршува предавањето и идеологија.
Наставниците се повеќе легислативни и помалку егзекутивни во пониските
одделенија. Исто така откриено е дека постарите наставници се
поегзекутивни, локални и конзервативни отколку што се помладите
наставниците. Постојат две толкувања на наодите. Едното е дека наставниците
32
61
стануваат поегзекутивни, локални и конзервативни со возраста, другото е дека
разликите се должат до кохерентниот ефект.
Друго откритие е дека наставниците по природни науки имаат тенденција
да бидат повеќе локални отколку тие што предаваат хуманистички науки,
додека пак вторите се полиберални од претходните. Во однос на науката,
резултатите покажуваат дека наставниците се концентрираат на локалното
значење на науката отколку за големата слика на науката.
На крај напраевена е анализа на односот на училишната идеологија со
стиловите на наставниците. Постоел оценувач кој не ги познавал наставниците
индивидуално во училиштата туку тој го оценувал секое училиште за својот
профил на стилови преку каталози, прирачници за факултетот и студентите,
изјавите за целите и намените на наставничките програми. Исто така биле
оценети стиловите на наставниците, а потоа направени контрасти гледајќи на
натпреварите помеѓу наставниците и училиштата. Откриено е дека
наставниците имаат тенденција да одговорат на стилските идологии на
нивните училишта или дека наставниците имаат тенденција да гравираат кон
училиштата што им одговараат на нивните идеологии.
Во втората студија се вклучени 124 ученици на возраст помеѓу 12 и 16
години во истите училишта во кои е извршено истражувањето на стиловите на
мислење кај наставниците. Дојдено е до закличок дека социо-економскиот
статус на учениците е негативно поврзан со критичкиот, локалниот,
конзервативниот и олигархискиот стил на мислење. Овие резултати се во
согласност со поимот за поголем авторитаризам во стиловите на поединци од
пониска социоекономска класа и пониски нивоа на образование. Исто така е
откриено и дека подоцна родените браќа и сестри имаат тенденција да бидат
по законодавни отколку браќата родени порано.
Третата студија се ориентира кон прашањето: Дали студентите одат
подобро во училиште каде нивните стилови се совпаѓаат отколку каде не се
совпаѓаат со нивните наставници. На крајот се дошло до заклучок дека
учениците изведувале подобро и биле позитивно оценети од страна на
наставниците кога нивните стилови се совпаѓале.
Стиловите се важни. Тие често се мешаат со способности, така што се

смета дека студентите се неспособни - не затоа што немаат способности, туку
62
затоа што нивните стилови на размислување не се совпаѓаат со стиловите на
луѓето што ги создаваат проценките. Особено во наставата, треба да се земат
предвид стиловите на размислување на студентите. Наставниците треба да
внимаваат како нивниот стил се одразува на учениците и да согледаат дека
некои ученици се способни, но само имаат различен стил на мислење од него и
од другите. Стилот на мислење е префериран начин на мислење. Тој не е
способност туку начин на користење на нашите способности, начин на кој
сакаме да вршиме некоја дадена задача. Секоја индивидуа има свој
префериран стил на мислење, односно профил на стилови33.
5.ВЛИЈАНИЕ НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА И НА НАСЛЕДСТВОТО ВРЗ

КОГНИТИВНОТО ФУНКЦИОНИРАЊЕ
Расправата за влијанието на животната средина и наследството врз

когнитивното мислење започнала од конфликтот помеѓу филозофите
емпиристи и нативисти. Нативистите интелигенцијата му ја препишуваат на
наследството. Емпиристите тврделе дека интелигенцијата се формира под
влијание на животната средина.
Денес повеќе не постои конфликт, повеќето се сложуваат дека постои

интеракција помеѓу тие 2 фактора, но не се сложуваат околу 2 сложени
прашања:
• Можат ли воопшто објективно да се измерат меѓурасните,

меѓуетничките и меѓукласните разлики во просечниот IQ и ако
можат, тогаш
• Колкав е делот на наследството, а колкав на животната средина во
одредување на коефициентот на интелигенција
Лаиците термините вродено и наследно ги користат како синоними, но тоа не
е точно. Несрединските влијанија можат да се класифицираат во 4 класи:
https://www.researchgate.net/publication/
33
252246082_Styles_of_Thinking_as_a_Basis_of_Differentiated_Instruction/link/
58bfde72aca2725ebd235a31/download
63
• НАСЛЕДНО (предвидлив придонес од родителите)
• ВРОДЕНО (мутации во гените)
• КОНСТИТУЦИОНАЛНО (варијабилност во телесната градба и
функционирањето)
• КОНГЕНИТАЛНО (стекнато со развојот во утерусот)
Важни податоци за истражување на придонесот на животнта средина и
наследството потекнуваат од 2 групи испитаници: ЕДНОЈАЈЧЕНИ БЛИЗНАЦИ
И ПОСВОЕНИТЕ ДЕЦА.
Со помош на тие биолошки (еднојајчени близнаци) и социјални експерименти

(посвоени деца) се обидуваат да го проценат влијанието на наследството и
животната средина на интелектуалниот развој.
Најинформална група се близнаците кои се ОДДЕЛЕНИ во детството и се

одгледувани во РАЗЛИЧНИ СРЕДИНИ.
Но за жал во тие истражувања постојат низа ПОТЕШКОТИИ:
• Дури и кај еднојајчените близнаци кои имаат ист генетски потенцијал

заради конгениталните влијанија не постои потполна идентичност ни
во моментот на раѓањето.
• Со луѓето не е можен експеримент во однос на менување на генетски
пораки, односно драматично варирање на на животната средина.
Такви експеримени се можни само на животни.
• Истражувањата на близнаци и браќа одгледани во различна средина не
даваат реална слика за влијанијата на животната средина, затоа што
средината не е драстично променета.
• Не постои независно делување на факторот животна средина и
наследување врз интелигенцијата, туку секогаш станува за нивната
интеракција.
• БЕРТ, а потоа и КАТЕЛ, сметаат дека вкупните варијанси на успехот на
тестовите за интелигенција, може да се поделат на 3 категории:
-пропорција која ја предизвикуваат генетски и средински фактори и
нивната интеракција.
64
КАТЕЛ(1953,1960,1980) предложил модел на мултипла апстрактна
анализа на варијансата (MAVA) за одредување на влијанието на
средината и наследството на вкупната личност.
Основни правила на MAVA се:
• Целиот опсег на варијансата на интелигенцијата е одреден од
популациската варијанса
• Се дели варијанса внатре и помеѓу семејствата
• Секоја од овие 2 варијанси се дели на наследна и срединска компонента
• Значително поедноставен е моделот во кој ФЕНОТИПОТ Е ЕДНАКОВ НА

ЗБИРОТ НА ГЕНОТИПОТ И ЖИВОТНАТА СРЕДИНА ( P = G + E).
• Фенотип е збир на сите особини(карактеристики) на еден организам
• Генотип е збир на сите гени
АЈЗЕНК врз основа на проучување на еднојајчените и двојајчените близнаци со
примена на едноставната анализа на варијансата го предлага следниот модел:
• P = G + CE + SE
• CE – заедничката животна средина, се однесува на широките класни
влијанијa
• Pи G се фенотип и генотип. Исто така не вклучуваат интеракција.
Munsinger дава исцрпен приказ на сите методолошки стапици кои потоа можат
да се појават тој дава детален преглед на сите важни истражувања на
менталниот развој на посвоените деца со визија на задоволување на тие
методолошки критериуми.
Генетскиот модел на корелација родител дете е:
• r = ρGρoh+ ρEρo + 2ρGEσGσE
• r – востановена корелација помеѓу едниот родител и едното дете

• ρGρo– теориска генетска корелација помеѓу родителот и детето. Оваа
вредност е под влијание на селективното стапување во брак или така
наречено асортативно бирање на брачен другар
• h – наследност, нејзина најдобра процена за IQ дале Jinks и Fulker
• ρEρo – проценета срединска корелација помеѓу родителот и детето
65
• пропорција на срединската варијанса на IQ.
• 2ρGEσGσE – коваријанса на генотипот и средината.
Примената на оваа едноставна експериментална парадигма на вистински
податоци има преживеано многу логички конфузии и методолошки
проблеми.
На пр. Конфузијата околу значењето на сличноста. Некои истражувачи ја

дефинираат сличноста со термините за групен просек, други ја мерат
споредувајќи ги индивидуалните рангови со методот на корелација, а некои ги
користат и двата индикатори на сличност.
Според Munsinger постојат неколку методолошки критериуми кои мораат да

бидат задоволени за да можат податоците од посвоените деца да се користат
за проценка на релативното влијание на наследството и животната средина
врз развојот на интелигенцијата34.
Листата на најважните проблеми кои мораат да бидат решени во

истражувањата на посвоениците вклучува:
• Можност почетниот примерок на посвоените деца да е селектиран по IQ
• Диференцјално осипување на семејството посвоители со текот на
времето
• Можност за селективно сместување на децата во домовите на
посвоителите
• Недоверливи мерки на интелигенција на пр. Користење на различни
тестови, лоша процедура на тестирањето или тестирање на деца со
различна возраст
• Недостаток на доверливи информации за биолошките родители посебно
за татковците
• Неможност за одделување на влијанието на наследството и животната
средина поради задоцнета сепарација од вистинските родители или
поради касното посвојување
• Неконтролирани варијации на возраста на родителите
34
Clark, Robert M. (2019). Intelligence Analysis: A Target-Centric Approach (6th ed.). Los
Angeles: CQ Press.
66
• Можност за увежбување на одговорите поради повторно тестирање на
некои деца
• Голем број на чисто статистички проблеми какоона пр. Различни
примероци на варијансата, недостаток на корелација кај процената со
мултипла регресија на просекот или корелативни грешки при мерењето35.
5.1.Интелигенција и особини на личност
Едни од најпопуларните и најважните концепти на психологијата се личноста и

интелегенцијата. Најпрвично да се запознаеме со интелегенцијата што
преставува таа. И покрај значителниот интерес за оваа тема, сè уште не постои
консензус меѓу експертите за компонентите на интелигенцијата или дали се
можни точни мерења на интелигенцијата. Иако современите дефиниции за
интелигенција значително се разликуваат, експертите генерално се
согласуваат дека интелигенцијата вклучува ментални способности како што се
логика, расудување, решавање проблеми и планирање.Додека пак што е тоа
што ве прави она што сте? Многу фактори придонесуваат за личноста што сте
денес, вклучително и генетиката, вашето воспитување и вашите животни
искуства. Многумина би рекле дека она што ве прави единствени се
карактеристичните модели на мисли, чувства и однесувања што ја сочинуваат
вашата личност. Иако не постои единствена договорена дефиниција за
личноста, таа често се смета за нешто што произлегува од самиот поединец и
останува прилично конзистентно во текот на животот. Личноста ги опфаќа сите
мисли, модели на однесување и социјални ставови кои влијаат на тоа како се
гледаме себеси и во што веруваме за другите и за светот околу нас. Тоа е
затоа што и двата концепта се однесуваат на широки, моќни атрибути на
луѓето за кои се верува дека се во основата на сознанието, мотивацијата и
однесувањето во многу различни поставки. До степен до кој таквите верувања
можат да се проверат, целите на психологијата за разбирање, предвидување и
подобрување на значајните аспекти на човековото однесување и развој може
35
Bock, G., Goode, J; Webb, Kate, eds. (2000). The Nature of Intelligence. Novartis
Foundation Symposium 233. Chichester: Wiley.
67
многу да се олеснат преку употребата на овие концепти. Иако личноста и
интелигенцијата обезбедуваат корисни начини за сумирање на
последователните индивидуални разлики во човековото функционирање, тие
не се дизајнирани да одговараат на исти видови прашања. Личноста се
фокусира на „содржинските“ прашања кои се однесуваат на суштината,
организацијата или значењето на мислите, чувствата, перцепциите и
постапките на една личност. Интелигенцијата се фокусира на прашањата за
„ефективноста“ кои се обидуваат да утврдат колку добро функционираат луѓето
во однос на некој внатрешно или надворешно дефиниран критериум. Врските
помеѓу личноста и интелигенцијата се важни од три причини. Прво, постои
значителен интерес за одредување дали одредени димензии, типови или
модели на личноста се поврзани со ефективно (интелигентно) однесување во
значајни животни контексти. Спротивно на тоа, постои широко распространета
загриженост за ненормативните карактеристики на личноста кои можат да го
нарушат или инхибираат капацитетот за интелигентно однесување. Конечно, се
чини дека расте сознанието дека проценките на интелигенцијата може да
бидат од мала вредност ако не ги земат предвид целите и контекстите што ја
организираат личноста на поединецот.
Концептот на интелигенција и што точно значи човек да биде интелигентен е

предмет на значителни контроверзии и дебати. Општо земено, луѓето сметаат
дека интелигенцијата е многу пожелна, па оттука и контроверзноста за тоа како
да се дефинира. Некои теоретичари тврдат дека интелигенцијата е исто така
поврзана со општествено посакуваните особини на личноста, иако тоа е
дискутабилно. Трети, пак, тврдат дека академските дефиниции за
интелигенција, засновани на тестовите за интелигенција се премногу тесни и не
одразуваат како обичните луѓе разбираат што ја прави личноста интелигентна.
Истражувањето на верувањата на лаиците за квалитетите што ги поседува
интелигентната личност откри дека луѓето ја поврзуваат интелигенцијата со
голем број општествено посакувани особини на личноста кои не се поврзани со
коефициентот на интелигенција. Сепак, исклучок од овој тренд беше тоа што
лаиците мислат дека на интелигентните луѓе им недостасуваат особини
поврзани со согласност, особено доверба, искреност и послушност кон
општествените правила. Ова е и покрај фактот што овие особини се сметаат и
68
за општествено пожелни. Други истражувања покажаа дека луѓето кои се
сметаат себеси за високо интелигентни, исто така, имаат тенденција да бидат
непријатни. Ова сугерира дека според лаичките верувања, паметните луѓе не
се нужно убави и дека стереотипите за интелигенцијата не се целосно
општествено пожелни. Можеби интелигенцијата и општествено посакуваните
особини на личноста служат за различни функции, кои понекогаш се во
конфликт една со друга36.
Иако психолозите вообичаено ги сметаат личноста и интелигенцијата за

различни и посебни домени на човековото функционирање, поновите
истражувачки напори испитуваа како тие би можеле да бидат поврзани. Според
еден пристап познат како Теорија на историјата на животот, широк опсег на
човечки карактеристики, вклучувајќи ја личноста и интелигенцијата, варираат
заедно по еден единствен континуум познат како К-фактор поради природната
селекција за одреден сет на особини за време на човечката еволуција. Она
што е најрелевантно овде е дека застапниците на оваа теорија тврдат за
постоење на општ фактор на личноста што ги комбинира сите главни
карактеристики на личноста на специфичен општествено посакуван начин. Во
однос на моделот Big Five, на пример, општ фактор ја комбинира
екстраверзијата, согласноста, совесноста, отвореноста за искуство и
емоционалната стабилност во една димензија по која луѓето имаат тенденција
да се разликуваат, при што високиот пол се поврзани со висока самодоверба,
субјективна благосостојба и социјална пожелност.
Ако оваа теорија е точна, се чини дека имплицира дека оние среќници кои
имаат високо ниво на К-фактор ги поседуваат сите предности, имаат и одлични
личности и висока интелигенција, додека оние со ниско ниво на К-фактор го
доживеале краткиот крај на животот. држете се во најважните аспекти. Сепак,
постоењето на општ фактор на личноста сè уште се дебатира и има голем број
концептуални проблеми.
36
CQ Press.
69
“The Big Five”Петте основни особини на личноста е теорија развиена во 1949
година.37 Истражувачите поминале години пред да се обидат да ги утврдат
карактерните црти како начин за анализа на однесувањето на луѓето. Во еден
момент, Гордон Олпорт открил над 4000 особини. Дури и кога ова беше
намалено на 16, се гледаше како премногу комплицирано. Оттука започнаа
петте големи особини на личноста.Овие широки категории беа истражувани и
развиени со текот на годините и, иако има опсежни студии за секоја област,
истражувачите не секогаш се согласуваат за дефиницијата на секоја
карактеристика.
Кои се главните пет особини на личноста?
 Отвореност
Отвореноста е карактеристика која вклучува имагинација и увид. Светот,

другите луѓе и желбата за учење и доживување нови работи се особено високи
за оваа особина на личноста. Тоа води до тоа да имате широк опсег на
интереси и да бидете поавантуристички кога станува збор за донесување
одлуки. Креативноста исто така игра голема улога во особина на отвореност;
ова води до поголема зона на удобност кога станува збор за апстрактно и
странично размислување. Помислете на личноста која секогаш нарачува
најегзотична работа од менито, оди на различни места и има интереси за кои
никогаш не би помислиле… тоа е некој кој има висока особина на отвореност.
Секој кој не ја поседува оваа особина има тенденција да се гледа со
потрадиционални пристапи кон животот и може да се мачи кога станува збор за
решавање на проблеми надвор од нивната комфорна зона на знаење.
 Совесност
Совесноста е особина која вклучува високо ниво на мисловност, добра

контрола на импулсите и однесувања насочени кон целта. Овој организиран и
структуриран пристап често се наоѓа кај луѓе кои работат во науката, па дури и
во финансиите на мало, каде деталната ориентација и организација се
37
Strack, S. (2005). Handbook of Personology and Psychopathology. Wiley
70
потребни како збир на вештини. Високо совесната личност редовно ќе планира
однапред и ќе го анализира сопственото однесување за да види како тоа
влијае на другите. Тимовите за управување со проекти и одделенијата за
човечки ресурси редовно имаат многу совесни луѓе кои работат во нивните
тимови за да помогнат во балансирањето на структурните улоги во
целокупниот развој на тимот. Добар пример за совесна личност би бил некој
што го познавате, кој секогаш планира однапред за следниот пат кога ќе се
сретнете - а во меѓувреме, редовно ќе остане во контакт, ќе ја проверува
вашата благосостојба. Тие сакаат да се организираат околу одредени датуми и
настани и се фокусирани на вас кога ќе се сретнете. Луѓето со слаба совесност
имаат тенденција да не ја сакаат структурата и распоредот, да
одолговлекуваат важни задачи и исто така не успеваат да ги завршат задачите.
 Екстраверзија
Екстравертноста (понекогаш се нарекува и екстровертност) е особина со која

многумина ќе се сретнат во нивните животи. Лесно е препознатлив и широко
препознатлив како „некој кој добива енергија во друштво на други“. Ова, меѓу
другите особини кои вклучуваат зборливост, самоувереност и голема количина
на емоционална експресивност, ги направи екстравертните луѓе широко
препознатливи во текот на долги години социјална интеракција. Сите ние го
имаме тој еден пријател или член на семејството - или неколку - кои не се баш
ѕидни цвеќиња во социјалната интеракција. Тие успеваат да бидат во центарот
на вниманието, уживаат во запознавањето нови луѓе и некако имаат
тенденција да ја имаат најголемата група пријатели и познаници што сте ги
познавале. Спротивното е, се разбира, некој друг во нашите животи што
можеби го познаваме, интроверт. Преферираат самотија и имаат помалку
енергија во социјалните ситуации. Да се биде во центарот на вниманието или
да се прави муабет може да биде доста оданочување.
Екстравертите имаат тенденција да имаат многу јавни улоги кои се соочуваат,

вклучувајќи области како што се продажба, маркетинг, настава и политика.
Гледано како лидери, екстровертните луѓе ќе имаат поголема веројатност да
водат отколку да застанат во толпата и да се гледа дека не прават ништо.
 Согласност
71
Луѓето кои покажуваат висока прифатливост ќе покажат знаци на доверба,
алтруизам, љубезност и наклонетост. Многу прифатливи луѓе имаат тенденција
да имаат високо просоцијално однесување што значи дека тие се повеќе
склони да им помагаат на другите луѓе. Споделувањето, утешувањето и
соработката се особини кои се придружуваат на многу пријатни типови на
личности. Емпатијата кон другите вообичаено се сфаќа како друга форма на
согласност, дури и ако терминот не одговара баш.
Спротивно на согласноста е несогласноста, но таа се манифестира во

карактеристики на однесување кои се општествено непријатни. Манипулација и
гадење кон другите, недостаток на грижа или сочувство, недостаток на интерес
за другите и нивните проблеми се доста чести.
Согласните луѓе имаат тенденција да најдат кариери во области каде што

можат најмногу да помогнат. Добротворните работници, медицината,
менталното здравје, па дури и оние кои волонтираат во народните кујни и
посветуваат време на третиот сектор (социјални студии) се високо во табелата
за согласност.
 Невротичност
Невротичноста се карактеризира со тага, нерасположение и емоционална

нестабилност. Честопати погрешно погрешно за асоцијално однесување, или
уште полошо поголемо психолошко прашање, невротичноста е физички и
емоционален одговор на стресот и перцепираните закани во нечиј секојдневен
живот. Поединците кои покажуваат високи нивоа на невротичност ќе имаат
тенденција да доживеат промени во расположението, анксиозност и
раздразливост. Некои поединци кои доживуваат ненадејни промени во
карактерот од секојдневна перспектива би можеле да бидат многу невротични
и да реагираат на високи нивоа на стрес во нивниот работен и личен живот.
Квалитети на високо интелегентните луѓе:
Вистината е дека не мора нужно да постигнувате добри резултати на тестовите

за да се сметате за паметни. Всушност, интелигенцијата се мери на многу
начини, вклучувајќи, но не ограничувајќи се на интелектуална, социјална и
емоционална интелигенција. Но, ако има нешто што ги поврзува
72
интелигентните луѓе, тоа е нивната неверојатна способност да растат и учат
секој ден. На крајот на краиштата, не е секогаш прашање да се родиш со
интелигенција, туку всушност да ја негуваш и негуваш. Со тоа, студиите ги
идентификуваа квалитетите кои ги поседуваат високо интелигентните луѓе кои
постојано ја дефинираат и ја зголемуваат нивната интелигенција. Еве ги
најкажните знаци на навистина интелигентна личност.
Знаеш дека не знаеш
Високо интелигентните луѓе ретко признаваат дека знаат сè. Всушност, тие
многу добро знаат дека не знаат многу.Лиценциран клинички психолог и
сертифициран невротерапевт д-р Кетрин Џексон му рекол на Bustle:
„Ако не можат да направат нешто, не се обидуваат да се однесуваат како

да можат. Наместо тоа, тие ги знаат своите граници и можат да го
признаат тоа. Ова им овозможува да бидат отворени да учат повеќе од
другите и ситуациите“.
Ефектот Данинг-Кругер ја поддржува оваа изјава, со тоа што луѓето веруваат

дека се попаметни и поспособни отколку што навистина се.Според социјалните
психолози Дејвид Данинг и Џастин Кругер, неспособните луѓе имаат тенденција
да ги преценуваат своите способности, додека високо квалификуваните луѓе
веројатно се сомневаат во нивните.Тоа е затоа што интелигентните луѓе
сфаќаат дека нивното сопствено незнаење може да биде корисно и би
направиле сè за да го премостат овој јаз до знаењето. Неспособните луѓе, од
друга страна, не можат ниту да ја препознаат сопствената неспособност38.
Сакате да одите со протокот
Високо интелигентните луѓе се прилагодливи и флексибилни. Тие се со

поголема веројатност да одат со тек, да се поправаат во нови поставки и да
напредуваат без оглед на ограничувањата или компликациите.Самиот Стив
Џобс веруваше во приспособливоста на паметните луѓе кога ја дефинираше
интелигенцијата не според вашата стручност во едно поле, туку според вашата
38
Rolington, A.(2013). Strategic Intelligence for the 21st Century: The Mosaic Method, Oxford
University Press.
73
способност да воспоставите врски меѓу полињата. Според него, единствениот
начин да се направи тоа е да се отвори и истражува светот на уникатни и
неочекувани начини.Науката се согласува со Стив Џобс, делумно затоа што
истражувањата постојано откриле тесна врска помеѓу особина на личноста на
отвореност и интелигенција.На пример, еден експеримент во 1960-тите ги
смести поетите, претприемачите и научниците заедно во една куќа и откри
дека сите споделуваат екстремна отвореност за нови идеи и искуства.Тоа е
затоа што кога не го затворате вашиот ум со она што веќе го знаете и
верувате, можете јасно да ги слушате другите и да ги гледате работите
поалтернативно. Како што изјави Стив Џобс во својот говор:
„Многу (што значи да се биде паметен) е способноста да се одзумира и... да

се види целата работа“.
Како резултат на тоа, ова му овозможува на вашиот мозок да скалира до

решенија и да го најде најдобриот можен начин на дејствување, особено кога
се соочувате со проблеми.
Вие сте љубопитни за светот
Високо интелигентните луѓе сакаат да читаат, најмногу затоа што имаат голема
љубов кон учењето. Сепак, ова не значи дека треба да ја читате секоја книга
што постои. Едноставно да се биде доволно љубопитен да бара знаење е она
што ја дефинира интелигентната личност.
Алберт Ајнштајн еднаш цитирал: „Немам посебни таленти, јас сум само
страсно љубопитен“. И можеби никогаш не биле кажани повистинити
зборови за неговата генијалност.
„Во вистинската средина, љубопитноста води до експериментирање.

Експериментирањето е основата на иновациите“.
Всушност, љубопитноста е најважниот квалитет што ги сочинува извршните

директори и иноваторите. Тие го имаат она што угледниот колумнист и експерт
за лидерство Адам Брајант го нарекува „применета љубопитност“.Тоа е затоа
што кога секогаш се занимавате со прашања, вашиот ум останува активен и
74
внимателен. Накратко, љубопитноста ве наведува да откриете нови можности,
дека без неа, нашиот свет не би бил ист како што го знаеме.
Вие сте чувствителни на чувствата на луѓето
Високо интелигентните луѓе можат да ги декодираат или да ги препознаат

потребите и чувствата на другите луѓе. Тоа е она што ги прави емоционално
интелигентни.Емпатијата долго време е основна компонента на емоционалната
интелигенција. Ова е типично зошто сте заинтересирани да запознавате нови
луѓе и да дознаете повеќе за нив.Толку многу што веројатно сте принудени да
ја искористите вашата интелигенција за да им помогнете. Всушност,
интелигентните луѓе немаат проблем да го споделат своето знаење со другите.
Лиценцираниот психотерапевт Кристин Скот-Хадсон изјави за Bustle:
„Знаеме дека колку личноста има повисоки резултати во особините на

емпатија, толку е поголема личноста во особините на ефективно вербално
разбирање.
Со други зборови, постои директна врска помеѓу емпатијата, која е дел од

вашата емоционална интелигенција, и разбирањето, кое е дел од вашата
когнитивна интелигенција.
Имате висока самоконтрола
Високо интелигентните луѓе веројатно поседуваат високо ниво на

самоконтрола. Всушност, оваа самосвест е она што им овозможува да се
фокусираат првенствено на своите цели.
Во една студија објавена во списанието Psychological Science, истражувачите

побараа од учесниците да изберат помеѓу две финансиски награди - поголема,
но подоцна исплата или непосредна помала. Тие откриле дека оние кои
избрале поголема, но подоцна исплата имале поголема самоконтрола и
генерално постигнале подобри резултати на тестовите за интелигенција.Тоа е
затоа што интелигентните луѓе не се лесно под влијание на надворешни
влијанија и би се вклучиле само во активности кои се поврзани со нивниот
75
раст. Кога знаете како да ги контролирате емоциите и да се изборите со
вашите импулси, работите ретко можат да ви наштетат.Дополнително, да
имате висока самоконтрола, исто така, значи дека сте помалку подложни на
групно размислување. Иако признавате дека можете да научите од другите, не
сте веднаш зафатени од нивните зборови или постапки. Наместо тоа, вие
избирате да процените и разгледате различни гледишта пред да дојдете до
вашите заклучоци.
На крајот на краиштата, интелигентните луѓе отсекогаш избирале да го коваат
својот пат до величината, наместо да следат некој друг.39
6.ПОЛОВИ РАЗЛИКИ ВО КОГНИТИВНОТО ФУНКЦИОНИРАЊЕ
Во истражувањата на половите и когнитивното функционирање, освен

биолошкиот пол значење има и половата улога (по правилно родова улога)
која се определува со однесувањето, доживувањето, интересите,
ставовите...типични за секој пол.
Постојат 4 видови на полови улоги :

 ФЕМИНИНА,
 МАСКУЛИНА,
 АНДРОГИНА (ЗАСТАПЕНИ КАРАКТЕРИСТИКИ И НА ФЕМИНИНА И
МАСКУЛИНАТА ПОЛОВА УЛОГА) И
 НЕИЗДИФЕРЕНЦИРАНА ПОЛОВА УЛОГА (СЛАБО ЗАСТАПЕНИ
КАРАКТЕРИСТИКИ НА ПОЛОВИТЕ УЛОГИ).
 Денес се повеќе се истражуваат разликите во когнитивните способности

и особини на личноста и од гледна точка на биолошкиот пол и во
функција на половата улога.
ВО ИСТРАЖУВАЊАТА НА ПОЛОВИТЕ РАЗЛИКИ СЕ ГЛЕДА ОД ТРИ

АГЛИ:
 1.БИОЛОШКИ (генетски, наследно поврзано x и y хромозом),
39
University Press.
76
 2.СРЕДИНСКИ (рани искуства и социјализација на половите улоги)
 3.НЕВРОФИЗИОЛОШКИ (се однесува на РАЗЛИКИТЕ во церебралната
латерализација(СПЕЦИЈАЛИЗАЦИЈА НА ЛЕВА И ДЕСНА ХЕМИСФЕРА
ЗА ПОЕДИНЕЧНИ ФУНКЦИИ).
На односот меѓу полот и когнитивното функционирање делуваат две

групи на модераторски променливи варијабли:
1.Возраст- различна е БРЗИНАТА НА матурацијата(созревање) кај

девојчињата и момчињата, односно не мора да биде исто темпото на
физиолошкото назадување и пропаѓање на когнитивните функции кај
девојчињата и момчињата.
2.Социо- економскиот статус – во некои истажувања е најдена поголема

зависност на когнитивниот развој од Социо-економскиот статус кај
момчињата отколку кај девојчињата.
Момчиња(докажано дека момчиња од некомплетни семејства имаат помал
ИК од врсници од комплетни семејства; кај девојчиња нема таква разлика-
причина поголема социјабилност на девојчињата, поголема фрекфенција на
вербален тип на игри што е основа за говорен развој , и имање адекватен
модел за идентификација, мајката.
Стандардните учебници по психологија ги наведуваат како најзачајни

РАЗЛИКИТЕ во просеците на тестовите на интелегенција меѓу мажите и
жените, искажани во термини на Терстоновите примарни ментални
способности во :
вербалното разбирање, вербалната флуедност,помнењето и естетските
судови во корист на ЖЕНИТЕ, спацијалната способоност,
нумеричкото резонирање, механички информации кај МАЖИТЕ.
Понови истражувања за двете најизразени разлики во примарните

способности: вербална и спацијална и третата најголема разлика е пошироко
опфатена во социјалната интелигенција.
77
Во однос на видовите интелигенции:
ВЕРБАЛНА интелегенција
• Поранешни истражувања вербалните способности поголеми кај

женските, понови истражувања имаат тренд на намалување на
разликите.
• Значајна е интеракцијата меѓу матурацијата(созревањето) и
социјализациските способности
• Докажано со истражувања од 50-90 тите години дека женските
вербално порано се развиваат од машките до 4-тата година, а
машките се генетски поголеми, посилни и поактивни
• Женските се формираат ослонувајќи се на вербалните
способности, а помалку ги вежбаат спацијалните вештини. Ова е
поддржано и со културалните полови типизирања на
активностите-м повеќе се поттикнуваат на игра и движење на
отворен простор.
• понови истражувања не наоѓаат разлики во вербалните
способности на средношколците во однос на пол
• -во однос на време на реакција на м и ж има големи
неусогласувања
• -разлики во начин на одговрање(женски-побавни и поточни,
машки-побрзи, но нема сметка на точноста)-нови истражувања
намалени разлики машки и женски).
• СПАЦИЈАЛНА интелигенција
• Поранешни истражувања спацијални способности поголеми кај м,
од адолесценција до крај на живот(докази и во генетската
детерминираност)-докази и со поголема успешност на м во
математика, посебно во геометрија
• -Стафорд 1961, спацијалната визуелизација се пренесува со
гените на мажите, но не може да се исклучи социјализацијата
• На важноста на социјализацијата во оваа смисла потврдиле
истражувања на Хојенга и Хојенга кои нашле поврзаност меѓу
спацијалните способности и играчките (коцки за скложување,
78
механички направи за комбинирање и сложување-кои ги
поттикнуваат тие способности, а повеќе ги користат машки)
• СОЦИЈАЛНА интелигенција
• Женски-помили и добиваат поголема социјална потпора од
машките
• Женски-воспоставуваат и одржуваат добра емоционална клима40
6.1.ПРОГНОСТИЧКА ВРЕДНОСТ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА-ЗА УСПЕХОТ ВО

УЧИЛИШНИОТ СИСТЕМ
Кон нив пристап во проучување на образовното постигнување на ученикот

Причини за училишниот неуспех кај учениците се многубројни и во
литературата се воглавно, поврзуваат со три широки групи на фактори:
семејството и врсниците (семејните односи, социо-економскиот статус и
структурата на семејството, очекувањата на родителите и врсниците,
врсничките односи), училиште (наставниот план и програма, обученоста на
наставниците за воспитно-образовна работа, примена на нови наставни
методи, односите помеѓу учениците и наставникот, очекувањата на
наставникот, начинот на оценувањето на учениците) и лични ресурси
(интелигенција, вредности, самодоверба, очекувања, проценка на
самоефикасност).
И покрај фактот дека училишниот неуспех на ученикот е производ и дејство на
цела мрежа од фактори, сè до почетокот на 60-тите години од 20 век
истражувањата на факторите на училишниот неуспех биле воглавно усмерени
на ефектите од различните аспекти на социо-економскиот статус,
интелигенцијата, мотивацијата и социометрискиот статус на ученикот. Значаен
број на истражувања бил усмерен на проучување на целта кон која поединецот
тежнее, односно кон она што поединецот очекува да се доие (субјективно
очекување на успех) и веројатноста тоа да се добие. Меѓутоа, веќе во
истражувањата кои се вршени во 70-тите години од 20 век се воочува како
доминантно тежнеење на истражувачите да опфатат еден поширок корпус на
40
79
значајни варијабли кога се испитуваат на училишниот неуспех. На пример,
еден број автори сметаат дека училишниот неуспех е производ на содејството
на интелигенцијата, особините на личноста и мотивацијата на ученикот.
Крајот на 70-тите и почетокот на 80-тите години од 20 век е приметен пораст на
заинтересираност на еден број на автори за проучување на поврзаноста
помеѓу набљудувањето на сопствената успешност во специфичната ситуација
и остварениот (не)успех. Меѓутоа, дури кон крајот на 90-тите години на 20 век
доаѓа да вистинска експлозија на истражувања во оваа област, и денес се
наоѓаме во период на полно процветување на истражувањата поврзани со
училишниот (не)успех со варијабли како што се : (а) "поим за себе", (б)
"забележување на сопствените способности" во одредени активности, (в)
"очекувања" поврзани за исходот од одредената активност, (г) забележување
на "блиските" како можен извор на информации кои влијаат на
забележувањето на сопствените способности и успеси за извршување на
одредени активности. Иако во светот, последните години, оваа е водечка тема
на истражувачите во областа на образованието, во нашата средина скоро да
нема сродни истражувања. Алармантна е и фактот дека мал е бројот на
истражувачи кој проблемот на училишниот (не)успех го гледаат од аспект на
самите ученици.
Со обзир на тоа дека досегашните начини на решавање на проблемот со
училишниот неуспех покажаа неефикасни се јави потреба за нов пристап –
трансформативниот , односно со реконструкција – кој овозможува оптимизација
на потенцијалот од сферата на личноста. Бидејќи, ако неуспешниот ученик има
ниво на интелигенција поголема од минимално потребното за непречено
учење, проблемот не е во сферата на способностите, туку во сферата на
личноста. Со проучувањето на проблемот на училишниот успех од перспектива
на самиот ученик се пружа шанса на неуспешните ученици да го подобрат
своето образовно достигнување, а да при тоа не се жртвуваат оние конструкти
кои пробуваат да ги потврдат. Конструктивистичкиот пристап на образовното
достигнувања на учениците поаѓа од личното значење кое учениците му го
припишуваат на постигнатото, а не од значењето наметно од перспектива на
некоја научна теорија.
80
Преглед на поважни истражувања за факторите на образовното постигнување
на учениците
Во теоретските дела за училишниот (не)успех на учениците најчесто се
наведуваат три етиолошки модели: индивидуални, семејни и училишни.
Индивидуалниот модел на етиологијата на неуспехот се заснова на
претпоставката дека корените на неуспехот се наоѓаат во самиот ученик – во
неговите мотивациони, бихејвиорални или емоционални проблеми. Од друга
страна, семејниот модел на етиологија на неуспехот се заснова на
претпоставката дека однесувањето на ученикот зависи од односите со другите
личности внатре во семејниот контекст, а неуспехот се гледа како индикатор на
семејниот стрес. Конечно, училишниот модел на етиологија на неуспехот поаѓа
од претпоставката дека со интеракција внатре во различните контекстина
потенцијалната детерминанта на однесување, а неуспехот се гледа како
резултат на конфликтот или несогласувањето на потребите на ученикот и
училишното опкружување. Секој од наведените модели гледан поединечно е
значаен, што значи дека појавата на училишен неуспех допринесуваат и
индивидуалните, и семјните и училишните фактори. На крајот може да се рече,
дека во современото разгледување на етиологијата на неуспехот преовладува
мислењето дека училишниот неуспех потекнува од интеракцијата помеѓу
различните фактори.
Во истражувањата на домашните и странските автори разликите во
образовните постигнувања на учениците се поврзува со многу фактори, а меѓу
најзначајните се: семејството, врсничките групи,училиштето и личните ресурси
на учениците.
Училишниот (не)успех на учениците неопходно е да гледа во поширок
општествен контекст, бидејќи е производ на дејствата на мрежата на односи во
семејството и училиштето, училишниот систем и ученикот, наставник и ученик,
и учениците меѓусебно. Со други зборови, разликите во образовните
постигнувања на ученикот не може во потполност не може да се разбере
доколку, на пример, се проучуваат само особеностите на семејството од кое
потекнува ученикот, или само особеностите на врсничките групи, или само
81
личните ресурси на ученикот, или доколку се проучуваат само училишниот
систем41.
Како семејството и врсниците влијаат на појавата на училишниот (не)успех

Социјалните односи внатре во семејството, посебно помеѓу родителите и
децата, социоекономскиот статус и структура на семејството често во
литературата се поврзува со различните аспекти на училишно прилагодување
и нивото на образовните постигнувања на учениците. Покрај семејството,
значаен фактор во образовните постигнувања претставуваат и врсниците.
Во некои ситуации на влијание на врсниците на образовното постигнување на
ученикот е позначајно од влијанието на родителите: (а) кога постои јака,
хомогена група чии ставови и однесување значајно се разликува од
родителските, (б)кога не постои наградување во односот родител-дете, (в)кога
ученикот вредносните ставови на родителот ги гледа како неадекватни,
неконзистентни и премногу критички, и (д) кога ученикот не е самоуверен и
нема чувство на сигурност во семејството.
Семејството и врсниците претставува значаен ресурс за високо образовно
достигнување на ученикот, но и се истовремено значаен фактор на ризик за
појава училишниот неуспех.
Семејството како модератор на образовните достигнувања
Семејни односи. Бројните резултати од истражувањата во светот и кај нас
покажуваат дека родителите кои во најголем степен допринесуваат за
успешното прилагодување на своите деца на училишните услови и високите
образовни постигнувања, негуваат демократски (авторитарен) модел на односи
на родител-дете :доследно ги подржуваат праведни стандарди на однесување,
охрабруваат двосмерна комуникација, уважување на детското мислење, имаат
високи очекувања во поглед на одговорното и зрело однесување на детето и се
грижат за неговото физичка и емоционална благосостојба . Кога родителите се
однесуваат топло и срдечно со своите деца, одговорни и полни со разбирање и
тогаш кога поставуваат јасни барања кон нив и ја подржуваат автономијата во
однесувањето, кај децата се развива чувство на сигурност, заинтересираност
за другите, социјалност, емпатичност, спремност на просоцијално однесување
41
Press.
82
и високи образовни достигнувања. Наспроти тоа, авторитарните и
пермисивните модели на однесување на родител-дете често се поврзува со
општествено непожелни облици на однесување и училишен неуспех. Се смета
дека авторитарниот модел на однос родител-дете, кој го карактеризира ставот
на претерани барања во однос на детето без обзир на детските можности, се
развива пасивно дете со ниско чувство на сопствената вредност. Од друга
страна, пермисивниот модел на однос родител-дете, кој го карактеризира не
поставување на никакви барања кон детето, задоволување на неговите хирови
и давање на потполна слобода, развива несигурност кај детето, слаба
самоконтрола и намалена толеранција на неуспех.
Според сфаќањата на некои автори, постојат три причини поради кои
демократскиот модел на односи росител-дете е поврзан со високи образовни
достигнувања на учениците . Прво, родителите кои негуваат демократски стил
на воспитувања пружа висок степен на емоционална сигурност на своите деца,
слобода и независност. Второ, овие родители на своите деца им објаснуваат
за своите постапки и на тој начин им помогнуваат да ги разберат родителските
вредности и цели. Трето, родителите кои негуваат демократски стил на
воспитување го потикнуваат детето на двосмерна и отворена комуникација што
претставува плодно тло за учење на социјални вештини: активно слушање на
другиот, почитување на говорните привилегии на другите и сл. Сè на сè, може
да се рече дека односот родител-дете базиран на сигурност и разбирање
допринесува за поуспешно прилагодување на детето кон школските обврски и
постигнување на подобри образовни резултати. Наспроти тоа, настојувањето
родителите да пренесат на детето лични хиерархиски вредности, како и
превисоките барања, замерки, критики, казнување, дури и отфрлање на детето,
допринесува до ниска самодоверба на детето и негативни образовни
резултати42.
Социоекономски статус на семејството. Интензивното проучување на
влијанието на социоекономскиот статус на семејството на образовните
достигнувања на ученикот започнаа 60-тите години од 20 век во САД. Денеска
постојат многу емпириски резултати, во светот и кај нас, кои упатуваат на
значајната поврзаност на социоекономскиот статус на семејството и нивото на
42
University Press.
83
образовното постигнување на ученикот. Резултатите на тие истражувања
укажуваат дека учениците кои потекнуваат од семејства со повисок
социоекономски статус постигнуваат подобри резултати во училиштето и
повисок степен на образование од учениците кои потикнуваат од семејствата
со понизок социоекономски статус.
Резултатите покажуваат дека околу 90% од учениците, чии родители имаат
висок образовен статус, сакаат да го продолжат школувањето во гимназија, а
подоцна и на факултет, додека учениците, чии родители се со низок образовен
статус, во повисок стапен се одлучуваат за стручно училиште. Иако
економскиот статус на семејството директно влијае на обезбедување средства
неопходни за успешно усвојување на наставните содржини и нивото на
образовното достигнување, резултатите TIMSS 2003 истражување покажува
дека економскиот статус на семејството само донегде позитивно корелира со
успехот на тестовите на постигнување. Утврдено е дека учениците од
семејства со највисоки материјални можности постигнуваат послаби резултати
од оние од семејства со просечни материјални можности.
Структура на семејството. Резултите од некои релевантни истажувања
укажуваат на значајната поврзаност помеѓу големината на семејството и
нивото на образовните достигнувања на ученикот, како и на потполноста на
семејството, во која се присутни двата родители, претставува оптимален
контекст за високо образовно постигнување. Податоците од веќе наведениот
TIMSS 2003 истражувања покажаа дека ученици кои потекнуваат од
четворочлено семејство остваруваат повисоки оценки од математика, додека
највисоки оценки од природните науки остваруваат ученици од трочлени
семејства, а потоа од двочлени семејства.
Семејствата со три и повеќе деца стануваат сè понеповолен контекст за
успешно образование на децата, бидејќи родителите повеќе се ангажирани за
обезбедување на материјалната основа на семејниот живот, без можности за
квалитетна и поттикнувачка интеракција со најмладите членови. Непотполните
семејства често се соочени со "теретот" на прекинатите блиски односи на
сопружниците, сложената психолошка ситуација во која децата се најголеми
жртви, а родителите престануваат компетентно да ја обавуваат својата улога и
должноста во врска со образованието на децата. Последица од недостатокот
од едниот родител од детето, како што се : губиток на емоционална подршка на
84
едниот родител, губиток на модел за идентификација, опаѓање на економската
моќ на семејството – доведува на нерамнотежа во семејниот систем и
училишниот неуспех.
Резултатите од некои истражувања покажаа дека децата на разведени
родители, без обзир на своите способности, во поголем процент стануваат
неуспешни во училиштето, за разлика од децата кои живеат со двата
родтители .
Наспроти овие резултати, во проучувањето на образовните постигнувања на
учениците кои потекнуваат од непотполните, потполните и проширени
семејства, воочено е дека разлики во училишниот успех на ученикот не можат
да му се припишат на типот на семејната структура од која ученикот потекнува.
Се покажа дека нема разлика во поглед на образовното постигнување помеѓу
ученици кои потекнуваат од непотполни семејства и ученици кои потекнуваат
од потполни и проширени семејства. Во разгледувањето на овој резултат се
наведува дека во истражувањето се покажа дека училиштето има зголемени
барања за високи образовни достигнувања на учениците кои живеат во
семејства без татко, како и пониски критериуми при оценувањето на овие
ученици со цел компензирање на дефициентноста на структурата на
непотполноста на семејството. Овој резултат може да се објасни и со тоа
мајката која сама го воспитува детето има зголемени барања за висок
училишен успех на детето, за тоа адекватно да се оспособи за живот. Од друга
страна, детето кое израстува во семејство без татко може да има високи
образовни очекувања за да подоцна може да и го олесни на мајката тешкиот
живот43.
Влијанието на родителите на врсничките односи
Истражувањето од крајот на 80-тите години на минатиот век укажаа на
значајната улога на родителите во детските врснички односи, што оди во
прилог на гледиштето на Брофенбренер за начинот на кој непосредните
процеси во еден микросистем- семејство- можи да делува на детските односи
во другиот- врснички групи . Голем број од овие истражувања се однесуваат на
помлади деца и воопшто се конценрирани на проучување на влијанието на
мајката на детските социјални односи, додека малку внимание било посветено
43
Kail, R.; Barnfield, A.(2014). Children and Their Development. Pearson
85
за проучување на влијанието на таткото на врсничките односи, посебно во
периодот на адолесценција.
Се смета дека родителите кои се премногу строги можи да згрешат и да ги
преминат легитимните граници што ги поставил адолесцентот, додека
родителите кои минимално се вклучени можат да ја зголемат подложноста на
негативните влијанија на врсниците .
Во своите емпериски проучувања на интеракцијата мајка-дете, Путалаз
утврдил дека аверзивното однесување на мајката е поврзано со аверзивното
однесување на детето спрема врсниците со кои не се блиски и
социометрискиот статус во училиштето. Се покажало, исто така, дека
родителското упатување, водење и наредување, посебно од страна на таткото,
поврзани со детската нетрпеливост према врсниците и негативните проценки
на наставникот на детската популарност .
Во истражувањата, отфрлувањето на детето од страна на родителите и
брачните конфликти често се поврзуваат со детската срамежливост и
социјална анксизност. Иако срамежливоста се смета за нормален и
транзиторен феномен, многу срамежливите деца доживуваат висок степен на
социјална анксиозност и покажуваат социјално инхибирано однесување, како
што се социјална повлеченост и избегнување . Негативни последици поврзани
со срамежливоста подразбираат осаменост, ниска самодоверба, послаб
училишен успех и проблеми во врсничките односи, како што се: занемарување
од страна на врсниците, одбивање и виктимизација . Воглавно срамежливите
деца и адолесценти не се сметаат за ризична група и често не се сфаќаат за
озбилно се додека нивните социјални проблеми не доведат до клинички
значајно влошување во социјалната, академската или вокационата сфера.
Децата кои се изложени на непријателство, стрес и несреќи во раното детство
претставуваат група со зголемен ризик за развој на проблеми во
однесувањето. Меѓутоа, изложувањето на неповолни семејни искуства
(зачестеност на родителски конфликти, насилство и физичко казнување) не
одредуваат однапред во прилагодувањето. Многу деца кои растат во
неповолна семејна околина покажуваат адекватна прилагоденост во покасниот
период во животот што покрај другото, се објаснува со протективната фунција
на врсничкото прифаќање .
86
Прифаќањето од групата на врсници и екстензивноста на мрежата на детски
пријателства претставуваат фактори кои можат да го заштитат детето од
ризикот поврзан со мнозинството на негативни семејни искуства. Примената на
"врснички менаџмент" како што е давање совети на врсниците, уредување на
социјални контакти, супервизија на интеракцијата во играта идентификувани се
како важни за формирање и квалиетет на детската врсничка интеракција .
Врсничките групи помогнуваат во развивањето на идентитетот на детето и
влијаат на формирањето на нивната независност и самостојност. Преку
дружењето со врсниците децата се осамостојуваат во однос на возрасните,
почнуваат себе си поинаку да се доживуваат и ги задоволуваат потребите за
социјална поврзаност и припаѓање. Меѓутоа, неостварениот адекватен однос
со врсниците (изолираност, отфрленост, меѓусебна недоверба и зачестени
конфликти) може да има трајни негативни последици по развојот на личноста44.
Врснички односи како фактор за образовното постигнување

Доколку претпоставиме дека секој ученик тежнее да биде прифатен во друштво
на врсниците, јасно е дека негативните ставови на врсничката група према
високото образовните достигнувања претставуваат можност за училишен
неуспех. На пример, за да избегнат да бидат забележани како "бубалици" и
самите тие отфрлени од страна на врсниците, некои ученици повеќе одбираат
да бидат неуспешни и почнуваат да редат единици. Во прилог на наведеното
одат резултатите од истражувањата кои сугерираат дека образовното
постигнување на ученикот тежнее да се приближи на достигнувањата на
нивните најдобри пријатели. Поконкретно, воочено е дека образовното
постигнување на учениците опаѓа во текот на училишната година доколку
нивните најдобри пријатели имале пониски постигнувања во првото полугодие.
Исто така, утврдено е дека учениците чии пријатели се посветени на учењето
постигнуваат подобри оценки од оние чии пријатели не се заинтересирани за
учењето .
Резултатите на поновите истражувања покажуваат дека повеќе од половина на
неуспешните ученици (66%) сметаат дека негативните ставови на врсниците
44
Press.
87
према образованието се најголема пречка за постигнување на повисоки
образовни резултати .
Социјалните односи меѓу членовите на некоја група се карактеризира со појава
на приврзаност, односно неприврзаност кон останатите членови на групата.
Резултатите од поголем број на истражувања покажуваат дека социјално
прифатените ученици кои искажуваат просоцијални, кооперативни и одговорни
форми на однесувања во училиштето, вооглавно постигнуваат повисоки
образовни достигнувања . Исто така, утврдено е дека социјално отфрлените
ученици, воглавно постигнуваат послаби оценки и претставуваат ризична група
склона на деликвенција, неоправдани изостаноци од часовите и предвремено
напуштање од училиште. Социјално отфрлените ученици покажуваат
незаинтересираност за групата на врсници, не ги прифаќаат групните норми и
вредности, се агресивни и често ја реметат атмосферата на групата , многу
ретко учествуваат во дополнителните воннаставни активности, емоционално
се нестабилни и повлечени .
За разлика од социјално отфрлените ученици, популарните ученици користат
повеќе време за активности поврзани со учењето и стекнување на знаење на
час. Иако прикажаните резултати се потврдени во поголем број на сродни
истражувања тешко е да се оспори дека постојат и неуспешни ученици кои се
прифатени и популарни во групата на врсници, како и дека успешните ученици
често се отфрлени од страна на врсниците45.
Но, зошто се врсничките односи значајни за образовното постигнување на
учениците?
Со обзир на тоа дека врсничките односи се засновани на егалитарност, тие
пружаат поголема шанса за учење на образец на лојалност, корисност и
решавање на конфликти. Врсниците можат да ги поткрепуваат или казнуваат
реакциите едни на други, да се советуваат, воспоставуваат и одржаваат
стандарди, пронаоѓаат модели кои се копираат, како и да бидат подршка во
постигнување на високи оценки, но и во преминување и превенција на
негативните образовни резултати.
Училиштето како фактор на (не)посакуван образовен резултат
Одсуството на концентрација, кампањското учење, преобемниот материјал и
трансмисивната настава само се дел од проблемите со кои се соочуваат
45
Kail, R.; Barnfield, A.(2014). Children and Their Development. Pearson
88
учениците во основните и средните училишта во Македонија. Во прилог на
горенаведеното доаѓаат резултатите од истражувањата за односот на
учениците од завршните одделенија на основните и средните училишта спрема
различни аспекти на настава и учење . Утврдено е дека повеќе од половина од
учениците имаат проблем да се концентрираат на учење на градивото, што
претставува еден од најчестите причини за пониски оцени. Проблемот на
концентрација при учењето може да се набљудува како последица на
непривлечната содржина или, пак преокупираноста на ученикот со некои други
проблеми и интереси кои не се врзани за учењето. Покрај тешкотиите да се
концентрираат на учењето, учениците неретко поради обемниот материјал и
недостатокот на време тие прибегнуваат кон кампањско учење што
допринесува за континуирано опаѓање на нивните оценки .
Во истражувањата за односот на учениците према тешкотиите во учењето и
начините за нивно преминување, констатирано е дека ученици од осмо
одделение како најчести причини за тешкотиите во учењето ги издвојуваат
недоволното предзнаење, преобемниот материјал и неразбирањето на
поедините делови од градивото .
Кога е збор за наставните методи и облици на работа, резултатите на
истражувањата покажуваат дека трансмисивната настава е главна препрека во
постигнувањето на високи оценки. Во така организираната настава улогата на
наставникот е да пренесува знаење, додека од ученикот се очекува да бидат
пасивни слушатели кои имаат малку можности за дискусија и интерактивен
облик на учење.
Однесувањето на наставникот спрема учениците можи да има значајна улога
во настанокот и поткрепувањето на училишниот неуспех. Оценувањето на
учениците претставува една од најделкатните активности во училиштето и
причина за најчестите конфликти помеѓу учениците и наставниците. Според
процената на учениците, примената на оцените како дисциплински мерки
претставува зачестено, но не и прифатливо однесување на наставниците.
Наставниците им се замерува што оценуваат според симпатиите и што
оцените често зависат од нивното расположение. Стравот од оценување е
поизразен меѓу неуспешнте учениците, повеќе во основно отколку во средно
училиште . Во истражувањето на континуитетот на успехот на учениците во
основното училиште, смета дека во оценувањето на учениците наставниците
89
се раководат според оценките на учениците од другите предмети, кои веќе се
внесени во дневникот46 .
Во едно истражување биле опфатени 52 ученици од основно училиште чие што
напредување е следено во текот на првите две години од школувањето.
Резултатите од истражувањето покажаа дека почетните уверувања на
наставникот за однесувањето на групите на зборливи, просечни и ќутливи
ученици суштински променливи. Почетните уверувања дополнети се со новите
забележувања кои се поклопуваат во веќе формираното мислење на
наставникот за различните категории на ученици. Разликите во однесувањето
на зборливите, просечните и ќутливите ученици, наставниците ги опишуваат на
следен начин : (а) однесувањето на групата на зборливите е доминантно,
независно, екастравертно, хиперактивно, понекогаш безобџирно, претерано
наметливо, нестрпливо ("не можат да го дочекаат крајот на прашањето, туку
одма учествуваат во одговорот"), егоцентрично; (б)однесувањето на групата
просечни ученици е ненаметливо, умерено повлечено ("тешко доаѓаат до израз
на час")воздржано, доследно, умерено активно; (в) однесувањето на групата
ќутливи ученици е интровертно, пасивно ("не покажува иницијатива,
избегнуваат де го искажуваат сопственото мислење"), срамежливо, крајно
повлечено, несигурно. Наставниците сметаат дека сите три групи на ученици
приближно се изедначени во поглед на интелектуалните способности, што ја
потврдува ситуацијата во која се обезбедени предуслови за искажување на
способностите на различните категории на ученици.
На основа на овие резултати можи да се заклучи дека со времето,
однесувањето и постигнувањата на учениците се повеќе прилагодуваат со
почетно формираните очекувања кои наставниците, свесно или несвесно, им ги
предочиле на учениците. На тој начин, образовните постигнувања на групата
"успешни" ученици (група на ученици према која наставниците имаат високи
очекувања) се зголемува, додека образовните постигнувања на групата
"неуспешни" ученици (група на ученици према која наставниците имаат ниски
очекувања) се намалува, во склад со очекувањата на наставниците. Тоа
практично значи дека неуспешните ученици нема да постигнат толку колку би
можеле инаку да постигнат доколку наставниците поинаку ги третирале.
46
University Press.
90
Доколку наставникот е сигурен дека ученикот не е способен за високи
образовни постигнувања, малку е веројатно дека наставникот ќе му пружи
адекватна можност за покажување на способностите.
Резултатите истражувањата за изостанување од наставата на учениците од
осмо одделение од основно училиште, покажува дека бројот на оправданите
изостаноци не влијае на висината на оценките, како и дека неоправданите
изостаноци негативно се поврзани со оценките . Во категоријата на ученици со
најголем број изостаноци се наоѓаат повеќе од половина ученици со
недовеолен успех (61,8%), нешто помалку од половина со доволен успех
(47,7%) и четвртина од добрите ученици (26,0%). Многу добрите и одличните
ученици ги има најмалку во категоријата со најголем број изостаноци (13,8%
многу добри,4,6% одлични).
Причините поради кои учениците отсуствуваат од наставата можат да се
поделат во две широки категории. Прво, некои потреби на ученикот можат да
бидат загрозени со тоа што претпоставуваат дека дека ги чека на наставата, за
да ги избегнат непријатните искуства тие отсуствуваат од настава. Второ, со
редовното посетување на настава учениците задоволуваат одредени потреби
(потреба за социјално прифаќање или потребата за усвојување на знаење),
меѓутоа , некои други потреби можи во некој момент да станат поважни и тие
се јавуваат како конкурентни потреби (на пример, неодложно решавање на
некој егзистенцијален проблем). И самите ученици наведуваат дека најчести
причини заради кои изостануваат од наставата се: избегнување на оценување,
некорисност од присуството на наставата, бегање од монотонијата,
закаснување на час поради превозот, оддалечување од часот поради
непоседување на опрема или прибор .
Лични ресурси на учениците : зошто некои ученици се неуспешни?

Листата на лични ресурси на учениците значајни за образовните постигнувања
прилично е долга. Со обзир на тоа дека ќе ги разгледаме оние лични ресурси
кои во истражувањата, најчесто, се доведуваат во врска со образовното
постигнувањата на учениците – сликата за себе, самодовербата, атрибуцијата
на (не)успех, образовните очекувања, самоефикасност и евалуативниот однос
према содржината на училишните предмети.
91
Сликата за себе се формира уште од најраното детство и во текот на животот
подложна е на промените поврзани со општествените односи и искуството на
успех и неуспех во различни активности. Со обзир на тоа, можи да се рече дека
образовното постигнување, како и останатите искуства врзани за наставата и
учењето можат да влијаат на промената на сликата за себе. Резултатите на
голем број истражувања покажаа дека позитивната слика за себе допринесува
за високите оценки, како и тоа дека високата самодоверба му претходи на
напредокот во учењето.
Во некои истражувања се покажа дека нивото на самодоверба е подеднакво
важно за образовното постигнување, како и совладувањето на одредени
знаења и вештини . Од друга страна, резултатите на испитувањето Ватенберг и
Клифорд укажуваат дека сликата за себе за децата од претшколска возраст е
подобар предиктор во постигнувањето во читање отколку интелигенцијата. Во
студијата која опфатила 50 ученици од основношколска возраст, потврдено е
дека учениците кои тргнале на училиште со многу поволно мислење за себе
повеќе време посветуваат на учењето, за разлика од учениците со ниска
самодоверба. Исто така, потврдено е дека учениците кои имале позитивно
мислење за себе ја зголемиле својата самодоверба после добивањето на
некоја награда за вложениот труд. Во друга студија, во која биле опфатени 200
ученици се покажало дека учениците со високо ниво на самонабљудување на
академските компетенции преферирале интелектуални предизвици, за разлика
од оние со ниско ниво на самонабљудување .
Начините на кои учениците ги проценуваат причините за својот успех и неуспех

во училиштето влијае на нивните идни резултати и работа. Причините за
сопствениот успе или неуспех личноста можи да го припишува себеси
(интернален локус на контрола) или надворешните фактори (екстернален локус
на контрола). Поединците се склони успехот да си го припишуваат себеси и на
своите способности, а неуспехот на моменталните надворешни фактори,
поради што локусот на контрола можи да се сфати и како одбранбен
механизам во функција на самодовербата . Така, личноста која е причина за
својот неуспех му го припишува на надворешните околности, всушност тежнее
да ја заштити сликата за себе од сопствената негативна процена.
92
Личностите кои поседуваат висока самодоверба можат да покажуваат изразена
самодоволност, како и позитивни ставови воглавно спрема оние кои позитивно
ги проценуваат или имаат слични ставови ,а негативни ставови спрема оние
кои негативно ги проценуваат . Можи да се заклучи дека ниската самодоверба,
воглавно е поврзана со помалку поволни процени на другите, додека високата
самодоверба е поврзана со поволни процени на другите. Резултатите на некои
истражувања упатуваат на заклучокот дека личностите со изразено висока
самодоверба и изразено ниска самодоверба се разликуваат од личностите со
умерена самодоверба по начинот на реагирање на некои општествени
ситуации. Личностите со високо, како и оние со ниска самодоверба, осетливи
се на проценувањето од страна на другите луѓе и повеќе зависат од овој
фидбек во формирањето на самопроценката, од личностите со умерена
самодоверба.
Познато е дека учениците кои немаат позитивни образовни очекувања не ги
ангажираат во целост своите ресурси што е еден од битните предуслови за
неуспех. Пред да пристапат кон некоја активност во која успехот подразбира
ангажирање во долг временски период, поединецот ги споредува барањата на
активностите и сопствените способности за да се изврши таа активност. Со
други зборови, уверувањето за сопствената ефикасност претставува важен
предиктор на заинтересираност и позитивен однос спрема одредени училишни
предмети, влијае на изборот на цели, количеството на вложен напор,
истрајувањето и очекуваните резултати .
Покрај тоа, важен личен ресурс за постигнување на високи образовни
резултати е и позитивниот евалуативен однос спрема содржината на
училишните предмети. Доколку ученикот го проценува одреден предмет како
релевантен и корисен за идните успеси, ќе избере да стекне квалитетно и
трајно знаење во таа област. Резултатите од TIMSS 2003 истражувањата
покажаа дека односот помеѓу вреднувањето на предмети и постигнувањата во
нив варира од предмет до предмет.
Интелигенција и училишниот успех во врска со наследните и срединските

фактори
93
Проучувањето на природата на интелектуалното функционирање можи да се
пристапи со структуралистичкиот или функционалниот пристап. Додека
начинот на одвивање на когнитивните функции се во центарот на
истражувачкото внимание на функционалниот пристап, теоретичарите на
структуралистичкиот , односно, психометрискиот пристап на изучување на
интелигенцијата, акцентот го ставаат на составот на интелектуалите
способности и нивниот број. Историјатот на изучувањето на феноменот на
интелигенцијата, во врска со структралистичките теории, има свои корени во
Спирмановата поделба на интелигенцијата на генерален, g-фактор, кој во
значајна мерка се употребува кај сите интелектуални задачи, и на специфични,
s-фактори, кои се меѓусебно независни и кои ја опишуваат било која
способност единствена за извршување на одредени задачи.Понатамошниот
развој на проучување на интелигенцијата од структурален аспект е
окарактеризиран со појавата на теориите кои ја нагласуваат на постоењето на
групните фактори на интелигенција, но и хиерархиските модели на
интелигенција кои нудат решение за постоење на групните фактори на
интелигенција, но и нивните блиски подредени фактори. На основата на
теориите на интелигенција кои настанаа или се јавија во минатиот век,
конструиран е поголем број психолошки мерни инструменти за процена на
интелигенцијата со висок степен на точност. Меѓутоа, интелигенцијата не е
само психометриски конструкт кој се испитува со помош на тестови, туку исто
така е и биолошка варијабла која набрзо со истражувањата е доведена во
врска со наследноста.
Постоењето на огромен корпус на истражувања покажа на тоа дека од сите
облици на однесување кај човекот , генетичарите најповеќе ја изучувале
општата когнитивна способност. Современта бихејвиорална генетика
претпоставува дека сите квантитативни карактеристики се, меѓу кои припаѓа и
голем број на психолошки конструкти, а со самото тоа и интелигенцијата, под
влијание е на голем број гени. Сој од тие гени има поединечно мало влијание
на дадената карактеристика и со тоа е осетлив на голем број средински
фактори. Гените кои ја контролираат работата на квантитативните
карактеристики можи да делува на два начини . Адитивни ефекти на гените
постојат тогаш кога на анализираната карактеристика влијаат повеќе различни
гени, а нивните ефекти, кои можат да бидат различни по големина се сумираат.
94
Неадитивните ефекти на гените може да бидат како последица на
интеракцијата помеѓу алелот на истиот ген или помеѓу различните гени .
Специфичноста на квантитативните генетички истражувања е во тоа што
мораат да се потпрат на одредени случаи во кои генските и срединските
фактори природно варираат , и во кои тие можат во доволна мера да се
раздвојат за да се заклучи колкаво е нивното релативно значење . За таа
намена традиционално се користат близначки и адоптивни студии и нивна
меѓусебна комбинација . Сепак, на полето на генетичкото однесување, најчесто
се користени близнаци. Монозиготните близнаци го делат целокупниот
наследен материјал, затоа разликите меѓу нив може да се припишат на
нивните средински фактори. Дизиготните близнаци ги делат само половината
од генскиот материјал, ама исто како и монозиготните, растат во слична
животна средина. Многу разлики помеѓу дизиготните близнаци можи да се
припишат на разликите во нивните гени. Со споредување на разликите и
сличностите помеѓу монозиготните и дизиготните близнаци се утврдува колку
одредени средински наследни фактори влијаат на покажувањето на одредена
карактеристика , а денес се повеќе за проценка на генетските параметри во
квантитативната бихејвиорална генетика се користат униваријантни и
мултиваријантни генетски модели .
Скоро сите истражувања за генетското влијание на когнитивните способности
поаѓаат од тн. психометриски модел кој интелектуалните способности на
човекот ги третира како организирана хиерархија на чие чело на врвот се наоѓа
општата когнитивна способност. И покрај делумното несложување на
досегашните резултати на истражувањата за генетскиот допсринос на
феноменот на интеигенцијата, резултатите од големиот број на близначки и
адопштивни студии конвергираат со заклучокот дека околу 50% од варијансата
на општите интелектуални способности може да му се припишат генетските
фактори , ама во повеќето студии се добива коефициент на генетскиот
допринос помеѓу 40% и 80%. Иако голем број близначки студии спроведени на
територијата на САД и во земјите на Западна Европа, слични коефициенти на
генетскиот допринес можат да се најдат и во бихејвиорално-генетичките
истражувања кои се направени во Јапонија, Русија и Индија . При тоа,
генетскиот допринос на генералниот фактор на интелигенција се покажува
95
стабилен, независно од видот на тестот на интелигенција со кој овој фактор се
мери 47.
Освен гените кои го контролираат покажувањето на квантитативните
карактеристики, со напомена дека секое поединечно влијание на генот е
осетлив на дејството на различните негенетички, односно, срединските
влијанија . Срединските фактори кои влијаат на варијабилноста на некоја
квантитативна карактеристика се делат на заедничка (делена) и специфична
(неделена) средина. Резултатите на истражувањата за влијанието на делените
и неделените средински околности воглавно се постигнува консензус за
срединскиот допринос кога е во прашање конструктот интелигенција.
Доприносот на делената средина во генералниот фактор на интелигенција
воглавно се многу мали, или дури и ги нема . Нискиот коефициент на допринос
(околу 25%) се појавува во раната возраст на испитаните близнаци и обично
се губи во текот на возрасната доба. Меѓутоа, некои понови истражувања
укажуваат на релативен пад на доприносот на делената средина на
интелигенцијата, но не ина неговото настанување. Слични резултати можат да
се најдат во адоптивните студии кои покажуваат минимално влијание на
делената средина врз коефициентот на интелигенција. Додека ефектот на
делената средина опаѓа со стареењето, неделената средина е релативно
значајна за интелигенцијата во текот на целиот живот . Кога се зборува за
влијанието на неделената средина на интелигенцијата, истражувачите
воглавно се занимаваа со варијаблата на редоследот на раѓање, затоа во
многу студии резултатите покажуваат дека првородените деца имаат нешто
повисок коефициент на интелигенција, а како причина за тоа најчесто се
наведува "фаворизирање" на првороденото дете во однос на покасно родените
деца , како и посветување на поголемо внимание на првородените деца од
страна на родителите .
Едно од клучните прашања во врска со генетското и срединското влијание врз
генералниот фактор на интелигенцијата е дали покажуваат стабилност во
доприносот со текот на времето. Поновите резултати од студиите сугерираат
дека уделот на генетската варијанса во објаснувањето на индивидуалните
47
CQ Press.
96
разлики на интелигенцијата се зголемува со возраста , се стабилизира на
релативно високо и константно ниво во текот на зрелата доба, за да со
стареењето дојде до нејзино паѓање и зголемување на значењето на
неделената средина . Новите студии покажуваат дека проценката на
херетабилност се менува и со различните средински услови. Со
зголемувањето на социо-економскиот статус (СЕС) уделот на генетските
фактори расти, а делената средина опаѓа . Од друга страна, новите резултати
покажуваат дека генетското влијание на интелигенцијата е независно од СЕС,
а влијанието на средината е позначајно во семејствата од понискиот СЕС .
Како во случајот на интелигенцијата, херитабилноста во достигнувањата се
движи околу 60%, при што расте со староста додека значењето на делената
средина опаѓа . Значењето на семејството опкружувањето за достигнувањето е
многукратно потврдено, посебно нивото на ангажирање на родителите во
академскиот развој. Во многу студии е потврдена корелација помеѓу
образованието на родителите и академските постигнувања на децата , но таа
се губи кога се контролира општата когнитивна способност на родителите .
Како истражувањата доследно покажуваат, просечната корелација помеѓу
интелигенцијата и достигнувањата е околу 0,50. Иако постојат различни
модели кои ја објаснуваат природата и потеклото на дадената корелација,
емпириските резултати сугерираат дека корелацијата помеѓу интелигенцијата и
достигнувањата може да се припишат на адитивните генетски влијанија,
додека разликите меѓу нив се објаснуваат пред сè со факторот на неделената
средина . Важно е да се напомене и тоа дека истражувачите наведуваат
различни или пак воопшто не наведуваат претпоставки за смерот на
каузалноста , што може да доведе до многу различни резултати и
интерпретации . Додека некои автори образованието го третираат како причина
на интелигенцијата , други пак претпоставуваат обратен смер .
Лонгитудиналните студии во кои најпрво е мерена интелигенцијата, а подоцна
и достигнувањата, покажуваат на умерена до висока корелација помеѓу овие
конструкти упатувајќи не на заклучок дека попрво интелигенцијата ги
предизвикува достигнувањата, отколку обратно . Додека општата
интелигенција објаснува 50-60% од вкупната варијанса на достигнувањата,
преостанатиот дел од варијансата може да се објасни и со други некогнитивни
фактори, како што се : ангажирање, совесност, мотивација, вложен труд,
97
подршката на родителите и квалитетот на наставата . Наставните стиловии
методи донекаде можат да ја променат висината на поврзаноста на
интелигенцијата и постигнувањата, но не ја елиминираат. Од другата страна,
покажано е и дека подолгото школување може да допринеси до повисока
интелигенција. Постојат и резултати кои сугерираат дека односот помеѓу
интелигенцијата и достигнувањата уште покомплексен, односно, дека
генетските и срединските фактори во зависност од образовниот придонес
можат да варираат на различни нивоа на интелигенцијата – срединските
фактори се поважни на ниските, а генетските на повисоките нивоа на
интелигенција . Некои, пак сугерираат дека практичната интелигенција може да
биде релативно независна од училишниот успех или од резултатите на
психометриските тестови.
Со оглед на тоа дека интелигенцијата во бројните истражувања се покажала
како сигурен предиктор и значајна детерминанта на академското (како и
професионалното) постигнување , се чини дека разбирањето на етиологијата и
природата на односите на дадените конструкти е од суштинска важност за
областа на образованието. Основна цел на ова истражувањето е усмерено на
процената на генетските и срединските фактори кои влијаат на коварирањето
помеѓу мерката на општите интелектуални способности и основношколски и
средношколски успех. Уделот на поедините извори на варијансата на
фенотипот е тестиран со мултиваријантниот биометриски метод48 .
7.МЕРЕЊЕ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА
Во однос на прашањата -Што е интелигенција? Дали е една или повеќе

способности? Дали зависи од наследство или средината? Дали има
Стабилност СО ТЕК НА ВРЕМЕ(флуидна /кристализирана)
Се зборува за ПРОБЛЕМ НА МЕРЕЊЕ односно ПРОЦЕНА на интелигенцијата.
48
CQ Press.
98
Она што е јасно е дека мерењето на интелигенцијата е ИНДИРЕКТНО ПО ПАТ
НА НАДВОРЕШНИ РЕАКЦИИ НА ОДНЕСУВАЊЕ со ТЕСТ СИТУАЦИИ. 49
Главен ПРОБЛЕМ е РАЗБИРАЊЕ НА ПРИРОДАТА НА ДОБИЕНИОТ

РЕЗУЛТАТ.
Тестот е стандардизирана постапка со која се предизвикува одредена

активност, со цел да се мери, така што индивидуалниот резултат се
споредува со резултати добиени кај други индивидуи во иста ситуација или
со однапред утврдена мерка-критериум. задачите во тестот може да бидат:
• -ЗБОРОВИ
• -БРОЕВИ
• -СЛИКИ, ЦРТЕЖИ
• -КОМБИНИРАНО50
Најчест критериум е според ВИДОТ НА ФУНКЦИИТЕ што тестот треба да ги
мери, па во таа насока постојат повеќе ВИДОВИ ТЕСТОВИ:
• 1.НА ЛИЧНОСТ : за особини, карактеристики на личноста, нејзино

емоционално, социјално поведение, интереси, ставови, мотиви
• Најчести особини на личност кои се мерат се: -
ЕКСТРАВЕРТНОСТ; ЕМОЦИОНАЛНА СТАБИЛНОСТ,
СОВЕСНОСТ, ПРИЈАТНОСТ, ОТВОРЕНОСТ
• 2.НА СПОСОБНОСТИ : се испитуваат ПРЕДИСПОЗИЦИИТЕ-
МОЖНОСТИТЕ НА ЕДИНКАТА ЗА УСПЕХ во различни области пред
нејзино обучување за таа активност
• Се делат на :
• ИНТЕЛЕКТУАЛНИ СПОСОБНОСТИ,
• СЕНЗОРНИ СПОСОБНОСТИ,
• ПСИХОМОТОРНИ СПОСОБНОСТИ.
49
50
Sansone, S. M., Schneider, A., Bickel, E., Berry-Kravis, E., Prescott, C., & Hessl, D.
(2014). Improving IQ measurement in intellectual disabilities usinN true deviation from
population norms. Journal of Neurodevelopmental Disorders, 6(1), 16.
99
• 3.НА ЗНАЕЊЕ
• квантитет и квалитет на знаење
Исто така постојат и карактериски на тестовите:

• ВАЛИДНОСТ: ако го мери она за што е наменет (да мери способности, а
не знаења)
• ДОСЛЕДНОСТ: ако секогаш мери исто, односно при повторна употреба
на исти испитаници да се добијат скоро исти-слични резултати. Се
одредува со корелирање на две низи резултати(пр.тест-ретест)
• ОСЕТЛИВОСТ : ако мери и регистрира и мали разлики те.(Делови на
својството што се мери.)
• ОБЈЕКТИВНОСТ : резултатите да не зависат од оценувачот
• БАЖДАРЕНОСТ : постење на емпириски норми за одредена
полулација(стандарди)
• Значајно е да се напомене дека резултатите на тестовите немаат
апсолутна вредност-но сепак се најсигурно средство за испитување
на одредени спсобности 51
Почетоци на мерења на интелигенција
ГОЛТОН (ПРВ БИНЕ ШТЕРН (станфорд ВЕКСЛЕР

ОБИД) Бине)
Причина за -со Симон креираат тест -НА Универзитет во -1939 го

развивање на за да се утврди кои деца Станфорд, 1916; издава
интересот за можат а кои неможат да ревизија на првиот тест
мерење на следат РЕДОВНА Бине- WAIS за
особините на НАСТАВА (1905) Симоновиот тест мерење на
личноста -Задачи со апстрактно -Адаптација КОН инт. кај
-„преживување резонирање, -решавање америчкото возрасните
51
Cherry, K. (2020). Why Alfred Binet Developed IQ Testing for Students. Retrieved from
https://www.verywellmind.com/history-of-intelligence-testing-2795581
100
на способните“ на ПРОБЛЕМИнаместо општество -Подоцна ја
во социјален сензорни способности -СОЗДАДЕНА Нова проширува
контекст; -Лесно и објективно се Станфорд- и за деца со
инспирирано од оценувал и доста добро Бинеова скала WISC
Дарвиновата т. можел да ја за пресметување -2
на еволуција ПРЕДИВИДИ на резултатот од ИНОВАЦИИ
-Цртите на УЧИЛИШНАТА ТЕРМАн :
личноста се ПЕРФОРМАНСА IQ= мв/кв х 100 -Помалку
НАСЛЕДНИ -Тестот покажува дали -Можност за зависност
-Истражува менталната споредување на од
неколку семејни возраст(МЕРКА НА деца со вербалната
стебла и со ИНТЕЛ.РАЗВОЈ- различна способност
занемарување ИЗРАЗЕНА возраст и ПОВЕЌЕ
на социјалните КВАНТИТАТИВНО)- е - Во склад со АЈТЕМИ
фактори типична за современите СО
заклучува дека хронолошката сфаќања на I (I e НЕВЕРБАЛ
генијалноста е -Способност да се склоп на различни НО
наследна предвиди академскиот способности ), РЕЗОНИРА
-КОЛКУ Е успех на децата како содржи задачи ЊЕ (VIQ и
ПООСЕТЛИВ критериум при изборот групирани во широки NIQ)
СЕТИЛНИОТ на ајтеми области:ВЕРБАЛНО -Шемата за
СИСТЕМ НА Претпоставки:Интелиген РАСУДУВАЊЕ пресметува
ЛИЧНОСТА, цијата се развива (речник, разбирање, ње се
ТОЛКУ Е ТАА постепено-Развојот на односи меѓу зборови базира на
ПОИНТЕЛИГЕН способностите е и реченици); нормална
ТНА скалест(степенест), На АПСТРАКТНО/ВИЗУ дистрибуциј
-ЗАПОЧНАЛ СО секоја возраст одговара ЕЛНО РАСУДУВАЊЕ НА група на
МЕРЕЊЕ НА одреден степен на (анализа на која детето
СЕНЗИТИВНОС развој на способностите примери, припаѓа.;
Т НА ВИСОКИ -Разликите помеѓу прецртување); -ОВАА
ТОНОВИ, БОИ, децата се изразуваат во КВАНТИТАТИВНО ШЕМА
ВРЕМЕ НА брзината на РАСУДУВАЊЕ превземена
РЕАКЦИЈА совладување на (сметање, низи на Е
101
-Предложил поединечни степени, броеви..); ПОКАСНО
мерење на како и во дометот кој се КРАТКОРОЧНО И за други
интелигенцијата остварува на крај на ПОМНЕЊЕ тестови
со мерење на развојот. (помнење на фигури,
ГОЛЕМИНАТА поменење на
НА ГЛАВАТА реченици, помнење
-Неговите на броеви, помнење
мерења биле на објекти)
неуспешни; не
покажале видни
разлики меѓу
класите и
половите
Нормална дистрибуција
Според Терманова класификација, постојат следните интелигенции:
• Врвна –над 140 IQ,

• Многу висока 120-140
102
• Висока 110-120
• Просечна 90-110
• Подпросечна 80-90,
• Интелектуална тупост 70-80
• Слабоумност -под 70 или 65
• Лесна - 70-50 (85%)
• Умерена - 49-35 (10%)
• Тешка - 34-20 (3-4%)
• Длабока - под20 (1-2%)
ИНДИВИДУАЛНИ ГРУПНИ
- Бине-Симоновиот тест - Отис-Ленон тест за училишни

- Станфорд-Бинеовиот способности
тест - Домино 48
- Векслер - ТРЛ(тест на резонирање ликови)
- Равенови прогресивни матрици
Денес постојат голем број на тестови. Главна поделба: ИНДИВИДУАЛНИ И

ГРУПНИ. Главна карактеристика на ГРУПНИТЕ е тоа што се НЕВЕРБАЛНИ52
Равенови прогресивни матрици

Стандардните прогресивни матрици, наменети се за испитување НА
СПОСОБНОСТИТЕ ЗА ЛОГИЧКО ЗАКЛУЧУВАЊЕ за испитаници на возраст од
над 10 години
Тестот во најголема мера ја испитува генералната способност , а во помала

мера визио-спацијалниот фактор
52
CQ Press.
103
Во однос на прашањето КАКО ДА СЕ ТОЛКУВААТ РЕЗУЛТАТИТЕ на тестовите
на интелигенција, значајно е да се напоменет следните констатации:
• IQ укажува на НЕЧИЕ ПОСТИГНУВАЊЕ НА НИЗА СТАНДАРДИЗИРАНИ

ЗАДАЧИ, а не на вредноста на самата личност !
• Добиениот IQ резултат не треба да се толкува како апсолутна мерка на
интелигенција, туку како показател на веројатниот опсег на вредноста
на IQ во кој лежи скорот на испитаникот
• При мерење на интелигенцијата, присутен е одреден степен на грешка
• Интерпретацијата на IQ скорот треба да биде врзана за поширок
контекст на испитување
• Иако постои одреден степен на непоузданост и неточност на
психолошкото тестирање , тестовите сепак претставуваат НАЈточно и
доследно средство за испитување на способностите од ad hoc процена53.
Френсис Голтон (1822 – 1911)

 Квантитативните мерки на цртите на личност се основа за селектирање
луѓе со супериорни способности.
 Движење еугеника (грчко, добро потекло)
 Висината на интелигенцијата се мери преку големината на главата,
времето на реакција, мускулната снага, телесните пропорции, сетилната
моќ.
 Меѓународната изложба во Лондон, 10.000 луѓе, ги измериле своите
интелектуални снаги ( ментални моќи).
Резултати:
 Емитентните лица не покажале повисоки резултати на тестот на време
на реакција.
 Различните мерки не биле во меѓусебна кореалција.
 Мажите не покажале повисоки резултати од жените.
53
104
Алферд Бине и Теодор Симон (1905)
 Основна идеја; сите деца минуваат низ ист интелектуален развој, но
некои се развиваат побрзо други побавно ( бистро и тапо дете).
 Цел: да се предвиди кое дете нема да успее во парискиот образовен
систем од почетокот на 20 век, а не да се мери природната(вродена)
интелигенција.
Примери на задачи од првата

Бине-Симонова скала
o 6 години:
• Разлики меѓу утро и вечер
• Да се прецрта ромб
• Да се пребројат 13 парички
o 8 години:
• да се споредат 2 предмети според сеќавање
• Да се изброи од 20 до 0
• Да се повтори низа од 5 бројки
Забелешки
 Не постојат само квантитативни, туку и квалитативни разлики во
мислењето.
 Квалитативно различните фази во мислењето се придобивка на
истражувањата на Жан Пијаже.
Луис Терман ( 1911, САД)
• Универзитетот Станфорд – Бинеова Скала за мерење на интелигенција
– ревизија на Бине Симоновата, адаптирање на калифорниска
популација, со нови норми и проширен обем на мерење од тинејџери на
супериорни возрасти.
• Ревизии на Станфорд Бинеова Скала: 1937, 1960, 1973, 1986.
Вилјем Штерн (1914)

 го воведува IQ и равенката: ментална возраст
105
------------------------ х 100 =IQ
хронолошка возраст
 Хенри Годард 1913 – прв ја превел Бине Симоновата скала (без да
направи никаква адаптација).
Дејвид Векслер (1939)

 Станфорд Биновата скала не дава задоволувачки резултати за возрасни,
бидејќи е дизнајнирана за деца.
 Прв тест за мерење на IQ со висок квалитет, наменет за возрасни
(WAIS), а подоцна и за деца (WISC).
 Се состои од 11 вербални и манипулативни, субтестови кои даваат
посебни коефициенти на (VIQ и NIQ).
Дејвид Векслер (WAIS)

2 иновации на тестот:
 Помалку бил зависен од вербалните способности, од колку Станфорд
Бинеова скала.
• вклучил нова шема за пресметување на IQ, која се базира на нормална
дистрибуција.
Тест
 Стандардизирана постапка со која се предизвикува одредена активност.
Со цел да се мери, така што индивидуалниот резултат се споредува со
резултати добиени кај други индивидуи, во иста ситуација или со
однапред утврдена мерка – критериум.
 Задачи: зборови, слики, броеви, цртежи или комбинација.
Видови
• На личност
• (особини, карактеристики на личност, ставови, мотиви)
• На способности
• се испитуваат предиспозициите на единката, за успех во различни
области.
• поделени се на: интелектуални способности, сензорни и
психомоторни.
106
• На знаења
• квалитет и квантитет на знаење.
Карактеристики
• Валидност
• Доследност
• Осетливост
• Објективност
• Баждареност
Бодување на одговорите:
 КОНСЕНЗУС ( точниот одговор е избран од поголемиот број
испитаници).
 МИСЛЕЊЕТО НА СТРУЧЊАЦИТЕ(суд за точен одговор од стручни
лица).
МИСЛЕЊЕТО НА ЛИЦАТА КОИ СЕ ЦЕЛ НА ИСТРАЖУВАЊЕТО (лица
вклучени во емоционални акции: свирење, сликање, а проценувачот
проценува54
7.1.Етичка димензија на тестовите на интелигенција
Дебатата за можноста тестовите да бидат пристрасни започнува во шеесетите

години од минатиот век, откако искуствата со постигањата на
стандардизираните тестовите на интелигенција кај малцинските групи во САД
(поточно, наодот дека на неколку од нив Афроамерканците имаат просечен
скор за едно стандардно отстапување понизок отколку белците), отвориле
неколку значајни прашања во врска со можноста самите мерни инструменти да
фаворизираат една раса на сметка на друга. Во прилог на тоа биле изнесувани
аргументи дека значителната пропорција на ајтеми во тестовите се базирани
само на искуствата и на вредностите карактеристични за белците од средната
54
107
класа, дека во стандардизацијата на тестовите на интелигенција воопшто и не
учествувале испитаници од небела раса, дека испитаниците со јазичен стил
поинаков од тој на мнозинската група не може да постигнат висок скор, дека не
е сеедно дали тестаторите припаѓаат на иста раса како и испитаниците поради
анксиозноста која може да биде генерирана во околности кога малцинска група
е испитувана од припадник на мнозинска и слично.
Иако за тестовна пристрасност може да се зборува без разлика на тоа за каков

вид тест станува збор, правило е дека под лупа на експертите, па и јавноста,
најмногу се тестовите на способности, нешто поретко стандардизираните
тестови на знаење, а речиси воопшто не се посветува внимание на тестовите
на личност
Според дефиницијата на Американската психолошка асоцијација,

непристрасен тест би требало да овозможи носење заклучоци за испитаниците
со најмала можна грешка, а без систематска грешка која потекнува од нивната
припадност на некоја група.
Пошироко гледиште за пристрасен тест е она кое тврди дека тестот е таков
секогаш кога со него се регистрираат разлики во просечните интелектуални
постигнувања меѓу различни групи луѓе.
Ваквиот пристап, според кој, има основа само за постоење на индивидуалните

разлики меѓу луѓето, но не и на групни е прифатен од поголемото мнозинство
теоретичари во областа на психометријата и образованието, но не од сите.
Претставниците на спротиставениот "табор" тврдат дека таквиот став е повеќе

идеолошки отколку што е поддржан од реалноста, па затоа го нарекуваат
"егалитарна заблуда". За нив фактот дека интелигенцијата во голема мерка
зависи од генетските фактори, говори во прилог на тоа дека тестовите на
интелектуални способности регистрираат постоечки генетски детерминирани
разлики меѓу одделни културни или расни групи, без оглед на тоа дали ваквата
ситуација е политички, морално или етички добредојдена и посакувана.
Повеќе овие два екстрема може да се позиционираат теоретичарите кои

бараат промена на дебатата од тоа дали способностите се предетерминирани
од припадноста или не, во тоа да се третираат регистрираните разлики.
108
Според нив, кога две (или повеќе) групи испитаници имаат различни просечни
постигања на ист тест на способности, тоа може да се должи на три ситуации.
Прво, доколку со примена на тестот на различни коефициенти на
релијабилност и на валидност, нормално е да се заклучи дека тестот мери
различни нешта кај различни нешта. Во друг случај, доколку тестот содржи
ајтеми со вербален или со сликовен материјал кој е помалку познат за
припадниците на едната група, тестот ќе биде потежок за таа група на сосема
ирелевантен начин. Третиот случај е тој кога тестот точно го мери степенот на
поседување на варијаблата, ама, таквите разлики се должат на помалите
образовни можности, на сиромаштијата и/или на намалената самодоверба на
припадниците на групата со пониски постигања на тестот.
Една класификација на формите на пристрасност на тестот е таа која ја зема

предвид основата врз која се јавува пристраноста. Така, се разликуваат расна,
културна, јазична, полова/родова пристрасност на тестот, како и пристрасност
врз основа на социо-економскиот статус и врз основа на телесен хендикеп.
Друга класификација е таа кај која пристрасноста е поделена во три поголеми
категории : пристрасност на ајтемите во тестот, интринзична пристрасност и
екстринзична пристрасност.
1. Пристрасност на ајтемите се јавува тогаш кога ајтемот, поради својата

содржина, нема еднаква тежина за различни групи испитаници, без
разлика дали е тоа полот/родот , етничката, јазичната или културната
припадност, расната припадност, возраста, социо-економскиот статус,
сексуалната ориентација или слично. Овој проблем може да се јави кога
тестовите "се увезуваат" од различни културни средини, па се јавуваат
недоследности во преводот и адаптацијата.Групни разлики може да се
јават и затоа што не сите групи на кои припаѓаат испитаниците имаат
исти искуства. Но, пред ставката да се прогласи за пристрасна, треба да
се води сметка која е наменета на тестот. Посебно внимание при
одредување на пристрасноста на ајтемите се посветува на т.н.
навредливи ајтеми. Иако навредливоста е поврзана со пристрасноста
затоа што може да води кон различно постигање кај различни групи
испитаници, навредливоста се третира како различна појава. Иако
анализа на можноста ајтемите да се навредливи за потенцијалните
109
испитаници треба да се прави за секој ајтем поединечно уште при
неговата конструкција, постојат генерални препораки за тоа кои
содржини најчесто се сметаат за проблематични. Значи, без разлика на
конкретниот контекст, содржини со сексуална или религиозна конотација,
ирелевантна за варијаблата што се испитува, и содржини ѓто вклучуваат
расни или полови предрасуди треба да се избегнуваат. Исто така, за
неадекватни се сметаат и ајтемите кои прикажуваат различни групи во
своите стереотипни улоги, без разлика што тоа можеби ја рефлектира
реалноста во даденото културно окружување. Најновите сугестии
упатуваат на тоа дека еднаквиот третман на сите потенцијални
корисници на тестот се обезбедува и со настојување ајтемите да бидат
инклузивни за сите категории луѓе. Тоа значи дека е многу корисно ако
тестовите прикажуваат и лица од различни маргинализирани групи,
особено лица со хендикеп, и тоа во контекст кој е неутрален (ниту
стереотипен, ниту навредлив за нив) и ако составувачите на ајтемите
водат сметка за балансирана застапеност на машки и женски ликови и
ликови од различни култури и социјални слоеви.
2. Интринзична пристрасност на тестот (конструкт-пристрасност) се јавува
тогаш кога две подгрупи од популацијата имаат различно постигање
(аритметички средини) на тестот, а тоа не се должи на вистинските
разлики во степенот на поседување на особината што се мери, туку на
различната валидност на тестот за двете групи.
3. Екстринзичната пристрасност на тестот (предиктивна пристрасност),
всушност, не е поврзана директно со самиот тест, туку со одлуките кои
се донесуваат врз основа на тестот. Екстринзичната пристрасност се
јавува кога тестот се користи за да се предвиди критериумската
активност на начин којшто води до нееднаквост базирана на групна
припадност. Со оглед на тоа што овој вид пристрасност повеќе зависи од
употребата на тестот отколку од квалитетот на самиот тест, голем дел
автори за оваа појава зборуваат како за нефер третман, наместо за
тестовна пристрасност.
110
Дебатата за можноста тестовите да бидат пристрасни започнува во шеесетите
години од минатиот век, откако искуствата со постигањата на
стандардизираните тестовите на интелигенција кај малцинските групи во САД
(поточно, наодот дека на неколку од нив Афроамерканците имаат просечен
скор за едно стандардно отстапување понизок отколку белците), отвориле
неколку значајни прашања во врска со можноста самите мерни инструменти да
фаворизираат една раса на сметка на друга. Во прилог на тоа биле изнесувани
аргументи дека значителната пропорција на ајтеми во тестовите се базирани
само на искуствата и на вредностите карактеристични за белците од средната
класа, дека во стандардизацијата на тестовите на интелигенција воопшто и не
учествувале испитаници од небела раса, дека испитаниците со јазичен стил
поинаков од тој на мнозинската група не може да постигнат висок скор, дека не
е сеедно дали тестаторите припаѓаат на иста раса како и испитаниците поради
анксиозноста која може да биде генерирана во околности кога малцинска група
е испитувана од припадник на мнозинска и слично.
Иако за тестовна пристрасност може да се зборува без разлика на тоа за каков

вид тест станува збор, правило е дека под лупа на експертите, па и јавноста,
најмногу се тестовите на способности, нешто поретко стандардизираните
тестови на знаење, а речиси воопшто не се посветува внимание на тестовите
на личност.55
Според дефиницијата на Американската психолошка асоцијација,

непристрасен тест би требало да овозможи носење заклучоци за испитаниците
со најмала можна грешка, а без систематска грешка која потекнува од нивната
припадност на некоја група.
Пошироко гледиште за пристрасен тест е она кое тврди дека тестот е таков
секогаш кога со него се регистрираат разлики во просечните интелектуални
постигнувања меѓу различни групи луѓе.
55
111
Ваквиот пристап, според кој, има основа само за постоење на индивидуалните
разлики меѓу луѓето, но не и на групни е прифатен од поголемото мнозинство
теоретичари во областа на психометријата и образованието, но не од сите.
Претставниците на спротиставениот "табор" тврдат дека таквиот став е повеќе

идеолошки отколку што е поддржан од реалноста, па затоа го нарекуваат
"егалитарна заблуда". За нив фактот дека интелигенцијата во голема мерка
зависи од генетските фактори, говори во прилог на тоа дека тестовите на
интелектуални способности регистрираат постоечки генетски детерминирани
разлики меѓу одделни културни или расни групи, без оглед на тоа дали ваквата
ситуација е политички, морално или етички добредојдена и посакувана.
Повеќе овие два екстрема може да се позиционираат теоретичарите кои

бараат промена на дебатата од тоа дали способностите се предетерминирани
од припадноста или не, во тоа да се третираат регистрираните разлики.
Според нив, кога две (или повеќе) групи испитаници имаат различни просечни
постигања на ист тест на способности, тоа може да се должи на три ситуации.
Прво, доколку со примена на тестот на различни коефициенти на
релијабилност и на валидност, нормално е да се заклучи дека тестот мери
различни нешта кај различни нешта. Во друг случај, доколку тестот содржи
ајтеми со вербален или со сликовен материјал кој е помалку познат за
припадниците на едната група, тестот ќе биде потежок за таа група на сосема
ирелевантен начин. Третиот случај е тој кога тестот точно го мери степенот на
поседување на варијаблата, ама, таквите разлики се должат на помалите
образовни можности, на сиромаштијата и/или на намалената самодоверба на
припадниците на групата со пониски постигања на тестот.56
Една класификација на формите на пристрасност на тестот е таа која ја зема

предвид основата врз која се јавува пристраноста. Така, се разликуваат расна,
културна, јазична, полова/родова пристрасност на тестот, како и пристрасност
врз основа на социо-економскиот статус и врз основа на телесен хендикеп.
Друга класификација е таа кај која пристрасноста е поделена во три поголеми
56
112
категории : пристрасност на ајтемите во тестот, интринзична пристрасност и
екстринзична пристрасност.
Пристрасност на ајтемите се јавува тогаш кога ајтемот, поради својата

содржина, нема еднаква тежина за различни групи испитаници, без разлика
дали е тоа полот/родот , етничката, јазичната или културната припадност,
расната припадност, возраста, социо-економскиот статус, сексуалната
ориентација или слично. Овој проблем може да се јави кога тестовите "се
увезуваат" од различни културни средини, па се јавуваат недоследности во
преводот и адаптацијата.Групни разлики може да се јават и затоа што не сите
групи на кои припаѓаат испитаниците имаат исти искуства. Но, пред ставката да
се прогласи за пристрасна, треба да се води сметка која е наменета на тестот.
Посебно внимание при одредување на пристрасноста на ајтемите се посветува
на т.н. навредливи ајтеми. Иако навредливоста е поврзана со пристрасноста
затоа што може да води кон различно постигање кај различни групи
испитаници, навредливоста се третира како различна појава. Иако анализа на
можноста ајтемите да се навредливи за потенцијалните испитаници треба да
се прави за секој ајтем поединечно уште при неговата конструкција, постојат
генерални препораки за тоа кои содржини најчесто се сметаат за
проблематични. Значи, без разлика на конкретниот контекст, содржини со
сексуална или религиозна конотација, ирелевантна за варијаблата што се
испитува, и содржини ѓто вклучуваат расни или полови предрасуди треба да се
избегнуваат. Исто така, за неадекватни се сметаат и ајтемите кои прикажуваат
различни групи во своите стереотипни улоги, без разлика што тоа можеби ја
рефлектира реалноста во даденото културно окружување. Најновите сугестии
упатуваат на тоа дека еднаквиот третман на сите потенцијални корисници на
тестот се обезбедува и со настојување ајтемите да бидат инклузивни за сите
категории луѓе. Тоа значи дека е многу корисно ако тестовите прикажуваат и
лица од различни маргинализирани групи, особено лица со хендикеп, и тоа во
контекст кој е неутрален (ниту стереотипен, ниту навредлив за нив) и ако
составувачите на ајтемите водат сметка за балансирана застапеност на машки
и женски ликови и ликови од различни култури и социјални слоеви.
4. Интринзична пристрасност на тестот (конструкт-пристрасност) се јавува
тогаш кога две подгрупи од популацијата имаат различно постигање
113
(аритметички средини) на тестот, а тоа не се должи на вистинските
разлики во степенот на поседување на особината што се мери, туку на
различната валидност на тестот за двете групи.
5. Екстринзичната пристрасност на тестот (предиктивна пристрасност),
всушност, не е поврзана директно со самиот тест, туку со одлуките кои
се донесуваат врз основа на тестот. Екстринзичната пристрасност се
јавува кога тестот се користи за да се предвиди критериумската
активност на начин којшто води до нееднаквост базирана на групна
припадност. Со оглед на тоа што овој вид пристрасност повеќе зависи од
употребата на тестот отколку од квалитетот на самиот тест, голем дел
автори за оваа појава зборуваат како за нефер третман, наместо за
тестовна пристрасност.
Како што е наведено постојат повеќе прашања поврзани до етичката димнезија

на тестовите на интелигенција. Тие се поврзани со ПРИСТРАСНОСТ:
• 1.Култура
• Тестовите СЕ ОСЕТЛИВИ НЕ САМО НА ВРОДЕНИТЕ РАЗЛИКИ,
ТУКИ НА КУЛТУРНИТЕ РАЗЛИКИ
• Тестот на интелигенција ја мери развиената способност на
личноста во одреден момент, и таа нужно го РЕФЛЕКТИРА
ИСКУСТВОТО И ПРИМЕНОТО ВЛИЈАНИЕ ОД СРЕДИНАТА.
• Културата нуди различно искуство и можности за разни луѓе
• 2.На половите разлики на тестовите на интелигенција се гледа од 3
аспекти:
• Биолошки (гени, хормони...)
• Средински т.е социо-културен (рани искуства и социјализација на
половите улоги)
• Неурофизиолошки (разлики во церебралната латерализација)
• Влијание на 2 групи варијабли:
• Возраст-различна брзина на матурација на момчиња и девојчиња
• Социо-економски статус(СЕС)_во некои истражувања е најдена
нешто поголема зависност на когнитивниот развој од СоцЕкС
татус кај момчињата отколку кај девојчињата
114
Се правеле обиди ТЕСТОВИТЕ НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА да бидат НЕЗАВИСНИ
ОД КУЛТУРАТА57.
Кога успешноста на тестовите на интелигенција зависи од искуството во рамки

на одредена култура тогаш се говори за културална пристрасност
Кател и Гудинаф, се обиделе да конструираат УНИВЕРЗАЛНИ ТЕСТОВИ кои

не зависат од културата
Кателовиот тест ја проценува СПОСОБНОСТА ЗА РАСУДУВАЊЕ, испитувајќи

ја детската способност за разбирање на правила кои се наоѓаат во основа на
низата на геометриски фигури
Цртеж на човечка фигура (Gudinaf) се заснова на претпоставката дека децата

во сите култури имаат еднакви можности да набљудуваат личности и да
воочуваат односи помеѓу деловите и целината(6-10 год најадкватен-зависи од
нацртаните детали на човечката фигура-дури до 51 елемент).
Тестовите независни од културата не ги исполниле очекувањата и не го

предвидуваат училишниот успех подеднакво добро како останатите тестови на
Дали овакви тестови воопшто постојат со КРОСКУЛТУРЕН ПРИСТАП КОН

ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА?
• Доминантните теории на интелигенцијата ги одразуваат сфаќањата

на ,,западната,, култура.
• СЕВЕРНОАФРИЧКИТЕ КУЛТУРИ сметаат дека за интелигенцијата е
битно одговорност во семејството, кооперативност и послушност
• Zimbabve – интелигенцијата е промисленост и внимателност, особено во
социјалните односи
57
115
• Испитувањата во Кина и Тајван утврдиле дека социјалната компетенција
и познавањето на сам себе се важни компоненти на интелигенцијата58
7.2.РАЗЛИЧНИ ПРИСТАПИ ВО МЕРЕЊЕТО НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА
Науката постојано си го поставува прашањето што значи да се биде

интелигентен и дали тоа е нешто што може да се одгледува, мери или
дефинира.
И покрај многуте години поминати во истражување за тоа како работи
мозокот, експертите велат дека не постојат лесни одговори. Научниците сега
знаат дека постојат повеќе видови на интелигенција. Постои и силна генетичка
компонента со одредени аспекти на интелигенцијата. Поените на тестовите за
интелигенција се тесно поврзани со резултатите на училиште, идното ниво на
приходите, здравјето и друго.
Меѓутоа IQ резултатите се далеку од единствениот фактор кој може да
одреди колку еден човек е успешен или може да биде успешен во животот. Исто
така, разговорите во врска со вродените разлики во интелигенцијата
продолжува да ги мачи луѓето, веројатно затоа што постои долга историја на
расизам, класно општество, сексизам па дури и религиозна дискриминација
која е врзана за дискусиите за тоа кој е попаметен.
„Оваа област е полна со контроверзност“, вели Рандал Енгл, психолог на
Институтот по технологија во Атланта. „Постојат групни разлики насекаде во
мерењата за интелигенција, а тоа е плус за контроверзиите“, вели тој.
Истражувачите се заинтересирани за природата на интелигенцијата уште
од 1800 година, меѓутоа раните истражувања биле попречувани поради голем
број компликации.
Дел од проблемот било тоа што тестовите за интелигенција биле
дизајнирани дури и пред некој да дојде со специфична дефиниција за тоа што
тие се обидуваат да мерат, вели Енгл. Британскиот научник Сер Франсис
Галтон, кој прв ја употребил статистиката за да тестира дали интелигенцијата е
наследна, верувал дека добрите особини се наследни, што предизвикало низа
58
116
на компликации.
Во раните 1900-ти години, францускиот психолог Алфред Бине создал
тест за да ги идентификува децата на кои им била потребна дополнителна
помош на училиште, и неговата работа била ставена во Стенфорд -Бинет
скалата за интелигенција, која првично се фокусирала на вербалните
способности. Меѓутоа сите тестови за интелигенцијата се промениле со текот
на годините со појавувањето на новите истражувања, а со тоа се менуваше и
нашето разбирање за тоа што е интелигенцијата.
Општо земено, различните тестови за интелигенција се во корелација
едни со други, а резултатите пак се поврзани со резултатите од реалниот свет.
Во споредба со другите луѓе кои имаат пониски поени на тестовите, луѓето кои
имаат повисоки резултати на тестовите по интелигенција поднесуваат
документи за патентирање, објавуваат повеќе академски трудови и
заработуваат повеќе пари.
Меѓутоа, добрите поени на IQ тестирање не предвидува успех ниту пак
релативно просечни или пониски резултати предвидуваат лош живот.59
7.2.1. ШТО СЕ МЕРИ ПРЕКУ ТЕСТОВИТЕ ЗА МЕНТАЛНА

Ако ги земеме како доказ тестовите за интелигенција, тогаш е оправдано.

Имено, анализите на резултатите кои ги постигнуваат тестираните на IQ
тестовите покажуваат дека меѓу различните когнитивни способности постои
висока корелација. Со други зборови, некој кој на IQ тестот ќе оствари добар
резултат на задачите за работната меморија, ќе ги оствари приближно истите
резултати и на останатите групи задачи. Сè заедно, ова сугерира постоење на
општа когнитивна способност, единствениот фактор кој ги детерминира
поединечните ментални вештини.
Резултатот на тестот за интелигенција, постигнат на возраст од осум години,
помалку или повеќе останува непроменет и во периодот на зрелоста,
сугерирајќи релативно фиксен вроден интелектуален капацитет. Освен тоа,
студиите со еднојајчените близнаци и посвоените деца нудат сериозен доказ
59
http://www.fakulteti.mk/mobile/news/13-10-03/dali_inteligencijata_mozhe_da_bide_izmerena
(03.05.2015)
117
дека овој капацитет во добра мера е генетски детерминиран. Коефициентите на
интелигенција кај близнаците се во далеку поголема корелација отколку
коефициентот на интелигенција на браќата и сестрите од исти биолошки
родители кои не се близнаци; Коефициентите на интелигенција на биолошките
браќа и сестри покажуваат, пак, значајно поголема корелација отколку
резултатите кои на тестовите за интелигенција ги постигнуваат биолошките и
посвоените деца од иста родителска двојка, одгледани заедно, помалку или
повеќе во идентични средински услови60.
7.2.2.ВЛИЈАНИЕ НА ГЕНИТЕ И НА СРЕДИНАТА ВРЗ

ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА
Проблемот со студиите кои со дизајнот на примерокот (вклучување на

еднојајцените близнаци, родените браќа и сестри кои не се близнаци и
усвоените деца во примерокот) настојуваат да го контролираат и да го
раздвојат влијанието на генетскиот и срединскиот фактор на испитаната појава,
во овој случај на интелигенцијата, може да се согледа во појдовните
претпоставки, кои се далеку од неспорни. Под еден, ваквите студии типично
подразбираат дека близнаците и родените браќа и сестри кои не се близнаци,
во иста мера споделуваат исто/слично окружување. Во реалноста, тоа е малку
веројатно; срединските услови за растењето на двојката близнаци се далеку
послични отколку средините во кои растат родените браќа и сестри. Под два,
поаѓаат од претпоставката дека семејствата кои ги посвојуваат децата се
подеднакво разновидни како и семејствата воопшто. Меѓутоа, вистина е дека
двојките-посвојувачи во просек се пообразовани и со повисок социоекономски
статус во однос на просечната брачна двојка со деца.
1. Развојот на генетиката и пософистицираниот дизајн на
емпириските истражувања на психолозите им овозможија релативно прецизно
да ги одвојат срединските од генетските (наследните) фактори кои влијаат на
формирањето и развојот на психолошките карактеристики. Кога станува збор за
општата когнитивна способност, се покажа дека резултатите на еднојајцените
60
118
близнаци на тестовите за интелигенцијата манифестираат посилна корелација
отколку резултатите на двојајцените близнаци или браќата и сестрите од исти
родители. Истовремено, коефициентите за интелигенцијата на браќата и
сестрите од исти родители, посвоени од различни двојки и израснати во
различни средини, се во посилна корелација отколку коефициентот на
интелигенцијата на биолошките и посвоените деца од иста двојка, израснати во
исти средински услови. Накратко, интелигенцијата во добар дел е вродена, при
што биолошкиот фактор посилно влијае на нејзиниот развој од срединскиот.
2.Вроденоста, сама по себе, не значи предодреденост, и
интелигенцијата во тој поглед не е исклучок. Со други зборови, растењето во
когнитивно постимулирачка средина позитивно ќе се рефлектира на
интелектуалниот развој на детето. Меѓутоа, тоа не е исто и со тврдењето дека
со тренингот, заснован на еден вид когнитивни задачи, е можно да се зголеми
општата когнитивна способност. Дури и децениите психолошки истражувања го
тврдат спротивното: на пример, вежбите за меморијата можат да зголемат
нечија способност за паметење, но нема да се рефлектираат на неговата
способност за дедуктивното резонирање (меморирањето на материјалот не го
прави ученикот поуспешен во разбирањето на одредена проблематика).61
7.3..Влијание на социоекономскиот статус на родителите врз

интелигенцијата на детето
Кога еднаш ќе се релативизираат дадените премиси, влијанието на

срединскиот фактор одеднаш ќе порасне. Студијата на двајца истражувачи од
Универзитетот во Париз покажала дека коефициентот на интелигенција на
детето во огромна мера зависи од социоекономскиот статус на
родителите: Коефициентот на интелигенција на децата од родители со висок
социоекономски статус (лекари и извршни менаџери) – независно од тоа дали
станува збор за биолошки родители или посвојувачи – во просек е за 12 до 16
поени поголем од коефициентот на интелигенција на нивните врсници,
израснати од родители со низок социоекономски статус (земјоделци и
61
http://setaliste.com.mk/zivot/%D1%81%D1%83%D0%BF%D0%B5%D1%80-%D0%BC%D0%BE
%D0%B7%D0%BE%D0%BA-%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B8-%D0%BC%D0%BE%D0%B6%D0%B5-
%D0%B4%D0%B0-%D1%98%D0%B0-%D0%B7%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BC
%D0%B8%D1%82%D0%B5-%D0%B2/ (03.05.2015)
119
неквалификувани мануелни работници).
Студијата на група американски истражувачи, која ја предводел
психологот од Универзитетот во Вриџинија, Ерик Туркхајмер дошла до уште
поневеројатен заклучок: наследноста на интелигенцијата варира во зависност
од класната припадност.
на интелигенцијата на децата од богати родители повеќе влијаат
биолошките, додека интелигенцијата на децата од сиромашните семејства
значително ја детерминираат срединските фактори. Колку и да звучи
контраинтуитивно, според резултатите од истражувањето на Туркхајмер и
соработниците, на интелигенцијата на децата од богати родители повеќе
влијаат биолошките, додека интелигенцијата на децата од сиромашните
семејства значително ја детерминираат срединските фактори. Во случајот на
децата со родители кои котираат високо социоекономски, дури 75 проценти од
варијациите во коефициентот на интелигенција можат да се објаснат со гените,
додека останатите 15 проценти на варијабилноста можат да им се припишат на
срединските фактори. Кај децата од социоекономски депривираните семејства,
тој однос е значително поинаков: само десет проценти од варијабилноста на
коефициентот на интелигенција може да се објасни со биолошките фактори.
Ако ја сфатиме интелигенцијата како вроден интелектуален потенцијал
за чиј целосен развој е неопходно влијанието од соодветните средински
услови, тогаш индивидуалните разлики во коефициентот на интелигенција
ги рефлектираат разликите според овие две димензии.
Со други зборови, варијабилноста на коефициентот на интелигенција е
рефлексија на комбинацијата од два вида разлики:
вродениот потенцијал (генетски фактор) и
шансите за остварување на тој потенцијал (средински фактор).
Кога интелигенцијата ќе се согледа на овој начин, наодите на Туркхајмер
се повеќе од логични. Со оглед на тоа дека децата на богатите родители ги
имаат сите услови за развој на вродените капацитети, нивниот коефициент на
интелигенција примарно зависи од биолошкиот потенцијал. Наспроти нив,
коефициентот на интелигенција кај децата од сиромашните семејства, лишени
од можноста да ги развиваат капацитетите со кои дошле на свет, доминантно е
детерминиран од дефицитите на окружувањето.
120
7.4.Мерење на вродената когнитивна способност
Само во случајот на поединците кои биле изложени на шансите да ги

развијат своите вродени ментални капацитети. Во спротивно, резултатот на IQ
тестот во еднаква мера е показател за вродените капацитети и дефицитите на
срединските услови за нивниот развој. Последично, тестовите за интелигенција
не можат да бидат средство за споредување на поединци со различно
социоекономско потекло.
Когнитивните способности кои ги мерат IQ тестовите не се подеднакво
применливи и вреднувани во сите епохи и на сите меридијани. Споредувањето
на етничките групи, култури и земји според интелигенцијата – па дури и
споредувањето на просечната интелигенција на една група во различни
временски периоди – е оптоварено со уште поголеми проблеми. Когнитивните
способности кои ги мерат IQ тестовите не се подеднакво применливи и
вреднувани во сите епохи и на сите меридијани. Покрај тоа, ако се набљудува
историјата на човештвото во целина, тие неодамна станаа исклучок.
Генерално, добриот резултат на IQ тестот произлегува од капацитетот за
стекнување апстрактни, теоретски знаења и аналитичко мислење. Сосема
спротивно, во најголем дел од својата историја, човекот зависел од способноста
да завладее со практичните знаења и вештини. Доколку и понатаму е нејасно
во која мера концептот на интелигенцијата е културно обликуван, обидете се да
го замислите својот резултат на тестот кој би го развиле амазонските ловци-
собирачи или средновековниот европски селанец.
7.5 ВЛИЈАНИЕ НА РАСАТА И ГЕНИТЕ ВРЗ ИНТЕЛИГЕНИЦЈАТА
Во сериозната наука, повеќе никој не ја доведува во прашање

културната релативност на концептот на интелигенцијата и IQ тестовите
кои ја мерат. Да го земеме Флиновиот ефект, појава кај која „националниот
коефициент на интелигенција “ во високоразвиените земји расте за околу три
поени на секои десет години. Станува збор за премногу брза промена за да би
можела да се објасни со генетските примероци. Најдоброто објаснување вели
дека Флиновиот ефект е последица на усложнувањето на општествениот
контекст, кој од современиот човек сè повеќе ја бара употребата на
121
софистицираните когнитивни вештини (оние кои ги мерат тестовите на
интелигенција), во исто време, нудејќи му сè повеќе можности да завладее со
нив.
Џејсон Ричвајн е само последниот во низата неуспешни обиди за

комбинирање на хередитаријанската интерпретација на коефициентот на
интелигенција – сфаќање дека резултатите на тестовите за интелигенција се
индикатор за вродената општа когнитивна способност – и погрешните идеи
дека врз основа на просечниот коефициент на интелигенција на одредена група
луѓе (раса) може веродостојно да се заклучи за интелигенцијата на нејзините
поединечни припадници.
Во одредена мера типично американски, митот за поврзаноста на расата
и интелигенцијата е стар колку и настојувањето за мерење на интелигенцијата.
Во одредена мера типично американски, митот за поврзаноста на расата и
интелигенцијата е стар колку и настојувањето за мерење на интелигенцијата;
значи, повеќе од еден век, кога се развиени IQ тестовите. До денес, во живот го
одржува расистичката псевдонаука која, а тоа ја прави особено опасна, поаѓа
од некои точни генерализации62.
Ако ја набљудуваме Америка, емпириска вистина е дека, во
просек, Афроамериканците имаат понизок, а Американците со азиско потекло
повисок коефициент на интелигенција во однос на Американците со европско
потекло. Дистрибуцијата на IQ според етничките групи, за САД, изгледа
приближно вака: Американците со европско потекло – 103; Американците со
азиско потекло – 106; американските Евреи – 113; Латиноамериканците – 89;
Афроамериканците – 85. Глобалната слика го рефлектира истиот тренд:
„белата раса“ – 100; популацијата од Источна Азија – 106; Африканците од
подсахарската област – 70; Хонг Конг – 113; Јапонија – 110; Британија – 100.
Цитираните податоци се просечни вредности на поединечните
расни/етнички групи. Меѓутоа, меѓу нив постојат совпаѓања, во смисла дека
поединечните припадници на секоја од овие групи можат да се најдат во целиот
спектар на вредностите на коефициентот на интелигенција. Поедноставно
кажано, луѓето од сите етницитети се среќаваат меѓу генијалците, просечно
62
CQ Press.
122
интелигентните луѓе, во популацијата на луѓето со послаби когнитивни
способности. Според тоа, просечниот коефициент на интелигенција на групата
многу малку зборува за интелигенцијата на нејзиниот индивидуален припадник.
Расизмот стапува на сцена за време на интерпретацијата на ваквите
податоци. Поаѓајќи од претпоставката дека општата когнитивна способност е
вродена, а дека тестотвите за интелигенцијата ја мерат токму неа, се заклучува
дека групните разлики во интелигенцијата се директна последица на групните
генетски разлики.
Како што видовме, тестовите за интелигенција го мерат вродениот
интелектуален капацитет само во случајот на поединците (да речеме, и
групите) на кои срединските услови за растење им обезбедиле можност да го
развијат. Во спротивно, коефициентот на интелигенција повеќе е индикатор за
срединските дефицити отколку за вродените способности.
Биолошката заснованост на терминот „раса“ е тема за себе. За неа,
токму во контекстот на расистичката дисертација на Ричвајн, во изминатиот
месец се водеше многу квалитетна дискусија (Коефициентот на интелигенција и
нативизмот; Раса, интелигенција и генетика за почетници; Што значи кога се
вели дека расата е општествен конструкт; Расистичката харвардска
дисертација: Зад сцената). Накратко, иако е погоден како конструкт, концептот
за расата има далеку помалку смисла во термините на биологијата отколку во
термините на културата.
Заради аргументот, да речеме дека интелигенцијата е фиксен, цврсто
дефиниран концепт со кој ја означуваме општата интелектуална способност, а
дека расата постои како реален ентитет, како нешто повисоко и пообјективно
од хеуристиката. Сеедно, оправданоста на тријадата интелигенција-раса-
гени зависи од одговорот на следното прашање:
7.5.1.Постоење на генетски засновани групни разлики во

интелигенцијата
Генетски засновани групни разлики во интелигенцијата постојат во

следниот случај: Идентификуван е генот кој недвосмислено кодира одредена
карактеристика (интелигенцијата), а застапеноста на тој ген варира од
популација до популација. Меѓутоа, во мера во која е генетски детерминирана,
123
интелигенцијата припаѓа во полигените карактеристики. Тоа значи дека не
само што не постои ниту еден ген кој ја дефинира, туку во мноштвото гени кои
ја обликуваат не постои ниту еден кој според импактот се издвојува во однос на
останатите.
Настрана тоа што е исклучително тешко да се идентификуваат ваквите
гени, уште потешко е да се измерат нивните ефекти. Да речеме дека
генетичарите ќе успеат во тоа. За да можеме на гените да им припишеме некоја
воочена групна разлика, неопходно е да го раздвоиме генетското од
социокултурно условеното. За дизајн на таква студија, пак, неопходен ни е
примерок составен од поединци кои биолошки се едно, а социокултурно нешто
сосема друго. Дотогаш, секоја групна разлика во погледот на некоја од
наследните особини може да биде последица исклучиво на генетските разлики,
исклучиво на социокултурните детерминанти, или некоја нивна комбинација.63
Секоја десетта година просечниот коефициент на интелигенција расте за

три поени, но значи ли тоа дека ние стануваме поинтелегентни, или тој тренд
укажува на нешто друго?
Психологот Џејмс Флин веќе со децении го следи овој тренд кој е и
наречен по него – ефектот на Флин.
Флин вели дека е погрешно тоа што луѓето често пати го споредуваат
паметот со коефициентот на интелигенција. Интелигенцијата ги мери научените
способности, а не вродените. Со подобрување на квалитетот на едукацијата на
децата во училиштата се менуваат многу работи па и децата со текот на
времето остваруваат подобри резултати на стандардизираните тестови, меѓу
другото и на IQ тестовите.
Ставот на Флин е во спротивност со теориите според кои IQ тестовите ги
мерат вродените способности на кои образованието, културата и околината
немаат влијание. Сепак, новите истражувања ја поддржале теоријата на Флин.
Истражувањето на Ејнсли Мичам ја поткопува теоријата дека
културолошките и едукациските елементи не може да влијаат на нечие
апстрактно размислување. Меѓутоа, истражувањето покажало дека и на
апстрактното размислување е применлив ефектот на Флин.
Таа тврди дека подобрите резултати на IQ тестовите не зборуваат дека
63
http://mindreadingsblog.wordpress.com (02.05.2022)
124
стануваме поинтелигентни туку дека луѓето денес повеќе учат апстрактно да
размислуваат. Акцентот на апстрактното размислување е видлив во
училиштата, во технологијата, па дури и во телевизиските содржини. Многу луѓе
кои пред 50 години уживале во комедии веројатно не би го регистрирале мета-
хуморот кој постои во денешните популарни серии64.
Апстрактното мислење, во сите свои манифестирани облици,
претставува културна адаптација на современото, технолошки развиено
општество. Но,современоста и технологијата не се подеднакво дистрибуирани
во светот што го населуваме. Вештините на апстрактното и аналитичкото
мислење се попотребни во развиените економии отколку во остатокот од
светот. Покрај тоа, дури и во економски најразвиените општества повеќе ги
користи социоекономската елита отколку остатокот од населението.
Консеквентно, детето во САД, Британија или Германија има далеку поголеми
шанси да ја развие својата општа когнитивна способност отколку детето кое е
родено и живее во Мексико или Гватемала.
IQ тестовите всушност зборуваат за влијанието на околината и
искуствата, но тоа никако не значи дека таквите тестови не се потребни. Тие ни
помагаат да го следиме начинот на размислување кој се пренесува од
генерација на генерација.65
8.ЕМОЦИОНАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА-РАЗЛИКА ПОМЕЃУ КОГНИТИВНА И

ЕМОЦИОНАЛНА ИНТЕЛЕГЕНЦИЈА
Кога родителите зборуваат за особините што сакаат да ги имаат нивните деца,

„интелигентен“ е најчестиот збор. Сепак, интелигенцијата може да значи широк
опсег на вештини. Во минатото, нашите училишта даваа приоритет на
когнитивната интелигенција. Сега знаеме дека емоционалната интелигенција е
подеднакво - ако не и повеќе - суштинска. Децата со емоционална
интелигенција можат да градат силни врски и да управуваат со своите емоции.
Раното детство не е само она време кога децата учат само како да ги направат
64
65
http://daily.mk/zabava/doznajte-zoshto-iq-ne-ja-pokazhuva-vistinskata-intelegencija (02.05.2015)
125
првите чекори и да ги кажат првите зборови. Тоа се исто така клучни години
кога - преку искуства со другите - децата почнуваат да ги градат сопствените
очекувања од луѓето и од светот што ги опкружува. Тие секојдневно учат
емоционални вештини кои се важни за воспоставување здрави односи во
животот. Вештини како што се способноста да препознаат, изразат и
контролираат голем број емоции. Вештини кои ја прават основата за
понатамошниот развој на децата и влијаат врз нивното ментално здравје и
благосостојба. Ајде да ја погледнеме разликата помеѓу когнитивната и
емоционалната интелигенција и длабоко да нурнеме зошто емоционалната
интелигенција е важно да се негува.
Имаме различни видови на интелигенција. За почеток, водечките психолози

сугерираат дека постојат неколку видови на интелигенција, вклучувајќи
когнитивна наспроти емоционална. Општо земено, когнитивната интелигенција
се однесува на способноста за расудување, ментално фокусирање, обработка
на визуелни информации и работна меморија. На пример, кога зборуваме за
коефициент на интелигенција, мислиме на когнитивната интелигенција. Многу
од овие карактеристики се вметнати во она што научниците го нарекуваат
„когнитивна флексибилност“ - вештина што ни овозможува да се префрлиме
помеѓу различни концепти или да го прилагодиме однесувањето за да
постигнеме одредени цели во ново опкружување или опкружување што се
менува. Во суштина станува збор yчење како да учите и за можност да бидете
флексибилни за начинот на кој учите. Ова вклучува промена на стратегиите за
оптимално донесување одлуки.
Од друга страна, емоционалната интелигенција е сè за идентификување

на емоциите, поврзување со другите и социјално комуницирање. Суштината на
емоционалната интелигенција е да можете да управувате и да ги изразувате
чувствата во себе, како и да ги согледате кај другите. Нашето однесување во
голема мера е условено од нашите емоции, па разбирливо е како овој тип на
интелигенција игра важна улога во секој аспект од функционирањето, додека
истовремено е еден од најзначајните фактори кои ги подобруваат шансите за
успех – таму каде што се потребни. Емоционалната интелигенција започнува
со самосвесноста. Ова е основата на која таа може да се развива и расте.
Самосвесноста ја претставува способноста за препознавање на сопствените
126
чувства во моментот на нивното формирање и не треба да се едначи со
свесноста. Следниот елемент на емоционалната интелигенција е контрола на
сопствените емоции (самодисциплина). Под ова никако не се подразбира
потиснување или запоставување на емоциите, туку нивно правилно
аплицирање при работењето на задача, решавање на проблем, во конфликтни
ситуации, во непријатна околина и слично. Потоа е самомотивацијата оној дел
од емоционалната интелигенција кој дозволува користење на емоциите во
наша полза. Ова е онаа сила која не движи напред, која не турка кон успеси и
признанија и иако интензитетот на манифестацијата е различен кај различни
луѓе, постојат начини на кои може да се совлада како вештина. Емпатијата е
можеби најкорисна алатка во развивањето стабилни односи со другите луѓе.
Ова е првиот елемент на емоционалната интелигенција кој е насочен кон
надвор – наместо кон себе и кој нема директни интроспективни елементи, иако
во голема мера е зависен од претходно успешната интроспекција. Социјалните
вештини се последната компонента на емоционалната интелигенција. Добро
развиени социјални вештини подразбираат успешно справување во
меѓучовечките односи и се особено значаен фактор за здобивање со
популарност, интерперсонална ефикасност и правилно лидерство.
Подлабокото сознавање на компонентите на емоционалната интелигенција,
нивното имплементирање во секојдневните дејствија и отвореноста кон туѓите
емоции доведуваат до потребата за редефинирање на она што точно значи да
се биде паметен. Разбирањето на овие принципи може целосно да ја промени
постоечката перцепција за човековото однесување, бараните карактеристики
кај една интелигентна личност и најважно од сè – квалитетот на сопственото
постоење. Неколку клучни примери можат да разјаснат зошто емоционалната
интелигенција е од витално значење. Во основа, тоа дава некои основни
вештини како што се способноста да:
Размислете пред да реагирате: Сите луѓе имаат моменти на фрустрација.

Развивањето на емоционалната интелигенција им овозможува да паузираат и
размислуваат пред да реагираат. Ова ги избегнува бесот на темпераментот.
Слушајте и примајте критики: емоционалната интелигенција ја подобрува
способноста да ги слушате другите. Ова помага при тешки разговори како
примање конструктивна критика.
127
Продолжете понатаму откако ќе направите грешка: некои луѓе се борат со
самодовербата и грешките кои може да ја влошат. Емоционалната
интелигенција им помага да ја обработат грешката и да продолжат понатаму.
Разберете ги сопствените потреби и кажете не: Луѓето кои ги разбираат
нивните емоции се способни да артикулираат што им треба. Тие се
чувствуваат сигурни кога го отфрлаат притисокот од врсниците и велат не.
Сочувствувајте со другите и соработувајте: Емпатијата е од суштинско значење
за добра тимска работа и градење односи. Децата кои можат да влезат во
чевлите на своите соученици, можат добро да соработуваат66.
Зошто е важна емоционалната интелигенција?
Емоционалната интелигенција им овозможува на луѓето да се поврзат со

другите, да управуваат со своите емоции и да донесуваат позрели одлуки.
Секое дете – без оглед на нивото на когнитивна интелигенција – може да има
корист од подобрувањето на емоционалната интелигенција. На крајот на
краиштата, нашите односи и работни места течат непречено поради
емоционалната - а не когнитивната - интелигенција. Емоционалната
интелегенција не е само важна за оние кои се во постојана комуникација со
луѓе на нивното работно место. Емоционалната интелегенција е всушност
можност за балансиран живот. ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛЕГЕНЦИЈА СЕ УЧИ
И РАЗВИВА – Секој може да научи како да раководи со своите и туѓите емоции,
да управува со своите емоционални реакции, да гради квалитетни релации и
да продолжи да го живее животот побалансирано, послободно и посреќно.
Важно е да пристапите одговорно и одлучно кон вашиот личен развој и да сте
отворени за стекнување на ново знаење и примена на нови пристапи. Дали
може да се научи емоционалната интелигенција?
Апсолутно да. Истражувањата покажуваат дека емоционалната интелигенција

е флексибилна и може да се научи. (Изненадувачки, когнитивната
интелигенција може да биде пофиксна.) Ова значи дека можете да ја зајакнете
емоционалната интелигенција со моделирање на позитивно однесување. Може
да го развиете и преку добри социјално-емоционални навики и отворени
66
Kvarantan, M. (2013).Emocionalna pismesnot.Naklada. Zagreb.
128
разговори за емоциите.
–Како родител, негувајте ја емоционалната интелигенција кај вашите деца-
Можете да ја негувате емоционалната интелигенција дома и во училиште со

отворени разговори за чувствата. Како родител, можете да започнете да ја
негувате емоционалната интелигенција со овие секојдневни активности кои ја
негуваат емоционалната интелигенција.
Набљудувајте ги емоциите- Првиот чекор кон развивање на емоционалната

интелигенција на децата е тоа да се забележи. Внимавањето на вашето дете е
голем дел од родителството, но подеднакво е важно да се набљудуваат
неговите чувства. Емоциите на детето не секогаш доаѓаат со крик или плач,
така што свесноста за сопствените чувства е клучна за разбирање на нивните.
Потврдете ги нивните чувства- Без разлика дали станува збор за лутина или
возбуда, емоциите на детето можат да го отстранат некого среде напорен ден.
Но, забележувањето како се чувствуваат им дава на родителите можност да се
справат со тоа чувство. Зборувајќи за тоа, вашето дете ќе се чувствува удобно
да се изразува. Ако навистина имаат проблем да се отворат, социјално-
емоционалната игра како Chat Chains може да им помогне да зборуваат за
своите чувства.
Изразете ја вашата емпатија- Детето што ги споделува своите чувства, особено

ако тоа е попригушено, ги прави ранливи. Затоа е толку важно да покажете
емпатија кога предавате емоционална интелигенција. Наместо да ги
проектирате сопствените емоции на ситуацијата, кажете нешто како „Се
чувствувам вознемирено кога не сум ја завршил работата и не можам да ги
видам ниту моите пријатели“, за да знаат дека разбирате.67
Обележете ги емоциите на детето- Во моментот кога и вие и вашето дете ќе ја

признаете емоцијата, време е да и дадете име. За да ги натерате да го
означат, поставувајте прашања како „Дали сте тажни што не можете да го
видите вашиот пријател денес? или „Дали си лут што мора да ја завршиш
вечерата? Споделувањето на чувствата и нивните поврзани зборови како „лут“,
67
CQ Press.
129
„среќен“ и „возбуден“ може да ги научи како да ја негуваат емоционалната
Научете здрави вештини за справување- Кога вашето дете може да ги именува

своите емоции, може да се вклучи во само-следење и да научи да се справува
со тоа на дневна основа. Во зависност од чувството, тоа ќе бара различни
различни дејства. На пример, ако вашето дете е луто, кажете му да земе
неколку длабоки вдишувања. Или, ако се тажни, можеби ќе сакаат да ја
прочитаат својата омилена книга или боја за да се изразат на смислен начин.
Развијте вештини за решавање проблеми- Вознемирувачките сценарија ќе се

повторуваат во текот на животот, затоа разберете со вашето дете што може да
направи кога ќе се појават. Имајќи ги вештините за решавање проблеми во
задниот џеб, тие ќе можат да покажат емоционална интелигенција и емпатија
во моментот. Можете да им помогнете во овој процес, но погрижете се вашето
дете самостојно да избере конструктивно решение. Крајна линија:
емоционалната интелигенција е суштинска вештина и треба да почнете да ја
негувате кај вашите деца уште денес. Когнитивната наспроти емоционалната
интелигенција вклучува посебни вештини кои треба да бидат нагласени од
родителите и наставниците. Важно е децата да прераснат во добро
избалансирани, зрели возрасни лица со општествено богат живот. Животниот
успех е резултат на многу фактори. И IQ и EQ играат улоги во севкупниот
успех, како и во здравјето, благосостојбата и среќата. Наместо да се
фокусираме на тоа кои фактори имаат подоминантно влијание, најголемата
корист може да лежи во учењето за подобрување на вештините во повеќе
области. Покрај зајакнувањето на когнитивните способности, како што се
меморијата и менталниот фокус, можете исто така да стекнете и да ги
подобрите социјалните и емоционалните вештини.
Веќе добро се знае што е IQ (количник на интелигенција) и дека повеќето од

нас спаѓаат во просечниот опсег. Ние користиме имиња како "паметен",
"интелигентен", "идиот" и "глупав", кога зборуваме за нивото на интелигенција
на едно лице. Она што повеќето луѓе не го знаат е дека ние исто така
поседуваме EQ (емоционален количник) или EI (емоционална интелигенција)
што е наше ниво на емоционална интелигенција.
130
Емоционалната интелигенција е тешко да се измери во бројки(тестови), бидејќи
во тоа е "она нешто" внатре во нас што ги препознава емоциите во нас и во
другите, а потоа не води да одговориме-реагираме. Разбирањето на емоциите
може да изгледа неважно или тривијално, но всушност, тоа е спротивно.
Всушност, експертите широко веруваат дека нивото на емоционална
интелигенција на лицето може да биде подобар индикатор за успех и севкупна
среќа отколку нивниот коефициент на интелигенција IQ.
Што е емоционална интелигенција?

Да се Има високо ниво на емоционална интелигенција значи дека можете точно
да ги изразите своите чувства и да преземете одговорност за нив. Луѓето често
велат: "Ги повредуваш моите чувства" и "Не би требало да имаш такво
однесување", што ја обвинува другата личност за начинот на кој се чувствуваш.
Лице со висок ЕИ сфаќа дека чувството му припаѓа нему и реагира со изјави
како "Јас бев повреден од тоа".
Да се биде емоционално интелигентен значи дека може да ги

идентификувате(препознаете) и управувате (менаџирате) не само со вашите
сопствени емоции туку и со емоциите на другите. Тоа значи дека имате свест
за сопствените чувства и дека можете да ги балансирате емоциите и разумот.
Можете да ги препознаете чувствата и емоциите во другите и да покажете
емпатија и сочувство, што е клучен дел од сите односи како бизнис, така и
лични. На пример, добар водач(лидер) има способност да разбере што ги
мотивира другите и да гради односи на таа мотивација.
7 знаци на емоционалната интелигенција:

Иако емоционалната интелигенција не е потполно сфатена, станува сè познато
дека таа игра клучна улога во нашиот квалитет на живот. Лицето кое е
емоционално интелигентно генерално има подобро физичко здравје,
попозитивен изглед, исполнувачки и задоволителни врски и е поуспешно од
оние со низок EI.
1. Може да прочитате невербална комуникација

131
Ова значи дека можете да гледате некого и да знаете по изгледот на неговото
лице, начинот на кој ги држат своите предмети , нивната положба и сл.какво е
нивното расположение.
2. Заинтересирани сте за други луѓе и за нивните чувства / мисли

Кога некој ќе те праша " што мислиш за", тоа го покажува нивниот интерес за
разбирање. Емоционално интелигентните луѓе сакаат да ги знаат и разберат
другите и вистински да ги слушнат нивните одговори.
3. Вие сте емотивно издржливи

Лоши работи се случуваат во животот. Губите добра работа, вашите
блиски(пријатели, партнер) се селат без вас, имате неуспеси и знаете дека ќе
има и уште повеќе нови тешкотии кои доаѓаат. Сепак, исто така знаете дека сте
доволно силни за да истраете сè додека не дојде подобро време. Вие не го
интернализирате во себе неуспехот.
4. Знаете каде ви е потребно подобрување

Луѓето со низок EI прават светот да верува дека знаат сè и можат се. Кога
нешто ќе тргне наопаку, тие ги обвинуваат сите и се,само не себе. Ако имате
висок EI ги знаете области , подрачјата во вашиот живот кои треба да ги
подобрите. Секогаш учиш и затоа секогаш растеш.
5. Вие сте свесни за сопствените чувства

Знаете како се чувствувате, што го предизвикало тоа чувство и како да се
обработат и како да се справите со чувството. Вашите чувства ве водат кон
изнаоѓање на решение, а не да ве водат кон паѓање и затворање.
6. Избегнувате негативни авто(себе)-разговори

Кога нешто не оди во права насока, дури и ако тоа е по ваша грешка, не се
навредувајте и омаловажувајте себеси. Вие сте во можност да потврдите што
тргнало наопаку и да ги испитате вашите опции за решавање на проблемот, а
потоа да се придвижите напред и да го направите тоа.
7. Се стремат кон успех

132
Имате соништа и стратегија да ги направите овие соништа реалност. Вие
поставувате цели и без оглед на тоа колку долго ви е потребно да ги исполните
се насочувате. Се занимавате со неуспеси, се прилагодувате на неполполни
ситуации и недостатоци и знаете дека единствениот начин на кој ќе изгубите е
ако престанете.
За разлика од когнитивната интелигенција, емоционалната интелигенција

може да се зголеми до одреден степен. Дел од нашата ЕИ е вродена, дел од
неа е обликувана од нашето опкружување, а друг дел е нашиот став и
однесување.
Развивањето на вашата емоционална интелигенција овозможува да се

избегнат несоодветни комуникации и недоразбирања. Ги продлабочува сите
ваши односи и помага да се балансира работа, дом и забава на задоволителен
и значаен начин. Запомнете, најголемата детерминанта за успехот во животот
се мери со EQ, а не со IQ.68
8.1.ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈАВО КОНТЕКСТ НА ТЕОРИИТЕ НА

Она за што досега се зборуваше за Oпшта Интелигенција е дека е ВКУПЕН

КАПАЦИТЕТ ЗА ПРИЛАГОДУВАЊЕ НИЗ ЕФИКАСНО МИСЛЕЊЕ И
ОБРАБОТКА НА ИНФОРМАЦИИТЕ. Потекнува од латинскиот збор inteligere
што значи да се разбере или сфати. Самиот IQ не е доволен за да се биде
успешен, влијаат и многу други фактори. Во однос на никулците на
емоционалната интелигенција, подетално е даден краток приказ.
СПИРМАН (ДВОФАКТОРСКА ТЕОРИЈА)
• -ЕДЕН ОПШТ (ГЕНЕРАЛЕН)G ФАКТОР(ОПШТА МЕНТАЛНА ЕНЕРГИЈА,

НАСЛЕДНА, НЕ Е ПОДЛОЖНА НА ОБРАЗОВАНИЕ)
68
Petrides KV (2015). "Ability and Trait Emotional Intelligence". In Chamorro-Premuzic T, von Stumm S,
Furnham A (eds.). The Wiley-Blackwell Handbook of Individual Differences. London: John Wiley & Sons.
pp. 656–78.
133
• -ПОГОЛЕМ БРОЈ СПЕЦИФИЧНИ ФАКТОРИ (ПОДЛОЖНИ НА
ОБРАЗОВАНИЕ). Овде се најавува емоционалната интелигенција.
ТЕРСТОН (ТЕОРИЈА НА 7 ПРИМАРНИ СПОСОБНОСТИ)
• -ВЕРБАЛНО РАЗБИРАЊЕ, Овде се најавува емоционалната

• -ВЕРБАЛНА ФЛУЕНТНОСТ
• -ПОМНЕЊЕ
• -ПЕРЦЕПИВНА БРЗИНА
• -СПАЦИЈАЛНИ СПОСОБНОСТИ
• -НУМЕРИЧКИ ФАКТОР
• -РЕЗОНИРАЊЕ
КАТЕЛ И ХОРН
• -ФЛУИДНА(ПРИРОДНА, ОПШТА БИЛОШКА СПОСOБНОСТ,

НЕЗАВИСНА ОД УЧЕЊЕ)
• -КРИСТАЛИЗИРАНА(КУЛТУРА, УЧЕЊЕ, СРЕДИНСКИ УСЛОВИ-
Емоционалната интелигенција е дел од кристализираната интелигенција
низ објаснување дека проценката, експресијата, регулацијата, и
користењето на емоциите се РАЗВИВААТ НИЗ ИСКУСТВОТО И
СОЦИЈAЛНАТА ИНТЕРАКЦИЈА)
• НЕКОИ ОД МОДЕЛИТЕ ЗА ПРИРОДАТА НА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА,

СОДРЖАТ КОНСТРУКТИ ПОВРЗАНИ СО ЕМОЦИОНАЛНАТА
ИНТЕЛИГЕНЦИЈА.
ТОРНДАЈК
• -АПСТРАКТНА(ВЕРБАЛНА)
• -МЕХАНИЧКА(ПРОСТОРНА)
• -СОЦИЈАЛНА(МУДРО ДЕЛУВАЊЕ ВО МЕЃУЧОВЕЧКИТЕ
ОДНОСИ) Овде се најавува емоционалната интелигенција.
СТЕРНБЕРГ
• -МЕТАКОГНИТИВНА(АНАЛИТИЧКА) И
134
• -КРЕАТИВНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
• -ПРАКТИЧНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА (ПРАКТИЧНИ ПРОБЛЕМИ
БАРААТ ПРЕТХОДНО ИСКУСТВО, МОТИВАЦИЈА И ЛИЧНА
ЗАИНТЕРЕСИРАНОСТ)
CANTOR И KIHLSTROM
• -ЈА ПОСОЧУВААТ СОЦИЈАЛНАТА И. КАКО ОСНОВА ЗА

РАЗБИРАЊЕ НА ЛИЧНОСТА. Овде се најавува емоционалната
• -РЕШАВАЊЕТО НА СОЦИОЈАЛНИ ПРОБЛЕМИ Е МНОГУ БИТНО
ЗА СОЦ.ОДНЕСУВАЊЕ
MAYER
• СОЦИЈАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА ЈА ДЕЛИ НА:

• -ЕМОЦИОНАЛНА (ПРЕПОЗНАВАЊЕ НА СВОИ И ТУЃИ ЕМОЦИИ,
РЕЗОНИРАЊЕ ВО ЕМОЦИИТЕ И ИНФОРМАЦИИТЕ ПОВРЗАНИ
СО НИВ, ОБРАБОТКА НА ЕМОЦИОНАЛНИТЕ ИНФОРМАЦИИ ЗА
РЕШAВАЊЕ НА ПРОБЛЕМИ)
• -МОТИВАЦИСКА (РАЗБИРАЊЕ НА МОТИВАЦИЈА, КАКО
ПОТРЕБА ЗА ПОСТИГНУВАЊЕ, ПРИПАЃАЊЕ, МОЌ)
ГАРДНЕР
• 7+2ТИП ИНТЕЛИГЕНЦИЈА и (АКТИВНОСТИ) ЗАДАЧИ ВО КОИ СЕ

ИЗРАЗУВА
• 1.ЛИНГВИСТИЧКА РАЗБИРАЊЕ ПОИМИ,
ЧИТАЊЕ, ПИШУВАЊЕ ТЕКСТОВИ
• 2.ЛОГИЧКО-МАТЕМАТИЧКА МАТЕМАТИЧКИ
ПРОБЛЕМИ, ЛОГИЧКО ЗАКЛУЧУВАЊЕ
• 3.СПАЦИЈАЛНА ТОЛКУВАЊЕ МАПИ,
СНАОЃАЊЕ ВО ПРОСТОР
• 4.МУЗИЧКА ПЕЕЊЕ, КОМПОНИРАЊЕ,
СВИРЕЊЕ ИНСТРУМЕНТИ
• 5.ТЕЛЕСНО-КИНЕСТЕТСКА (ИГРАЊЕ, СПОРТ )
135
• 6.ИНТЕРПЕРСОНАЛНА (СПОСОБНОСТ ЗА ПРЕПОЗНАВАЊЕ НА
РАСПОЛОЖЕНИЕТО, НАМЕРИТЕ И ЖЕЛБИТЕ НА ДРУГИТЕ
ЛУЃЕ) Овде се најавува емоционалната интелигенција.
• 7.ИНТРАПЕРСОНАЛНА(РАЗБИРАЊЕ НА СЕБЕ-КОЈ СУМ, КАКО
СЕ МЕНУВАМ
ГИЛФОРД
• ИНТЕЛИГЕНЦИЈАТА СЕ ТЕМЕЛИ НА СИТЕ КОМБИНАЦИИ НА 3

ДИМЕЗИИ:ОПЕРАЦИЈА, СОДРЖИНА, ПРОДУКТИ.
• -ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СЕ ПРЕКЛОПУВА СО
КОГНИЦИЈА НА БИХЕВИОРАЛНАТА СОДРЖИНА (СПОСОБНОСТ
ЗА ИДЕНТИФИКАЦИЈА НА ВНАТРЕШНАТА СОСТОЈБА НА
ПОЕДИНЕЦОТ, ИНТЕРЕПРЕТАЦИЈА НА ПOСЛЕДИЦИТЕ ОД
СОЦИЈALНО ОДНЕСУВАЊЕ) 69
8.1.1. КОНЦЕПТУАЛИЗАЦИЈА НА ПОИМОТ ЕМОЦИОНАЛНА

Во последните дваесеттина година, особено голем интерес и значење

почнува да се посветува на влијанието и улогата која што ја имаат емоциите во
секојдневниот живот на човекот, во односите со другите луѓе, па и на самото
работно место. За успешното вршење на одредена работа повеќе се смета
дека не е доволно само некој да поседува висок коефициент на когнитивна
интелигенција, затоа што тоа само по себе не гарантира успешност во животот
и во работата. Важно е и поседување на свесност за сопствените емоции, како
и емоциите на другите луѓе и нивното употребување при секојдневната
комуникација. Меѓутоа, истакнувањето на овој концепт за емоционална
интелигенција предизвикал доста разбранувања и критикувања, посебно
поради тоа што се сметало дека доколку се дозволи изразување и придавање
на важност на емоциите, вработените би биле ирационални, тоа би им било
пречка за квалитетно и успешено извршување на работните задачи. Поради
69
pp. 656–78.
136
тоа насоченоста била само кон извршувањето на работните задачи, воопшто
не се водело сметка за индивидуалните потребии проблеми, емоции и
потешкотии, доколку некој изразувал емоции тоа се сметало за слабост и
препрека во понатамошната работа. Но, големиот број на спроведени
истражувања во оваа област тоа не го потврдуваат. Тие сметаат дека токму
поседувањето на емоционалната интелигенција може да доведе до
зголемување на рационалноста и поуспешно и побрзо да се носат одлуки и да
се решаваат конфликти. 70
Важноста на емоциите посебно се истакнува во сите области. Од

поседувањето на вештините на емоционалната интелигенција во голем степен
зависи колку здравствените работници ќе бидат во состојба успешно да
воспостават комуникација со сопствените пациенти, со нивните семејства, па и
со останатите колеги, шефови и надредени.
Таа одредува и на кои начини ќе се разрешуваат конфликтите и проблемите

кои што неминовно секојдневно се појавуваат во работата, посебно во
работата со пациентите, како и колку здравствениот работник ќе биде лојален
и приврзан кон сопствената здравствена организација и колку ќе работи за или
против нејзиното добро. Со оглед на специфичноста и сложеноста на самата
работа, доколку здравствениот работник не е способен да ги препознае
сопствените емоции и емоциите на пациентите ќе има многу потешкотии при
справувањето со проблемите и потешкотиите поврзани со работата, зачестени
конфликти со колегите и пациентите, а сето тоа ќе се одрази и врз квалитетот и
продуктивноста, како и врз неговото задоволство од работата.
Постојат различни дефиниции за тоа што е емоционалната интелигенција, но

наједноставно таа може да се дефинира како “способност за рационална
употреба на емоциите во животот и во работата” (Weissinger,1998).71
Корените на емоционалната интелигенција се забележуваат уште во делата за

социјална интелигенција на психолот Thorndike, кој што подразбирал под неа
“способност за справување и разбирање на другите луѓе врз основа на нивното
70
Ilič, E. (2008): Emocionalna inteligencija I uspesno vodenje. EKONOMSKI PREGLED, 59 (9-10) 576- 592
71
Според Kalyoncu, Z., Guney, S., Arslan, M., Guney, S. & Ayranci, E. (2012). Analysis of the relationship
between emotional intelligence and stress caused by the organization: A study of nurses, Business Intelligence
Journal – July, Vol.5, No.2 pp.335
137
социјално однесување.”72Емоционалната интелигенција претставува
способност што овозможува поединецот да прави диференцијација помеѓу
различните видови на емоции, како кај себе, така и кај другите, а со тоа да
превземе најсоодветни акции за дејствување. Таа е способност која што може
да се учи, да се развива и да се унапредуваСамиот збор, емоционална
интелигенција, за прв пат бил употребен во докторската дисертација на Payne
во 1985 година и се однесувал на способноста на особата да се справува со
стравот, со страдањето и болката, како и со сопствените потреби и желби. 73
Тој сметал дека потиснувањето на емоциите кое се потикнувало низ годините

влијаело негативно врз нашиот личносен развој и сметал дека голем број од
проблемите на современото општество се јавуваат како резултат на тоа што ги
игнорираме нашите емоции, а како последица на сето тоа се војните,
болестите, верските конфликти, депресијата, насилното и деструктивно
однесување. Неколку години подоцна, Bar-On, во својата дисертација го
употребил терминот “емоционален коефициент”, кој што доста често се
употребува и денес за да може да се означи скорот за емоционалната
интелигенција која што некоја особа ја поседува.74
Уште во 1983 година, Gardner, познат професор по психологија, говори за

постоењето на повеќефакторска интелигенција, каде што покрај когнитивната
интелигенција, тој го истакнува постоењето и на социјалната интелигенција,
која што може да биде интерперсонална или интраперсонална. Во
интерперсоналната интелигенција тој ја вклучува способноста за успешно
воочување на разликите кои што постојат помеѓу луѓето во однос на нивниот
темперамент, карактер, мотивација, додека интраперсоналната интелигенција
се однесува на сопствените лични капацитети и способности и успешно нивно
75
користење во различни животни ситуации за успешно справување со нив.
72
73
74
Според Bradberry, T.R. & Lac D. Su (2006): Ability-versus skill-based assessment of emotional intelligence,
Psicothema Vol.18.pp 60
75
Според Ilic E.(2008): Emocionalna inteligencija I uspesno vodenje EKONOMSKI PREGLED, 59(9-10) str, 579
138
Понатаму, психолозите Salovey и Mayer во деведесеттите години од
дваесетиот век, користејќи ги сознанијата од Gardner и Sternberg, го развиваат
својот концепт за емоционална интелигенција обидувајќи се да пронајдат
одговор на прашањето која е причината поради која некои особи се поуспешни
во препознавањето на емоциите во однос на другите. Емоционалната
интелигенција ја дефинирале како збир од различни ментални способности кои
што во себе ги вклучуваат емоциите и емоционалната обработка на
информации, што дополнително доведува до зголемување на целокупната
интелигенција и способноста за логичко заклучување.
Емоционалната интелигенција е способност да можеме да ги набљудуваме, да

ги разбереме и да правиме разлика помеѓу сопствените емоции и емоциите на
другите и тие информации да ги употребиме при носењето на одлуки за
нашите дела и постапки. Според нив, овој тип на интелигенција не е нешто што
ни е дадено со самото раѓање, еднаш засекогаш, туку тоа се вештини кои што
може да се учат и дополнително да се развиваат во текот на животот.76
Меѓутоа, емоционалната интелигенција посебно се истакнува и добива во

значење со излегувањето на книгата на Daniel Goleman “ Емоционална
интелигенција – зошто е поважна од коефициентот на интелигенција”.
Heffernan et al.77 за особи кои што се емоционално интелигенти ги сметале оние

кои што се способни да ги препознаат, да ги разберат и да се справат со
сопствените емоции. Таквите особи, според нив, се со чувство на
добросостојба, задоволни од себе и од сопствениот живот и со позитивен,
оптимистичен поглед кон случувањата. Тие имаат чувство на самоконтрола врз
емоциите и доживувањата, како и врз доживувањето на стрес во својот живот.
Емоционални се, односно имаат способност за емпатија, разбирање на другите
и можност работите да ги согледаат од перспектива на другите. Последниот
фактор, како дел од оваа интелигенција, според нив е социјабилноста, што ја
претставува способноста за асертивна комуникација и позитивно влијание врз
другите, како и поседување на силни социјални вештини.
76
Според Ilič,E.(2008): Emocionalna inteligencija I uspesno vodenje EKONOMSKI PREGLED 59(9-10) str. 579
77
Според Wilson, J.(2014).The awareness of emotional intelligence by nurses and support workers in
an acute hospital setting. Journal of Health Sciences, 2(9). 458-464
139
Емоционалните компетенции, кои што се наоѓаат во основата на
емоционалната интелигенција, претставуваат способности кои што може да се
научат и се однедуваат на тоа колку од потенцијалите и капацитетите со кои
што располага особата навистина ги користи и реализира за да оствари
подобра работна перформанса и поголем успех.78
Поседувањето на повисока емоционална интелигенција многу студии ја

поврзуваат со подобро ментално здравје, како и подобра психолошка
благосостојба, како и тоа дека особите кои поседуваат повисока емоционална
интелигенција помалку соопштуваат доживување на субјективен стрес и
понизок перцепиран стрес.79 Тие подобро се справуваат со стресните настани
за разлика од тие со пониска емоционална интелигенција, кои што често
страдаат од потешкотии во прилагодувањето, со појава на депресија,
беспомошност и други негативни облици на однесување.80
Во студија спроведена 1999 година од Mayer, Salovey и сор. дојдено е до

сознание дека оние особи кои што можат успешно да ги регулираат
сопствените емоции се емоционално и физички поздрави, затоа што се
ефикасни во проценувањето и идентификувањето на сопствената
емоционална состојба, во состојба се да одредат на кој начин и кога е
најсоодветно да ги изразат сопствените емоции и адекватно го контролираат
своето расположение. Taylor (2001) во своето истражување забележал дека
емоционално интелигентните особи подобро се справуваат со животните
настани и случувања, што позитивно се одразува врз нивната физичка и
психолошка благосостојба.81
Сумативно, што е емоционална интелигенција?
• ИНТЕЛИГЕНЦИЈА КОЈА Е ПРОТКАЕНА СО ЕМОЦИИ
78
Zeidner,M. et al.(2004).Emotional Intelligence in the Workplace: A Critical Review, pp.377-379
79
Според Forushani,N.Z. & Besharat, M.A.(20011). Relation between emotional intelligence and perceived
stress among female students.Procedia, Social and Behavioral Sciences, pp.1110
80
Според Campbell,A. & Ntobedzi, A.(2007). Emotional Intelligence, Coping and Psychological Distress: A
partial least squares approach to developing a predictive model, Electronic Journal of applied psychology,
pp.39
81
Според Mohammadyfar,M.Ali , Khan,M.S. &Tamini,B.Kord.(2009).The effect of emotional
intelligence and job burnout on mental and physical health, pp.220
140
• СПОСОБНОСТ НА СЛЕДЕЊЕ НА СВОИТЕ И ТУЃИТЕ ЧУВСТВА И
ЕМОЦИИ, НИВНО РАСПОЗНАВАЊЕ И КОРИСТЕЊЕ НА ТИЕ
СОЗНАНИЈА ЗА УПРАВУВАЊЕ СО СОПСТВЕНИТЕ МИСЛИ И
СОПСТВЕНОТО ДЕЛУВАЊЕ.
• СОРАБОТКА ПОМЕЃУ РАЗУМОТ И ЕМОЦИИТЕ, ОДНОСНО
ИНТЕЛИГЕНТНО РЕГУЛИРАЊЕ НА ЕМОТИВНИТЕ СОСТОЈБИ
Што вклучува емоционалната интелигенција?
• ПОЗНАВАЊЕ НА СОПСТВЕНИТЕ ЧУВСТВА
• КОНТРОЛА НА ИНТЕНЗИТЕТОТ НА ЧУВСТВАТА
• САМОМОТИВИРАЊЕ
• ЕМПАТИЈА
• ВОСПОСТАВУВАЊЕ НА ЗДРАВИ ОДНОСИ СО ДРУГИТЕ ЛУЃЕ
Компоненти на емоционалната интелигенција се:
• САМОСВЕСТ- СПОСОБНОСТ ЗА ЧИТАЊЕ НА СОПСТВЕНИТЕ

ЕМОЦИИ И СФАЌАЊЕ КАКВО ВЛИЈАНИЕ ИМААТ НА ОКОЛИНАТА.
• ОСOБНО ДОНЕСУВАЊЕ НА ОДЛУКИ-ПРОУЧУВАЊЕ НА

СОПСТВЕНИТЕ ПОСТАПКИ И ПОЗНАВАЊЕ НА ПОСЛЕДИЦИТЕ
• УПРАВУВАЊЕ СО ЧУВСТВАТА-ПРЕПОЗНАВАЊЕ НА ОСНОВАТА НА

ЧУВСТВАТА
• ПРЕОВЛАДУВАЊЕ НА СТРЕС-ДА СЕ НАУЧИМЕ ДА СЕ ОПУШТИМЕ И

ДА ЈА РАЗБЕРИМЕ ВАЖНОСТА НА ОПУШТАЊЕТО
• ЕМПАТИЈА- РАЗБИРАЊЕ НА ТУЃИТЕ ЧУВСТВА
• ОТВОРЕНА КОМУНИКАЦИЈА- ДА СЕ РАЗГОВАРА ЗА ЧУВСТВАТА СО

РАЗБИРАЊЕ И ДА СЕ БИДЕ ДОБАР СЛУШАТЕЛ.
• САМООТКРИВАЊЕ-РАЗБИРАЊЕ НА ПОТРЕБИТЕ ЗА ОТВОРЕНОСТ И

ДОВЕРЛИВОСТ
141
• СЕБЕПРИФАЌАЊЕ-УМЕЕЊЕ ДА СЕ ПРИФАТАТ СВОИТЕ МАНИИ ДА
СЕ ЦЕНАТ СВОИТЕ ПРЕДНОСТИ
• ОДГОВОРНОСТ- ПРЕВЗЕМАЊЕ НА ОДГОВОРНОСТ
• САМОДОВЕРБА-УМЕЕЊЕ ДА СЕ ПРИКАЖАТ СВОИТЕ ГРИЖИ И

ЧУВСТВА БЕЗ ЛУТИНА И ПАСИВНОСТ.
• ГРУПНА ДИНАМИКА- ПРЕПОЗНАВАЊЕ КОГА ДА ПРАТИМЕ А КОГА ДА

ВОДИМЕ
• За подобрување на емоционалната интелигенција научете да:
• Ги препознавате чувствата
• Преземате одговорност за своите чувства
• Ги предвидите своите чувства
• Ги прашате другите како се чувствуваат
• Бидете ПОВЕЌЕ осетливи
• Ги согледувате проблемите во целост82
9.МОДЕЛИ НА ЕМОЦИОНАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
Концептот на емоционалната интелигенција во текот на годините се менувал.

Најпрво струел поимот „социјална интелигенција“, во 30-те години,
„емоционална сила“, за да во средината на 20 век, е „емоционална
интелигенција“ како денешна терминологија.
Емоционалната интелигенција е способност за:
• - препознавање и разбирање на нашите емоции и реакции (самосвест).

• - управување, контролирање и адаптирање на нашите емоции,
расположение и реакции (самоуправување).
82
Mullen PR, Gutierrez D, Newhart S (2018). "School Counselors' Emotional Intelligence and Its
Relationship to Leadership". Professional School Counseling. 32 (1b): 21567
142
• - искористување на нашите емоции за да се мотивираме себеси да ја
преземеме соодветната акција (мотивација).
• - препознавање на туѓите чувства, разбирање на нивните емоции и
користење на тоа разбирање за да се поврземе себеси поефективно со
другите луѓе (емпатија).
• - градење на врска, поврзување со другите во социјалните ситуации,
водење, преговарање на конфликти и работење како дел од тимот
(социјални вештини).
9.1.Модел за емоционална интелигенција на Mayer и Salovey
Овој модел е насочен кон емоционалната интелигенција како тип на

способност. Почетниот модел на Mayer и Salovey во себе вклучувал три
компоненти кои што се сметале за составен дел од емоционалната
интелигенција и тоа: способност за точно проценување, забележување и
изразување на емоциите, способност за увидување и генерирање на емоциите
и употреба на сознанието за емоциите во процесот на размислување и
Според овој нивни модел, “емоционалната интелигенција претставува

способност за препознавање на сопствените емоции, како и емоциите на
другите луѓе и употреба на тие емоционални информации во процесот на
регулирање на сопственото однесување и решавањето на проблеми. “83
Во 1997 година, Mayer и Salovey го модифицирале овој модел и додале уште

една компонента како составен дел на емоционалната интелигенција, односно
тоа е способноста за регулирање на емоциите со цел да се поттикне
емоционален и интелектуален развој. Во овој модел сите компоненти се
хиерархиски подредени и се претпоставува дека е потребно да биде развиена
претходната компонента за да може да се поттикне развојот на покомплексните
и посложените. Тие претпоставуваат дека оние особи кои што имаат повисока
емоционална интелигенција многу побрзо преминуваат од едно ниво на друго,
83
Според Iričanin,P., Babič, Z & Perkovič, L. (2014). Uloga emocionalne inteligencije u radu medicinskih
sestara,Katedra za zdravstvenu psihologiju, Zdravstveno Veleućiliste, Zagreb
143
за разлика од тие со пониска емоционална интелигенција. 84 Во табелата се
претставени димензиите на емоционалната интелигенција според моделот на
Mayer и Salovey од 1997 година. 85 Тие сметале дека постојат индивидуални
разлики помеѓу луѓето во однос на нивната способност за препознавање на
сопствените емоции, како и емоциите на другите луѓе. Исто така, сметале дека
оние особи кои што имаат повисока емоционална интелигенција се поотворени
спрема сопствените внатрешни искуства и доживувања и покажуваат поголема
спремност за нивно споделување. 86
Табела 1: Модел на емоционална интелигенција според Mayer & Salovey (1997)
Димензии на емоционална
Емоционални способности
интелигенција
Се однесува на прецизноста и точноста со
1. Способност за точно
која индивидуата може да ги
проценување, оценување и
идентификува емоциите и емоционалната
изразување на емоциите
содржина во дадена ситуација
2. Способност за
Улогата на емоциите при интелектуалната
генерирање и
обработка на одредени информации со
увидување на
што се олеснува можноста за пронаоѓање
емоциите со што се
на адекватно решение
олеснува мислењето
Способност да се препознаат, означат и
3. Разбирање и анализа на
интерпретираат емоциите, нивниот
емоциите и користење на
интензитет и проникнување во причината
емоционалното знаење
за потеклото на емоциите
Најсложено ниво на емоционалната
4. Рефлективна регулација на
интелигенција, свесност при
емоциите со цел да се
управувањето со соптвените емоции со
унапреди емоционалниот и
што се унапредува интелектуалниот и
интелектуалниот развој
емоционалниот развој
84
Според Gardner, L.(2005).Emotional Intelligence and Occupational Stress, Doctor Disertation
85
Според Iričanin,P., Babič, Z & Perkovič, L. (2014). Uloga emocionalne inteligencije u radu medicinskih
sestara. Katedra za zdravstvenu psihologiju, Zdravstveno Veleuciliste, Zagreb
86
144
Shapiro (2007), истакнал дека емоционалната интелигенција дефинирана на
овој начин, не претставува нешто што е спротивно на коефициентот на
когнитивна интелигенција, туку со него е во динамичен однос, што овозможува
спојување и развој на емоционалните и когнитивните вештини кај една особа.
Тие не се спротиставени, само се одвоени способности. Сите луѓе ги
комбинираат сопствените емоции и сопствениот интелект.87
Во својата работа и резултатите добиени од различни истражувања, Mayer,

Salovey и Caruso дошле до сознание дека емоционалната интелигенција расте
со возраста, потоа поголемата емоционална интелигенција резултира со
поголеми постигнувања во работата и можности за поуспешна комуникација со
другите. Ниските социјални компетенции се поврзуваат со голем број на
проблеми во однесувањето, девијатност, како и со злоупотреба на супстанци.
Особата со поголема емоционална интелигенција има поголема способност да
ги препознае емоциите и кај себе и кај другите, го разбира нивното значење и
може соодветно да ги употреби и да ги изрази во комуникацијата со другите
луѓе, може поуспешно да се справи со сопствените емоции и емоциите на
другите и полесно успева да се справи со конфликтите и решавањето на
проблемите.Таквата особа е поотворена во комуникацијата и има
задоволителни социјални интеракции.88
Сумативно, како што е спомнато терминот „Емоционална интелигенција”

создаден од Мајер и Саловеј 1990. Тие ја третираат емоционалната
интелигенција како СКЛОП НА МЕНТАЛНИ СПОСОБНОСТИ.
Првата дефиниција: способност за следење на сопствените и туѓи емоции и

нивна употреба во размислувањето и однесувањето, претрпела голем број
РЕКОНЦЕПТУАЛИЗАЦИИ.
Сите модели на емоционална интелигенција според МАЈЕР и соработниците

се делат на две основни групи:
• Модели на ментални способности
87
Според Iricanin, P., Babic, Z & Perkovic, L. (2014). Uloga emocionalne inteligencije u radu medicinskih
sestara. Katedra za zdravstvenu psihologiju, Zdravstveno veleuciliste, Zagreb
88
Според Mayer J.D., Salovey, P. & Caruso, D.R. (2004). Emotional Intelligence: Theory, Findings and
Implications, Psychological Inquiry, Vol.15, No.3 pp.209-210
145
• фокус на СПОСОБНОСТА ЗА ОБРАБОТКА НА АФЕКТИВНИ
ИНФОРМАЦИИ
• претставник МАЈЕР
• Комбинирани модели
• емоционалната интелигенција како комплексен КОНСТРУКТ ОД
ПОВЕЌЕ ЕЛЕМЕНТИ: аспекти на личноста, способности за
управување со емоциите , мотивациски и афективни диспозиции
• претставници ГОЛЕМАН И БАР ОН
Модел на Мајер и Саловеј (1990.)

прва верзија:
• -процена и истражување на емоциите кај себе и кај другите
• -контрола на емоциите како кај себе така и кај другите
• -употреба на емоциите во секојдневното однесување
ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СПОРЕД ПОЕДИНЕЧНИ НИВОА

НА СПОСОБНОСТИ,РЕВИДИРАН МОДЕЛ:
• А. ПЕРЦЕПЦИЈА, процена и изразување на емоциите
• Се однесува на свесност за соп.емоции, разликување, адекватно
изразување.
• Б. ЕМОЦИОНАЛНА ФАЦИЛИТАЦИЈА НА МИСЛЕЊЕТО
• Способност емоциите да се стават во функција на цели, е
неопходно за селективно внимание, самомотивирање. Т.е
олеснување на интелектуалните процеси.
• В. РАЗБИРАЊЕ И АНАЛИЗИРАЊЕ НА ЕМОЦИИТЕ; користење на
емоционалното знаење
• Познавање на текот на развојот на чувствата во меѓучовечките
односи
• Разбирање на слични емоции и релации меѓу нив.
• Г. РЕФЛЕКСИВНА РЕГУЛАЦИЈА НА ЕМОЦИИТЕ заради емоционален и
интелектуален развој
• Свесна регулација на емоциите
146
• Вклучува знаење КАКО да се надмине стресна ситуација или стрес
кај други89
9.2. Модел за емоционална интелигенција на Bar-On
Според овој модел, емоционалната интелигенција се проучува како збир од

црти на личноста. Таа се дефинира како емоционално и социјално сознание и
способност кои што имаат влијание врз нашата способност успешно да се
справуваме со барањата кои што ни ги поставува опкружувањето. Bar-On
моделот ја дефинира емоционалната интелигенција како “мешавина од
компетенции поврзани со емоциите, личносни карактеристики и диспозиции.” 90
Во табелата е претставен моделот на Bar-On, со петте димензии кои што ја

сочинуваат емоционалната интелигенција.91
Табела 2: Bar-On-овиот модел на емоционална интелигенција
Димензии на
емоционална Емоционални способности
Вклучуваат способност да се биде свесен за
Интраперсонални
сопствените емоции и нивно разбирање, како и
вештини
изразување на сопствените мисли и чувства
Вклучуваат способност да се биде свесен за емоциите
Интерперсонални на другите луѓе и можност за нивно разбирање и
вештини почитување, како и способност да се воспостават и
одржат квалитетни односи со другите луѓе
Адаптивност Претставува способност за брзо и флексибилно
прилагодување на чувствата и на емоциите во
89
Burk, C. L., & Amelang, M. (2015). TBS-TK Rezension: MSCEIT–Mayer-Salovey-Caruso Test
zur emotionalen Intelligenz. Deutschsprachige Adaptation des Mayer-Salovey-Caruso Emotional
Intelligence Test (MSCEIT TM ). Zeitschrift für Arbeits- und Organisationspsychologie A&O,
59(3), 155–157.
90
Според Forushani, N.Z. & Besharat, M.A. (2011). Relation between emotional intelligence and perceived
stress among female student. Procedia-Social and Behavioral Sciences, pp.1109
91
Според Angadi, A.S. (2008). Emotional Intelligence and stressors among working couples, Master
dissertation in Human development, Department of human development College of rural home science,
Dharwad
147
зависност од промените во надворешните ситуации и
успешно решавање на проблеми
Способност за успешно справување со стресот и
Менаџмент на стрес
ефикасна контрола на импулсите
Способност да се остане оптимист и покрај препреките
Општо расположение во животот и насоченост кон чувствување и изразување
на позитивни емоции
Моделот на Mayer и Salovey ја опишува емоционалната интелигенција како

збир од различни ментални способности, додека моделите на Goleman и Bar-
On моделот вклучуваат во себе и најразлични аспекти на личноста, одредени
мотивациски фактори, социјални вештини и одредени вештини за
воспоставување на успешни интерперсонални односи. Постојат доста критички
погледи кон сите овие модели, но сепак сите автори се согласуваат дека таа е
многу значајна вештина за личниот и професионалниот живот, дури некои
сметаат дека е позначајна за детерминирање на успехот и од самиот
коефициент на когнитивна интелигенција.
Бар Он модел на емоционална интелигенција (успевање во околината)
148
1. И Н Т Р А П Е Р С О Н А Л Н И К О М П О Н Е Н Т И :
- eмоционална самосвест - упорност самопочитување
2 . И Н Т Е Р П Е Р С О Н А Л Н И К О М П О Н Е Н Т И :
- емпатија - интерперсонални односи социјална одговорност
3 . К О М П О Н Е Н Т И Н А П Р И Л А Г О Д У В А Њ Е
- решавање на проблеми - објективност во процената - флексибилност
4 . К О М П О Н Е Н Т И Н А У П Р А В У В А Њ Е С О С Т Р Е С
- толеранција на стрес - контрола на нагони
5 . К О М П О Н Е Н Т И Н А О П Ш Т О Р А С П О Л О Ж Е Н И Е :
- среќа - оптимизам
9.3.Модел за емоционална интелигенција на Daniel Goleman
Goleman понудил модел во кој што прави поделба на лични и социјални

компетенции како димензии на емоционалната интелигенција. После
ревизијата на својот првичен модел од 1998 година, Goleman го истакнува
својот нов модел кој што е претставен во табелата подолу.92
Табела 3: Модел на емоционалната интелигенција според Goleman
Димензии на емоционална
Емоционални способности
Лични способности
Вклучува свесност за сопствените емоции
1. Само-свесност и емоциите на другите, адекватна само-
проценка и самодоверба
2. Селф-менаџмент Вклучува способност за самоконтрола,
92
149
саморегулација, способност за
прилагодување, остварување на целите и
иницијатива
Социјални способности
Вклучува емпатија, ориентираност кон
3. Социјална свесност
општеството и организациска свесност
Поттикнување и влијание врз развојот на
4. Управување со другите, адекватна комуникација, процес
односите на соработка, успешно разрешување на
конфликти
Daniel Goleman го приближил во голем степен поимот за емоционална

интелигенција до пошироката популација, истакнувајќи ја нејзината важност за
работата и работното место, како и со самиот податок дека таа е вештина што
може да се развива и усовршува во текот на животот. И покрај ограничувањата
кои што постојат во моделот на Goleman, тој укажал на значајната поврзаност
која што постои помеѓу емоционалната интелигенција и варијабли поврзани со
работата.
Овие негови претпоставки не биле емпириски проверени, но сепак тој

претпоставил дека емоционалната интелигенција е вештина што им гарантира
успех на луѓето во било која работа, дека таа ги издвојува оние кои што се
лидери во дадената организација и дека емоционално интелигентите
организации имаат многу поголеми шанси да опстанат во променливото и
динамично секојдневие.93
Големанов модел на Емоционална интелигенција
93
150
способност за запознавање на себеси и сопствениот
-ПОЗНАВАЊЕ НА СОПСТВЕНИТЕ
идентитет, маaни, потреби и мотиви
ЕМОЦИИ, САМОСВЕСТ,
-УПРАВУВАЊЕ НА ЕМОЦИИТЕ, овозможува силните емоции да се користат за

добро, а не против сопствен интерес
САМОКОНТРОЛА,
овозможува постигнување резултати кои се над

-САМОМОТИВИРАЊЕ, сопствените и туѓите очекувања заради себе и
соп.задоволство
ПРЕПОЗНАВАЊЕ НА ЕМОЦИИТЕ основа за алтруизам и соработка, што доведува до

поуспешно вклопување во заедницата
КАЈ ДРУГИТЕ
-СНАОЃАЊЕ ВО ОДНОСИТЕ, за одржување конструктивен и продуктивен однос

со другите луѓе преку добра и искрена комуникација
СОЦИЈАЛНИ ВЕШТИНИ со развиени соц.вештини
Емоциите влијаат врз активноста на индивидуите:
 Eмоциите даваат или одземаат енергија

 Може да влијаат аналгетички-одложување: пр.забоболка изчезнува во
чекална.
 Намалуваат објективност на проценка-сопствени деца се перцепираат
како темпераментни, а туѓи какко невоспитани;
 Емоциите зрачат на сите елементи на некоја активност, пр.се засакува
предмет поради професор и обратно
 Емоции во форма на комплекси(мисла обена со негативна емоција)
влијаат врз активноста на индовидуата
СИТЕ СПОМЕНАТИ МОДЕЛИ СЕ НАДОВРЗУВААТ МЕЃУСЕБНО , почнувајќи

од објаснување на ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА КАКО СКЛОП НА
МЕНТАЛНИ СПОСОБНОСТИ, па со додавање на аспекти на личноста,
мотивација, вештини 94
94
Mckenna J, Webb J (2013). "Emotional intelligence". British Journal of Occupational Therapy. 76 (12):
560.
151
10.НАЧИНИ НА МЕРЕЊЕ НА ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА;
Моделите за емоционална интелигенција претпоставуваат дека таа е

составена од повеќестрани способности па при мерењето е потребно да се
најде начин на кој сите тие способности ќе бидат проценети. Најмногу обиди за
мерење на емоционалната интелигенција направиле теоретичарите кои се
автори на концептот, Мајер и Саловеј. Тие поставиле и критериуми за валидно
мерење и проценување на емоционалната интелигенција. Истражувањата на
емоционалната интелигенција, главно се одвиваат на три начини:
1. Преку непосредно проценување на способностите

2. Самопроцена на испитаниците
3. Процена на други луѓе95
10.1.САМОПРОЦЕНА НА ИСПИТАНИЦИТЕ
Преку самопроцена се испитуваат верувањата и перцепциите на личностите

за нивните лични способности. Притоа се користат скали за самопроцена.
Сепак, се покажало дека овие скали не се многу валидни, поради тоа што
резултатите во нив во голема мера зависат од особината на личноста.
Емоционалната интелигенција мерена со самопроцена на испитаниците не се
разликува од особината на личноста, бидејќи самопроцената на емоционалната
интелигенција е во голема мера поврзана со факторите на личноста.
Самопроцената се потпира на саморазбирањето кое личноста го има. Тоа
значи дека процените многу често може да се неточни, бидејќи најчесто се
поврзани со самоперцепција.
Други ограничувања на овој начин на мерење на емоционалната
интелигенција се подложноста на влијание на околни фактори, како што се сите
95
152
одговори од скалата, социјалната пожелност на одговорите, можноста за
лажење итн.
Резултатот е дека постои слаба поврзаност меѓу реалната емоционална
интелигенција и самопроцената на личноста.
Како што е определено со
САМОПРОЦЕНА
• се испитуваат верувањата и перцепциите на личностите за

нивните лични способности
• скали за самопроцена
• не се многу валидни
• резултатите зависат од особините на личноста , подложни на

управување со импресии
• не и се достапни на свесната интерпретација
• зависи од саморазбирањето кое личноста го има
• постои слаба поврзаност меѓу реалната емоционална

интелигенција и самопроцената на личноста
• подложни на цела скала одговори
• влијае социјалната пожелност на одговорот
• *самоефикасност-соп.процена-однесување-активности96
ПРОБЛЕМИ КАЈ САМОПРОЦЕНАТА
Самопроцената се темели на проценување на сопствените ментални

способности, или процена на личностите од страна на други луѓе, но овој метод
има низа недостатоци.
Објективните мерки на емоционалната интелигенција се слабо поврзани со
самопроцената поради повеќе причини:
96
153
1. самоисказите укажуваат на уверувања, а тестовите за учинок на
способности, па овие два системи можат да се развиваат независно
еден од друг.
2. постои мала варијација во самопроцените, бидејќи луѓето ретко се
перцепираат како потпросечни
3. социјална пожелност и самозалажување се околности кои многу влијаат
врз тестот
4. општите ментални капацитети на личноста можат да влијаат на нејзината
процена
5. Кај емоционалната интелигенција односот меѓу самопроцената и
вистинските способности може да биде многу слаб, бидејќи не постои
јасен критериум и стандардизирани тестови.
Позитивните аспекти на самопроцената се изразуваат преку
самоефикасноста, што претставува перцепирана способност за делување во
специфични ситуации.
Овие процени се важни за однесувањето, бидејќи влијаат на активностите,
ставовите, вложувањата и ангажирањето на личноста, а со та на нејзината
успешност. Точна перцепција на сопствените способности значи поставување
на цели кои се достижни, мотивирачки и задоволувачки за личноста.
Самоефикасноста е дефинирана како процена на сопствените
способности во одредено подрачје, односно области кои се поврзани.
10.2.ПРОЦЕНА НА ДРУГИТЕ ЛУЃЕ
Процената на другите луѓе е ретко користен метод за мерење на

емоционалната интелигенција, поради фактот што овој метод се потпира
премногу на перцепцијата на посматрачот, па тоа му е еден од најголемите
недостатоци.
Кај овој метод, важна е личноста, емоционалната интелигенција и
способноста на посматрачот. Поради тоа, доколку посматрачот поседува ниско
ниво на емоционална интелигенција, тој не може да ја процени емоционалната
интелигенција на другите луѓе, па резултатите не се валидни.
154
Исто така, врз процената можат да му влијаат и некои други
карактеристики на проценуваните лица, како што се изгледот, возраста и
слично.
Некои теоретичари сметаат дека со процена на други луѓе не може да се
добијат никакви информации за способностите на емоционалната
интелигенција, туку само интересни податоци за начинот на кој другите луѓе ги
доживуваат вештините на другите.
Други теоретичари, пак, сметаат дека има одреден степен на валидност
на резултатите добиени со овој начин на мерење на способностите, поради тоа
што на овој начин можат да се опфатат некои аспекти на личноста и нејзиното
прилагодување.
ПРОЦЕНА НА ДРУГИ ЛУЃЕ :
• РЕТКО користен метод -се потпира на перцепцијата на

посматрачот-најголем недостаток
• Важни се личноста, е.и и способноста на посматрачот, ако

ПОСМАТРАЧОТ ИМА НИСКА Е.И не може да ја процени е.и на
другите луѓе
• врз процената можат да МУ ВЛИЈААТ И ДРУГИ

КАРАКТЕРИСТИКИ НА ПРОЦЕНУВАНИТЕ ЛИЦА, како изгледот,
возраста и сл.
• Ако ИМА МАЛКУ ИНФОРМАЦИИ, не може да ги процени

вистинските чувства и мисли на другите луѓе
• има одреден степен на валидност на резултатите поради тоа што

на овој начин можат да се опфатат некои аспекти на личноста и
нејзиното прилагодување97
10.3.НЕПОСРЕДНО ПРОЦЕНУВАЊЕ НА СПОСОБНОСТИТЕ
97
Burk, C. L., & Amelang, M. (2015). TBS-TK Rezension: MSCEIT–Mayer-Salovey-Caruso Test zur
emotionalen Intelligenz. Deutschsprachige Adaptation des Mayer-Salovey-Caruso Emotional
Intelligence Test (MSCEIT TM ). Zeitschrift für Arbeits- und Organisationspsychologie A&O, 59(3),
155–157.
155
Овој метод на мерење на емоционалната интелигенција се состои од
решавање на проблем, при што испитаникот дава одговор. Одговорот е
достапен за евалуација во однос на некој критериум, а притоа се користат
психолошки инструменти кои одлично ја мерат способноста на личноста за
решавањето на тој проблем.
Мајер и Саловеј развиле тест за мерење на емоционалната
интелигенција, кој познат како MSCEIT. Во овој тест се бара испитаниците да:
a) ги идентификуваат емоциите од изразите на лица и слики
b) генерираат расположение и да решаваат одредени проблеми во тоа
расположение
c) дефинираат причинители на различни емоции и да ја разберат
прогресијата на емоциите
d) одредат како најдобро да ги вклучат емоциите во мислењето во
ситуации кои се однесуваат на нив самите или на други луѓе
Во однос на бодувањето на одговорите на овие тестови, можат да се

користат три вида на критериуми:
1.Консензус
Според овој критериум, очен одговор е оној кој го избрале поголем број на
испитаници.
Овој критериум произлегува од културолошките аспекти на однесувањето, што
е негов главен недостаток, поради тоа што често може да се случи резултатите
да се под влијание на искривени културолошки верувања и стереотипи.
2.Мислењето на стручњаците
Точниот одговор го утврдуваат експерти, како што се психијатри,
психолози, кои го користат своето професионално искуство. Сепак, не секогаш
процената на стручњакот е сигурен индикатор за тоа кој одговор е точен.
3.Мислењето на лицата кои се цел на истражувањето
Точниот одговор го одредува лицето кое е вклучено во некоја
емоционална активност, а проценувачот проценува што тоа лице чувствува. Се
смета дека тоа лице има повеќе информации отколку надворешниот посматрач.
Недостаток на овој начин на одредување на точните одговори е тоа што
може да се користи само за задачи за идентификување емоции, а не и за
повисоките нивоа на емоционалната интелигенција.
156
Веродостојноста на стандардот за оценување на одговорите зависи од
содржината на тестот за емоционална интелигенција. Содржината на тестот
може да се однесува на пониските нивоа на емоционална интелигенција, како
што е чувствата и перцепцијата. Повисоките нивоа на емоционалната
интелигенција се однесуваат на процесите на мислење од повисоко ниво. За
нивно испитување постојат различни методи и прашања.
Мајер и соработниците се сложиле дека одредувањето на точниот
одговор преку мислењето на стручњакот и со помош на консензус се
преклопуваат, а консензусот се покажал како поверодостоен, па поради тоа
треба да се користи како критериум.
• 3.НЕПОСРЕДНО ПРОЦЕНУВАЊЕ НА СПОСОБНОСТИТЕ
• МЕРАТ СПОСОБНОСТИ НА ЛИЧНОСТА ЗА РЕШАВАЊЕ НА

ПРОБЛЕМИ
• Мал број на тестови
• MSCEIT бара од испитаниците:
• -идентификување емоции од изрази на слики и лица
• -генерирање расположение и решавање на проблем во тоа

расположение
• -дефинирање причинители на разни емоции
• -вклучување на емоциите во мислењето во разни ситуации
Бодување на одговорите-три вида на критериуми;:
1.КОНСЕНЗУС(точниот одговор е избран од поголемиот број

испитаници)
2.МИСЛЕЊЕТО НА СТРУЧЊАЦИТЕ(суд за точен одговор од стручни

лица).
157
3.МИСЛЕЊЕТО НА ЛИЦАТА КОИ СЕ ЦЕЛ НА ИСТРАЖУВАЊЕТО(лица
вклучени во емоционални акции: свирење, сликање, а проценувач
проценува)
**Мајер и соработниците се сложиле дека одредувањето на точниот одговор

преку мислењето на стручњакот и со помош на консензус се преклопуваат,
а консензусот се покажал како поверодостоен, па поради тоа треба да се
користи како критериум.
• АНАЛИЗАТА НА ПОСТОЈНИТЕ ПРАШАЛНИЦИ ЗА ЕИ ВО КОЈА СЕ

СУБЛИМИРАНИ ЗАЕДНИЧКИТЕ АСПЕКТИ, ДОШЛА ДО 15 ДОМЕНИ:
• самопочитување, изразување емоции,
• самомотивирање, регулација на емоциите, среќа, емпатија,
• социјална компетенција, внимателност,
• перцепција на емоции (кај себе и кај другите),
• управување со стресот, управување со емоциите (кај другите),
• оптимизам, вештини во блиски односи,
• адаптибилност и Асертивност(самоувереност, личноста да се залага за

себе и своите потреби, без да употребува агресија, почитувајќи ги
другите луѓе и нивните потреби)
ОРГАНИЗАЦИСКИ ШЕМИ НА ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
Основното разграничување при мерењето на емоционалната интелигенција

се состои од нејзиното сфаќање како:
-особина на личноста,
-способност
Шематски претставено, основните разлики меѓу овие конструкти се следните:
158
ЕИ како особина на ЕИ како способност
личноста
Мерење Тестови за типичното Тестови на максимален
однесување учинок
(самопроценака или
проценка од други)
Концептуализација Особина на личноста Когнитивна способност
Очекуван однос со g Ортогонален (не Средна до висока
факторот корелираат) корелација
Докази за конструктната Добра дискриминантна и Пониска од очекуваната
валидност инкрементална корелација со IQ мерките
валидност во однос на
многу критериуми
Примери за мерни EQ MSCEIT
инструменти SEIS
TEIQue
Својства на мерните Едноставна примена, Тешкотии при примена,
инструменти подложно на не е подложно на
искривување на искривување на
одговорите, стандардни одговорите, атипични
процедури на бодување, процедури на бодување,
добри психометриски слаби психометриски
својства својства
Емоционалната интелигенција како способност или „когнитивно –

емоционална способност“ е вистинска способност за перцепирање обработка
и користење на емоционалните информации. Тој конструкт спаѓа во областа на
когнитивните способности и треба да биде мерена со тестовите на максимален
учинок. Тоа се тестови кај копи испитаникот има за задача да препознае која
емоција ја изразува личноста на фотографијата.
159
Емоционалната интелигенција како особина или „емоционална
самоефикасност“ е склоп од самоперцепција и претпоставки поврзани со
емоциите. Спаѓа во подрачјето на личноста и треба да биде мерена со
самоисказите. Личностите кои при такво тестирање имаат високи резултати
веруваат дека ги знаат и можат да ги регулираат своите емоции.
Поради неодреденоста на овие два модела на мерење на
емоционалната интелигенција, авторите Мајер и Саловеј предложиле
разликување меѓу комбинираните модели на ЕИ и моделите на ЕИ како
способност.
Типичен пример за моделот на ЕИ како способност е моделот на

Мајер и Саловеј од 1997 година, во кој ЕИ се согледува само низ емоциите и
нивната врска со когнитивниот аспект се дефинира како склоп специфични
ментални способности кои се одвоени од особините на личноста.
Типичен пример за комбинирани модели на ЕИ се моделите на Бар –
Он и Големан. Кај нив, освен способности во ЕИ, се вклучени и голем број
особини на личноста, мотивациски фактори, социјални активности и состојби
на свеста.
При мерењето на овие различни модели, се претпоставува дека

способностите се мерат со помош на самоискази. Тие тестови, пак се со ниска
корелација со тестовите за максимален учинок, без оглед дали двете мерки
покриваат теоретски исти аспекти на ЕИ. Резултати од истражувања
покажуваат дека луѓето не се баш успешни во проценувањето на своите
ментални способности, па постои ниска корелација меѓу реалните и
самопроценетите резултати.98
11.МЕРЕЊЕ НА ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
98
560.
160
Mayer и сор. (2002) формирале инструмент за мерење на емоционалната
интелигенција познат како Mayer-Salovey-Caruso Emotional Intelligence Test
(MSCEIT). Има 8 задачи, по две за секоја од четирите димензии на
емоционална интелигенција. Оваа скала е конструирана за да се направи
проценка на адекватноста на нивниот понуден модел.
Друг инструмент познат како Emotional Quotient Inventory (EQ-i) формиран од

Bar-On (1997) кој што се базира на претпоставката дека емоционалната
интелигенција е всушност збир од не-когнитивни способности и капацитети. Tој
е самоописна техника со цел да се процени индивидуалната, социјалната и
емоционалната интелигенција. Тој се состои од 133 ајтеми распоредени во 15
субскали кои што се однесуваат на петте главни компоненти од овој модел. Тој
не е наменет да мери особини на личноста или когнитивни способности, туку ја
мери менталната способност која што му овозможува на поединецот успешно
да се справува со срединските барања и притисоци.99
Goleman во своите книги доста ја истакнувал важноста на емоционалната

интелигенција, во секојдневниот живот и на работното место, меѓутоа тој негов
придонес главно е теоретски. Врз основа на неговиот модел биле
конструирани два теста за мерење на емоционалната интелигенција:
1. Инвентар на емоционални способности (Emotional Competency Inventory

–ECI), создаден 1999 година.
2. Инвентар на Емоционални и Социјални способности (ЕЅСI), креиран

2007 година со цел да може да се прави проценка на емоционалните и
социјалните способности кај припадниците во одредени организации.
Негово дело е и Прашалникот за Проценка на Емоционалната Интелигенција
(Emotional Intelligence Appraisal), кој што претставува самоописна техника и е
создаден 2001година.100
99
100
Goleman, D. (2007). Emocionalna inteligencija u poslu. Mozaik knjiga, Zagreb
161
11.1.МЕРЕЊЕ НА ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА КАКО
СПОСОБНОСТ
Мерните инструменти ги создале Мајер, Карусо и Саловеј, а се

MEIS(1999) и MSCEIT(2002).
Во тестот за максимален учинок за мерење на ЕИ, според овој модел се
опфатени четири гранки:
 рефлексивна регулација на емоцијата во промоција на емоционалниот
и интелектуалниот развој
 разбирање и анализа на емоциите
 употреба на емоционалното знаење
 емоционална фацилитација на мислењето или мисловна асимилација
на емоциите, како и перцепција, процена и изразување емоции.
Тестот има предности, кои произлегуваат од способноста да се совпаѓа со
повеќето скали и не е во голема мера поврзан со особините на личноста, а исто
така има корелација и со когнитивните способности.
Недостатоците произлегуваат од несогласноста на тестот со социјалните и
емоционалните ситуации каде постојат голем број можни одговори кои можат
да бидат во различна мера успешни, во зависност од околностите. Затоа е
тешко да се утврди што е „точен “одговор.
Критиките се состојат од неуспехот на тестовите да го измерат
емоционалното искуство на поединците кои по дефиниција е субјективно и
недостапно за објективните методи на науката. Приврзаниците сметаат дека
овие тестови се ветувачки и можат да се усогласат со постојните теории за
личноста101.
11.2.МЕРЕЊЕ НА ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА КАКО ОСОБИНА НА

ЛИЧНОСТА
Мерките на ЕИ можат да бидат самоисказни и концептуално поврзани
посредни мерки. Сепак, многу од нив се развиени во јасна теоретска рамка,
што најдобри се гледа преку нивната тенденција да ја мерат ЕИ како
101
pp. 656–78.
162
когнитивна способност.
Четирите најстари прашалници од оваа категорија се:
 Trait MetaMood Scale (TMMS),
 Bar – on Emotional Quotient Inventory (EQ, Bar – on),
 Schutte Emotional Inteligence Scale (SEIS),
 Emotional Competence Inventory(ECI).
Предност на тестовите за типично однесување е што овозможуваат
испитување на интерперсонални аспекти на ЕИ, за кои не постои начин да се
испитаат кај тестовите за максимален учинок.
Најчеста критика, пак, е тоа што самоисказните мерки се поврзани со
базичните димензии на личноста. ЕИ е поврзана со димензиите на личноста и
нема дивергентна валидност.
ЕИ сфатена како особина на личноста ништо не додава на постојните
теории за личноста. Опишувањето на емоционално интелигентните лица во
термини на особините на личноста го занемарува фактот дека ниту една
особина не е универзално адаптибилна, туку секоја особина има свои
предности и слабости. Според тоа особините на една личност може да бидат
нејзина предност и предуслов за успех во одредени околности, на сметка на
некои други околности.
Следниот недостаток е што повеќето прашалници за ЕИ содржат аспекти
кои можат поинаку да се наречат, а се исти или слични.
Анализа на постојните прашалници за ЕИ во која се сублимирани
заедничките аспекти, дошла до 15 домени:самопочитување, изразување
емоции, самомотивирање, регулација на емоциите, среќа, емпатија, социјална
компетенција, внимателност, перцепција на емоции (кај себе и кај другите),
управување со стресот, управување со емоциите (кај другите), оптимизам,
вештини во блиски односи, адаптибилност и асертивност.
Како резултат на ова, дизајниран е прашалникот TEIQue. Сепак, не постои
целосна согласност околу тоа кои аспекти на ЕИ би требало да ги содржи.
Затоа кај самоисказните мерки проблем е објективноста, не во бодувањето,
туку во одлучувањето за репрезентативни аспекти на конструктот.
Како резултат на тоа, важно е да се разликува ЕИ како психолошки
конструкт од исходите на кои влијае, односно разликување на причините и
163
последиците на различните емоциите и различните резултатите од тие емоции,
кои се само дел од последиците на тие разлики.102
11.3.ЕМОЦИОНАЛНА ПИСМЕНОСТ.
Емоционалната писменост е концепт што лежи во основата на поединечното

разбирање на емоциите. Најосновно, вклучува способност да ги
идентификуваме и етикетираме чувствата во себе и другите. Дополнително,
емоционалната писменост го вклучува справувањето и изразувањето на
емоциите на соодветни начини. Се смета дека терминот е измислен од
психотерапевтот Клод Штајнер. Тој ја опишува емоционалната писменост како
„способност да ги разберете вашите емоции, способност да ги слушате другите
и да сочувствувате со нивните емоции и способност продуктивно да ги
изразувате емоциите“. Тој посочи дека емоционалната писменост има пет
дела:
1. Познавање на вашите чувства
2. Имајќи чувство на емпатија
3. Учење да управувате со вашите емоции
4. Поправка на емоционални проблеми
5. Емоционална интерактивност
Дополнително, тој веруваше дека тоа е клучно за формирање на успешни

врски, зајакнати способности за решавање проблеми и подобрување на
севкупниот квалитет на живот. Најчесто разговараме за емоционалната
писменост во однос на децата, но таа има суштинска вредност во текот на
целиот животен век.
Важно е да се забележи дека многу луѓе наизменично ги користат

емоционалната интелигенција и емоционалната писменост, или во најмала
102
Murphy,R., Sideman. L. (2014). The fadification of emotional Intelligence, in: Kevin R. Murphy
(Hrsg.): A Critique of Emotional Intelligence: What Are the Problems and How Can They Be
Fixed? Psychology Press, 2014, S. 283–300.
164
рака, тие имаат значително преклопување. Емоционалната интелигенција
можеби е генерално поширок концепт, но се состои од самосвест,
саморегулација и емпатија, сите критични аспекти на емоционалната
писменост. Веројатно е фер да се каже дека емоционалната писменост е
градежен блок на емоционалната интелигенција и дека придобивките од
поседувањето емоционална интелигенција се споделуваат со емоционалната
писменост.
Зошто е важно да се има емоционална писменост? За точно да ја измерите

важноста на емоционалната писменост, треба да размислите за улогата што ја
играат емоционалното разбирање и регулирање во сите аспекти од нашите
животи. Ако не можете да ги идентификувате емоциите што ги доживувате, не
можете правилно да ги разберете вашите чувства или да го контролирате
вашето однесување. Поголема е веројатноста да бидете фрустрирани и
збунети и да се изразувате несоодветно. Тоа значи повеќе импулсивно и
деструктивно однесување, како и неможност да се смирите себеси.
Проблемите со емоционалната писменост може да доведат до проблеми со
управувањето со гневот и да придонесат за недостаток на толеранција за
фрустрација. Уште повеќе, ако сте заглавени во емоционални превирања, не
можете да се концентрирате на училишните или работните обврски, што ќе ве
натера да бидете помалку успешни. И што се случува кога сте помалку
успешни? Се вознемирувате и глумите. Тоа е маѓепсан круг.
Можеби најважно, емоционалната писменост влијае на вашите односи со

другите луѓе. Тоа ви овозможува прецизно да ги толкувате чувствата на
другите луѓе и да дејствувате соодветно. Тоа значи дека ќе имате помалку
тепачки и поголема е веројатноста да имате пријатели и да бидете популарни.
Дополнително, ако можете да ја „прочитате просторијата“, тоа ве става во
голема предност во социјалните и работните ситуации. Емоционалната
писменост е директно поврзана со развојот на емпатијата. Разбирањето како
некој друг може да се чувствува е од суштинско значење за сета меѓучовечка
интеракција. Понатаму, луѓето со емпатија подобро се согласуваат со другите и
на нив се гледа пољубезно.
165
Ако не можете да ги препознаете и разберете емоциите, вие сте во тешка
положба во животот. Не е претерување да се каже дека луѓето со емоционална
писменост ќе бидат посреќни и добро прилагодени од оние со емоцпионални
дефицити103.
Кои се предизвици во развојот на емоционалната писменост?
Не сме родени со емоционална писменост. Треба да се развива во текот на

нашите животи. Како и со многу аспекти на развојот, сепак, ако не се појави
кога сме млади, постои опасност никогаш да не се развие доволно. Затоа
постои таков фокус на зголемување на емоционалната писменост како дете. За
жал, неколку фактори можат да посредуваат за да го спречат неговото
напредување:
Еден фактор е биолошки. Некои деца имаат тешка умерена клима која не се
приспособува лесно за интроспекција и регулација. Другите деца, како оние со
пречки во развојот, едноставно ја немаат истата способност да станат
емоционално описмени. Друг главен фактор е животната средина: родителска
и семејна поддршка. Дали луѓето во вашата куќа промовираат изразување и
идентификација на чувствата? Многу семејства се повеќе одвоени и имаат
проблеми да ги покажат своите емоции. Другите семејства имаат проблем со
регулирање на чувствата и имаат чести расправии или проблеми со
управувањето со гневот. Кога не сте опкружени со емоционална писменост,
многу е потешко да се развиете. Тоа го прави она што се случува надвор од
домот поважно. А децата најголем дел од времето го поминуваат надвор од
домот на училиште. Значи, се поставува прашањето: дали наставниците
промовираат емоционална писменост? Иако некои наставници и работници кои
се грижат за деца се свесни за емоционалната писменост, тоа не е тема на која
и е посветено толку внимание како на некои други аспекти на развојот. Како
резултат на тоа, може да не се промовира толку многу кај децата колку што би
било неопходно за да се надополнат сите недостатоци од нивниот домашен
живот.
103
Murphy,R., Sideman. L. (2014). The fadification of emotional Intelligence, in: Kevin R. Murphy
(Hrsg.): A Critique of Emotional Intelligence: What Are the Problems and How Can They Be
Fixed? Psychology Press, 2014, S. 283–300.
166
Дополнителен проблем е природата на социјалната интеракција денес. Во
денешниот свет, ние сме закопани во нашите телефони, таблети и компјутери.
Поминуваме повеќе време пишувајќи пораки и на Zoom отколку во иста
просторија. Како резултат на тоа, има помалку можности да се вклучат во
значајни интеракции лице-в-лице со другите. Генерално, живееме во
понеприсутно општество отколку во минатиот век.
Понатаму, нашите очекувања за момчињата и девојчињата се разликуваат.

Поради општествените родови норми, постои верување дека момчињата и
мажите не треба да ги изразуваат своите емоции. Затоа, момчињата не ги
добиваат истите можности да развијат емоционална писменост, давајќи им на
девојчињата предност во разбирањето на чувствата и развивањето на
емпатија.
Конечно, децата се позафатени од кога било. Активностите секако имаат свои

предности, но лоша страна е што честото зафатено ја спречува нормалната
социјализација. Се сеќавате кога бевте мал и имавте слободно време да се
дружите со пријателите? Разговаравте еден со друг и смислувавте свои
активности. Сега, децата имаат среќа да имаат некое значајно непланирано
време. А кога го прават тоа, често си праќаат пораки од далеку.
Автор на ТЕРМИНОТ емоционална писменост еКЛОД СТАЈНЕР како

емоционална интелигенција водена од срцето. Емоционалната писменост
влијае за УСОГЛАСУВАЊЕ НА РАЦИОНАЛНИТЕ И ЕМОЦИОНАЛНИТЕ
ВЕШТИНИ Емоционална писменост значи СПОСОБНОСТ ДА СЕ УПРАВУВА
СО ЕМОЦИИТЕ НА НАЧИН кој :
• Ја зголемува личната моќ

• Подобрување на квалитетот на животот на единката и на луѓето
околу неа
• Емоционалната писменост:
• Ги унапредува човечките меѓусебни врски
• Односи исполнети со љубов
• Кооперативна клима за работа
• Чувство на заедништво
• Емоционалната писменост учи:
167
• КАКО СЕ ИЗРАЗУВААТ чувствата
• КАДЕ И КОГА се изразуваат
• КАКО ВЛИЈААТ врз другите104
Стајнер разликува НИВОА НА ЕМОЦИОНАЛНА СВЕСНОСТ:
• 1.ЕМОЦИОНАЛНА ОТРПНАТОСТ
• НЕ СЕ СВЕСНИ ЗА ,,ЧУВСТВО,,
• Како ЗАМРЗНАТИ ЕМОЦИИ, НЕДОСТАПНИ ЗА СВЕСНОСТА
• 2.ФИЗИЧКИ СИМПТОМИ (СЕНЗАЦИИ)
• СЕ ЧУВСТВУВААТ ФИЗИЧКИ СЕНЗАЦИИ КОИ ГИ
ПРИДРУЖУВААТ ЕМОЦИИТЕ, НО НЕ И САМИТЕ ЕМОЦИИ (Т.Н
СОМАТИЗАЦИЈА)
• 3.ЕМОЦИОНАЛЕН ХАОС ИЛИ ПРИМАЛНО ИСКУСТВО
• СВЕСНИ ЗА ЕМОЦИИ, СЕ ДОЖИВУВААТ КАКО ЗГОЛЕМЕНА
ЕНЕРГИЈА КОЈА НЕ ЈА РАЗБИРААТ И НЕ МОЖЕ ДА СЕ ИЗРАЗАТ
СО ЗБОРОВИ
• 4.ДИФЕРЕНЦИЈАЦИЈА
• ПРЕПОЗНАВАЊЕ НА ЕМОЦИИТЕ И НИВЕН ИНТЕНЗИТЕТ
• УЧИМЕ ДА ЗБОРУВАМЕ ЗА НИВ СО ДРУГИ
• СВЕСНОСТ ЗА РАЗЛИКИ МЕЃУ ЕМОЦИИ КАКО ЛУТИНА,
ЉУБОВ, ЗАСРАМЕНОСТ, РАДОСТ, ОМРАЗА
• СФАЌАЊЕ НА РАЗЛИЧЕН ИНТЕНЗИТЕТ НА ЧУВСТВАТА
• 5.ИНТЕРАКТИВНОСТ
• ДОВОЛНО ДОБРО ПОЗНАВАЊЕ НА ЕМОЦИИТЕ ЗА ДА СЕ ЗНАЕ
КАКО НЕКОЈА ЛИЧНОСТ ЌЕ РЕАГИРА НА ЕМОЦИИ
• НАЈСОФИСТИЦИРАНО НИВО НА СВЕСНОСТ,
• СФАЌАЊЕ НА ШТО ВИЕ САМИ ЧУВСТВУВАТЕ, ШТО
ЧУВСТВУВААТ ДРУГИТЕ, И НАСЕТУВАЊЕ КАКО ЕМОЦИИТЕ
ЗАЕМНО ЌЕ ДЕЈСТВУВААТ.
• 6. НЕПОЗНАТО НИВО НА ЕМОЦИОНАЛНА СВЕСНОСТ
104
560.
168
• МОЖНОСТ ЗА ПОСТОЕЊЕ НА ПОВИСОК АСПЕКТ НА
ЕМОЦИОНАЛНА СВЕСНОСТ105
• Стајнер и Goleman конструирале прашалник за емоционална свесност,

за проценка на профилот на ем.свесност
• 1.Профил на ниска свесност
• -не обрнува внимание на своите и туѓи чувства и тие го збунуваат
• 2.Профил на просечна свесност
• -свесност за своите чувства, но не знаат сигурно што да прават во
врска со нив
• -понекогаш сочувствуваат, понекогаш рамнодушност
• *имаат најголема полза од обучување во ем.писменост
• 3.Профил на висока свесност
• -емоциите се дел од секојдневната свесност
• -знаат како се чувствуваат, колку силно и зошто
• -разговараат за емоционални теми, ги разбираат емоциите на
другите
• ВАЖНОСТА НА ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА се огледува во:
• СРЕЌНА, ЗАДОВОЛНА И ДОБРО ПРИЛАГОДЕНА ЛИЧНОСТ
ЗА ПОЛЕСНО СНАОЃАЊЕ ВО СЕКОЈДНЕВНИТЕ
ПРОБЛЕМИ
• Лесно создавање на ПРИЈАТЕЛСКИ ОДНОСИ
• ПОЛЕСНО НАДМИНУВАЊЕ НА СТРЕСНИ СИТУАЦИИ
• Отворено разговарање ЗА СВОИ ЧУВСТВА, РАЗБИРАЊЕ
НА ДРУГИТЕ, кај нив НЕУСПЕХ НЕ Е ПРЕПРЕКА ЗА
ПРОДОЛЖУВАЊЕ,
• ЗА МОТИВАЦИЈА која НЕ е ОД МАТЕРИЈАЛНИ РАБОТИ,
ТУКУ ОД СОПСТВЕН УСПЕХ
• Во ПРИФАЌАЊЕ ПРЕДИЗВИЦИ, во ГОЛЕМА
САМОДОВЕРБА,
ЕМОЦИОНАЛНАТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА Е РЕЗУЛТАТ НА ИСКУСТВОТО И
МОЖЕ ДА ГИ ПОПРАВИ ПРОПУСТИТЕ И ДА ВЛИЈАЕ НА СОПСТВЕН РАЗВОЈ.
ОГРОМНО ВЛИЈАНИЕ ЗА ЕМОЦИОНАЛНАТА НТЕЛИГЕНЦИЈА ИМА
105
Kvarantan, M. (2013).Emocionalna pismesnot.Naklada. Zagreb.
169
ВОСПИТАНИЕТО И РАЗВОЈОТ СО ОБУКИ НИЗ ТЕХНИКИ, ИГРИ И
ВЕШТИНИ106.
11.4.ОПШТИ КРИТИКИ НА КОНСТРУКТОТ НА ЕМОЦ ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
Спој на спротивни поими, од кои емоција(отежнува рационално размислување).

истражувањата покажуваат ако емоциите се правилно управувани , можат
да подобрат рационално размислување, соодветни одлуки и соодветно
Сеуште не постои детелен концепт за емоционалната интелигенција
Општ заклучок за емоционалната интелигенција е дека е трансакциски

конструкт кој одразува степен на сложување меѓу личните компетенции и
адаптивните барања на околината.
Поединците се разликуваат во поглед на своите цели-различни ситуации

бараат различни стратегии кои различно се вреднуваат во разни социјални
средини и секогаш постои динамичен однос помеѓу личноста и нејзината
околина.
Се уште нема целосна научна поддршка на емоционалната интелигенција и

начините на мерење.
12.СОЦИЈАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
Социјална интелигенција е интегрална интелектуална способност која го

одредува успехот на комуникацијата и социјалната адаптација, која ги
обединува и регулира когнитивните процеси поврзани со рефлексија на
социјални објекти (личност како партнер за комуникација или група на луѓе).
Процесите што го формираат вклучуваат социјална чувствителност, социјална
106
Demetriou, A. (2015). Intelligence in Cultural, Social and Educational Context. International
Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences. pp. 313–322
170
перцепција, социјална меморија и социјално размислување. Понекогаш во
литературата, социјалната интелигенција се идентификува со еден од
процесите, најчесто со социјалната перцепција или социјалното размислување.
Социјалната интелигенција обезбедува разбирање на постапките и постапките,

говорот, како и невербалното однесување (гестови, изрази на лицето) на
луѓето. Дејствува како когнитивна компонента на комуникативните способности
на една личност и како професионално важен квалитет за професии од типот
„личност - личност“ и некои професии од типот „личност - уметничка слика“. Во
онтогенезата, социјалната интелигенција се развива подоцна од емотивната
компонента на комуникативните способности - емпатија. Неговото формирање
е стимулирано со почетокот на школувањето, кога, со зголемување на кругот
на комуникација, детето развива чувствителност, социо-перцептивни
способности, способност да сочувствува со друг без директна перцепција на
неговите чувства, можност да ја прифати гледна точка на друго лице, да го
брани своето мислење (сето ова претставува основа на социјалната
интелигенција )107
Мерењето на социјалната интелегенција вклучува идентификување на

клучните вештини за интеракција и потоа нивно оценување на однесувањето.
Целата човечка интеракција се одвива со некој контекст или друг, а
ефективноста вклучува совладување на контекстите во кои некој е повикан да
комуницира. Значи, според ова размислување, СИ значи разбирање контексти,
знаење како да се движите во и помеѓу различни контексти и да знаете како да
се однесувате во различни контексти за да ги постигнете своите цели. Со други
зборови, СИ се заклучува од однесувањето, така што ние користиме различни
набљудувани однесувања како индикатори за СИ
12.1.Разликата помеѓу Социјалната Интелигенција и Емоционалната

Интелигенција
107
Demetriou, A. (2015). Intelligence in Cultural, Social and Educational Context. International
Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences. pp. 313–322
171
Клучната разлика помеѓу социјалната интелигенција и емоционалната
интелигенција е дека социјалната интелигенција во основа е способност на
една личност да комуницира со другите, додека емоционалната интелигенција
е способноста на лицето да ги препознае сопствените чувства и чувствата на
другите.
Интелигенцијата често се мери со IQ тестови. Сепак, интелигенцијата е многу

посложена и не може да се мери во секое време. Понатаму, социјалната и
емоционалната интелигенција се две мерки на интелигенција кои се многу
клучни на нивоата на лидерство за да се направи бизнис успешен.
За калифорнискиот психолог Даниел Голман, од друга страна, додека

емоционалната интелигенција се подразбира пред се способност да се биде
свесен за сопствените чувства и да се однесува кохерентно со нив,
социјалната интелигенција стапува во игра секогаш кога два или повеќе луѓе.
Голман, во неговата книга Социјална интелигенција: Новата наука за односите
меѓу луѓето (2006), ја дефинира социјалната интелигенција како способност
веднаш да ги разберете расположенијата, чувствата, мотивациите и
стравовите на другите луѓе и способноста да се вклучите во ефективни
интеракции со нивНа Покрај тоа, ја разликува социјалната интелигенција во
две главни поткатегории. Двата типа на социјална интелигенција според
Големан се:
На лични вештини, осврнувајќи се точно на капацитетите за сфаќање на

различните аспекти на нечиј емоционален живот.
На социјални компетенции, за начинот на кој ги разбираме другите и се

однесуваме кон нив108.
12.2.Карактеристики на социјална интелигенција
108
Honeywill, R. (2015), Social intelligence is also being able to make important social decisions which can
change your life The Man Problem: destructive masculinity in Western culture, Palgrave Macmillan, New
York.
172
Социјалната интелигенција (SQ) се стекнува со секојдневни животни искуства,
разбирање на различни личности и учење од успеси и неуспеси. Општо
земено, ова го нарекуваме „здрав разум“. Понекогаш, можеме да го толкуваме
и SQ како вештина на личност која може добро да се сложува со општеството и
да добие соработка со другите.
Социјалната интелигенција помага да се донесат одлуки за иднината. На

пример, го користите вашето знаење и искуство за да ја подобрите вашата
кариера. Со други зборови, SQ ни помага да преживееме и да постигнеме
успех во нашите животи.
Ако некое лице е социјално интелигентно, тој или таа е буден и лесно може да
ги разбере идните исходи и може брзо да реагира. Следниве се значајни
однесувања на лице кое има висок SQ.
Вештини за социјална експресивност:
-Прилагодлив
-Одлични слушатели
-Добри анализатори на однесувањето на луѓето
-Покажува различни типови на личности
-Загрижени за впечатокот што го оставаат на другите
Постојат четири принципи на социјалната интелигенција:
-Почит кон другите.
-Почитувајте различни перспективи.
-Свесност за однесувањето
-Ефективно одлучување
173
Според формулата „SPACE“, социјалната интелигенција се опишува како збир
на однесувања кои придонесуваат за социјалната интелигенција и социјалните
вештини. S означува Ситуациона свест; P е кратенка за присуство; А означува
автентичност; С е за јасност Clarity и E е кратенка за Empathy.
Кој има социјална интелигенција? На луѓе со социјална интелигенција се оние

што можат комуницираат и работат добро со другите, важен лидерски
квалитет. Сепак, тешко е да се генерализира со кој било степен на прецизност,
но има некои професии кои имаат тенденција да привлечат луѓе со висок
степен на социјална интелигенција, како што се продавачи, наставници,
свештеници, публицисти и водачи на тимови. Кои се карактеристиките на
социјалната интелигенција:
 Признавање на различноста на другите

 На отвореност кон мотивациите и однесувањето на другите членови на
група.
 Комуникација на сопствените мисли, мотивации, чувства, криење на
измамата.
 Контрола на ефектите на нашето однесување врз другите и следење на
нивното однесување.
 Кооперативен став преку интеракција со другите, вербална и
невербална, со доволно приемливост за да се овозможи меѓусебно
разбирање.
 Свесност за должностите и придобивките:
 Евалуација на трошоците и придобивките од социјална размена;
 Нејзиниот развој преку потребните стратегии за меѓусебна соработка и,
каде што е соодветно, преку можни нови стратегии за однесување.
 Заинтересираност за потребите на другите користејќи ја достапната
социјална поддршка и, доколку е потребно, претпоставувајќи
алтруистичко однесување.
174
 Социјална манипулација, искористувајќи ги предностите на социјалните
опции.
 Социјална достапност на сопствените ресурси, добивајќи ја достапноста
на ресурсите на другите.
Социјална интелигенција е присутна во градинки, фабрики, игралишта,

продажба., ја нема во лаборатории. Почетоците се огледуваат низ следниот
развоен пат:
(1) ТОРНДАЈК 1920

a. ИНТЕРПЕРСОНАЛНАТА ЕФИКАСНОСТ ИМА ЗНАЧЕЊЕ ЗА
УСПЕХ ВО МНОГУ ПОДРАЧЈА, ОСОБЕНО ВО ВОДСТВОТО
[2] ВЕКСЛЕР 1950
a. СОЦ.ИНТЕЛИГЕНЦИЈА Е ОПШТА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА ПРИМЕНЕТА

ВО СОЦИЈАЛНИ СИТУАЦИИ
[3] ГИЛФОРД 1960
a. ЗБОРУВА ЗА БИХЕЈВИОРАЛНИ СОДРЖИНИ КОИ ЈА

ПРЕТСТАВУВААТ СОЦИЈАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
[4] ГАРДНЕР 1980
a. ИНТЕРПЕРСОНАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА=СОЦИЈАЛНА
[5] СТЕРНБЕРГ 1985
a. ПРАКТИЧНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА е блиска до СОЦИЈАЛНА

ИНТЕЛИГЕНЦИЈА 109
12.3.МОДЕЛ ЗА СОЦИЈАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА НА ДАНИЕЛ ГОЛЕМАН 2006
109
Honeywill, R. (2015), Social intelligence is also being able to make important social decisions which can
change your life The Man Problem: destructive masculinity in Western culture, Palgrave Macmillan, New
York.
175
МОДЕЛОТ НА ГОЛЕМАН СЕ СОСТОИ ОД ДВЕ КАТЕГОРИИ, СО НИВНИ
ПОТКОМПЕНЕНТИ:
1.СОЦИЈАЛНА СВЕСТ (што чувствуваме за другите-од моментно чувство за

нечија внатрешна состојба преку сфаќање на нивни чувства и мисли до
потполно разбирање на сложени социјални ситуации ) вклучува:
• 1.ПРИМАРНА ЕМПАТИЈА (СОЧУВСТВУВАЊЕ СО ДРУГИТЕ,

ЧУВСТВУВАЊЕ НА НЕВЕРБАЛНИТЕ ЕМОЦ.СИГНАЛИ)
• -способност во рамки на нискиот пат, брзо и несвесно, автоматско

читање на невербални знаци
• -се мери, на оваа димензија жените покажале подобри реултати

од мажи
• 2.ЕМПАТСКА ТОЧНОСТ(СЕ ОДНЕСУВА НА ТОЧНА ПРОЦЕНКА

ШТО НЕКОЈ ЧУВСТВУВА, МИСЛИ И ИМА НАМЕРА ДА НАПРАВИ)
• -може да се испитува со скриена камера
• -клучна за успешни врски од секаков аспект
• 3.СОЦИЈАЛНА КОГНИЦИЈА (СПОСОБНОСТ ЗА СФАЌАЊЕ НА

ДРУГИТЕ ЛУЃЕ И КАКО ТИЕ СЕ ОДНЕСУВААТ ВО РАЗЛИЧНИ
СОЦ.СИТУАЦИИ, ОДНОСНО ЗНАЕЊЕ КАКО ФУНКЦИОНИРА
СОЦИЈАЛНИОТ СВЕТ)
• -правилни решенија (како да се однесуваме) во социјални

ситуации(пр.однесување на театар)
2.СОЦИЈАЛНА СПРЕТНОСТ –ВЕШТИНИ (ШТО ПОТОА ПРАВИМЕ СО

ТАА ОСВЕСТЕНОСТ) СЕ НАДОВРЗУВА НА СОЦ.СВЕСТ
• 1.СИНХРОНИЈА (ИЗБАЛАНСИРАНА ИНТЕРАКЦИЈА НА

НЕВЕРБАЛНО НИВО)
• 2.САМОПРЕТСТАВУВАЊЕ (ЕФИКАСНО ПРЕТСТАВУВАЊЕ НА

СЕБЕ СИ)
176
• 3.ВЛИЈАНИЕ (ОБЛИКУВАЊЕ НА РЕАКЦИИ И ИСХОДИ НА
СОЦ.ИНТЕРАКЦИЈА)
• 4.ГРИЖЛИВОСТ (ГРИЖА ЗА ПОТРЕБИТЕ НА ДРУГИТЕ И

ПОСТАПУВАЊЕ ВО СОГЛАСНОСТ СО ТОА)
13.СЕКСУАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
Сексуална интелигенција е поим воведен од американските психолози Конрад

и Милбурн. Може да се мери со тестoви.
Сексуално интелигентните личности може да ги проценат луѓето и нивните
интереси, добро ги соопштуваат своите сексуални потреби, ги разбираат
очекувањата и желбите на партнерот.
Сексуално интелигентната личност ги познава своите желби и способна е да ги
доживее реално, и се запрашува дали новото сексуално искуство ќе ја направи
посреќна и позадоволна или се коси со нејзините лични потреби и потребите
на блиските. Знае да употреби интуиција во сите фази на љубовната игра и да
создаде правилни ситуации кога сака да заведе.
Сексот е клуч за успех на една врска, брак, љубов...
Утврдени се 4 компоненти на сексуална интелигенција кои помагаат за одлуки
во врска со сексуално однесување, базирано на лични вредности:
• 1.САМОРАЗБИРАЊЕ
• 2.ИНТЕРПЕРСОНАЛНИ СЕКСУАЛНИ ВЕШТИНИ
• 3.НАУЧЕНО ЗНАЕЊЕ (БИОЛОШКА СЕКСУАЛНА ОРИЕНТАЦИЈА)
• 4.КУЛТУРЕН КОНТЕКСТ НА СЕКСУАЛНОСТА - СЕ ОДНЕСУВА НА
ЧИТАЊЕ НА НАМЕРИТЕ И ЖЕЛБИТЕ НА ПАРТНЕРОТ ВРЗ ОСНОВА
НА: ИЗГЛЕД, ГЕСТОВИ, ГЛАС, МИМИКИ, МИРИС И БРЗО
ПРИЛАГОДУВАЊЕ
ВО ДЕТСТВО големо значење има воспитувањето, став на родители, начин на
кој се информирани, како родителите ги задоволувале нашите потреби:
потребата за контакт, интимност, нежност, љубов. грешка ако не се разговара
отворено.
177
ВО ЗРЕЛОСТ учат низ сопствените искуства. се откриваме себе си и сфаќаме
што ни годи и што сакаме
Истражувањата покажуваат дека најзадоволна е популацијата над 40 години, и
е резултат на искуство. Не се срамат од сопствено тело и непотребни детали,
концентрирани на задоволството. Најважна е процената на однесувањето на
партнерот во директниот контакт и во разговор. Истражувања покажуваат дека
добар секс е 20-30% од успешноста на врската, бракот, а неуспехот во кревет е
90% од пропаѓање на заедницата(други проблеми.
Во однос на РАЗВОЈ НА СЕКСУАЛНОСТА утврдени се следните
карактеристики:
Доенче 0-2
• -истражување на деловите на телото,
• -истражување на генитални задоволства,
• -нормално да сакааат да се допираат интимните органи и да се
чувствуваат добро
• -да се учат на нивни точни називи и да се ,,нормализираат,, за да не
чувствуваат срам поврзан со нивна асоцијација
• -учење на очекувано однесување својствено за момче или
девојче(сино-,,машки и женски игрчки и активности)
• -се препорачува застапеност на разнoврсност без оглед на полот, па
сами да истражуваат избор
Рано детство 2-3,4
• -свесни и многу љубопитни за полот, разлики во телото, и за нивното
потекло-од каде потекнувам???точни прилагодени информации-од
стомакот
• -копираат однесување на возрасните(штикли, облека на возрасни,
облекуваат кукли, шминки...)од ТВ, нет, туркање количка со бебе, маж и
жена, доктор...
• (игри со бакнување, покажување на делови од тело на друго дете(мн
нормално-со топол тон пренасочување>лулање, боење...
• -воспоставуваат внатрешни верувања за нивниот пол(низ облека...)
Детство 5-8
• -многу голема љубопитност за бременост и раѓање(спрематозоди +јајце
клетка во матка)Точни информации за репродукција
178
• -фокус на врсници низ говор и облека(тежнеење на иста облека како
врсници..групирање по пол-м/ж-закачање(нормално),,
• -откривање на нивна секусална ориентација (први симпатии)
Ран пубертет 9-12
• -почеток на пубертет(ПРОМЕНИ-менструација., сперматозоиди, ,
влакнатост, глас...)
• -дали сум ,,нормален,,споредба со други, медидуми
• -промени во расположение
• -зголемување на сексуален интерес
• -први обиди за мастурбирања до оргазам
• -влијание на врсници и модели, но родителот е главна
вредност(сами во соба)
• -отворен разговор прилагоден
Пубертет 13-18
• -желба за поголема независност(свои моб, пари...)
• -поголемо ризикување(алкохол, цигари, менување
друштва...контрола за излегување-разговор-доверба со родител)
• -романтични врски(здрава врска, безбеден однос)
• -истражување на сексуаланост низ социјални медуими(треба
одговрност за содржини кои ги гледаат и пласираат-слики,
клипови...)
Рана зрелост 19-24
• -комплетирање на процес на физичко созревање(одговорност за
последици; -преземање на возрасни улоги и одговорности(работа);
• -влегување во поинтензивни интимни секс. и емоц. Врски
• *Сексуалноста е доживотно ментално, физичко и
емоционално искуство
Потребна е Eдукација на семејства, едукација низ наставни предмети,

едукативни емисии прилагодни на возраста; контрола на интернет
содржини, се до стручни консултации.
Значаен чекор во нашата држава е преземен во 2011 година со Татјана
Алексиќ и емисијата „Сексуална азбука“, со едукативен карактер, низ 31
епизода со разговори со стручни лица и познати личности. Цел е да ги сруши
179
табуата поврзани со сексот и партнерствата, да ги побие митовите што се
присутни на Интернет и да ги едуцира младите.
„Сексуалната интелигенција е нешто што се развива и стекнува низ животот во
зависност од интелектуалниот потенцијал и нивоата на видовите
Во книгата ‘Сексуална интелигенција‘ од Шери Конрад и Мајкл Милбурн, по
нивното децениско испитување на темата сексуалност и интелигенција,
укажано е дека главниот потенцијал е во умот и љубовта како највозвишена
човечка емоција. Сексот често нема врска со љубовта, љубовта исто така може
да живее без сексот, но кога двете ќе се спојат во едно со срце и душа, тоа е
веќе ВОДЕЊЕ ЉУБОВ НА ЕДНА ЗДРАВА ЕМОЦИОНАЛНА, РАЦИОНАЛНА,
ПРИВЛЕЧНА, ИНСПИРАТИВНА И ТРАЈНА ВРСКА. Тие се клучните елементи
на сексуалната интелигенција, која секој човек може да ја развива и не
подразбира развивање на секс-атрибути и промискуитетност, односно
менување на партнери.
Промискуитетноста не е сексуална интелигенција, напротив!
Љубов па секс или секс па љубов? Постои една дилема, слична на онаа „што
доаѓа прво, јајцето или кокошката“, само во сексуална конотација: што доаѓа
прво, љубовта или сексот. Со други зборови, дали треба да се вљубиме пред
да се впуштиме во сексуални односи со одредена личност, или потребно е
прво да имаме секс за да се вљубиме во некого? „Во книгата има либерален
однос кон приматот што е прво и поважно за да се укаже дека секој има право
на сопствени убедувања во врска со сопствената сексуалност. Сè што е зад
заклучена врата на ЗАЕМНО ЗАДОВОЛСТВО не се смета за перверзија.
Развратот во едно морално деградирано општество е неизбежност,
економската криза создава услови и за духовна криза, која, за жал, ги погодува
младите и незаштитените.
Предигра на водењето љубов е љубовта, раѓањето на желбата за секс е
последица на љубов, а љубовта се раѓа во мозокот – најважниот сексуален
орган. НА ЉУБОВТА Ѝ ТРЕБА ВРЕМЕ ДА СЕ РОДИ, СОЗРЕЕ И ИЗГРАДИ
ТРАЈНА ВРСКА, ЗАТОА СЕ РЕТКИ ТАКВИТЕ ТРАЈНИ ПАРТНЕРСКИ ВРСКИ
НА БЕЗУСЛОВНА ЉУБОВ И ПРЕТСТАВУВААТ ВИДОВИ ВО ИЗУМИРАЊЕ…
180
Сексуалната привлечност е друга тема, таа е блесок, момент, страст од која
може да се изроди љубов и да прејде во љубовна врска, но кој би ризикувал
толку многу и толку често дури се погоди вистинскиот партнер?
Некој ќе каже – мажите, тие сакаат да имаат партнерки за една ноќ или за
инстант-врски! Сепак, на еден ‘таков’ маж му треба ‘таква ‘ жена. Мажите
зборуваат додека жените молчат, затоа се такви статистичките податоци дека
мажите се поневерни и промискуитетни.“
Може ли да се разгори згаснатата страст? Кога првичната страст ќе згасне и ќе
поминеме повеќе години со една личност, сексот прво станува поредок, па
дури и здодевен, а на крајот е можно и да го снема. Наивно е да се говори дека
сексот не е важен за опстанокот на една врска, па кое е решението во оваа
ситуација?
„Сексолозите постојано пишуваат на тема што може да биде освежување на
една врска, па се оди и во крајности дека вонпартнерските врски и
љубомората можат повторно да ги зближат партнерите. Но кој би го ризикувал
истото тоа?
Се шаблонизира како зближување на партнерите кога се на одмор, на
провокативна вечера, секси-долна облека и слични ситуации… Ако има
љубов, макар и во мали траги, тие можат да направат чуда и по многу
години.
Љубовта добива нови облици, исто како и водењето љубов, во сите можни
декади од животот…
Секс за една вечер? Со желба за љубовни и возбудливи авантури, многумина
се впуштаат во секс без обврски и секс за една вечер. Но можат ли ваквите
инстантни сексуални искуства да донесат долготрајно и вистинско
задоволство?
„Младите ги имитираат возрасните, ликови од медиумите, значи им се
наметнало таквото поимање за сексот, дозволувајќи, во име на демократијата,
сè и сешто по сите видови медиуми, хипереротизација во облекувањето,
однесувањето, материјалното пред духовното, запоставување на етиката,
непочитување на религијата, достапната порнографија, која создава искривена
перцепција за сексуалноста кај младите.
Недостигот од емоционална интелигенција, која се стекнува во најраната
возраст во семејството и која меѓудругопто подразбира гледање и разбирање
181
на другите со срце и душа, создава услови за бесчувствителност и
неодговорност.
Се сугерира младите треба да имаат стабилни и подолги врски во периодот
кога ја осознаваат својата сексуалност.
Што може да ‘научат’ за една ноќ или колку и да се, ако се работи за секс без
обврски? И која е поентата на таквиот нагонски секс, без релациски однос
базиран на љубов, разбирање, почитување? Не е можно денес сите млади да
имаат секс за една вечер. СЕКСУАЛНО ИНТЕЛИГЕНТНИТЕ ЗНААТ ДА ГРАДАТ
ТРАЈНИ ВРСКИ!“
Ситуација: кога сексот не е добар, што сега? Хипотетичка ситуација:
запознаваме личност со која одлично се поврзуваме на духовно и
интелектуално ниво, постои сексуална привлечност и сето тоа резултира со
вљубување. Но сексот е ужасен! Можно ли е двајца луѓе што одлично се
согласуваат на секое поле, да не се сексуално компатибилни? „Може, а, што е
уште потажно, може и да не воспостават можност за репродукција, да се
некомпатибилни за оплодување, а сè функционира органски… освен мозокот!
Една од најнеиспитаните области е сексуалноста, затоа треба да ѝ се обрне
внимание во секое општество. Тоа е неисцрпна тема од исклучителна важност
за севкупното човечко здравје. Незнаењето може да го ограничат човекот за
поимањето на сексот само како чин за кој сè што треба да се знае е како да не
се пренесе болест или забремени, а во некои земји ни толку! Затоа е важно да
се развива сексуалната интелигенција, чии три релевантни фактори се:
ЗНАЕЊЕТО, ПРОНАОЃАЊЕТО НА СЕКСУАЛНОТО ‘ЈАС’ И ПОВРЗУВАЊЕТО
СО ПАРТНЕРОТ. Многу луѓе дури во зрелата фаза од животот доживуваат
сексуално задоволство.
Клуч за здрава сексуалност? Иако работите полека се менуваат, многу жени
сè уште ја потиснуваат својата сексуалност, а тоа неретко доведува до
неспособност да се доживее сексуално задоволство и до глумење оргазам.
Жените често глумат оргазам, нешто за кое мажите може и да не знаат. Но
зошто таков напор и самозалажување ? Предрасуди: Мажот да биде
задоволен, сексот од задоволство е грев...Импотентноста кај мажите е видлива
и многу пофрустрирачка состојба, па затоа мажите почесто бараат помош од
стручни лица и користење вијагра и помошни средства. Затоа, знаењето пред
сè, и отворениот разговор се приоритети.*Татјана Алексиќ
182
14.ВЕШТАЧКА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА
Вештачка интелигенција (ВИ) е интелигенција претставена од машини и

софтвер и е гранка од компјутерската наука која развива машини и софтвер со
интелигенција. Најголемите истражувања како и објавените трудови за ВИ
истата ја дефинираат како проучување и дизајн на интелигентен агент, каде
под интелигентен агент се подразбира систем способен за перцепирање на
околината и превземање на активности кои му ги максимизираат шансите за
успех. John McCarthy, човекот кој во 1995 ја измисли синтагмата, ја
дефинираше како наука и инжењерство за создавање на интелигентни
машини. Истражувањето во делот на ВИ е од високо технички и
специјализиран карактер, во основа поделен во подобласти кои често слабо
меѓусебно комуницираат. Некои од подобластите се должат на културно-
општествени фактори: подобластите се развиле врзувајќи се за соодветни
институции или резултирале од достигнувања на индивидуални истражувачи.
ВИ истовремено е поделена и врз основа на техничка проблематика. Имено,
некои од подобластите се фокусираат на решавање на специфичен проблем,
други пак, се фокусирани на еден од можните пристапи или користење на
конкретна алатка или пак насочени кон реализирање на соодветна апликација.
Централниот проблем ( или целта) на ВИ истражувањето е интеграција од
резонирање, знаење, планирање, учење, комуникација, перцепција како и
способност за движење и манипулирање со предмети. Општата интелигенција
(или чврста интелигенција) сеуште е долготрајна цел во оваа област. Тековно
популарните пристапи вклучуваат статистички методи, компјутерска
интелигенција и традиционален симбол ВИ ( AI). Огромен е бројот на алатките
користени во ВИ , вклучувајќи видови пребарувања, математичка оптимизација,
логика, методи базирани на веројатност и економика, и многу други. Овој дел
од комјутерската наука се заснова на ставот дека круцијалната карактеристика
на луѓето, интелигенцијата – разумот на хомосапиенсот – може да биде
прецизно обработена, до тој степен, да може да биде симулирана од страна на
некоја машина. Ова ги покрена филозофските прашања во врска со природата
на умот, како и од делот на етиката, во смисла на креирање на вештачко
183
суштетство, прашање кое датира од времето на митовите, античката
филозофија и фантастика. ВИ е тема која се дискутира со огромен оптимизам
но, која во исто време претрпува и неверојатни неуспеси. Денес таа стана
неизоставен дел од технолошката индустрија и најкомплицираниот проблем во
компјутерската наука110.
14.1.Кратка историја
Размислувачки машини и вештачки суштества се појавуваат уште во грчката

митологија, како што се Талос од Крит, бронзениот робот од Хефес и
Пигмалион и Галатеа. Суштества кои наводно ја имале човечката
интелигенција постоеле во секоја од поголемите цивилизации: вдаховени слики
биле обожувани во Египед и Грција, додека пак, хуманоидни автомати биле
измислени од страна на Yan Shi, Херојот од Александрија и Ал-Џазари. Широко
распространето е и верувањето дека Jābir ibn Hayyān, Judah Loew и Paracelsus
ги креирале вештачките суштества. Од 19-иот и 20-иот век, вештачките
суштества стануваат заедничка карактеристика на фикцијата, како што е
Франкенштајн на Мери Шели ( Mary Shelley's Frankenstein) или Универзалните
роботи на Росум од Карел Чапек ( Karel Čapek's R.U.R. -Rossum's Universal
Robots). Pamela McCorduck објаснува дека сите тие всушност се доказ за
постоење на еден древен нагон , кој таа го нарекува имитирање Господ .
Приказните за овие суштества како и нивните судбини ги разработуваат истите
надежи, стравови и етички прашања кои ги наметнува и ВИ.
Механичкото или формалното резонирање го развиле филозофите и

математичарите уште во античкиот период. Проучувањето на логиката
директно довело до пронаоѓање на програмирачки дигитален електронски
комјутер, како резултат на работата на математичарите Alan Turing и други.
Turing-овата Теорија на пресметка, укажувала на тоа дека една машина, преку
менување на симболите во едноставна варијанта, само 0 и 1 , истата може да
ги симулира сите замислени активности по пат на математичка дедукција. Ова,
во согласност со тековните откритија во неврологијата, теоријата на
информација и кибернетиката, инспирира една мала група на истражувачи да
отпочнат со сериозно размислување за изработка на вештачки мозок.
110
Poole, D., Mackworth, A. (2017). Artificial Intelligence. (2nd ed.). Cambridge University Press.
184
ВИ како истражувачка област била основана на конференција во кампусот во
Дартмунт Колеџ во лето 1956. Присутните, вклуќувајѓи ги и John McCarthy,
Marvin Minsky, Allen Newell и Herbert Simon,станале лидери во истражувачката
областа на ВИ за многу наредни декади. Тие и нивните студенти напишале
програми, кои за повеќето луѓе, биле вистинско чудо: компјутерите решавале
теоретски проблеми во алгебра, докажувајќи логички теореми, зборувајќи на
англиски јазик. Кон средината на 60-тите, истражувањата во САД во најголем
дел биле финансирани од страна на Одделот за одбрана преку лаборатории
отварани ширум светот. Основачите на ВИ биле вистински оптимисти за
иднината на новоразвиената научна област: Herbert Simon предвидел
дека машините во следните 20 години ќе бидат способни да ја извршат
секоја работа за која е способен човекот додека пак, Marvin Minsky запишал
дека со генерации .... проблемот на креирање на 'вештачка интелигенција'
во целост ќе биде решен. Но, тие не успеале да ги предвидат тешкотиите на
некои проблеми со кои се соочиле. Во 1974, како одговор на критиките упатени
од Sir James Lighthill као и на постојаниот притисок од страна на Американскиот
Конгрес со цел финансирање на попродуктивни проекти, двете влади и
Британската и Американската го прекинуваат финансирањето на
истражувањата во областа на ВИ. Следните неколку години , подоцна , биле
нарекувани,' зима за ВИ' , период кога било тешко да се најде финасирање на
проекти во делот на ВИ. Во раните 80-ти, истражувањата од ВИ биле
ревитализирани преку комерцијалниот успех на експертски системи, форма на
програм од ВИ која симулирала знаење и аналитички вештини на еден или
повеќе експерти. До 1985 пазарот на ВИ достигнал преку билион долари. Во
исто време, Проектот на петта генерација јапонски компјутери ги инспирирал
Американската и Британската влада да ги обноват фондовите за академските
истражувања во истата област. Во секој случај, почетокот со колапс на Lisp
Machine на пазарот во 1987, повторно ја фрла ВИ во период на дисрепутација,
односно,во нова долготрајна зима за ВИ. Во 90-тите , раниот 21-ви век , ВИ го
достигнува нејзиниот најголем успех, иако некако како зад сцената. Вештачката
интелигенција се користи во логиката, генерирање на нова од постоечките
информации во комјутер, медицинска дијагностика и многу други области од
технолошката индустрија. Успехот главно се должи на неколку фактори:
зголемување на сметачката моќ на комјутерите ( види законот на Moore ),
185
поинтензивна нагласеност на решение на специфични подпроблеми, крирање
на нови врски меѓу ВИ и други науки кои работат на слична проблематика, како
и новата истрајност на истражувачите кон цврсти математички методи и строги
пропишани стандарди. На 11 мај 1997,Deep Blue станал прв компјутер, со
вграден систем за играње шах, кој го победил светскиот шампион во шах, Garry
Kasparov. Во 2005, роботот Stanford ја освоил престижната награда DARPA
Grand Challenge возејќи самостојно 131 миља низ непозната пустина. Две
години подоцна, тим од CMU ја освојува наградата за урбана средина DARPA
Urban Challenge кога нивниот автомобил, управуван автоматски, поминал 55
миљи во урбана средина прилагодувајќи се на сообраќајниот метеж и
почитувајќи ги сообраќајните знаци. Во фебруари 2011 во квиз шоуто Jeopardy
во јавен дуел, системот за одговарање на прашања,Watson ги победил
двајцата најголеми шампиони на ова шоу, Brad Rutter и Ken Jennings со
значителна разлика гласови. Kinect преку кој е овозможена 3D слика на тело во
движење за потребите на Xbox 360, исто како и Siri на iPhone, користи
алгоритми кои произлегле од долготрајни истражувања во делот на ВИ.
14.2.Цели на вештачка интелигенција
“Се будите едно утро и дознавате дека вашиот мозок има уште еден дел на
функционирање(лобус) .Невидлив, овој помошен лобус одговора на вашите
прашања со информации кое се надвор од подрачјето на вашата меморија,
укажува на одередени насоки на дејствување, и поставува прашања кои ви
помагаат да иамте релевантни факти и знаења. Толку брзо се потпирате на
новиот лобус што престанувате да прашувате како тоа функционира. Можете
само да го користите. Ова е сонот на вештачката интелигенција.”
-BYTE, April 1985
Основниот проблем на симулирање (или креирање) на интелигенција е

разложен на голем број конкретни потпроблеми. Истите се состојат од
стецифични црти на карактер и способности кои истражувачите би сакале да ги
186
поседува еден интелингентен систем.Подолу опишаните карактеристики се
оние кои привлекоа најголемо внимание.
Дедукција, резонирање и решавање на проблеми
Првите истражувачи во областа на ВИ развија алгоритми кои чекор по чекор го

имитираа резонирањето што го користат луѓето при решавање на сложувалки
или при логички дедукции .Во доцните 80-ти и 90-ти ВИ истражувањето разви
високо успешни методи за справување со несигурни и нецелосни информации
применувајќи го концептот на веројатноста и економијата.
За комплицирани проблеми , повеќето од овие алгоритми бараат огромни

пресметувачки ресурси – најчесто искусена ' комбинаториска експлозија':
мемориски простор или потребното компјутерско време станува астрономско
кога проблемот ги надминува предвидените граници. Потрагата по
поефективен проблемо-решавачки алгоритам е високо приоритетна работа во
ВИ истражувањата.
Луѓето, најчесто нивните проблеми ги решаваат користејќи брза, интуитивна

проценка отколку, свесна, чекор-по-чекор дедукција која првите ВИ
истражувачи испеаја да ја моделираат. ВИ освари одреден прогрес со
имитирање на некој вид ' полусимболичен' решавач на проблеми: пристапи кои
го нагласуваат значењето на сензорско-моторните вештини до остварување на
повисоко резонирање; направи обиди во истражување на неурални мрежи со
цел да ги симулираат структурите во внатрешноста на мозокот кои ги
предизвикуваат ваквите вештини; додека пак со статистички пристапи кон
мимиките ВИ ја разработува веројатноста кај човекот да погаѓа.
Презентација на знаење
Презентација на знаењето и инженерство на знаењето се суштински за ВИ

истражувања. Многу од проблемите за кои се очекува да бидат решливи за
машините изискуваат екстензивни познавања на светот. Помеѓу работите кои
187
треба да се во општата презентација за ВИ се: предмети, особености,
категории и релации меѓу предметите, ситуации, настани, време и состојби,
прицини и последици, знаење во служба на знаење (што знаеме за знаењето
на другите),и многу други, помалку истражени домени. Претстава за она што
постои е онтологија: низа од предмети, врски, концепти и се она што
машината го знае во врска со тоа. Најопштите се нарекуваат горни онтологии и
истите прават обид да обезбедат основа за сите други знаења.
Планирање
Интелигентните агенти мора да бидат оспособени за зацртување цели и истите

да ги остваруваат. Им треба начин да ја визуелизираат иднината ( мора да
имаат претстава за состојбата на светот и да бидат способни да предвидуваат
како нивните активности би го менувале) воедно да бидат во можност да го
изберат она што е со максимална искористеност ( или ' вредност') од
постоечките алтернативи. Во класичните проблеми во планирањето, агентот
може да претпостави дека единствениот начин е да делува на светот и со тоа
да биде сигурен какви последици би имало од неговото делување. Во секој
случај, доколку агентот не е единствениот учесник, тој мора повремено да се
осигури дали условите во светот одговараат на неговите предвидувања и мора
да го смени планот под услов да има потреба за тоа, што подразбира агентот
да расудува на база на веројатност.
Планирањето со мулти-агенти користи соработка и компетенции од повеќе

агенти со цел остварување на зададената цел. Настанатото однесување како
што е ова се користи од страна на еволутивен алгоритам и интелигенција на
рој.
Учењe
Машинско учење е проучување на комјутерски алгоритми кои ја подобруваат

автоматиката преку искуство и истото е централно за ВИ истражувањето уште
од самиот зачеток на оваа област. Учењето без надзор е способност да се
открие шемата во влезниот проток. Учењето со надзор ги вклучува и
188
класификацијата и нумеричката регресија. Класификацијата се користи за да се
одреди на која категорија одредено нешто припаѓа, после согледани бројни
примери од различни категории. Регресија е обид да се создаде функција која
би ги опишала врските помеѓу влезот и излезот а, воедно би предвидела како
би се сменил резултатот доколку се сменат информациите на влезот. Во
поттикнато учење, пак, агентот се наградува за добро расудување или казнува
за лошо. Ова може да биде анализирано во поглед на теорија на донесување
одлуки, користејќи концтепти на искористеност. Математичката анализа на
алгоритмите за машинско учење и неговата изведба е гранка на теоретска
комјутерска наука позната како комјутерска теорија за учење. Во рамките на
развојната роботика, развојните пристапи за учење беа елаборирани како
доживотно кумулативнo стекнувањe на нови вештини од страна на роботите,
преку автономно само-истражување и општи интеракции со луѓе наставници
како и користење на водечки механизми како што се активно учење,
созревање, моторна синергија и имитација.
Природно процесуирање на јазикот
Синтаксичко дрво претставува синтаксичка структура на реченица која е во

согласност со некоја формална граматика.
Процесирање на природниот јазик им помага на машините да го читаат и

разбираат јазикот што го користат луѓето. Исклучително моќниот систем за
процесирање на природниот јазик обезбедува интерфејси од корисници на
природниот јазик и стекнување на знаење директно од извори напишани од
човекот, како што е Интернет текстот. Некои едноставни апликации базирани
на процесирање на природниот јазик вклучуваат пронаоѓање на одредена
информација( или истражување на текст) како и машински превод.
Вообичаен метод на процесирање и извлекување на значење од контекст на

природниот јазик е преку семантичко индексирање. Зголемување на брзината
на процесирањето а, истовремено поевтинувањето на цената на просторот за
меморирање, овозможија индексирањето на огромен број на влезни кориснички
апстракции да стане многу поефикасно.
189
Движење и манипулирање
Роботиката како област е блиску поврзана со ВИ. Интелигенцијата им е

потребна на роботите за да се справат со задачи како што се манипулирање со
предмети и навигација, под-проблеми како локализирање ( знае каде е, или
открива каде се одредени нешта), мапирање ( учи за нештата околу него, гради
мапа за околината), план на движење ( открива како да стигне до некаде), или
планирање на маршута ( одење од една до друга просторна точка, што може
да вклучува и посуптилни движења – каде роботот се движи правејќи физички
контакти со други предмети).
Перцепција
Машинска перцепција е можноста да се користи импутот од сензори (како што

се : камери, микрофони, сонори и други помодерни) со цел да се осознаат
аспектите на светот. Компјутерската физија е можност да се анализира
визуелниот импут. Неколку селектирани потпроблеми се: препознавање на
говорот, препознавање на лица и предмети. Општествена интелигенција
Главна статија: Влијателни компјутери Кисмет робот со рудиментирани
општествени вештини Влијателно компјутеризирање е истражување и развој на
системи и уреди кои можат да препознаат интерпретираат процесираат и
симулираат човечко влијание. Тоа е едно интердисциплинарно поле во делот
на компјутерските науки, психологија и когнитивната наука. Додека потеклото
на оваа област има свои зачетоци уште во раните филозофски прашања
врзани за емоциите, помодерната гранка на компјутерската наука е врзана за
трудот на Rosalind Picard од 1995 година на тема влијателно
компјутеризирање. Мотивацијата за вакво истражување лежи во способноста
да се симулира емпатија. Машината треба да ја толкува емоционалната
состојба на луѓето и да го прилагодува своето однесување кон нив одговарајќи
соодветно на тие емоции. Емоционалните и социјалните вештини играат две
улоги за т.н.интелигентниот агент. Прво тој мора да биде во можност да ги
предвиди акциите на другите, разбирајќи ги нивните мотиви и емоционалната
состојба. (Ова вклучува елементи на теорија на игра, теорија на одлука, како и
способноста да се моделираат човечките емоции и перцептивни способности
190
за детекција на истите). Исто така, во обид да се олесни интеракцијата човек –
компјутер една интелигентна машина можеби би требало да има можност да ги
покаже своите емоции – и покрај тоа што не ги доживува – со единствена цел
да пројави сензитивност на емоционалната динамика на човечката
интеракција.
Креативност
Уште една подобласт на ВИ која се однесува на креативноста од позиција на

теорија ( филозовски и психолошки аспект) и пракса ( преку специфична
имплементација на системи кои генерираат креативни резултати и кои
идентификуваат и оценуваат креативност). Тесно поврзани области од
компјутерските истражувања на горенаведеното се вештачка интуиција и
вештачка имагинација.
Класификатори и статистички методи на учење
Наједноставната ВИ апликација може да биде поделена на два типа:

класификатори ( ако свети мора да е дијамант) и контролори ( ако свети земи
си го за себе). Контролорите сепак, вршат одредена класификација на
условите пред превземање на завршните активности, па така, класификацијата
претставува централен дел на многу ВИ системи. Класификаторите се функции
кои користат соодветни шеми за одредување на најсоодветниот пар. Тие можат
да бидат подесени според примероците, што ги прави доста привлечни за
користење во ВИ. Овие примери се познати како опсервации или распореди.
Во учење под надзор, секоја шема му припаѓа на конкретна и претходно
дефинирана класа. Класата може да се разгледува како одлука која треба да
биде донесена. Сите опсервации, комбинирани со називите на нивните класи
се познати како низи од информации. Кога ќе пристигне некоја нова
опсервација, истата се класифицира врз база на претходното искуство.
Класификаторот може да биде обучуван на различни начини, односно, постојат
многу статистички пристапи и пристапи на машинско учење. Најчесто
користените класификатори се невронските мрежи, кернел методите како што
се машините кои работат со вектори, к- алгоритамот „ најблизок сосед“ ,
191
мешовитиот модел на Gauss, едноставниот класификатор на Bayes и
одлучувачкото дрво. Функционирањето на овие класификатори е споредувана
врз основа на широк опсег на задачи. Изведбата на класификаторот во
најголема мера зависи од класификацијата на карактеристиките на
информациите. Не постои единствен класификатор кој е најдобар за сите
дадени проблеми што е поврзано со т.н. нема ништо џабе теорема .
Одредување на одговарачки класификатор за конкретен проблем повеќе се
смета за умешност отколку наука.
Јазици
Ви истражувачите развија неколку специјални јазици за ВИ истражувањата,

вклучувајќи ги Lisp и Prolog.
Натпревари и награди
Постојат бројни натпревари и награди со кои се промовира истражувањето во

областа на ВИ. Главните области што се промовираат се: општата машинска
интелигенција, комуникациско однесување, проучување на податоците,
роботски автомобили, роботски фудбал и игри.
Генерално Вештачката интелегенција е интелигенција претставена од машини

и софтвер и е гранка од компјутерската наука која развива машини и софтвер
со интелигенција.Иако нејзините корени ги пронаоѓаме во грчката митологија,
потоа била развивана преку логиката официјално Ви како истражувачка област
се смета дека е оснавана на конференција во кампусот во Дартмунт Колеџ во
лето 1956. Во раниот 21-ви век , ВИ го достигнува нејзиниот најголем успех.
Вештачката интелигенција се користи во логиката, генерирање на нова од
постоечките информации во комјутер, медицинска дијагностика и многу други
области од технолошката индустрија111.
ПРИЛОЗИ
111
Poole, D., Mackworth, A. (2017). Artificial Intelligence. (2nd ed.). Cambridge University Press.
192
Прилог 1
Тест за меморија112
Меморија ("деветата интелегенција") е процес на складирање и

прибирање на информации во мозокот. Тоа е овој процес на меморија што е
централен за нашето учење и размислување. Човечките суштества постојано
учат во текот на целиот свој живот. Само некои од овие масивни информации
за волуменот се селектираат и складираат во мозокот, и е достапен за
повлекување подоцна кога е потребно. Учењето е стекнувањето нови знаења и
меморија е задржувањето на ова знаење. Затоа, комбинацијата на учење и
меморија е основата на сите наши знаења и способности. Тоа е она што ни
овозможува да сметаат дека минатото, постои во сегашноста и планира за
иднината. Нејзината важност и моќта не треба да се потцени. Секој дел од
нашиот живот се потпира до одреден степен на меморијата и тоа е она што ни
овозможува да одиме, да проучуваме, да се релаксираме, да комуницираме и
да играме; всушност, тоа е функцијата што ја извршуваме, некој вид на
мемориски процес којшто е базиран на работа.
Како што беше претходно дискутирано во претходните поглавја од оваа книга,

постојат многу различни видови на интелигенција, и луѓе кои имаат извонредни
уметничка, креативна, спортска или практична способност, сите може да бидат
многу високи успешни, или повремено генијалци, во нивната специфична
област без да има висок мерен коефициент на интелигенција. Имањето добра
меморија е уште еден вид на интелигенција, и може да резултира со висок
академски успех, поради способноста да се запаметат факти, и покрај
пониското од просечното мерење на IQ.
Додека малку се знае за физиологијата на складирање на меморија внатре во

мозокот, она што е познато е дека меморијата вклучува асоцијација на неколку
мозочни системи кои работат заедно. Исто така е прифатено дека колку повеќе
ние ја користиме нашата меморија, толку подобра станува. Затоа е важно да ја
112
Carter. P. (2005).The complete book of intelligence tests. Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern
Gate, Chichester, West Sussex .pp.144-150
193
стимулираме меморијата со користење на сето тоа, учејќи нови вештини и
користејќи техники за подобрување на меморијата. Тестовите во ова поглавје
се направени да ги тестираат нашите меморијални способности и да ни
помогнат во подобрување на нашата меморија со развој,нашите способности
за концентрација и
дисциплинирање на себе си за да ја подобрите нашата меморија на субјектот
што се изучува.
1. Препознавање на моделот А
Проверете го дијаграмот подолу 5 секунди, а потоа почекајте 5 минути и
севртете кон страница 195.
2. Збор асоцијација
Оваа вежба на тестови ја проучува вашата способност да се сетите на
парови на зборови и форма на здруженија.
Проучете ги 12-те пара зборови подолу 10 минути и користете ја
имагинацијата за поврзување на секој пар на зборови, како што е
прикажано подолу, на што повеќе начини што е можно. Потоа свртете на
страница 195.
Пакување Тркала Пантофки
Трактор Стрелка Папагал
Табла Компир Телевизија
Чадор Компјутер Свеќа
Робот Нокти Стол
Мандолина Змија Балон
Цевка Молив Речник
Мост Дрво Мустаќи
194
3. Вербална умешност и тест на меморија и анаграми
Овој тест се состои од 20 комплети на букви. Од секој сет на букви може да се
произведе седумгодишен збор.Тестот е направен да ги тестира и развие и
вашите способности,меморија и вашата вербална умешност. За да го решиш
секој анаграм, мораш прво да го запаметиш секој сет од седум букви и потоа да
ги користиш овие седум букви да се произведе седум букви.
Пример: работник = клучен збор
Погледнете го секој сет од седум букви за време од само 5 секунди, потоа

погледнете настрана и обидете се да го решите анаграмот во рок од 2 минути
без да правите нешто на хартија.
1. IANBATS
2. PHILDON
3. PAINOUT
4. DIMMARE
5. TALLFEE
6. OURPETS
7. NOBREAD
8. CENTCOP
9. DOEPIES
10. TENRAVE
11. OARPANG
12. SHYAREA
13. METHERO
14. TAILMOP
15.RAGMICE
16. TIEZINC
17. TAUTODE
18. COYOMEN
19. ANULTRA
20. VIAROTA
195
4. Број / Препознавање на форма
Проучете ја сликата подолу за 15 секунди, а потоа свртете директно на
страницата 198.
1.Која форма е во средната положба?

а) круг
б) квадрат
в) правоаголник
2.Во која форма се појавува буквата P?

а) правоаголник
б) пентагон
в) круг
3. Која форма е веднаш лево од правоаголникот?

а) квадрат
в) хексагон
4.Во која форма се појавува буквата H?

а) круг
в) правоаголник
5. Кое писмо се појавува во внатрешноста на шестоаголникот?

а) Н.
196
б) А
в) С
6. Кое писмо се појавува во внатрешноста на квадратот?

а) S
б) P
в) Е
7.Koe писмо е веднаш поставено до буквата А?

a) S
b) P
c) H
8. Која збор е напишана од првите три букви во обратна насока?

а) ASP
б) SPA
в) SНЕ
9. Кој збор е напишан од последните три букви?

а) ASP
б) SPA
в) SНЕ
10. Кој збор е напишан со преземање на третиот, вториот, петтиот, четвртиот и

првите букви, по тој редослед?
а) PHASE
б) SHAPE
в) HEAPS
5. Препознавање на моделот Б
Проучете ја сликата подолу за 5 секунди. Сега почекајте 5 минути и
свртете кон страницата 200.
197
Кои од следните бројки ги гледавте пред 5 минути на страницата 147?
6. Инструкции
Прочитајте ги и запаметете ги овие инструкции 3 минути, а потоа свртете
веднаш до страницата 201:
Започнете со четири.
Оди од четири до седум.
Потоа надолу.
Потоа десно.
Потоа горе.
Потоа пак десно.
Потоа до две.
Потоа лево.
Потоа горе.
После врати се на четири.
Кој од следниве групи на инструкции го разгледавте
на страницата 148?
7. Препознавање на моделот C
Кое од следниве гледаше пред 2 минути на страница 148?

Проучете го следното 10 секунди, а потоа почекајте 2 минути и свртете до
страницата 202.
198
8. Шопинг листа
Проверете ја следнава листа на шопинг за 5 минути, а потоа почекајте 5
минути и свртете на страницата 203.
Напишете ги 10-те предмети на списокот за купување. Редоследот не е важен.
9.Внимание на детали
Проучете ја сликата подолу 5 минути, а потоа свртете директно на страницата
203.
1. На кое писмо покажува стрелката?
2. Колку триаголници се појавуваат на цртежот?
3. Кое писмо е во кругот?
4. До каква форма е поврзан црниот круг?
5. Во која форма се појавува буквата P?
6. Три дијаграми се појавуваат на дијаграмот на што се додаваат?
7. Каква форма се појавува веднаш над бројот 9?
8. Колку квадрати се појавуваат на цртежот?
199
10. Запомнете адреса
Проучете ја адресата за 2 минути, а потоа свртете на страницата 204.
Пополнете ги 10-те празни места за да ја завршите адресата точно како што е:
 Дејвид*******Кристенсен
 *** кат
 ******Хаус
 *** Оспри Драјв ****
 ****************Лејн
 *********ли
 ****** Ингем
 JU** 9**
200
Одговори:
1. Препознавање на моделот А
2. Асоцијации
Прашања:
 Стрелка..............Табла,Компјутер,Мост.
 Стол....................Речник,Пантофки,Чадор,Мандолина,Молив,Папагал.
 Компјутер............Робот,Стрелка.
 Пакување............Цевка,Компир,Пантофки,Чадор,Мандолина.
 Молив.................Мустаќи,Дрво,Робот,Табла.
 Балон...................Компир,Чадор,Пакување.
 Робот....................Компјутер,Телевизија,Цевка,Тркала,Стол,Табла.
 Папагал.................Дрво,Нокти,Мустаќи
 Тркала...................Трактор,Стол.
 Телевизија.............Табла,Мандолина,Компјутер.
 Мост.......................Дрво,Цевка.
 Змија......................Дрво,Телевизија
 Речник....................Телевизија,Компјутер,Молив.
 Табла.......................Молив,Стрелка,Дрво.
201
 Компир....................Трактор.
 Пантофки..................Пакување.
 Дрво.........................Молив,Змија,Мост,Папагал.
 Мустаќи....................Молив,Папагал,Компјутер,Табла.
 Чадор...............................Цевка,Пакување.
 Нокти................................Папагал.
 Свеќа.................................Балон,Цевка.
 Трактор.............................Тркала,Цевка,Стол,Стрелка.
 Цевка.................................Трактор,Мост,Робот.
 Мандолина........................Дрво,Табла,Стрелка.
Поставете буквата А против еден пар, буквата Б против вториот пар итн.,
до буквата L, додека не се совпадне со она што мислите дека сте ги решиле
12 –те пара на зборови.
3.
 Апстинираат.
 Делфин.
 Утопијан.
 Сирена.
 Леток.
 Држење на телото
 Прошири
 Концепт.
 Епизода.
 Ветеран
 Парагон
 Послушност
 Теорема
 Оптимално
 Гримаса
 Граѓанин
 Застарен
202
 Економија
 Природно
 Авиатор.
4. 1.Одговор: б)
2.Одговор: в)
3.Одговор: б)
6.Одговор: a)
9.Одговор: а)
5. Одговор: 0
203
6.
7.Одговор:
8.Одговор:
 Тегла кафе
 Рибешки прсти
 Торта од јагоди
 Чеширско сирење
 Печен грав во калај
 Пакет на вафли
 Шест парчиња скара
 Пакет на шеќер.
 Француски сенф.
 Лопа на исушен леб.
9.1. На писмото во форма на круг.

2. 3 триаголници.
3. ПЈТ.
4. До формата ѕвонче.
5. Во форма на квадрат.
204
6. Се додаваат на кругот.
7. Форма на ѕвезда.
8. 2 квадрати.
10.
 Дејвид Мајкл Кристенсен
 7-ми кат
 Норвул Хаус
 354 Оспри Драјв Вест
 Тенделетроп Лејн
 Нетерли
 Клучен Ингем
 JU14 9LК
ПРИЛОГ 2
Тест за технички способности113:
Следниов тест се состои од 15 прашања кои се направени за тестирање на

нашите општи научни сознанија, за техничката способност и моќ на механичко
размислување и логика.
Дозволено е време од 40 минути.
Во овој тест е дозволено користење на калкулатори.
1. Колкав процент од видливата бројка е засенчена?
113
Carter. P. (2005).The complete book of intelligence tests. Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern
Gate, Chichester, West Sussex .pp.60-67
205
Специфични тестови за способност
2. Која е вредноста на внатрешниот агол на октагонот?
3. Кои два метали се водат за исчезнати?

Месинг е легура направена од два метали, __________________ и
________________.
а) бакар и железо
б) бакар и калај
в) железо и калај
г) никел и калај
д) железо и никел
ѓ) цинк и бакар
е) железо и цинк.
4. Штрафот е толку тесен на заштрафен болт што имате големи

потешкотии
Одвртете го
206
Кој од следниве елементи е најефективниот во ослободувањето?
а) ладење
б) потопување во топла вода
в) греење
г) ниту еден од горенаведените
5.Кое е името на горенаведената фигура?
а) икосаедрон
б) ромб
в) елипсоид
г) паралепепипед
д) ромбоид
6.Која е површина во квадратни единици на сликата погоре?
7. Со оглед на тоа дека точката C е центарот на кругот, внесете ги
207
имињата на линиите од изборот даден подолу. Еден од изборите не се
користи: секант, акорд, радиус, тангента, дијаметар.
AB = _________________; CD = __________________;
EF = __________________; GH = _________________.
8. Вметнете ги трите вида топлина подолу во нивната точна дефиниција:

кондукција, радијација, конвекција.
_________________ е кога топлината патува од загреаниот крај на објектот

кон ладниот крај. __________________ е кога топлината патува низ
вселената.
__________________ е кога топлината од плочата за готвење се пренесува

oд вода во тава ставена на плочата за готвење.
9. Динамизмот е доктрината дека сите супстанции вклучуваат

_________________.
Внесете го точниот збор во горната дефиниција од изборот
подолу:
а) моментум
б) маса
в) сила
г) движење
д) гравитација
10. Брзината на звукот е приближно 740 m.p.h. Огнен мотор со звукот на
208
сирената ви се приближува на 80 m.p.h. На што брзината е звукот од
сирената што ви се приближува?
а) 820 m.p.h
б) 740 m.p.h.
в) 660 m.p.h.
г) 9,25 м.п.
11.
Buckminsterfullerene (како што е илустрирано погоре) е

природна форма,или алотроп, од јаглерод. Се состои од 60 поврзани
јаглеродни атомизаедно за да формираат речиси сферична молекула на
C60. Кој од следново се состои од тоа?
а) 24 шестоаголници и 8 пентагони
б) 12 пентагони и 20 шестоаголници
в) 30 шестоаголници и 10 пентагони
г) 16 шестоаголници и 12 пентагони
д) 20 шестоаголници и 12 пентагони
12. Ако сте зеле една коцка, ја свртевте наоколу и погледнавте во неа од
сите правци, ќе бидат видливи шест лица. Ако сте подигнале фигурата
погоре и погледнете во неа од сите агли и насоки,колку лица би биле
видливи?
209
13. Горенаведениот дијаграм е доказ за тоа кој од следниве?
а) последна теорема на Ферма
б) Бојловиот закон
в) теорема на Питагора
г) Општа теорија на релативноста на Ајнштајн
д) Годелова теорема
ѓ) Евклидовиот алгоритам
е) Кулон-овиот закон
ж) Ниту едно од горенаведените
14. Во математичките равенки, редоследот на операциите е множење

пред додавање. Која е вредноста во следните?
{4[6þ(4_9þ14)]}=?
15. Вметнете го точниот збор во дефиницијата:
__________________ е единица на фреквенција еднаква на еден циклус во
210
секунда.
а) Џуле
б) Херц
в) Диода
г) Дина
д) Келвин
Одговори:
1. Од деветте прикажани лица (или 18 полу-лица), шест од 18 полу-

лица се засенчени. Затоа една третина од вкупната бројка се
видливо засенчени.
2. Вредноста на кругот прикажан во средината е 360степени.
Вредноста на секој сегмент е 45 (360 степени); останатите
агли,според тоа, се еднакви на 180- 45 = 135 или 67,5 (180 е збирот на
внатрешните агли на триаголник); секој внатрешен агол е 135.
3. ѓ) цинк и бакар
4. в) греење
5. г) паралепепиед
6. 6,75 квадратни единици:
2,75*0,75 = 2,06251;
1*0.75 = 0.75;
5,25 * 0,75 = 3,9375:6.75
7. AB = дијаметар__________________; CD =
_радиус_________________;
EF = ___акорд_______________; GH = __секант________________.
8. Кондукција_________________ е кога топлината патува од

загреаниот крај на објектот кон ладниот крај.
____Радијација______________ е кога топлината патува низ
вселената.___Конвекција_______________ е кога топлината од
211
плочата за готвење се пренесува oд вода во тава ставена на
плочата за готвење.
9. в) сила
10. б) 740 m.p.h
11. д) 20 шестоаголници и 12 пентагони
12. 50 лица: 12 на задниот дел, 10 на страни, 6 под, 6 на врвот, 12 во
на предната страна, 4 на внатрешноста.
13.в) Питагорова теорема.
14.Вредноста е 224.
15.б)Херц
Прилог 3
ТЕСТ ЗА СЕКСУАЛНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА (НЕСТАНДАРДИЗИРАН)114
 На следниве прашања одговарајте со ДА или НЕ, и соберете ги поените

во заградата .
 Дали често глумите оргазам? ДА (0) / НЕ (1)
 Дали разговарате за вашите сексуални проблеми? ДА (1) / НЕ (0)
 Дали предлагате нови начини на секс? ДА (1) / НЕ (0)
 Дали мислите дека вашиот партнер глуми оргазам? ДА (0) / НЕ (1)
 Дали редовно мастурбирате? ДА (1) / НЕ (0)
 Дали ви пречи ако партерот гледа филмови од област на еротика? ДА (0)
/ НЕ (1)
 Кога не сте расположени за секс, дали измислувате изговори? ДА (0) / НЕ
(1)
 Ако нешто не ви се допаѓа за време на сексот, а партнерот го постојано
го практикува, дали би му кажале? ДА (1) / НЕ (0)
114
McCarthy, B. and McCarthy, E. (2014).Rekindling Desire. Routledge.
212
 Дали сакате да ви каже партнерот ако правите нешто погрешно во
кревет? ДА (1) / НЕ (0)
 Го прифаќате ли фактот дека луѓето имаат различни сексуални потреби?
ДА (1) / НЕ (0)
 Дали сте отворени за партнеровите предлози во кревет? ДА (1) / НЕ (0)
 Го сакате ли говорот на вашето тело? ДА (1) / НЕ (0)
 Сакате ли да ги делите вашите фантазии со партнерот? ДА (1) / НЕ (0)
 Дали сте подготовени да најдете компромис кога станува збор за
сексуални различности? ДА (1) / НЕ (0)
 Сакате ли да менувате положби за време на сексуален чин? ДА (1) / НЕ
(0)
 Дали се обидувате да постигнете и вашиот партнер да има добро
мислење за себе? ДА (1) / НЕ (0)
 Практикувате ли безбеден секс? ДА (1) / НЕ (0)
 Дали би се навредиле ако партнерот ви каже дека сака нешто што вие не
го сакате? ДА (1) / НЕ (0)
 Дали романтиката ви е важна за секс? ДА (1) / НЕ (0)
 Покрај вообичаената сексуална рутина дали некогаш сте расположени и
за секс набрзина? ДА (1) / НЕ (0)
 Дали би му кажеле на партнерот ако имате некаков сексуален проблем?
ДА (1) / НЕ (0)
 Ако партнерот не може да ве задоволи сексуално дали би преминале
преку тоа? ДА (1) / НЕ (0)
 Дали би му кажале на партнерот ако е премногу груб или премногу
нежен? ДА (1) / НЕ (0)
 Дали сметате дека колку сте добри во кревет нема никаква врска со тоа
колку сексуални партнери сте имале? ДА (1) / НЕ (0)
 Дали по секс се чувствувате непријатно или неудобно? ДА (0) / НЕ (1)
Одговори:
 *20 – 25 Поени – Висока сексуална интелигенција

Вие разбирате дека сексот и сексуалните врски можат да бидат многу
комплицирани и дека бараат отвореност, искреност и чувствителност
за да можете потполно да уживате.
213
 12 – 19 Поени – Средна сексуална интелигенција
Понекогаш ви недостига самодоверба за да можете да развиете
позитивен став кон сексот. Внимателно разгледајте го секое прашање на
кое сте одговориле со НЕ и размислете зошто е тоа така.
 1 – 11 Поени – Ниска сексуална интелегенција
Имате голем проблем со самодовербата и комуникацијата кога станува
збор за секс. Престанете да се плашите и преиспитајте што сакате од
вашиот сексуален живот и од вашиот партнер.
214
ЛИТЕРАТУРА:
1. Angadi, A.S. (2008). Emotional Intelligence and stressors among working

couples, Master dissertation in Human development, Department of human
development College of rural home science, Dharwad
2. Blakeslee, S., Hawkins, J; (2004). On intelligence. New York: Times Books.
3. Bock, G., Goode, J; Webb, K, (2000). The Nature of Intelligence. Novartis
Foundation Symposium 233. Chichester: Wiley
4. Bradberry, T.R. & Lac D. Su (2006): Ability-versus skill-based assessment of
emotional intelligence, Psicothema Vol.18.pp 60
5. Burk, C. L., & Amelang, M. (2015). TBS-TK Rezension: MSCEIT–Mayer-
Salovey-Caruso Test zur emotionalen Intelligenz. Deutschsprachige
Adaptation des Mayer-Salovey-Caruso Emotional Intelligence Test (MSCEIT
TM ). Zeitschrift für Arbeits- und Organisationspsychologie A&O, 59(3), 155–
157.
6. Campbell,A. & Ntobedzi, A.(2007). Emotional Intelligence, Coping and
Psychological Distress: A partial least squares approach to developing a
predictive model, Electronic Journal of applied psychology, pp.39
7. Carter. P. (2005).The complete book of intelligence tests. Wiley & Sons Ltd,
The Atrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex .pp.144-150
8. Cherry, K. (2020). Why Alfred Binet Developed IQ Testing for Students.
9. Clark, R. M. (2019). Intelligence Analysis: A Target-Centric Approach (6th
ed.). Los Angeles: CQ Press.
10. Demetriou, A. (2015). Intelligence in Cultural, Social and Educational
Context. International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences.
pp. 313–322
11. file:///C:/Users/Metodi/Downloads/homan_sonja_ufzg_2018_zavrs_sveuc.pdf
12. Flynn, J. R. (2009). What Is Intelligence: Beyond the Flynn Effect (expanded
paperback ed.). Cambridge: Cambrige University press
13. Forushani, N.Z. & Besharat, M.A. (2011). Relation between emotional
intelligence and perceived stress among female student. Procedia-Social and
Behavioral Sciences, pp.1109
14. Gardner, L.(2005).Emotional Intelligence and Occupational Stress, Doctor
Disertation
215
15. Goldstein, S; Princiotta, D; Naglieri, J. A., Eds. (2015). Handbook of
Intelligence: Evolutionary Theory, Historical Perspective, and Current
Concepts. New York, Heidelberg, Dordrecht, London: Springer. p. 3.
16. Goleman, D. (2007). Emocionalna inteligencija u poslu. Mozaik knjiga, Zagreb
17. Haier, R. (2016). The neuroscience of intelligence.Cambrige University Press.
18. Haier, R. (2016).The neuroscience of intelligence. Cambridge University
Press.
19. Heidelber Kalat, J.W. (2014). Introduction to Psychology, 10th Edition.
Cengage Learning.
20. Honeywill, R. (2015), Social intelligence is also being able to make important
social decisions which can change your life The Man Problem: destructive
masculinity in Western culture, Palgrave Macmillan, New York..
21. http://daily.mk/zabava/doznajte-zoshto-iq-ne-ja-pokazhuva-vistinskata-
intelegencija (02.05.2015)
22. http://mindreadingsblog.wordpress.com (02.05.2022)
23. http://setaliste.com.mk/zivot/%D1%81%D1%83%D0%BF%D0%B5%D1%80-
%D0%BC%D0%BE%D0%B7%D0%BE%D0%BA-
%D0%B4%D0%B0%D0%BB%D0%B8-%D0%BC%D0%BE
%D0%B6%D0%B5-%D0%B4%D0%B0-%D1%98%D0%B0-
%D0%B7%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BC
%D0%B8%D1%82%D0%B5-%D0%B2/ (03.05.2015)
24. http://www.fakulteti.mk/mobile/news/13-10-03/
dali_inteligencijata_mozhe_da_bide_izmerena (03.05.2021)
25. https://jmrr.org/V1I4/V1I4P03.pdf (24.05.2022)
26. https://mk.nsp-ie.org/la-inteligencia-emocional-en-la-infancia-educacion-
familia-y-escuela-2a68e2-6c6c6 (24.05.2022)
27. https://personalitymax.com/multiple-intelligences/naturalist/
28. https://psychologenie.com/characteristics-examples-of-naturalistic-intelligence
29. https://repository.ukim.mk/bitstream/20.500.12188/2662/1/
akosovrasti2015.pdf (24.05.2022)
30. https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/14449/1/
SE_37_2015_Keidar.pdf (24.05.2022)
216
31. https://www.researchgate.net/publication/
252246082_Styles_of_Thinking_as_a_Basis_of_Differentiated_Instruction/
link/58bfde72aca2725ebd235a31/download
32. https://www.simplypsychology.org/multiple-intelligences.html
33. https://www.theraplatform.com/blog/486/what-is-emotional-
literacy(24.05.2022)
34. https://www.verywellmind.com/history-of-intelligence-testing-2795581
35. https://www.verywellmind.com/history-of-intelligence-testing-2795581
36. Ilič, E. (2008): Emocionalna inteligencija I uspesno vodenje. EKONOMSKI

PREGLED, 59 (9-10) 576- 592
37. Iricanin, P., Babic, Z & Perkovic, L. (2014). Uloga emocionalne inteligencije u
radu medicinskih sestara. Katedra za zdravstvenu psihologiju, Zdravstveno
veleuciliste, Zagreb
38. Kail, R.; Barnfield, A.(2014). Children and Their Development. Pearson
39. Kalyoncu, Z., Guney, S., Arslan, M., Guney, S. & Ayranci, E. (2012). Analysis
of the relationship between emotional intelligence and stress caused by the
organization: A study of nurses, Business Intelligence Journal – July, Vol.5,
No.2 pp.335
40. Kvarantan, M. (2013).Emocionalna pismesnot.Naklada. Zagreb.
41. Lally, M., & French, S. V. (2018). Introduction to Psychology. Canada: College
of Lake County Foundation, 176-212.
42. Mackintosh, N. J (2011). IQ and Human Intelligence (second ed.). Oxford:
Oxford University Press.
43. Maltz, Maxwell (2015). Psycho-Cybernetics: Updated and Expanded. Perigee.
44. Mayer J.D., Salovey, P. & Caruso, D.R. (2004). Emotional Intelligence:
Theory, Findings and Implications, Psychological Inquiry, Vol.15, No.3
pp.209-210
45. McCarthy, B. and McCarthy, E. (2014).Rekindling Desire. Routledge.
46. Mckenna J, Webb J (2013). "Emotional intelligence". British Journal of
Occupational Therapy. 76 (12): 560.
47. Medina, E. (2011). Cybernetic revolutionaries : technology and politics in
Allende's Chile. Cambridge, Massachusetts: MIT Press
217
48. Mohammadyfar,M.Ali , Khan,M.S. &Tamini,B.Kord.(2009).The effect of
emotional intelligence and job burnout on mental and physical health, pp.220
49. Mullen PR, Gutierrez D, Newhart S (2018). "School Counselors' Emotional
Intelligence and Its Relationship to Leadership". Professional School
Counseling. 32 (1b): 21567
50. Murphy,R., Sideman. L. (2014). The fadification of emotional Intelligence, in:
Kevin R. Murphy (Hrsg.): A Critique of Emotional Intelligence: What Are the
Problems and How Can They Be Fixed? Psychology Press, 2014, S. 283–
300.
51. Petrides KV (2015). "Ability and Trait Emotional Intelligence". In Chamorro-
Premuzic T, von Stumm S, Furnham A (eds.). The Wiley-Blackwell Handbook
of Individual Differences. London: John Wiley & Sons. pp. 656–78.
52. Poole, D., Mackworth, A. (2017). Artificial Intelligence. (2nd ed.). Cambridge
University Press.
53. Reise, S. P. (2012). The rediscovery of bi-factor modeling. Multivariate
Behavioral Research, 47, 667–696.
54. Robert F. DeVellis (2016). Scale Development : Theory and applications.
SAGE Publications.
55. Rolington, A.(2013). Strategic Intelligence for the 21st Century: The Mosaic
Method, Oxford University Press.
56. Rolington, A.(2013). Strategic Intelligence for the 21st Century: The Mosaic
Method, Oxford University Press.
57. Ruhl , C. (2020). Intelligence: definition, theories and testing. Simply
Psychology. www.simplypsychology.org/intelligence.html
58. Sansone, S. M., Schneider, A., Bickel, E., Berry-Kravis, E., Prescott, C., &
Hessl, D. (2014). Improving IQ measurement in intellectual disabilities usinN
true deviation from population norms. Journal of Neurodevelopmental
Disorders, 6(1), 16.
59. Stanovich, K. (2009). What intelligence test means. Haven (CT): Yale
University Press.
60. Sternberg, R., Kaufman, Scott B. (2011). The Cambridge Handbook of
Intelligence. Cambridge: Cambridge University Press
61. Strack, S. (2005). Handbook of Personology and Psychopathology. Wiley
218
62. Wilson, J.(2014).The awareness of emotional intelligence by nurses and
support workers in an acute hospital setting. Journal of Health Sciences, 2(9).
458-464
63. Zeidner,M. et al.(2004).Emotional Intelligence in the Workplace: A Critical

Review, pp.377-379
219

ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СКРИПТА 2022

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ИНТЕЛИГЕНЦИЈА СКРИПТА 2022

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

МЕЃУНАРОДЕН СЛАВЈАНСКИ УНИВЕРЗИТЕТ

“ГАВРИЛО РОМАНОВИЧ ДЕРЖАВИН”

проф.д-р Ќимова Ѓорѓина

Свети Николе, Битола 2022

1.1.Општ осврт на поим интелигенција

Таа е најсилно оружје кое служела за опстанок на нашите предци, за лов, за

Во модерно време поимот интелигенција- се врзува со се поприсутната

Поимот имтелигенција е широко употребен поим за кој нема општоприфатена

Правилно е наместо поимот интелигенција да се користи поим ,,интелигентно

Терминот интелигенција е воведен од Спенсер. Латински води потекло од

Постојат низа несогласувања за влијанието на срединските и наследните

Полесно е да се измери интелигенцијата, отколку да се сфати што претставува.

Денес НЕОСПОРУВАНО е дека :

-Интелигенцијата е важна варијабла за многу човечки активности:

1.2.Гледишта во одредувањето на структурата на интелигентното

Постојат неколку аспекти на проучување на интелигенцијата. Најзастапени се

1.ФУНКЦОНАЛИСТИЧКО ГЛЕДИШТЕ-ја проучува интелигенцијата како

1.3.Кратка историја на истражувањата на интелигенцијата

Истражувањата на интелигенцијата низ историјата се делат во пет периоди:

1.ПЕРИОД НА СПЕКУЛАЦИИ И ОБИД ЗА СИСТЕМАТСКО НАБЉУДУВАЊЕ НА

2.ФАКТОРСКИ МОДЕЛИ НА КОГНИТИВНИТЕ СПОСОБНОСТИ

Когнитивните способности се однесуваат на мозочни функции и вештини

1.ПЕРЦЕПЦИЈА-препознавање и интерпретација на сензорни стимулуси

2.1.Двофакторска теорија на когнитивните способности на СПИРМАН

Од факториските модели на когнитивни способности основна е двофакторска

Меѓутоа, воведува и поим S фактор или специфичен фактор, за кој

Интелектуалното фукнционирање е одраз на општа ментална енергија

Но постојат и специфични фактори (s) кои ги активира (g) и се подложни на

Клучен поим е поимот ЕДУКЦИЈА кој се однесува на изнаоѓање логични

Спирмановото (G) вклучува 3 ментални процеси:

• 1.СФАЌАЊЕ и поврзување НА ИСКУСТВА

Прв воспоставил теоретски модел на структура на интелектот, но емпириски

-НА ВРВ Е ЧОВЕКОВИОТ УМ (НАСЛЕДЕН)

-НИВО НА РЕЛАЦИИ (G ФАКТОР И ПРАКТИЧЕН ФАКТОР)

-НАЈНИСКО НИВО СЕ ОСЕТИТЕ

Прв емпириски хиерархиски модел 1950, предлага 4 нивоа на интелигентно

• ГЕНЕРАЛНА КОГНИТИВНА СПОСОБНОСТ (G ФАКТОР-брзо сознавање,

2.4.Модел на ТЕРСТОН 1938

Развива мултигрупни методи за факторска анализа. Терстон (THURSTONE)

2.5.Модел АЈЗЕНК 1953

Моделот на Гилфорд е најопсежен модел на човековиот интелект, и според

Секој од 120те фактори е именуван со тријаграми:

a. ПРВАТА БУКВА СЕ ОДНЕСУВА НА ОПЕРАЦИЈА,

ОПЕРАЦИИ –се процеси на мислење:

-КОГНИЦИЈА (C)-способност за препознавање и разбирање на разни

-КОНВЕРГЕНТНА ПРОДУКЦИЈА(N)-логика, објективно,

-ЕВАЛУАЦИЈА (E)-просудувања, решенија, заклучок,пр.процена на

-ДИВЕРГЕНТНА ПРОДУКЦИЈА(D)-интуитивно, субјективно,

СОДРЖИНИ- се подлогата на што мислиме:

-ФИГУРАЛНИ(F)-се информации во визуелна форма, пр.триаголник

-СИМБОЛИЧКИ (S)пр, броеви, +(е симбол за операција собирање...)

-СЕМАНТИЧКИ(M)зборови или идеи кои евоцираат ментална слика,

-БИХЕВИОРАЛНИ (B)-манифестации преку фацијална експерсија или

ПРИМЕР. ФАКТОРОТ CFU Е КОГНИЦИЈА НА ФИГУРАЛНИ ЕДИНИЦИ

o ЕДИНИЦИ(U)-поединечен симбол, фигура, збор, идеја, пр.секој број

o КЛАСИ(C)-низа групирани единици, пр.низа броеви

o РЕЛАЦИИ (R)-се конекции помеѓу информации, пр.знак=, на некоја

o СИСТЕМИ (S)-композиција на единици, класи, релации(пр.5*3=15

o ТРАНСФОРМАЦИИ(T)-процес на модифицирање, реструктурирање

o ИМПЛИКАЦИИ(I) заклучци, последици, извлекувања, поврзувања.

2.7.Модел на КАТЕЛ И ХОРН 1963

Интелектуалните способности се групирани:

1.ФЛУИДНА ИНТЕЛИГЕНЦИЈА.(GF)-која зависи од наследните фактори. се