6. O problema da relación entre fe e razón na filosofía medieval.

De Agostiño
a Ockham
O carácter escolar propio da filosofía escolástica provén dun obxectivo característico desta
filosofía: o seu carácter de ensinanza. Tratábase sobre todo de ensinar ao home a verdade, e
máis concretamente, a verdade revelada. Non se parte, pois de cero, senón do
convencemento da existencia da verdade, coñecida pola revelación. Esta verdade funciona
como norma reguladora do coñecemento racional. Este non se propón a investigación ou o
descubrimento da verdade, posto que xa se coñece pola revelación, senón aproximarse o máis
posible á comprensión da verdade.

Recoñécense, pois, dous tipos de coñecementos: o que proporciona a fe e o que se obtén

mediante o exercicio da razón. O problema e a discusión entre os mesmos escolásticos xurde á
hora de sinalar o alcance e as relacións destas dúas fontes de coñecemento e a forza das
afirmacións que cada unha delas formulan.

A forma de concibir estas relacións varía moito ao longo da Idade Media. Pero cabe sinalar as
seguintes posicións tipo.

Oposición entre fe e razón. Tertuliano

Fe e razón, teoloxía e filosofía son incompatibles. Un caso representativo desta posición é a
de Tertuliano (160-220). A revelación é considerada como autosuficiente e non precisa de
ningunha xustificación nin comprensión filosófica. A súa posición queda reflectida na frase “creo
porque é absurdo”. Isto levouno a soster a teoría do latrocinio, que di que se hai algo de verdade
na filosofía antiga é por un plaxio do Antigo Testamento.

Conciliación entre fe e razón. Agostiño de Hipona

A fe é necesaria para a razón. O home pode coñecer mediante a razón a verdade, pero precisa
da axuda de Deus e da fe. Esta concepción é a de Santo Agostiño (iluminismo). Segundo isto,
non hai unha verdadeira distinción entre filosofía e teoloxía: ambas teñen como base a fe e a
supremacía desta sobre a razón afírmase absolutamente. A verdade única, en sentido estrito, é a
verdade da revelación e, tanto a fe coma a razón, perséguena. A razón axuda a facer
comprensible a verdade cristiá. A fe, pola súa banda, ilumina e orienta o coñecemento racional, e
permite alcanzar coñecementos non accesibles doutro modo.

Santo Agostiño non é un filósofo en sentido estrito, se entendemos por filósofo un pensador
que se limita ao ámbito do que pode ser coñecido por medios exclusivamente racionais, sen
apelar á fe no curso da súa argumentación racional. A actitude filosófica así entendida é só
posible cando previamente se teñen trazado fronteiras precisas entre a razón e a fe, asignando a
cada unha delas o seu propio ámbito de competencias. Santo Agostiño non se preocupou
xamais de trazar fronteiras entre fe e razón, senón que considerou que ambas, conxunta e
solidariamente, teñen como misión o esclarecemento da verdade que, como crente, non
podía considerar outra que a verdade cristiá. Para Santo Agostiño o obxectivo é a
comprensión da verdade cristiá e a tal obxectivo colaboran a razón e a fe da seguinte maneira :
1) nun principio, a razón axuda ao home a alcanzar a fe ; 2) posteriormente, a fe orientará e
iluminará a razón ; 3) a razón, á súa vez, contribuirá ulteriormente ao esclarecemento dos
contidos da fe.

Desde o punto de vista teórico, a actitude agostiniana ante a fe e a razón provén da súa
convicción de que a verdade é única. Só hai unha verdade e ao home lle interesa alcanzala e
esclarecela por todos os medios. Como xa sabemos, esta verdade única é, segundo Santo
Agostiño, o cristianismo.

Esta actitude agostiniana (que non separa a fe da razón; que cando filosofa faino como cristián)
pode resultar non só unilateral, senón tamén insatisfactoria para os lectores modernos, afeitos
como estamos a dúas ideas fortemente arraigadas no pensamento contemporáneo: A idea de
que a razón é autónoma e a idea de que o coñecemento racional é limitado: a autonomía da
razón esixe que esta funcione dende si, sen acharse sometida por principio a ningunha
autoridade allea a ela mesma, como poderían ser os artigos dunha fe relixiosa; doutra parte, a
limitación da razón humana impide a racionalización dos contidos específicos, dos dogmas, da fe
relixiosa.

Separación de fe e razón. Aristotelismo árabe e latino

(averroísmo)
Esta terceira posición considera que a fe e a razón son fontes de coñecemento distintas e
autónomas. Fálase dunha posible “dobre verdade”, a da razón e a da fe.

Tomé de Aquino
A concepción platónica e neoplatónica do coñecemento inclinábase a afirmar que o obxecto
propio e axeitado do noso coñecemento son as realidades inmateriais. Pola contra, a teoría
aristotélica do coñecemento, adoptada por Tomé de Aquino, ofrece unha interpretación
radicalmente distinta. O noso coñecemento, segundo Aristóteles, parte dos sentidos, ten a súa
orixe nos datos que nos subministra a experiencia sensible e de aí que o obxecto proporcionado
ao noso entendemento non sexan as realidades inmateriais senón o ser das realidades sensibles
materiais. Esta concepción trae consigo unha dobre consecuencia: en primeiro lugar, que o
edificio da filosofía ten que construírse de abaixo arriba, a partir do coñecemento das realidades
sensibles; en segundo lugar, que a noticia que fose posible acadar acerca de Deus, ha de ser
forzosamente imperfecta e analóxica, é dicir, baseada na analoxía que se poida establecer entre
as realidades limitadas e imperfectas que nos son coñecidas e a súa causa, infinita e inaccesible á
razón humana.

O coñecemento natural acerca de Deus, do home e do universo ten, pois, uns límites dentro dos
cales a razón pode moverse con maior ou menor acerto. A fe cristiá, sen embargo, proporciona
noticias máis alá destes límites, acerca da natureza de Deus e acerca do destino do home. Estas
noticias reveladas ao home resultan concibidas, deste xeito, como algo gratuitamente engadido
á razón humana, algo que non vén a suprimir a esta senón a perfeccionala, da mesma maneira
que a orde sobrenatural cristiá non vén a eliminar a natureza senón a perfeccionala. Trátase,
pois de dúas ordes que en principio non teñen por que entrar en conflito.

Esta distinción non debe, sen embargo, interpretarse como se nos contidos da razón e os
contidos da fe non existira ningún elemento común: existen contidos da razón que non o son en
absoluto da fe, e existen contidos da fe que non o son da razón, pero tamén existen verdades
que pertencen a ambos ámbitos. No que se refire aos seus contidos, fe e razón delimitan dous
conxuntos cunha zona de intersección. Por citar só dous exemplos, a esta zona de intersección
pertencen, segundo Tomé de Aquino, a afirmación de que o mundo é creado e a afirmación de
que a alma humana é inmortal. O discurso racional pode chegar ao establecemento de ambas
afirmacións, e ambas afirmacións son establecidas tamén pola fe cristiá.

A fe e a razón constitúen, pois, dúas fontes de coñecemento distintas que con frecuencia
informan acerca de parcelas distintas da verdade e ás veces informan dos mesmos
contidos. Como fontes de información, ambas son autónomas, independentes. Sen
embargo, na opinión de San Tomé, a razón pode prestar e presta de feito unha inestimable
axuda á fe. Este servizo ou axuda faise patente na construción da teoloxía como ciencia. En
efecto, a teoloxía toma os seus principios da fe, pero toma da razón :

1.En primeiro lugar, os seus procedementos de ordenación científica, de maneira que a

teoloxía poida constituírse nun sistema organizado de proposicións.

2.En segundo lugar, as súas armas dialécticas para enfrontarse adecuadamente a

aquelas afirmacións dos filósofos que contradín os artigos da fe.

3.Finalmente, cantos datos científicos ou contribucións da filosofía poidan ser útiles para
o esclarecemento dos artigos da fe. A existencia da teoloxía é, pois, a mostra real máis
evidente da axuda que a razón pode prestar á fe.

Pero non só a razón presta a súa axuda á fe, senón que tamén esta presta os seus servizos a
aquela. Posto que non hai dobre verdade (en contra do que afirmaban os averroístas) e os
artigos da fe conteñen afirmacións indubidablemente verdadeiras (como crente cristián, Santo
Tomé comparte ambas teses con Santo Agostiño), a fe serve á razón de norma ou criterio
extrínseco: así, en caso de que a razón chegara a conclusións incompatibles coa fe, tales
conclusións serán necesariamente falsas e o filósofo terá que revisar os seus razoamentos, as
súas premisas e a súa consistencia lóxica, co fin de corrixir as deficiencias dos mesmos.

As bases do tratamento tomista das relacións entre a razón e a fe son as que presidiron, no
fundamental, a actitude posterior do pensamento cristián e da teoloxía: autonomía da razón
como fonte de coñecemento e imposibilidade dun conflito real e definitivo entre os achados
desta e as esixencias da fe cristiá. Todo conflito aparente entre ambas procederá, ou ben de erros
da razón, ou ben dunha deficiente interpretación dos contidos da fe relixiosa. Tomé de Aquino
só tivo en conta a primeira posibilidade (a orixe dos conflitos atópase nos erros da razón): é
lóxico que así fose, dados os condicionamentos culturais da súa época. Sen embargo, unha vez
constituído o método científico a partir da modernidade, os teólogos optaron frecuentemente
pola segunda das posibilidades propostas (a orixe do conflito provén dunha interpretación
deficiente dos contidos da fe cristiá): a interpretación da Biblia viuse obrigada a variar
substancialmente, especialmente na teoloxía protestante.

Guillerme de Ockham: a separación entre razón e fe

A confianza na posibilidade de harmonizar a filosofía e a teoloxía, a razón e a fe, desaparece nos
homes do século XIV. Con todo, non se trata de que manteñan unha postura de oposición entre
a razón e a fe ao estilo, por exemplo, de Tertuliano (lembremos que Tertuliano considera
incompatibles e contrarias fe e razón e opta abertamente pola fe rexeitando a razón). Os homes
deste século van separar tallante e radicalmente o ámbito da razón do ámbito da fe pero non
van renunciar a ningún deles. Fe e razón son fontes de coñecemento distintas e distantes que
non teñen nada que ver entre si, ambas son valiosas e absolutamente autónomas.

No panorama filosófico do século XIV destacan as figuras de dous franciscanos, Duns Escoto e
Ockham. Nós centrarémonos en Ockham. En efecto, a posición que adoptará Ockham respecto
ao tema da relación entre a razón e a fe supoñerá non xa a distinción entre ambas as dúas e a
concesión a cada unha dun espazo particular de aplicación, como defendera San Tomé, senón a
súa radical distinción e independencia. A razón non está xa ao servizo da fe, nin a fe necesita
da razón para esclarecer os seus propios ditados. A fe depende estritamente da revelación, polo
que a razón non ten nada que dicir, non ten nada que engadir nin quitar, nada que aclarar á
palabra divina. A razón, pola súa banda, sendo unha facultade outorgada por Deus ao home,
para ordenarse neste mundo, non ten nada que tomar da fe: ha de recorrer ás outras facultades
naturais e, exclusivamente con elas, obter os coñecementos necesarios para a vida máis perfecta
posible do home.

A distinción entre a razón e a fe convértese, por tanto, en separación, e aínda en oposición, entre
ambas, o que conducirá a Ockham a unha posición mística e " anti-teolóxica" nos temas da fe (o
voluntarismo, caracterizado pola afirmación da preeminencia da vontade sobre o
entendemento), e a unha posición radicalmente empirista no concernente aos temas da razón.

A autonomía da razón con respecto á fe proclamada por San Tomé convértese nunha
independencia absoluta, o que ten importantes consecuencias no campo filosófico e teolóxico
no que se moverá Ockham.