2020

Mašinski fakultet
Beograd

Dejan Radić

[HEMIJSKI REAKTORI]
PREDAVANJE 2 – Klasifikacija hemijskih reakcija
 3. KLASIFIKACIJA HEMIJSKIH REAKCIJA

Podela hemijskih reakcija mo`e se izvr{iti prema razli~itim kriterijumima:

- prema broju faza koje se javljaju u reakcionoj sme{i na: homogene reakcije
(odigravaju se u jednoj fazi: te~noj ili gasovitoj) i heterogene reakcije kod kojih
postoje najmanje dve faze, a reakcija se naj~e{}e odigrava na grani~noj povr{ini;
- prema mehanizmu aktiviranja koji mo`e biti termi~ki, kataliti~ki, elektrohemijski,
biohemijski, fotohemijski i dr.;
- prema tipu na: proste (mogu se prikazati jednom nezavisnom stehiometrijskom
jedna~inom i njihov tok jednom jedna~inom za brzinu) i slo`ene;
- prema temperaturnom re`imu u toku reakcije na: izotermne i neizotermne.

3.1. Podela hemijskih reakcija prema broju faza

U hemijskom in`enjerstvu verovatno je najkorisnija podela prema broju i vrsti faza koje u~estvuju
u reakciji - podela na homogene i heterogene reakcije.

Reakcija je homogena ne samo ako se odigrava u jednoj fazi, a po definiciji jedne faze, u
strogom smislu, podrazumeva se jednakost pritiska, temperature i sastava u svakom njenom
elementu. Primer za reakciju u homogenom sistemu je reakcija dobijanja praskavog gasa.
Reagiraju}e materije (kiseonik i vodonik) nalaze se u gasovitom agregatno stanju, potpuno se
me{aju, tako da se reakcija istovremeno vr{i po celoj zapremini posmatranog sistema. R|anje
gvo`dja je primer jedne heterogene reakcije, koja se vr{i samo na povr{ini ~vrste faze (povr{ini
kontakta raznih faza). Molekuli reagiraju}ih materija (kiseonika i vode) moraju se prethodno
transportovati do povr{ine kontakta. Procesi transporta materije, kao {to su, na primer, difuzija ili
konvektivni prenos, igraju ovde mnogo va`niju ulogu nego kod homogenih reakcija, u smislu
definisanja brzine hemijske reakcije.

Me|utim, ponekad se ova podela ne mo`e jasno primeniti. Veoma brze hemijske reakcije, kao
na primer sagorevanje gasa u plamenu, prema definiciji homogenosti, ne mogu se smatrati
homogenim sistemom, ve} nehomogenim, iako se reakcije odigravaju u jednoj (gasnoj) fazi. Na
ovaj na~in se ne mogu klasifikovati na kataliti~ke reakcije na ~iju brzinu i tok odvijanja uti~u
materije koje nisu ni reaktanti (polazne materije) ni proizvodi. Tabela 1 pokazuje klasifikaciju
hemijskih reakcija prema broju faza sa nekoliko primera tipi~nih reakcija za svaku vrstu.

Tabela 3.1. Klasifikacija hemijskih reakcija koje se koriste u projektovanju reaktora

Nekatalizovane Katalizovane
Homogene Ve}ina reakcija u gasovitoj fazi Ve}ina reakcija u te~noj fazi
Brze reakcije sagorevanja gasa u plamenu Reakcije u koloidnim sistemima
Enzimske i mikrobne reakcije
Heterogene
Sagorevanje uglja Sinteza amonijaka
Pr`enje rude Oksidacija amonijaka pri
proizvodnji azotne kiseline
Reakcije izmedju kiseline i ~vrstih materija Krekovanje sirove nafte
Apsorpcija gasa u te~nosti, pra}ena Oksidacija SO2 i SO3
reakcijom
Redukcija gvozdene rude do gvo`dja i
~elika

2
 3.2. Podela hemijskih reakcija prema tipu

3.2.1. Proste hemijske reakcije

Najjednostavniji hemijske reakcije su proste ili nepovratne hemijske reakcije. To su one reakcije
kod kojih pri kontaktu molekula polaznih materija dolazi do hemijskog reagovanja i formiranja
odredjenih hemijski stabilnih produkata.

Da bi se bli`e prou~ile karakteristike pojedinih reakcija defini{e se pojam molekulariteta

hemijske reakcije.

Monomolekularne hemijske reakcije vr{e se prema {emi

A → C, ili A → C + D ….. ,
odnosno jedan molekul polazne materije reagira u jednom stupnju reakcije formiraju}i jedan ili
vi{e produkata reakcije.

Kod bimolekularnih hemijskih reakcija reagiraju medjusobno dva molekula polaznih materija
formiraju}i jedan ili vi{e produkata reakcije
A + B → D + E + ….., ili A + A → D + E ….. .

Kod trimolekularnih hemijskih reakcija dolazi istovremeno u kontakt tri molekula polaznih
materija, reagiraju medjusobno, pa formiraju jedan ili vi{e produkata reakcije
A + B + C → D + E + ….., ili A + A + B → D + E ….. ,
A + A + A → D + E ….. .

Verovatno}a da istovremeno stupe u kontakt vi{e od tri molekula polaznih materija, spremnih
da medjusobno reaguju, veoma je mala, pa hemijske reakcije vi{eg molekulariteta nisu poznate.
Hemijske reakcije, koje prema stehiometrijskoj jedna~ini reakcije, spadaju u reakcije vi{eg
molekulariteta, vr{e se uvek stupnjevito, preko nekoliko medjureakcija ni`eg molekulariteta. Tako
se ~ak i op{ta trimolekularna hemijska reakcija
A + B+C →D ,
vr{i naj~e{}e u dva stupnja, prema slede}oj {emi
A + B→ E (1) ,
E +C →D (2) ,
A + B + C → D (1) + (2) .

Iz napred izlo`enog sledi da molekularitet jedne hemijske reakcije defini{e broj molekula razli~itih
(ili istih) materija, koji neposredno u~estvuju u formiranju produkata reakcije, odnosno broj
reagiraju}ih molekula polaznih materija. Zbog toga se, u navedenom primeru, mo`e samo
govoriti o molekularitetu pojedinih me|ureakcija (elementarnih, osnovnih reakcija), dok se pojam
molekulariteta reakcije ne mo`e primeniti, u ovom slu~aju, na napisanu "trimolekularnu"
reakciju, definisanu stehiometrijskom jedna~inom, odnosno odgovaraju}im materijalnim bilansom
reakcije. U op{tem slu~aju ne mogu se direktnim hemijskim metodama odrediti molekularitieti
me|ureakcija, odnosno broj stupnjeva posmatrane hemijske reakcije vi{eg molekulariteta. Fizi~ko
- hemijska slika mehanizma takvih reakcija ~esto se utvrdjuje na osnovu podataka o kinetici
reakcije i na osnovu formiranog hipoteti~kog modela.

3
3.2.2. Neke slo`enije hemijske reakcije

3.2.2.1. Dvosmerne (povratne) hemijske reakcije

Specifi~nosti ovih hemijskih reakcija mogu se pokazati na slede}em op{tem primeru


A + B ←
k1
→ AB .
 k2

3.2.2.2. Paralelne hemijske reakcije

Mnoge se reakcije u organskoj hemiji i procesnoj hemiji ne vr{e jednozna~no, nego iz istih
polaznih materija nastaju istovremeno vi{e raznih produkata. Koli~ina pojedinih produkata
reakcije zavisi od brzine reakcije formiranja tih materija, a na brzinu reakcije mo`e se uticati
promenom temperature u reaktoru, primenom odgovaraju}ih katalizatora, itd. Ve}ina ovih reakcija
su potpune, tj. vr{e se prakti~no do potpunog nestajanja polaznih materija.

Op{ta reakcija ovog tipa je oblika

k1 D1
A
k2 D2

3.2.2.3. Stupnjevite hemijske reakcije

Ve} je ranije bilo nagla{eno da se reakcije vi{eg molekulariteta, koje zahtevaju istovremeni
kontakt vi{e molekula ili atoma, mogu vr{iti samo postupno, odnosno u vi{e stupnjeva reakcija
ni`eg molekulariteta.

Reakcije ovog tipa nazivaju se stupnjevite ili vi{estepene reakcije. Kod takvih slo`enih reakcija
produkti jedne reakcije su polazne materije za slede}e reakcije, koje se istovremeno vr{e.
Matemati~ko i fizi~ko tuma~enje ovih reakcija samo je onda jednostavno kada se sve reakcije
po stupnjevima vr{e jednosmerno i monomolekularno. Slo`eniji slu~ajevi mogu se prou~avati
samo uz dosta grube pretpostavke, kao {to je, na primer, zanemarivanje koncentracija
me|uprodukata.

Najprostija {ema jedne dvostepene reakcije glasi

k1 k2
A →B→C ,
3.2.2.4. Kompleksne hemijske reakcije

Kompleksne reakcije predstavljaju kombinaciju paralelnih i stupnjevitih hemijskih reakcija. U

op{tem slu~aju mogu se prestaviti jedna~inom
A + B→C +D Po~etna reakcija
A +C →E Reakcija se odigrava paralelno sa odvijanjem prethodne

3.2.2.5. Lan~ane hemijske reakcije

U lan~ane reakcije spadaju, u stvari, ve}ina slo`enih hemijskih reakcija. Za reakcije ovog tipa
karakteristi~no je da se u po~etnom stupnju reakcije formiraju nestabilni i aktivni atomi ili
molekuli, takozvani nosioci osnovne reakcije. Ovi nosioci reakcije reaguju u slede}im radnim
(osnovnim) stupnjevima reakcije, formiraju}i produkte osnovne reakcije i nove nosioce reakcije,
dok se najzad u zavr{nom stupnju reakcije ne neutrali{u. Veliki zna~aj lan~anih hemijskih
4
reakcija ogleda se u mogu}nosti definisanja mnogih hemijsko-tehnolo{kih procesa, a naro~ito
procesa polimerizacije, nekih eksplozionih procesa, itd.

Kao karakteristi~an primer jedne lan~ane reakcije prou~i}e se eksploziono formiranje

hlorovodonika (iz hlora i vodonika) koje se, prema dobro ispitanom mehanizmu reakcije, vr{i u
~etiri stupnja.
(1) Cl2 → Cl + Cl po~etna reakcija
(2) Cl + H2 → HCl + H
lan~ane reakcije ili osnovne (radne) reakcije
(3) H + Cl2 → HCl + Cl
(4) Cl + Cl → Cl2 zavr{na reakcija
Σ H2 + Cl2 → 2HCl stehiometrijska jedna~ina hemijske reakcije

U normalnim uslovima me{avina hlora i vodonika je neaktivna. Me|utim, dovo|enjem odre|ene

koli~ine energije aktivacije, na primer svetlosne ili toplotne energije (zagrevanjem) dolazi do
aktiviranja hlora, odnosno raspadanja pojedinih molekula hlora na atome (formiranje nosioca
reakcije u po~etnom stupnju reakcije) {to inicira dalje odvijanje reakcija po prikazanoj {emi.

3.2.2.5. Kataliza

Katalizatori su materije koje uti~u na brzinu odre|ene hemijske reakcije, ali posle zavr{etka
reakcije ostaju u reaktoru kvantitativno i kvalitativno nepromenjene, tako da se ne pojavljuju ni u
ukupnom materijalnom bilansu posmatranog procesa ni u stehiometrijskoj jedna~ini reakcije.

Dodavanjem odgovaraju}ih katalizatora brzina hemijske reakcije mo`e se pove}ati ili smanjiti. U
prvom slu~aju govori se o pozitivnoj, a u drugom o negativnoj katalizi. Zavisnost brzine hemijske
reakcije od koncentracije katalizatora ukazuje na ~injenicu da je do{lo do promene mehanizma
hemijske reakcije, a time i do promene kineti~kih zakona reakcije.

Odgovaraju}im izborom katalizatora koji razli~ito uti~u na mehanizam hemijske reakcije, mogu se
kao produkti reakcije dobiti razne materije.

Uticaj katalizatora na mehanizam jedne hemijske reakcije manifestuje se u ve}ini slu~ajeva u

formiranju me|uprodukata sa polaznim materijama, principijelno prema {emi
A + K → AK 
 me|ureakcije
AK + B → AB + K 
A + B → AB stehiometrijska jedna~ina posmatrane hemijske
reakcije

Kod pozitivne katalize ukupna energija aktivacije za reagovanje polaznih materija A i B preko
me|uprodukta AK manja je od energije aktivacije za direktnu reakciju (bez katalizatora), {to ima
za posledicu, prema Arenijusovoj jedna~ini, pove}anje brzine reakcije. Po{to se na isti na~in
ubrzavaju osnovna i suprotna reakcija, kod procesa katalize uslovi hemijske ravnote`e ostaju
nepromenjeni, kao i entalpija reakcije.

Tabela 3.2. Podela hemijskih reakcija

Proste hemijske reakcije
• Monomelokularne hemijske reakcije
• Bimolekularne hemijske reakcije
• Trimolekularne hemijske reakcije
Slo`ene hemijske reakcije
• Povratne hemijske reakcije
• Paralelne hemijske reakcije
• Stupnjevite hemijske reakcije
• Kompleksne hemijske reakcije
• Lan~ane hemijske reakcije
• Katalizovanehemijske reakcije