Professional Documents
Culture Documents
AYT FİZİK - Konu Özeti - Yükle
AYT FİZİK - Konu Özeti - Yükle
Yayın Koordinatörü
Musa ÖZDEMİR
www.musaozdemir.com.tr
musaozdemir@ucgenakademi.com
Yazarlar
Musa ÖZDEMİR
Doç. Dr. Erdal ARAS
Yayın Editörü
Fatma USLU
Grafik Tasarım
Üçgen Akademi Grafik Birimi
ISBN
978-625-7152-87-7
Özet - 90 Düzgün Manyetik Alanda Özet - 116 Kütle Çekim Potansiyel Enerjisi���������109
Dönen İletken Tel���������������������������������85 Özet - 117 Kepler Kanunları��������������������������������110
Özet - 141 Temel Kuvvetler - Madde Oluşum
Basit Harmonik Hareket Süreci - Kütle ve Higgs Bozonu����������136
Özet - 142 Madde ve Antimadde�������������������������137
Özet - 118 Basit Harmonik Hareket ile Düzgün
Çembersel Hareket Arasındaki İlişki����111
Özet - 143 Kararlı ve Kararsız
Özet - 119 Konumun Zamana Göre Değişimi ve
Atomların Özellikleri���������������������������138
Hızın Konuma Göre Değişimi������������112
Özet - 144 Alfa (a), Beta (b) ve Gama (c)
Özet - 120 Kuvvetin Konuma Göre Değişimi ve
Bozunumu������������������������������������������139
İvmenin Konuma Göre Değişimi��������113
Özet - 145 Nükleer Fisyon ve Füzyon�����������������140
Özet - 121 Yay Sarkacın Periyodu����������������������114
Özet - 146 Radyasyonun Canlılar
Özet - 122 Basit Sarkacın Periyodu���������������������115
Üzerindeki Etkileri������������������������������141
Bir sayı ve birimlerle ifade edilebilen büyüklüklere skaler Bir sayı ve bir birimin yanında yönünün de verilmesi gere-
büyüklük denir. Sıcaklık, kütle, zaman, enerji, güç gibi bü- ken büyüklüklere vektörel büyüklük denir. Kuvvet, hız,
yüklükler sadece sayı ve birim ile ifade edilebilen büyüklük- yer değiştirme, tork, momentum, elektrik alan, manyetik
lerdir. Temel büyüklüklerin tamamı skaler büyüklüktür. alan gibi nicelikler vektörel büyüklüklerdir.
Vektörlerin Bileşkesi
Birden çok vektörün toplanmasıyla elde edilen vektöre bileşke vektör denir. Bileşke vektör R sembolü ile gösterilir. Bileşke vektör farklı
yöntemler kullanılarak bulunur.
6
Kuvvet ve Hareket
Cosinüs I. bölgede (+), II. bölgede (–) olduğundan 0 ≤ i ≤ 90° aralığında cosi (+), 90° < i ≤ 180° aralığında cosi (–) değer alır.
K ve L vektörlerinin büyüklükleri ile bileşke vektörle yaptık- K R3
ları açılar arasında; K R1 K R2
R2 = K 2 + L 2 olur.
L L
F R2 F R3 F R4
F
F F F
30° 45° 60°
R1 . . . 45° . 60°
. 30° .
F F F
R1 = 2F R2 = 3F R3 = 2F R4 = F R5 = 0
Vektörler aynı yönlü iken bileşke vektör maksimum, zıt yönlü iken minimumdur. İki vektörün bileşkesinin büyüklüğü, hiçbir zaman
vektörlerin toplamından büyük, farkından küçük olamaz. F1 ve F2 kuvvetlerinin bileşkesi R,
7
Kuvvet ve Hareket
¨ ¨ ¨
v
bağıl = vgözlenen – vgözlemci
ifadesi ile bulunur.
Bağıl hız bir cismin, bir gözlemciye göre hızıdır. Bir başka söyleyişle, cismin gözlemciye göre konumunun birim zamanda değişimidir.
(–) batı • doğu (+) (–) batı • doğu (+) (–) batı • doğu (+) (–) batı • doğu (+)
K v K 2v K v K 2v
L v L v v L v L
K aracının L deki gözlemciye K aracının L deki gözlemciye K aracının L deki gözlemciye K aracının L deki gözlemciye
göre hızını, göre hızını, göre hızını, göre hızını,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
vbağıl = vgözlenen – vgözlemci vbağıl = vgözlenen – vgözlemci vbağıl = vgözlenen – vgözlemci vbağıl = vgözlenen – vgözlemci
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
= vK – vL = vK – vL = vK – vL = vK – vL
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
= vK + (– vL) = vK + (– vL) = vK – (– vL) = vK – (– vL)
=v–v = 2v – v =v+v = 2v + v
=0 =v = 2v = 3v
durgun olduğunu görür. doğuya doğru görür. doğuya doğru görür. doğuya doğru görür.
L L L
güney güney güney
K aracının L deki gözlemciye göre hızını, K aracının L deki gözlemciye göre hızını, K aracının sürücüsü, L aracının hızını,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
vbağıl = vgözlenen – vgözlemci vbağıl = vgözlenen – vgözlemci vbağıl = vgözlenen – vgözlemci
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
= vK – vL = vK – vL = vL – vK –vK=6v
vK vK=3v
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
= vK + (– vL) = vK +(– vL) 53° = vL + (– vK)
= 2v –vL = 5v –vL=4v = 10v vL=8v
vbağıl vbağıl vbağıl
37°
güneydoğuya doğru doğu ile 53° açı ya- kuzey ile 37° açı ya-
hareket ettiğini görür. pacak şekilde görür. pacak şekilde görür.
8
Kuvvet ve Hareket
¨ ¨ ¨
vyere göre = vsuya göre + vakıntı
Akıntı ile Aynı Yönde Giden Hareketli Akıntı ile Zıt Yönde Giden Hareketli
vakıntı vakıntı
K L K L
• vbot • • vbot •
|KL| |KL|
¨ ¨ ¨ ¨
Akıntı hızının va olduğu bir nehirde, suya göre vbot hızıyla Akıntı hızının va olduğu bir nehirde, suya göre vbot hızıyla
akıntı yönünde hareket eden botun yere göre hızı, akıntıya zıt yönde hareket eden botun yere göre hızı,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
vyer = vbot + vakıntı = vb + va vyer = vbot + vakıntı
ı
olur. olur. Bot t sürede L den K ye gelmiş ise yer değiştirmesi,
ı ı
Bot t sürede K den L ye geldiğinde yer değiştirmesi, |KL| = vyer.t = (vb – va).t
eşitliğinden bulunur.
|KL| = vyer.t = (vb + va).t
• vb > va ⇒ Bu durumda, bot akıntıya zıt yönde gider.
eşitliğinden bulunabilir.
• vb = va ⇒ Bu durumda, bot olduğu yerde kalır.
• vb < va ⇒ Bu durumda, bot akıntı yönünde sürüklenir.
¨ ¨ ¨
Akıntı hızının –x yönünde sabit va = v Akıntı hızının –x yönünde sabit va = v Akıntı hızının +x yönünde sabit va = v
olduğu bir nehirde, bir gemi suya göre olduğu bir nehirde, bir gemi suya göre olduğu bir nehirde, bir gemi suya göre
2v hızı ile akıntıya karşı hareket et- 2v hızı ile akıntıya karşı hareket et- 2v hızı ile akıntıyla aynı yönde hareket
mektedir. Gemi üzerindeki K aracının mektedir. Gemi üzerindeki L aracının etmektedir. Gemi üzerindeki M aracı-
gemiye göre hızı 2v dir. gemiye göre hızı –2v dir. nın gemiye göre hızı v dir.
K aracının yere göre hızı, L aracının yere göre hızı, M aracının yere göre hızı,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
vyer = vK + va vyer = vL + va vyer = vM + va
= 3v = –v = 4v
9
Kuvvet ve Hareket
vyer = vyüz + va ve v2yer = v2yüz + v2a olur. L M
Düşeyde yol almayı sağlayan düşeydeki hızların bileşkesi, yatayda yol almayı
va va
sağlayan ise yataydaki hızların bileşkesidir. Bu durumda, d vyüz
i vyer
d = |KL| = vyüz . t |LM| = va . t |KM| = vyer . t
K
ifadeleri kullanılır. Hareketlinin θ sapma açısı; Şekil - I
LM va sol L sağ
tani = veya tani = ifadelerinden bulunur.
KL v yüz
vyüz va
d vy
Şekil - II de yüzücü, kendi hızının ve akıntının hızının büyüklüğüne bağlı olarak,
• |vx| > |va| ⇒ L nin soluna çıkar.
θ
• |vx| = |va| ⇒ L noktasına çıkar. vx K
• |va| > |vx| ⇒ L nin sağına çıkar. Şekil - II
va va
v1 v2 v3 v1 v2 v3
2 3 2 3
1 1
K K
Akıntı hızının sabit ve kıyı şeridine paralel olduğu bir nehirde, Akıntı hızının sabit ve kıyı şeridine paralel olduğu bir nehirde,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
K noktasından suya göre sabit v1, v2, v3 hızlarıyla şekildeki K noktasından yere göre sabit v1, v2, v3 hızlarıyla şekildeki
gibi hareket eden 1, 2, 3 motorları karşı kıyıya çıkıyor. gibi hareket eden 1, 2, 3 motorları karşı kıyıya çıkıyor.
L L
1 2 3 1 2 3
va
va va va
2 3 2 3
1 1
K K
• Motorların karşı kıyıya ulaşma süreleri düşeydeki hızları- • Motorların karşı kıyıya ulaşma süreleri düşeydeki hızları-
na bağlıdır. Üç motorun düşey hızları 1 br olduğundan, na bağlıdır. Üç motorun düşey hızları 1 br olduğundan,
t1 = t2 = t3 = t olur. t1 = t2 = t3 = t olur.
• Motorlar karşı kıyıya çıktıklarında L noktasına olan uzak- • Motorun yere göre hızı verildiğinde artık akıntı dikkate
lıkları, alınmaz. Motorlar karşı kıyıya çıktıklarında L noktasına
olan uzaklıkları,
x1 = 0, x2 = 3 br, x3 = 6 br olur.
x1 = 3 br, x2 = 0, x3 = 3 br olur.
• Motorların yere göre hızlarının büyüklükleri,
• Motorların yere göre hızlarının büyüklükleri,
v1yer = 1 br, v2yer = 2 br, v3yer = 5 br olur.
v1yer = 2 br, v2yer = 1 br, v3yer = 2 br olur.
10
Kuvvet ve Hareket
Fnet = m. a eşitliğinden bulunur.
11
Kuvvet ve Hareket
K cismi L cismi
K cismi T yönünde hareket ettiğinden T gerilme kuvveti, L cismi F yönünde hareket ettiğinden T gerilme kuvveti,
Fnet = mK.a a Fnet = mL.a a
T – fK = mK.a T F – (T + fL) = mL.a T F
mK hareket mL hareket
fK yönü yönü
T = mK.a + fK T = F – fL – mL.a
eşitliğinden bulunabilir. eşitliğinden bulunabilir. fL
Şekilde sürtünmesiz makara sisteminde mK > mL ise cisimler ok yönünde ivmeli hareket
yapar. Cisimlere etki eden kuvvetler Şekil - II (b) de gösterilmiştir. Sistemin ivmesi,
Fnet m K .g – m L .g
a= = olur.
mK + mL mK + mL T T
T T
Dinamiğin temel prensibi K cismine uygulanırsa,
mL
Fnet = mK.a L a L
K mK K
mK.g – T = mK.a olur. a
mL.g
T = mK.g – mK.a
mK.g
Dinamiğin temel prensibi L cismine uygulanırsa, Şekil - II (a) Şekil - II (b)
Fnet = mL.a
T – mL.g = mL.a olur.
T = mL.g + mL.a
12
Kuvvet ve Hareket
a a a
NK NK mK
K NL K mL NL
NKL NLK NLK
F L F NKL L
sürtünmesiz GL
GK GL GK
Şekil - I (a) Şekil - I (b) Şekil - I (c)
Etki - tepki yasasına göre, her etkiye karşı Şekil - I (b) de NLK tepki kuvveti, Şekil - I (c) de NKL etki kuvveti,
eşit ve zıt yönlü tepki kuvveti vardır.
Fnet = mK.a Fnet = mL.a
Şekil - I (a) da sisteme dinamiğin temel
F – NLK = mK.a NKL = mL.a olur.
prensibi uygulandığında sistemin ivmesi,
FnetF NLK = F – mK.a olur. NKL = –NLK ve |NKL| = |NLK| olur.
a= = olur.
mK + mL mK + mL
–x +x –x +x –x • +x –x • +x
L L L F
L F
fs fs
fs fs
K F K F K K
13
Kuvvet ve Hareket
K m L 2m M 3m
Sürtünmesiz eğik düzlemlerde serbest bırakılan; m, 2m, 3m
kütleli K, L, M cisimlerinin ivmeleri kütlelerine bağlı olmadığın-
dan, aK = aL = aM = g.sini olur.
i i i
m
m Z
Sürtünmesiz eğik düzlemlerde serbest bırakılan m kütleli X, Y, Y
m
Z cisimlerinin ivmeleri eğim açıları ile doğru orantılı olduğundan X
Sürtünmesiz eğik düzlem K noktasından v hızıyla atılan cisim L noktasında dursun. Cisim geri dönüşte K noktasından
aynı büyüklükte hızla geçer.
ai
Kuvvet : Cisim yukarı çıkarken F = mg.sini kuvveti etki- v=0
sinde yavaşlarken, inerken aynı kuvvetle hızlanır. L L
F = mg.sini
Cisme çıkışta etki eden kuvvet ile inişte etki eden
kuvvet eşittir. tç ti
İvme : İvme net kuvvetle aynı yönlüdür. Yukarı çıkarken
a = g.sini ivmesi ile yavaşlarken, aşağı inerken
aç v
aynı ivmeyle hızlanır. aç = ai olur. v
i i
Süre : Cismin K den L ye gelme süresi, L den K ye gel- K K
me süresine eşittir. tç = ti olur. F = mg.sini
14
Kuvvet ve Hareket
Fnet1 = mgsini + fs
i i
Cisim aşağı inerken net kuvvet, mg.sini Şekil - II (a) Şekil - II (b)
fs
Fnet2 = mgsini – fs
Fnet1
Fnet2 < Fnet1 olur.
Cisme yukarı çıkarken ve inerken etki eden net kuvvet (1) yönündedir. Cisme yukarı çıkarken etki eden net kuvvet cismi yavaş-
latırken, aşağı inerkenki etki eden net kuvvet cismin hızlanmasını sağlar.
İvme: İvme net kuvvetle doğru orantılıdır. Her iki durumda da cisme etki eden net kuvvet (1) yönünde olduğundan cismin ivmesi
de (1) yönündedir.
Fnet2 < Fnet1 olduğundan ai < aç olur. Cismin yukarı çıkarkenki ivmesi inerkenki ivmesinden büyüktür.
Süre: İvme küçük ise cisim aynı yolu daha uzun sürede alır. ai < aç olduğundan tç < ti olur. Cismin aşağı inme süresi yukarı çıkma
süresinden büyüktür.
Ortalama hız: Ortam sürtünmeli olduğundan yukarı çıkarken ve inerken sahip olduğu enerjinin bir kısmını sürtünmeye harcar. Bu
ı
durumda geri dönüşteki hızı atıldığı hızından daha küçük v < v olur.
v ilk + v son v+0 v
Yukarı çıkarken ortalama hız : (vort)çıkarken = = = olur.
2 2 2
v ilk + v son 0 + v› v›
Aşağı inerken ortalama hız : (vort)inerken = = = olur.
2 2 2
Bu durumda yukarı çıkarkenki ortalama hızı, inerkenki ortalama hızından büyüktür. (vort)inerken < (vort)çıkarken olur.
15
Kuvvet ve Hareket
Ty=T.cosi T T T T T.cosi
i i
i i m m i i
Tx=T.sini T.sini
mg mg
mg
Şekil - I Şekil - II
Vagon a ivmesiyle hızlandığında veya yavaşladığında eylemsizliğini koruyan cismin bağlı olduğu ipin düşeyle yaptığı açı değişir. Cismin
ivmesi içinde bulunduğu vagonun ivmesine eşit olduğunda cisim dengeye gelir. Cisme ait serbest cisim diyagramı çizildiğinde, düşeydeki
kuvvet cismin ağırlığına eşittir. Cisim yatayda ise Tx kuvvetinin etkisinde kalır. Bu kuvvet ise aracın ivmeli hareketinden kaynaklanır.
Tx = m.a Ty = m.g
T.sini = m.a ... (1) T.cosi = m.g ... (2)
a
olur. (1) ve (2) eşitlikleri taraf tarafa oranlanırsa, m kütlesinin düşeyle yaptığı açı, tani = olur.
g
Araç ivmeli hareket yaptığında içerisindeki cismin düşeyle yaptığı açı (i); aracın ivmesine ve yer çekim ivmesine bağlı, cismin kütlesi-
ne bağlı değildir.
m m
mg mg
T – mg = ma mg – T = m.a Fnet a
T = mg + ma T = mg – ma
olur. olur.
İpteki gerilme kuvveti ma eylemsizlik kuvveti kadar artar. İpteki gerilme kuvveti ma eylemsizlik kuvveti kadar azalır.
olur. olur.
İpteki gerilme kuvveti ma eylemsizlik kuvveti kadar azalır. İpteki gerilme kuvveti ma eylemsizlik kuvveti kadar artar.
16
Kuvvet ve Hareket
➞ x v
Eğim = tani = Δx = v
Δt Dx
i
0 zaman 0 zaman
Şekildeki konum - zaman grafiğinde doğrunun eğimi sabit oldu- t t
Dt
ğundan hareketlinin hızı sabittir.
konum konum
¡ Konum - zaman grafiğinde eğriye çizilen teğetlerin eğimi hızı
verir. Konum - zaman grafiğinde eğriye çizilen teğetlerin eğim-
lerinin artması hareketlinin (+) yönde veya (–) yönde hızlanma-
sı anlamına gelir. Teğetlerin eğimlerinin azalması ise hareketli-
0 zaman 0 zaman
nin (+) yönde veya (–) yönde yavaşlaması anlamına gelir.
Eğim artmaktadır. Eğim azalmaktadır.
¡ Konum - zaman grafiğinde hareketlinin hızı sıfır olduğu anda yön konum
yön
değiştirebilir veya doğru sağa yatık durumdan sola yatık duruma x
değiştirir.
geldiğinde yön değiştirebilir. Hareketlinin konum - zaman grafiği
t2
şekildeki gibi veya konumlarında yani t1 ve t2 anlarında yön 0
t1 zaman
değiştirir. Hareketli (+x) yönünde giderken t1 anında –x yönünde,
–x yön
t2 anında ise –x yönünde giderken +x yönünde yön değiştirmiştir.
değiştirir.
¡ Yatay düzlemdeki bir hareketlinin konum - zaman grafiği şekildeki gibi olsun.
• Grafikteki eğri, zaman ekseninin üstünde ise hareketlinin ko- konum
numu pozitif, altında ise negatiftir. x3 •
• Eğri zaman ekseninden uzaklaşıyorsa hareketli başlangıç nok-
tasından uzaklaşmakta, zaman eksenine yaklaşıyorsa t = 0 x2 •
17
Kuvvet ve Hareket
t t t
0 zaman 0 zaman 0 zaman
x vo
t
Dv 0 zaman
Dx v –Dv
+Dx
0 zaman 0 zaman –a
t t
Konum - zaman grafiği Hız - zaman grafiği İvme - zaman grafiği
t t
0 zaman 0 zaman a
–Dx +Dv
–v
Dx
Dv 0 zaman
–vo t
–x
18
Kuvvet ve Hareket
¡ Hız - zaman grafiğinde eğriye çizilen teğetlerin eğimi ivmeyi ve- hız yön
yön
hız değiştirir.
değiştirir.
rir. Teğet sağa yatık ise hareketlinin o andaki ivmesi pozitif, sola vv
yatık ise negatiftir.
zaman
00 zaman
¡ Hız - zaman grafiğinde hızın sıfır olup işaret değiştirmesi hare- t1t1 t2t2 t3t3 t4t4 t5t5
ketlinin yön değiştirdiğini gösterir. Hız - zaman grafiği verilen ha- –v
–v
reketli t2 ve t4 zamanlarında yön değiştirmiştir.
¡ Yatay düzlemdeki bir hareketlinin hız - zaman grafiği şekildeki gibi olsun.
• Hız - zaman grafiğinde doğru ya da eğriler t ekseninden
hız
uzaklaşıyorsa hareketli hızlanan, yaklaşıyorsa yavaşlayan v•
hareket yapar. Zaman eksenine paralel ise ya sabit hızla git-
mekte ya da durmaktadır.
0• • • • • • • • zaman
• Hız - zaman grafiğinde doğrular zaman ekseninin üstünde ise t 2t 3t 4t 5t 6t 7t
hız pozitif, altında ise negatiftir.
–v •
• Hız - zaman grafiğinde doğrunun eğimi pozitif ise ivme pozitif,
negatif ise ivme negatiftir. Hareketlinin hızı sıfır veya sabit ise
ivmesi de sıfırdır.
• Hız - zaman grafiğinde grafiğin altındaki alan yer değiştirmeyi ivme
verir. Zaman ekseninin üstünde kalan alan pozitif yöndeki yer a•
19
Kuvvet ve Hareket
¡ Hız - zaman grafiğinin eğimi ivmeyi verir. Sabit ivmeli hızlanan ha- hız ivme
v • hız ivme
reket yapan cismin hızı düzgün olarak artar. Hız vektörünün yönü
v• a•
ile ivme vektörünün yönü aynıdır. Dv a•
¨ Dv
¨ i
Dv v ¨ 0 • zaman 0 • zaman
eğim = = =a i
Dt t 0 Dt •t zaman 0
t• zaman
t t
hız Dt ivme
¡ Sabit ivmeyle yavaşlayan, cismin hızı düzgün olarak azalır. Hız v • hız ivme
vektörünün yönü ile ivme vektörünün yönü birbirine zıttır. v• t
Dv 0 •t zaman
¨ ¨ 0 • zaman
Dv v ¨ Dv
eğim = – =– = –a i –a •
Dt t 0 • zaman
i t –a •
0 Dt • zaman
t
Dt
ivme
¡ İvme - zaman grafiğinde doğrunun altındaki alan hızdaki değişmeyi ivme
verir. a•
a• alan = hızdaki değişme (Dv)
alan = hızdaki değişme (Dv)
Şekildeki ivme - zaman grafiğinde dikdörtgenin alanı, • zaman
0 t
¨ ¨ 0 Dt • zaman
D v = a.Dt = hızdaki değişmeyi verir. t
Dt
¨ ¨ ¨ ivme
Hızdaki değişim ise D v = vson – vilk olur. +a • ivme
+a •
¡ İvme - zaman grafiğinde zaman ekseninin üstünde kalan alan (+) +Dv1
+Dv1 zaman
yönde hız değişimini, altında kalan alan ise (–) yöndeki hız değişimini 0 • •
0 • t1 • t2 zaman
verir. Toplam hız değişimi, bulunan alanların toplamına eşittir. t1 –Dv2 t2
–a • –Dv2
¨
D v = +Dv1 – Dv2 –a •
¡ Cisimlerin ivmesinin sonucuna göre yavaşladığı veya hızlandığı hakkında tam yorum yapılamaz. Cisimlerin hızlanmaları veya
yavaşlamaları ilk hızlarına bağlıdır. Örneğin ivme (+) çıkıyor ise cisim hızlanmış, ivme (–) çıkıyor ise yavaşlamış demek tam doğru
değildir. İvme her zaman cisme uygulanan net kuvvet yönündedir.
ivme
¡ İlk hızı sıfır olan ve başlangıç noktasından harekete geçen bir
a•
hareketlinin ivme - zaman grafiği şekildeki gibi olsun.
+Dv1
• I aralığında hareketlinin hız değişimi Dv1 = a.t dir. Dv2 Dv4
• • • • • zaman
t 2t 3t 4t 5t
Hareketli (+) yönde düzgün hızlanır.
–Dv3 –Dv5
• II aralığında hareketlinin hız değişimi Dv2 = 0 dır. –a •
20
Kuvvet ve Hareket
1 2
Yer Değiştirme Denklemi : x = vo.t + at
2
vo v
Hız Denklemi : v = vo + a.t
2
Dx
2
Zamansız Hız Denklemi : v = v o + 2ax
yatay yol
v a x
yer hız
∆v
değiştirme değişimi ∆x
vo
(∆x) (∆v)
0 zaman 0 zaman 0 zaman
t t t
Düzgün hızlanan harekette cisme ait hız - zaman, ivme - zaman ve konum - zaman grafikleri şekildeki gibidir. Grafiklerden bilinme-
yen nicelik bulunabilir.
1 2
Yer Değiştirme Denklemi : x = vo.t – a.t
2
Hız Denklemi : v = vo – a.t vo v
2 2 x
Zamansız Hız Denklemi : v = v o – 2a.x
hız konum
x
vo (∆
x)
ivme
∆v
(∆
v)
∆x
v
t
0 zaman 0 zaman 0 zaman
t t
–a
Düzgün yavaşlayan harekette cisme ait hız - zaman, ivme - zaman ve konum - zaman grafikleri şekildeki gibidir. Grafiklerden bilin-
meyen nicelik bulunabilir.
21
Kuvvet ve Hareket
Havasız ortamda serbest bırakılan cisme etki eden kuvvet cismin ağırlığına eşittir.
Fnet = m .
a
m.g = m.a &
a=
g olur.
Hava sürtünmesinin olmadığı durumda cisim, çekim ivmesinin etkisiyle düzgün hızlanan hareket yapar. Cismin hızlanması kütle-
sine bağlı değildir.
vo = 0
m
Serbest düşmede kullanılan bağıntılar, ilk hızsız düzgün hızlanan doğrusal hareket-
g
te a ivmesi yerine g çekim ivmesi yazılarak bulunur.
1 2
Yer Değiştirme Denklemi h= g.t
2
t=0
Serbest düşmeye bırakılan bir cisim için yer çekimi ivmesi a = g = 10 m/s2
vo = 0
alındığında her 1 saniyede hareketlinin hızı 10 m/s artarken, alınan yol ise
5m h1=h
5 m, 15 m, 25 m, 35 m ... şeklinde artar. t1 = 1 s
Cismin her zaman aralığında aldığı yol hızın 5 eksiği şeklinde düşünülebilir. h2=4h
15 m v1=10 m/s 3h
Cismin her t zaman aralığında aldığı yol; h, 3h, 5h, 7h ... şeklinde artacağın-
h3=9h
dan, aşağı yön (–) alınırsa cismin ivme - zaman, hız - zaman ve konum - za- t2 = 2 s
man grafikleri şekildeki gibi olur.
h4=16h
v2=20 m/s
25 m 5h
t3 = 3 s h5=25h
İvme - Zaman Grafiği Hız - Zaman Grafiği Konum - Zaman Grafiği
–3v –9h
v5=50 m/s
22
Kuvvet ve Hareket
vlim mg = Fd
Hava veya akışkanın direnç kuvveti,
mg
2
Fd = k.A.v bağıntısından bulunur.
Şekil - I
k: Cismin biçimine ve içinde hareket ettiği akışkanın özkütlesine bağlı bir katsayıdır. Birimi kg/m3 tür.
Havasız ortamda serbest bırakılan bir cisme etki eden direnç kuvveti sıfırdır. Hava ortamında ise cismin hızı arttığında direnç kuvveti
oluşur ve hızı arttıkça direnç kuvveti de artar.
Limit Hız
Cisme etki eden net kuvvet sıfır olduğunda cisim sabit hızla hareket eder. damla damla
modeli modeli küre içi boş yarım küre
Cismin bu andaki hızına limit hız denir. Net kuvvet sıfır olduğunda,
Fd = m.g L M N
2
k.A.v lim = m.g
K
m.g v
v lim = olur. v v
k.A v
Şekil - II
Şekilde hava içerisinde en büyük kesit alanları ve hızları eşit olan K, L, M, N
cisimlerinden K damla modeline en az direnç kuvveti etki eder.
Cisim hava ortamında limit hızdan daha küçük hızla atıldığında cisme etki
Aşağı yön (–) seçildiğinde hava ortamında
eden direnç kuvveti cismin ağırlığından küçüktür. Direnç kuvveti cismin
serbest bırakılan bir cismin net kuvvet - za-
ağırlığına eşit oluncaya kadar cisim hızlanarak limit hıza ulaştıktan sonra
man grafiği Şekil - III (a), ivme - zaman
sabit hızla Şekil - III (d) de gösterildiği gibi hareket eder. Cisim limit hız-
grafiği Şekil - III (b), hız - zaman grafiği ise
dan daha büyük hızla atıldığında ise cisme etki eden direnç kuvveti cismin
Şekil - III (c) deki gibidir. Cisim limit hıza
ağırlığından büyüktür. Direnç kuvveti cismin ağırlığına eşit oluncaya kadar
ulaşıncaya kadar azalan ivmeli, sonra düz-
cisim yavaşlayarak limit hıza ulaştıktan sonra sabit hızla Şekil - III (e) de
gün doğrusal (sabit hızlı) hareket yapar.
görüldüğü gibi yoluna devam eder.
23
Kuvvet ve Hareket
Harekette kullandığımız düzgün hızlanan doğrusal hareket denklemlerinde; a yerine g ve x yerine h
yazılacak olursa, yukarıdan aşağıya düşey atılan cismin hareket denklemlerini yazabiliriz. vo g (+)
Hız Denklemi v = vo + g . t h
1
Yer Değiştirme Denklemi h = vo . t + g . t2
2 (–)
yatay
Zamansız Hız Denklemi 2 2
v = v o + 2g . h yer
v
Aşağı yön (–) seçildiğinde cismin ivme - zaman, hız - zaman ve konum - zaman grafikleri şekildeki gibi olur.
ivme hız konum
t t t
0 zaman 0 zaman 0 zaman
–Dv –h
–vo
–g
–v –h
İvme - zaman grafiği Hız - zaman grafiği Konum - zaman grafiği
v
K L P
v v v v
yer yer yer
K cismi balona göre serbest bırakılırsa, L cismi balona göre aşağı yönde v hızıyla P cismi balona göre yukarı yönde v hızıy-
Cismin balona göre hızı sıfır, yere göre atılırsa, la atılırsa,
hızı, Cismin balona göre hızı v , yere göre hızı, Cismin balona göre hızı yukarı yönde
vyer = v + 0 = v olur. vyer = v + v = 2v olur. v , yere göre hızı,
Balondaki kişi K cisminin serbest düş- Balondaki kişi L cismini v ilk hızı ile aşağı vyer = v – v = 0 olur.
me hareketi yaptığını görür. yönde düşey atış hareketi yaptığını görür. Balondaki kişi P cismini v hızı ile yukarı
Yerde durmakta olan kişi K cisminin Yerde durmakta olan kişi L cisminin 2v yönde düşey atış hareketi yaptığını görür.
yukarıdan aşağıya düşey atış hareketi ilk hızı ile aşağı yönde düşey atış hare- Yerde durmakta olan kişi P cisminin
yaptığını görür. keti yaptığını görür. serbest düşme hareketi yaptığını görür.
24
Kuvvet ve Hareket
atılan cisme yer çekim kuvveti etki eder. Hareketi süresince cisme etki eden çekim iv-
mesi (–) yöndedir. Cisim tepe noktasına çıkıncaya kadar düzgün yavaşlar ve cismin
maksimum yükseklikteki hızı sıfır olur. Bu andan itibaren cisim serbest düşme hareketi (+)
yapar. v
g
Cisim yukarı yönde çıkarken düzgün yavaşlayan hareket yapacağından a yerine hmax
g , x yerine ise h yazılır.
v
(–)
Hız Denklemi v = vo – g . t h
vo
1 2
Yer Değiştirme Denklemi h = vo . t – g . t
2
2 2 yatay
Zamansız Hız Denklemi v = v o – 2g . h yer
vo
Hava direncinin ihmal edildiği ortamda aşağıdan yukarıya doğru atılan bir cismin maksimum v=0
yüksekliğe çıkış süresi, iniş süresine eşittir. tuçuş = 2tçıkış olur.
v = vo – g . t
vo
0 = vo – g . tç & tç = olur.
g tç ti hmax
vo 2v o
tçıkış = tuçuş = 2.tçıkış =
g g
vo
Hava direncinin ihmal edildiği ortamda cismin maksimum yüksekliği zamansız hız formülün-
den,
yatay
2 2
v = vo – 2g . h
v 2o
0 = v 2o – 2g . hmax & hmax = olur.
2g
Sürtünmesiz ortamda Dünya yüzeyinden aşağıdan yukarıya düşey atış hareketinde cismin hızı her saniye 10 ar 10 ar azalır. Tepe
noktasında hızı sıfır olduktan sonra hızı bu defa 10 ar 10 ar artar. Cismin ivme - zaman, hız - zaman ve konum - zaman grafikleri
şekildeki gibidir.
ivme hız konum
vo hmax
tç tu hmax tç tu
0 zaman 0 zaman
0 zaman
-Dv -Dv tç tu
–g –vo
25
Kuvvet ve Hareket
Düşey Atışta Özellikler L
h1
vo
Hava direncinin ihmal edildiği ortamda Şekil - I de K seviyesinden yatay düzleme göre v o hızıyla K
düşey atılan cisim K den L ye düzgün yavaşlayarak L noktasında cismin hızı sıfır olur. L den serbest
–vo
düşme hareketi yapan cisim K seviyesinden aynı büyüklükte vo hızıyla geçerek yere v hızıyla çarpar.
Yatay düzlemin üzeri (+) altı (–) alınarak ya formüllerden ya da hareketi ayrı ayrı ele alarak işlemler –h2
yapılır.
M
yatay yer v
Şekil - I
M v=0
Hava direncinin ihmal edildiği ortamda Şekil - II de yerden v o hızıyla atılan cismin KL arasındaki
vort, tLM
ortalama hızı, h
vo + v v
vort = vKL =
2 g L
LM arasındaki ortalama hızı,
vort, tKL
v+0 v h
vort = vLM = = vo
2 2
vLM < vKL olur. Cismin KL arasındaki ortalama hızı LM arasındaki ortalama hızından daha büyük K
olduğundan cismin KL arasını alma süresi LM arasını alma süresinden daha kısadır. tKL < tLM olur. yatay yer
Şekil - II
v
K cismi balona göre serbest bırakılırsa,
Cismin balona göre hızı sıfır, yere göre hızı,
vyer = v + 0 = v olur.
K
v=0 Balondaki kişi K cisminin serbest düşme hareketi yaptığını görür.
yer Yerde durmakta olan kişi K cisminin aşağıdan yukarıya düşey atış hareketi yaptığını görür.
v
L cismi balona göre aşağı yönde v hızıyla atılırsa,
Cismin balona göre hızı aşağı yönde v dir. Yere göre hızı,
vyer = v – v = 0 olur. L
Balondaki kişi L cisminin v ilk hızı ile aşağı yönde düşey atış hareketi yaptığını görür. v
Yerde durmakta olan kişi L cisminin serbest düşme hareketi yaptığını görür. yer
v
P cismi balona göre v hızıyla yukarı yönde atılırsa,
v Cismin balona göre hızı yukarı yönde v dir. Yere göre hızı,
P vyer = v + v = 2v dir.
Balondaki kişi P cisminin v hızı ile yukarı yönde düşey atış hareketi yaptığını görür.
yer Yerde durmakta olan kişi P cisminin 2v hızı ile yukarı yönde düşey atış hareketi yaptığını görür.
26
Kuvvet ve Hareket
27
Kuvvet ve Hareket
v=0 vmax = 0
vx = vox
vy v
t vy t
(+) vx = vox
vx = vox
–vy
vy vı
h hmax
t t
(–) voy voy vo
t=0 i vx = vox
K L vox i yatay
x x x x
–voy
xmenzil –voy v
Sürtünmesiz ortamda K cismi düşey, L cismi eğik olarak aynı anda düşey hızları eşit olacak şekilde atıldıklarında K ve L cisimlerinin eşit
t zaman aralığındaki konumları şekildeki gibi olur. K cismi 2t sürede maksimum yüksekliğe çıktığında L cismi de tepe noktasına çıkar.
4t sürede cisimler yere aynı düşey hızlarla gelmiş olur.
v oy v 2o . sin 2i
0 = voy – g . tç & t ç = x men =
g g
bağıntısından da bulunabilir.
2v oy
t u = 2t ç = olur.
g
28
Kuvvet ve Hareket
Eğik Atışta Grafikler
Yatay doğrultudaki hız - zaman, ivme - zaman ve konum - zaman grafikleri:
hız ivme konum
vox x
Dx
hmax tç tu tç tu
0 zaman 0 zaman
0 zaman
-Dv -Dv tç tu
–voy –g
Cismin atıldığı andaki hızının yatay ve düşey bileşenlerinin büyüklüklerine göre, yatay ve düşey hızlarının zamanla değişimi
şekillerdeki gibidir.
i = 45° & vox = voy olur. i < 45° & voy < vox olur. i > 45° & vox < voy olur.
29
Kuvvet ve Hareket
Cisim, aynı büyüklükteki hızlarla birbirini 90° ye tamamlayan açılarla atılırsa ya- 70°
50°
tayda aynı atış uzaklığına düşer. Şekildeki cisim aynı büyüklükteki hızlarla şekil- 2
1 45°
deki açılarda atılsın. Cisim 45° lik açı ile atıldığında menzil uzaklığı en büyüktür. 3
4 40°
1 ve 5 yörüngelerinde atıldıklarında açıların toplamı 90° olduğundan cisimlerin
5
yatayda aldıkları yollar eşittir. Aynı şekilde 2 ve 4 yörüngelerinde atıldıklarında 20°
açıların toplamı 90° olduğundan cisimlerin menzilleri eşittir. yatay düzlem
Yerden vo hızıyla, i açısı yapacak şekilde atılan bir cisim M noktasına yer L
çekimi etkisiyle hareket ederek düşer. Yer çekimi ivmesi olmasaydı cisim sabit
hızla hareket ederek KL doğrusu boyunca hareket ederdi.
Aynı anda K noktasından eğik atılan bir cisim ile KL doğrultusundan serbest
N
bırakılan başka bir cisim, aynı anda eğik atış yapan cismin yörüngesi üzerinde
ı
h
karşılaşır.
h
K noktasından eğik atılan bir cisim ile aynı anda N noktasından serbest bırakı-
lan cisim hmax yüksekliğinde t sürede karşılaşacaklarından hmax = h olur.
vo
K noktasından eğik atılan bir cisim ile aynı anda L noktasından hı yüksekliğin- hmak = h
K i M
den serbest bırakılan cisimler 2t sürede M noktasında karşılaşır.
yatay
vo M
Aynı yükseklikten, aynı büyüklükteki hızlarla aşağı yönde düşey atış hareketi K L vo
yapan K cismi, yukarı yönde düşey atış hareketi yapan L cismi ve yatay atış yatay
vo
hareketi yapan M cismi enerjinin korunumundan aynı büyüklükteki hızlarla yere
çarpar. Cisimlerin kütleleri eşit ise yere çarpma hızları ve kinetik enerjileri eşit-
tir. Cisimlerin kütleleri farklı ise yere çarpma hızları eşit fakat kinetik enerjileri
farklıdır. yatay yer
30
Kuvvet ve Hareket
ÖZET 28 İş ve Enerji
Bir kuvvet, cisme etki doğrultusunda yol aldırabiliyorsa fiziksel anlamda iş yapar. Herhangi bir kuvvetin fiziksel anlamda iş yapabilmesi
için kuvvetin yola paralel olması gerekir. Hareket doğrultusuna dik olan kuvvet, fiziksel anlamda iş yapmaz.
Fiziksel anlamda iş, kuvvet ile kuvvet doğrultusunda alınan yolun çarpımı de- F F
mektir. İş W ile gösterilir. Sürtünmesiz ortamda şekildeki cisme uygulanan kuv-
¨ ¨
vet F, yer değiştirme D x olmak üzere yapılan işin matematiksel modeli, yatay
∆x
W = F. ∆ x
şeklindedir.
Sürtünmesiz ortamda kuvvet yola paralel değilse kuvvetin yatay bileşeni Fx, F
Fy = F.sini
cisme x yolunu aldıracağından bu bileşen iş yapar. Yapılan iş,
i
Fx
W = F x .x = F .cos Ѳ.x Fx = F.cosi
yatay
olur. Fy kuvveti yola dik olduğundan fiziksel olarak iş yapmaz. x düzlem
Sürtünmesiz eğik düzlemde kuvvet yola paralel olarak L yolu boyunca h kadar
yükseğe çıkartıldığında F kuvvetinin yaptığı iş,
W = F.L L
h
F
i
olur.
Kuvvet - yol grafiğinin altında kalan alan yapılan işi verir. Kuvvet - yol grafiğinde kuvvet (N)
yer değiştirme ekseninin üstündeki alanlar yapılan pozitif işi, yer değiştirme ek-
F1
seninin altında kalan alanlar ise yapılan negatif işi verir. W1=F1.x1
x1 x2
Cismin üzerine yapılan net iş, 0
yol (m)
W2=–F2.(x2–x1)
Wnet = W1 – W2 olur. –F2
31
Kuvvet ve Hareket
x
F = –k .
x Fgeri = –k . x
k
şeklinde gösterilir. Bu ifadeye Hooke (Huk) Yasası denir. Fuygulanan
Yay sabiti yayın yapıldığı maddenin cinsine, Yay sabiti; büyük olan yaylara sert Esnek cisimlerin esneklik sınırı aşıldığın-
kullanılan telin kalınlığına, yayın halkasının yay, yay sabiti küçük olan yaylara ise da yaylarda şekil değişikliği, kırılma ve
yarıçapına ve yayın uzunluğuna bağlıdır. yumuşak yay denir. kopma olur. Yay özelliği bozulur.
2F F –F –2F 2F F –F –2F
m
m
K L O M N
K L O M N
x x x x
x x x x
kuvvet
esneklik potansiyel enerjisi
2F
4E
F
3E
E x 2x uzama
–2x –x E miktarı E
3E uzama
–F miktarı
–2x –x x 2x
–2F
32
Kuvvet ve Hareket
dolayı bir enerjiye sahip olur. Bir cismin bulunduğu yerden yükselmesi sonucu Dx=h
sahip olduğu enerjiye yer çekimi potansiyel enerjisi denir.
Cismin kütlesi m, yer çekimi ivmesi g olmak üzere yerde durmakta olan
cismi h kadar yukarı çıkarmakla cisim üzerinde yapılan iş,
W = F . Dx = m . g . h
¡ Potansiyel enerji genel olarak yer, referans alınarak yazılır. Cisim seçilen noktanın altında ise potansiyel enerjisi negatif, üstünde ise
pozitif ve seçilen noktada ise sıfırdır.
33
Kuvvet ve Hareket
F . ∆x = Eson – Eilk
1 2 1 2
F . ∆x = m v2 – m v1
2 2
v=0 v
¡ Sürtünmesiz yatay düzlemde durmakta olan m kütleli cisme F kuvveti uygulandığında
¨ m
F F
cismin t anında hızı v, aldığı yol x ve kinetik enerjisi E olsun. Bu cisme ait hız - zaman,
kinetik enerji - yol ve kinetik enerji - hız grafiklerini inceleyelim. yatay yol
x
Cismin Hız - Zaman Grafiği Cismin Kinetik Enerji - Yol Grafiği Cismin Kinetik Enerji - Hız Grafiği
hız kinetik enerji kinetik enerji
3v 9E 9E
2v
4E
4E
v 5x
3x E
x yol E
0 zaman 0 x 4x 9x hız
t 2t 3t 0 v 2v 3v
Cisme etki eden net kuvvet sabit oldu- Yapılan iş, W = F . x eşitliğinden bulu- Cismin kinetik enerjisi ile hız arasında-
ğundan sabit ivmeli hareket yapar. Ci- nur. Yapılan iş de cismin kazandığı ki- 1 2
ki ilişki, Ek = mv olduğundan kinetik
sim düzgün hızlanan hareket yapar. netik enerjiye eşittir. 2
x yolunda cismin kinetik enerjisi E enerji hızın karesiyle doğru orantılıdır.
Hız - zaman grafiğinde doğrunun zaman
4x yolunda cismin kinetik enerjisi 4E v hızında kinetik enerji E
ekseni arasındaki alan yolu verir.
9x yolunda cismin kinetik enerjisi 9E 2v hızında kinetik enerji 4E
Alınan yol; x, 3x, 5x şeklinde artar.
olur. 3v hızında kinetik enerji 9E olur.
v 2v 3v E 4E 9E
t t t E 4E 9E
t t t t t t
3v
v 2v
x 3x 5x
x 3x 5x x 3x 5x
34
Kuvvet ve Hareket
şeklinde ifade edilir. Bir cismin sahip olduğu enerji yalnızca kinetik veya yalnızca potansiyel enerji olabile- m
K
ceği gibi cisim her ikisine de birlikte sahip olabilir. Sürtünmesiz ortamda K noktasından serbest bırakılan m
kütleli cismin mekanik enerjisi her noktada aynıdır. Yere göre cismin, h
K noktasındaki mekanik enerji : EK = Epot. = m.g.2h = 2E olsun L
1 2 vL
L noktasındaki mekanik enerji : EL = Epot. + Ekin. = mg.h + m.vL = E + E = 2E h
2
1 2
Yerdeki mekanik enerji : Eyer = Ekin. = m.vyer = 2E olur.
2 vyer yer
Şekil - I de sürtünmesiz ortamda h yüksekliğinden serbest bırakı- Şekil - I de sürtünmesiz ortamda vo hızıyla yukarı atılan bir cismin
lan bir cismin yere göre potansiyel enerjisi azalırken kinetik ener- kinetik enerjisi azalırken, potansiyel enerjisi artar. hmax yüksekliğin-
jisi artar. Cismin kinetik ve potansiyel enerjisinin zamanla değişimi de cismin potansiyel enerjisi maksimum, kinetik enerjisi minimum-
Şekil - II deki gibi yola bağlı değişim grafiği ise Şekil - III teki gibidir. dur. Cismin kinetik ve potansiyel enerjisinin zamanla değişimi Şekil - II
deki gibi yola bağlı değişim grafiği ise Şekil - III teki gibidir.
Ek Ek
Ek Ep
0 zaman 0 yol zaman zaman
yer t h 0 0
v yer t t
v
Şekil - I Şekil - II Şekil - III
Şekil - I Şekil - II Şekil - III
Şekil - I de sürtünmesiz ortamda h yüksekliğinden bir ilk hızla atılan Şekil - I de sürtünmesiz ortamda h yüksekliğinden yatay olarak vo
cismin yere göre potansiyel enerjisi azalırken kinetik enerjisi artar. hızıyla atılan cismin yatayda sabit hızlı, düşeyde serbest düşme
t = 0 anında cismin yere göre potansiyel enerjisi kinetik enerjiden hareketi yapacağından yere göre potansiyel enerjisi azalırken
büyük ise kinetik ve potansiyel enerjisinin zamanla değişimi Şekil - II düşeydeki kinetik enerjisi sürekli artar. Mekanik enerji korunacağın-
deki gibi yola bağlı değişim grafiği ise Şekil - III teki gibidir. dan cismin toplam kinetik enerjisi ile potansiyel enerjisinin toplamı
her zaman sabittir. t = 0 anında cismin yere göre potansiyel ener-
jisi kinetik enerjisinden büyük ise kinetik ve potansiyel enerjisinin
zamanla değişimi Şekil - II deki gibi küçük ise Şekil - III teki gibidir.
35
Kuvvet ve Hareket
¡ Şekilde bir ucu sabit, diğer ucu serbest olan sürtünmesiz ¡ Şekilde bir ucu sabit, diğer ucu serbest olan sürtünmesiz
yatay düzlemdeki yaya v hızıyla çarpan m kütleli cisim yayı düşey düzlemde yaydan h kadar yükseklikteki K
sıkıştırır. noktasından m kütleli cisim serbest bırakılsın.
v v=0 v=0
k K
m
h h
yatay düzlem
v=0 L
k
x
m v=0
M
k
x k
v k
k
m yatay
düzlem
Şekil - I Şekil - II Şekil - III
Cisim, tüm enerjisini yaya aktarıp yayı xmak. kadar sıkıştırıp Cismin M seviyesine göre sahip olduğu potansiyel
durduktan sonra yay, cismi ters yönde iterek üzerindeki enerjisinin tamamı hızı sıfır olduğunda yaya aktarılır.
enerjiyi tekrar cisme aktarır. Yay cisme ters yönde bir kuvvet uygulayarak tekrar
cismin hızının artmasını sağlar. L seviyesinde yaydan
Enerjinin korunumundan,
kurtulduktan sonra sahip olduğu kinetik enerjiyle tekrar h
Ek = Epot. kadar yükseğe çıkabilir. Enerjinin korunumundan,
1 1
m.v2 = kx2 olur. Epot = Eyay
2 2
1 2
mg . (h +x) = kx olur.
2
¡ Şekildeki bir ucu sabit, diğer ucu serbest olan sürtünmesiz ¡ Şekilde bir ucu sabit, diğer ucu serbest olan sürtünmesiz
yatay düzlemde bulunan yaya, sürtünmesiz eğik düzlemde eğik düzlemde düzleme paralel bulunan yaya, K
m kütleli bir cisim serbest bırakılsın. Cisim yatay düzleme seviyesinden m kütleli bir cisim serbest bırakılsın.
göre sahip olduğu potansiyel enerjinin tamamını hızı sıfır
v=0
olduğunda yaya aktarır. K
v=0
m h1
x
k L
h2
h M
v
k
i
i yatay düzlem
yatay düzlem
x
Cisim M seviyesine göre sahip olduğu potansiyel enerjinin
Yay cisme ters yönde bir kuvvet uygulayarak tekrar yayda tamamını hızı sıfır olduğunda yaya aktarır. Yay x kadar
biriken potansiyel enerjiyi cisme kinetik enerji olarak aktarır. sıkıştığında cismin hızı sıfır olsun.
Cisim de bu kinetik enerji ile tekrar eski konumuna çıkar.
Enerjinin korunumdan,
Enerjinin korunumdan,
Epot. = Eyay
Epot = Ekin. = Eyay
1 2
1 1 mg . (h1 + h2) = kx olur.
mgh = mv2 = kx2 olur. 2
2 2
36
Kuvvet ve Hareket
Cismin son hızı sıfır değilse sürtünme kuvvetinin yaptığı iş, kinetik vi vs
enerjideki değişmeye eşittir.
fs m
Ws = ∆Ek
1 2 1 2 x
fs . x = m v s – m v i
2 2
Bir ucu sabit, diğer ucu serbest olan sürtünmeli yatay düzlemdeki yaya h
yüksekliğindeki sürtünmesiz eğik düzlemden m kütleli cisim serbest bırakıl-
m
dığında yayı x kadar sıkıştırsın.
Cismin sahip olduğu potansiyel enerjinin bir kısmı sürtünmeli yatay düz-
lemde ısı enerjisine dönüşür, kalanı ise yaya potansiyel enerji olarak iz
es h
m
depolanır. Enerjinin korunumundan, tün
k
sür
Epot = Eısı + Eyay i
1 yatay düzlem
mg . h = fs . 2x + kx2 olur. sürtünmeli x x
2
37
Kuvvet ve Hareket
P = m·
v
bağıntısıyla bulunur.
SI birim sisteminde kütle (kg), hız (m/s) alındığında çizgisel momentumun birimi kg · m/s dir.
Çizgisel momentum vektörel ve türetilmiş bir büyüklüktür. Çizgisel momentum vektörü her zaman hız vektörü ile aynı yönlüdür. Şekilde
K aracının çizgisel momentum vektörü +x, L aracınınki –x yönündedir.
vvKK == 2v
2v vvLL == vv vvPP vvRR
vv == 00 vv == 00 vv == 00 vv == 00
FFKK FFLL FF FF
KK m
m LL m
m PP 2m
2m RR m
m
Şekil-I
Şekil-I (a)
(a) Şekil-I
Şekil-I (b)
(b) Şekil-II
Şekil-II (a)
(a) Şekil-II
Şekil-II (b)
(b)
Eşit kütleli K ve L cisimlerini eşit sürede sabit büyüklükte Farklı kütleli durgun hâldeki P ve R cisimleri eşit sürede
kuvvetlerle durdurmak için hızı büyük olana daha büyük eşit büyüklükte kuvvetle çekildiğinde kütlesi küçük olan,
kuvvet uygulamak gerekir. büyük olandan daha hızlı hareket eder.
vK > vL & FK > FL olur. mP > mR & vP < vR olur.
Hareket hâlindeki bir cismin hızı, belirli bir sürede cismi durdurmak için uygulanması gereken kuvvetin büyüklüğü ile belirlenemez.
Çizgisel momentumun değişimi kuvvetin büyüklüğünü belirler. Aynı sürede çizgisel momentumu büyük olan cisimleri durdurmak için
uygulanması gereken kuvvet, çizgisel momentumu küçük olanlara göre daha büyük olur.
Aynı hızlarla hareket eden test v
2m
araçlarından kütlesi büyük olanın
v
çizgisel momentumu da büyüktür.
m
Aynı süre içerisinde iki aracın da
durabilmesi için kütlesi büyük olana
daha büyük kuvvet uygulanmalıdır.
∆ P = Pson – Pilk
vektörel işlemi ile bulunur. Değişim bulunurken cismin ilk ve son momentum vektörleri bulunur. Sonra vektörel çıkarma işlemi yapılır.
38
Kuvvet ve Hareket
ÖZET 36 İtme
Durgun hâldeki bir cisme bir kuvvet uygulandığında cisim hareket yönünde hızlanırken, hareketli bir cisme hareket yönünün tersi yönünde bir
kuvvet uygulandığında cisim yavaşlar. Kuvvet etkisinde hızı değişen cisimlerin çizgisel momentumları da değişir. Bir cisme etki eden kuvvet
ve kuvvetin uygulanma süresinin çarpımına itme denir. Şekildeki sürtünmesiz ortamda m kütleli cisme yatay düzleme paralel uygulanan kuvvet
ile kuvvetin uygulanma süresi itme,
m F
I = F · ∆t bağıntısıyla bulunur.
∆t
İtme vektörel bir büyüklük olup her zaman uygulanan kuvvet vektörü ile aynı yöndedir. SI birim sisteminde birimi N · s dir.
Kuvvet - Zaman Grafiği Çizgisel Momentum - Hız Grafiği Çizgisel Momentum - Zaman Grafiği
Kuvvet - zaman grafiğinin altındaki alan Çizgisel momen- çizgisel Momentum - za- çizgisel
momentum momentum
itmeyi verir. Cisme uygulanan kuvvet, tum - hız grafiğin- P man grafiğinde P
farklı yönlerde uygulandığında, de doğrunun eği- doğrunun eğimi
F1 F2
mi kütleyi verir. ∆P kuvveti verir.
kuvvet
F1 i i i zaman
+F1.t 0 hız 0
∆v v t 2t
t 2t
0 zaman
∆t1 ∆t2
–F2.t DP m · Dv DP F · Dt
–F2 tani = = =m tani = = = F1 = F
Dv Dv Dt Dt
DP
İtme = alan = (F1 · ∆t1) – (F2 · ∆t2) olur. tani = – = –F2 = –F olur.
Dt
Yumurtalar zemine çarpıp duruncaya kadar geçen sürede itme ve momentum değişimleri eşittir.
Şekil - I deki yumurtanın zeminle etkileşme süresi Şekil - II deki yumurtanın zeminle etkileşme süresinden kısadır.
Şekil - I deki zeminin yumurtaya uyguladığı ortalama kuvvet, Şekil - II deki zeminin yumurtaya uyguladığı ortalama kuvvetten büyüktür.
39
Kuvvet ve Hareket
Çocukların birbirlerini itmeden önceki çizgisel mo- Buz pateni yapan çocukların Çocukların itmeden sonraki
mentumlarının toplamı, ittikten sonraki momentum- birbirini itmesi hareketleri
larının toplamına eşittir.
F yatay
F yatay
3x 2x
40
Kuvvet ve Hareket
Bir sistemin çarpışması durumunda cisimlerde şekil değişikliği ve ısı enerjisi kaybı olurken birbirine yapışma gibi durumlarda ise ci-
simler enerji kaybeder. Bu çarpışmalarda çarpışma öncesi ve sonrası kinetik enerji korunmaz. Bu tür çarpışmalara esnek olmayan
çarpışmalar denir.
Bir sistemin çarpışması durumunda esnek olmayan çarpışmada cisimler çarpışma sonrası birbirine yapışık olarak hareket ederse bu
çarpışmaya da tamamen esnek olmayan çarpışmalar denir.
Şekilde görüldüğü gibi çarpışmadan önce cisimlerin momen- Cisimlerin kütleleri eşit ve cisimler özdeş ise çarpışmadan son-
tumlarının büyüklükleri eşit ve zıt yönlü (toplam momentum ra cisimler hızlarını değiştirir. Şekilde görüldüğü gibi cisimler
sıfır) ise cisimler çarpışmadan sonra aynı hızlarla geri döner. çarpışmadan sonra hızlarını birbirine aktarır.
ı ı
PK = 6mv PL = 6mv PK = 6mv PL = 6mv m m m m
3v 2v 2v 3v
2m 3m K L K L
3v 2v 3v 2m 3m 2v yatay
K L K L düzlem
yatay çarpışmadan önce çarpışmadan sonra
düzlem
çarpışmadan önce çarpışmadan sonra
41
Kuvvet ve Hareket
m1 ve m2 kütleleri, v1 ve v2 hızları ile tek boyutta esnek olmayan m1 ve m2 kütleleri, v1 ve v2 hızları ile tek boyutta esnek olmayan
çarpışma yaparak aynı doğrultuda v ›1 ve v ›2 hızlarıyla hareket çarpışma yaparak kenetlenirse cisimler vort hızıyla birlikte hareket
etsin. eder.
Çarpışmadan önceki toplam çizgisel momentum, çarpışma- Çarpışmadan önceki toplam çizgisel momentum, çarpışma-
dan sonrakine eşit olur. dan sonrakine eşit olur.
ı ı
P1 + P2 = P1 + P2 P1 + P2 = Port
ı ı
m1 . v1 + m2 . v2 = m1 . v1 + m2 . v2 m1 . v1 + m2 . v2 = (m1 + m2) . vort
Denkleminde hız vektörlerinin işaretine göre hız değerleri ya- Denklemde hız vektörlerinin işaretine göre hız değerleri ya-
zılır. Değerleri bilinmeyen hızlar pozitif alınır. Sonuca göre zılır. Ortak hız değeri bilinmiyor ise denklemde pozitif alınır.
yorum yapılır. Sonuca göre yorum yapılır.
Esnek olmayan çarpışmalarda kinetik enerji korunmaz. Çar-
Tamamen esnek olmayan çarpışmada kinetik enerji korunmaz.
pışmadan önceki cisimlerin kinetik enerjilerinin toplamı, çar-
Çarpışmadan önceki cisimlerin kinetik enerjilerinin toplamı, çar-
pışmadan sonraki kinetik enerjilerin toplamından büyüktür.
pışmadan sonraki kinetik enerjilerin toplamından büyüktür.
E 1 + E 2 > E 1› + E 2› E 1 + E 2 > E ort
1 2 1 2 1 ›2 1 ›2
m .v + m .v > m .v + m .v 1 2 1 2 1 2
2 1 1 2 2 2 2 1 1 2 2 2 m . v + m . v > (m + m 2) . v ort
2 1 1 2 2 2 2 1
K cismi Pilk x = Pson x , uzunluğundaki ipe asılmış M kütleli takoza m kütleli bir mermi
M · v a + m · v K · sini = (m + M) · v ort olur. v hızıyla saplanıyor. Ortak kütle ile birlikte h kadar yükseğe çı-
Araba +x yönünde hareket eder. Hızın büyüklüğü hakkında bir kabilmektedir.
şey söylenemez.
Momentumun korunumundan takoz ve merminin ortak hızı,
L cismi Pilk x = Pson x Pilk = Pson
M · v a + 0 = (m + M) · v ort m. v
m . v + M . 0 = (m + M) . vort & vort = olur.
M · v a = (m + M) · v ort Arabanın hızı m+M
+x yönünde azalır. Çarpışmadan sonra takoz ve merminin ortak kinetik enerjisi po-
P cismi Pilk x = Pson x tansiyel enerjiye dönüştüğünden,
M . v a – m . v P . sini = (m + M) . v ort
Ekin = Epot
Arabanın hangi yönde gideceği veya hareket edip etmeyeceği v ort
2
1 2
belli değildir. (m + M) . v ort = (m + M) . g . h & h = olur.
2 2g
42
Kuvvet ve Hareket
y y
m1 v ı1y v ı1
v1x y Pson y
Pson
m1
(+) v ı1x
v1y m1
v1 m1 Pson x
vort
v1 P1 i m2
x x x
O O O
m1 m2 m1
v2y m2
(–) v ı2x v2 P2
v2
v ı2y m2 m2
m2 v2x v ı2
m1 ve m2 kütleleri O noktasında v 1 ve v 2 hızları ile iki boyutta m1 ve m2 kütleleri O noktasında v 1 ve v 2 hızları ile iki boyutta
esnek olmayan çarpışma yaparak şekildeki doğrultularda v 1› ve esnek olmayan çarpışma yaparak şekildeki doğrultuda v ort hı-
zıyla hareket etsin.
v 2› hızlarıyla hareket etsin.
Cisimlerin çarpışmadan önceki çizgisel momentumlarının Cisimlerin çarpışmadan önceki çizgisel momentumlarının
düşey bileşenleri, çarpışmadan sonrakilere eşittir. yatay bileşenleri, çarpışmadan sonrakilere eşittir.
43
Kuvvet ve Hareket
Pilk = Pson ∆m
∆ v = – m vg olur.
0 = m1 · v 1 + m2 · v 2
m1 · v1 = m2 · v2
(–); roketin hızının, gazın hızı ile ters yönde olduğunu gös-
İki Boyutta Patlama termektedir.
v2
m2
Durmakta olan m kütleli bir bomba patlayarak üç parçaya ayrı- F kuvveti ne kadar büyük olursa roketin hızındaki değişme
larak şekildeki yönlerde hareket etsin. Patlamadan önce bom- (D v ) o kadar büyük olur. Bu durumda D v hızını artırmak için,
baların momentumu sıfır olduğundan, patladıktan sonra üç par- Tm
gaz atıldıktan sonra roketin kütlesi (m) küçük, oranı bü-
çanın momentum vektörlerinin toplamı da sıfır olmalıdır. Aynı m
zamanda herhangi iki parçanın vektörel toplamı, üçüncü parça- yük olmalıdır. Bunun sağlanması için de birim zamanda atı-
nın momentumuna eşit ve zıt yönde olmalıdır. lan kütle miktarı çok büyük olmalıdır.
Pilk = Pson
0 = m1 · v 1 + m2 · v 2 + m3 · v 3
44
Kuvvet ve Hareket
ÖZET 43 Tork
¨
Bir kuvvetin, cismi bir eksen ya da nokta etrafında döndürme etkisine tork denir. Vektörel bir büyüklük olup x sembolü ile gösterilir.
¨
O noktası etrafında dönebilen, d uzunluğundaki, ağırlığı ihmal edilen çubuk F kuvveti ile şekildeki yönlerde dönmeye zorlandığında tor-
kun matematiksel modeli,
F
¨ ¨ ¨
x= dx F eşitliğinden bulunur. x
O
¨ ¨ ¨
Eşitlikteki (x) işareti vektörel çarpım ifadesidir. d ve F vektörel çarpımından elde edilen x d
Torkun büyüklüğü, çubuğa uygulanan kuvvetin büyüklüğü ve çubuğun dönme noktasına olan dik uzaklığı ile doğru orantılıdır.
Tork vektörü
Kuvvetin etkisinde dönen cismin torkunun yönü sağ el kuralı ile bu- x
lunur. Sağ elin avuç içi dönme eksenine bakacak ve dört parmak
kuvvetin dönme yönünü gösterecek şekilde tutulduğunda dört par- F
x1 = x2 ise çubuk dönme hareketi x1 > x2 ise çubuk (+) yönde dönme x1 < x2 ise çubuk (–) yönde dönme
yapmaz. hareketi yapar. hareketi yapar.
45
Kuvvet ve Hareket
T1y T3y
T1 T3
d d d d 30°
O 30°
T1x
T2 d
T2y T3x
4G d
Gy
d d d 30° d
T1 gerilme kuvveti, 60° Gx
O
T2x O
4G
T1.sin30°.4d = 4G.2d
4G
1
T1· ·4d = 8Gd T3 gerilme kuvveti,
2 T2 gerilme kuvveti,
T1.2d = 8Gd T3.sin30°.4d = 4G.sin60°.2d
T2.sin30°.4d = 4G.2d
T1 = 4G olur. 1 1 3
T2· ·4d = 8Gd T3· ·4d = 4G· ·2d
2 2 2
T2 = 4G olur. T3 = 2 3 G olur.
46
Kuvvet ve Hareket
N1 N2 N1 N2 N1 N2
I II I II I II
6G 6G 6G
Her bir bölmesinin ağırlığı G olan eşit bölmeli türdeş çubuk O1, O2 ve O3 noktalarından geçen eksenler çevresinde dönebilmektedir. Çu-
buklar F1, F2, F3 kuvvetleriyle dengededir. O1, O2 ve O3 noktalarındaki tepki kuvvetlerinin yönlerini ve büyüklüğünü bulalım.
• O1 O2 • O3
O1 noktasına göre tork alınırsa, O2 noktasına göre tork alınırsa, O3 noktasına göre tork alınırsa,
F2.2 = 4G.2 ⇒ F2 = 4G olur. 8G
F1.1 = 4G.2 ⇒ F1 = 8G olur. F3.3 = 4G.2 ⇒ F3 = olur.
3
F1 > 4G olduğundan O1 noktasındaki F2 = 4G olduğundan O2 noktasında tep-
F3 < 4G olduğundan O3 noktasındaki
tepki kuvveti (2) yönünde N1 = 4G dir. ki kuvveti oluşmaz.
4G
tepki kuvveti (1) yönünde N3 = dir.
3
Ağırlığı G olan 10 m uzunluğundaki homojen, türdeş KL kalası yatay düzlem ve sürtünmesiz düşey duvara dayalı olarak şekildeki
durumlarda dengededir. Yatay ve düşey düzlemin tepki kuvvetlerini ve yatay düzlemdeki sürtünme kuvvetlerini bulalım.
K 53° G K 37° G G
fs yatay fs yatay Ny K
3m 3m 4m 4m 3m 3m
K noktasına göre tork alınırsa, K noktasına göre tork alınırsa, K noktasına göre tork alınırsa,
3G 2G 3G
Nd.8 = G.3 ⇒ Nd = olur. Nd.6 = G.4 ⇒ Nd = olur. T.8 = G.3 ⇒ T = olur.
8 3 8
Çubuk dengede olduğundan, Çubuk dengede olduğundan, Çubuk dengede olduğundan,
3G 2G 3G
fs = Nd = fs = Nd = Ny = T =
8 3 8
Ny = G olur. Ny = G olur. Nd = G olur.
47
Kuvvet ve Hareket
T6+T7
T T1 T2 T6 i i T 7
G G G
Cisim dengede olduğuna göre cis- Cisim dengede olduğuna göre cisme Cisim dengede olduğuna göre cisme etki
me etki eden toplam kuvvet sıfırdır. etki eden toplam kuvvet sıfırdır. eden toplam kuvvet sıfırdır.
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
T+G=0 T1 + T2 + G = 0 T6 + T7 + G = 0
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
T = –G T1 + T2 = –G olur. T6 + T7 = – G
olur. Cismin ağırlık merkezinin iplere olan olur.
uzaklığı eşit ise iplerdeki gerilme
İpteki gerilme kuvvetinin büyüklüğü, T6 ve T7 kuvvetlerinin bileşkesinin büyüklüğü
kuvvetlerinin büyüklükleri,
T = G olur. aradaki açı kullanıldıktan sonra bu değer cis-
G
T1 = T2 = olur. min ağırlığına eşit büyüklüktedir.
2
Lami Teoremi
Kesişen üç kuvvet dengede ise kuvvetleri veya kuvvetler arasındaki açıyı bulabilmek için bu teorem F1
kullanılır. Gerçekte bu teorem, sinüs teoreminin başka şekilde yazılmış hâlidir. Lami teoremine
göre; kuvvetlerin, karşılarındaki açıların sinüslerine oranı sabittir. Kısaca; b
a F2
i
F1 F2 F3
= = şeklinde yazılır.
sini sina sinb
F3
¡ Küçük açı karşısında büyük kuvvet bulunur. Çünkü iki kuvvet arasındaki açı küçüldükçe bileşke kuvvet büyüyeceğinden, küçük
açının karşısındaki kuvvet büyük olur. Şekilde θ < α < β olması durumunda, | F1| > | F2| > | F3| olur.
T1 i T1 T2 a T2 T i T T a T T1 i T1 T2 i T2
K G K G K P K P
G ağırlıklı K cismi ağırlıksız iplere bağlan- K ve P cisimleri ağırlıksız iplere bağlan- K ve P cisimleri ağırlıksız iplere bağlan-
dığında sistem dengede kalmak koşuluyla dığında iplerdeki gerilmeler eşit olacak dığında ipler arasındaki açılar eşit olacak
aralarındaki açı arttırıldığında ipteki gerilme şekilde dengeye geliyor ise, şekilde dengeye geldiğinde,
kuvvetleri artar. i<a ise GK > GP olur. T1 > T2 ise GK > GP olur.
i<a ise T1 < T2 olur. i = 60° ise GK = 3 T i = 60° alınırsa,
G
i = 60° ise G = 3 T1 & T 1 = a = 90° ise GP = 2 T T1 = 2T ise GK = 3 .2T = 2 3 T
3
G T2 = T ise GP = 3 .T = 3 T
a = 90° ise G = 2 T2 & T2 =
2
48
Kuvvet ve Hareket
Kütle skaler bir büyüklüktür. Kütle cisimlerin bulun- Bir cismin bütün kütlesi, kütle merkezinde toplanmış gibi düşünülür. Kütle
Eşit kollu terazi ile ölçülür. SI duğu konuma göre de- merkezinden asılan veya kütle merkezinden destek üzerine konulan ci-
da birimi kg dır. ğişmez. simler dengede kalır. Cisimlerin kütle merkezleri cismin dışında da olabilir.
Ağırlık Merkezi
Cisimlere etki eden kütle çekim kuvvetine ağırlık denir. Bir cismi meydana getiren parçacıkların ağırlıklarının ortalama uygulama nokta-
sına ağırlık merkezi denir.
Ağırlık vektörel bir büyüklük- Ağırlık, cisimlerin bu- Çekim alanının olmadığı yerde, ağırlık merkezinden söz edilemez. Kütle
tür. Dinamometre ile ölçülür. lundukları konuma gö- merkezi, cismin ağırlığının sıfır olduğu yerde de geçerli olduğundan, küt-
SI da birimi Newton (N) dir. re değişir. le merkezi en genel kavramdır.
a a
,/2 M ,/2
r
M M M
a b
G G
G G
Ağırlık merkezi çubuğun Ağırlık merkezi geometrik Ağırlık merkezi köşegenle- Ağırlık merkezi köşegenle-
orta noktasıdır. Çubuğun şeklin merkezidir. rin kesim noktasıdır. rin kesim noktasıdır.
ağırlığı uzunluğu ile doğru
G = Ç = 2rr G = Ç = 4a G = Ç = 2.(a + b)
orantılıdır. G = ,
49
Kuvvet ve Hareket
Türdeş cisimlerin ağırlıkları verilmiş ise cismin ortasından aşağı yönde bir kuvvet olarak gösterilir. Eğer cisimlerin alanları verilmiş ise
alanları, hacimleri verilmiş ise hacimleri ağırlık olarak alınır.
a a A
r
M M M h
a b c b
M
hKM
B a C
G G G G
Ağırlık merkezi geometrik Ağırlık merkezi köşegenle- Ağırlık merkezi köşegenle- Ağırlık merkezi köşegenlerin
şeklin merkezidir. rin kesim noktasıdır. rin kesim noktasıdır. kesim noktasıdır.
2 2
G = A = rr G=A=a G = A = a.b a.h a b.h b c.h c
G=A= = =
2 2 2
h
a h
r
r M K.M
r
M M
a
h/4 3h/4
G
G
G G
50
Kuvvet ve Hareket
Düzgün, türdeş bir levhanın kütle merkezi ortasındadır. Cisim iple herhangi bir noktasından asıldığında ipin düşey uzantısı cismin kütle
merkezinden geçer.
A T B T B T A T C
A
O
O O O
A C
D C B C B G
G G
D G
Şekil - II (a) Şekil - II (b)
Şekil - I (a) Şekil - I (b)
Şekil - I (a) daki cismin ağırlık merkezi O noktasındadır. Levha Şekil - II (a) daki eşkenar üçgenin ağırlık merkezi O noktasıdır. Lev-
hangi noktadan asılırsa asılsın ipin uzantısı O noktasından geçer. ha farklı iki noktadan asıldığında ipin uzantısı O noktasından geçer.
Düzgün türdeş X ve Y yarım dairesel levhaları O noktasından birleştirilip K noktasından asıldığında, türdeş K, L, M levhaları birleştirilip
O noktasından asıldığında şekillerdeki gibi dengede kalmaktadır.
T T ip ip
K K T T
O K O
K
x xK
r r L L Oı
O GX O GK
X r X r M
y M
xM
GY GL
Y Y
GM
Şekil - III (a) Şekil - III (b) Şekil - IV (a) Şekil - IV (b)
Ağırlıkları GX, GY ve yarıçapları r olan kendi içlerinde türdeş X Ağırlıkları GK, GL, GM olan türdeş kare levhalar Şekil - IV (a) daki
ve Y yarım küreleri Şekil - III (a) daki gibi asıldıklarında ipteki gibi asıldığında şekildeki gibi dengede kalıyor ve ipteki gerilme
gerilme kuvveti T olsun. kuvveti T oluyor.
• İpin uzantısı O noktasından geçtiğinden ağırlık merkezi O • İpin uzantısı L nin ağırlık merkezinden geçmektedir. Sistemin
ı
noktasıdır. ağırlık merkezi O noktasıdır.
• O noktasına göre tork alındığında, • O noktasına göre tork alınırsa, dK = dM olduğundan, GK = GM olur.
GX.x = GY.y ⇒ y < x olduğundan GX < GY olur. • GK = GM dir. GL ile diğer cisimlerin ağırlıkları kıyaslanamaz.
• T gerilme kuvveti T = GX + GY olur. • T gerilme kuvveti, T = GK + GL + GM dir.
51
Kuvvet ve Hareket
ip ip
K L
L K
1 2 T
M L S
K O
3 O 4
O N M R
N P
M N P
Şekildeki türdeş levhanın kütle merkezi O Şekildeki türdeş levhanın kütle merkezi O Şekildeki türdeş eşit bölmeli levhanın kütle
noktasıdır. Şekildeki levha üzerine K parçası noktasıdır. K parçasının üzerine özdeş parça merkezi O noktasıdır. L parçasının üzerine
eklendiğinde ortak kütle merkezi 1 yönünde, eklendiğinde: özdeş parça eklendiğinde:
L parçası eklendiğinde 2 yönünde, M parçası • Dengenin bozulmaması için; L, M, N, P • Dengenin bozulmaması için S veya R par-
eklendiğinde 3 yönünde, N parçası eklendi- parçalarından herhangi birinin üzerine öz- çalarından herhangi birinin üzerine özdeş
ğinde ise 4 yönünde kayar. deş parça yapıştırılması gerekir. parça eklenmelidir.
• Ağırlık merkezinin yerinin ve dengenin • Ağırlık merkezinin yerinin ve dengenin de-
değişmemesi için N parçasının üzerine ğişmemesi için R parçası üzerine özdeş
özdeş bir parça eklenmelidir. bir parça eklenmelidir.
Ağırlık merkezi büyük kuvvetin dışında ve bu kuvvetle aynı yöndedir. Kütle mer- r r 2r O2 O1 KM
kezine göre tork alındığında, O2 O1 r Dx
ip
K L ip
L
1 2
K T
K M
3 O 4 L S
O
O
N M R
M N N P
P
Şekildeki türdeş levhanın kütle merkezi O Şekildeki türdeş levhanın kütle merkezi O Şekildeki türdeş eşit bölmeli levhanın kütle
noktasıdır. Şekildeki levha üzerinden K par- noktasıdır. Levhadan K levhası çıkarıldığında: merkezi O noktasıdır. L parçası, çıkarıldığında:
çası çıkarıldığında kütle merkezi 4 yönünde, • Dengenin bozulmaması için; L, M, N, P • Dengenin bozulmaması için; S veya R par-
L parçası çıkarıldığında 3 yönünde, N parça- parçalarından herhangi biri çıkarılmalıdır. çalarından herhangi biri çıkarılmalıdır.
sı çıkarıldığında 1 yönünde, M parçası çıka- • Ağırlık merkezinin yerinin ve dengenin değiş- • Ağırlık merkezinin yerinin ve dengenin de-
rıldığında ise 2 yönünde kaymaya uğrar. memesi için N parçasının çıkarılması gerekir. ğişmemesi için R parçası çıkartılmalıdır.
52
Kuvvet ve Hareket
Kaldıraçlar
Bu tip kaldıraçlara; tahterevalli, makas, mandal, eşit kollu terazi, pense, tırnak makası, keser, bağ budama makası, kriko, kerpe-
ten, levye, kayık küreği örnek olarak verilebilir.
F . d2 = G . d1 olur. O
F . d2 = G . d1 olur.
destek F
O yük
Bu tip kaldıraçlarda her zaman, d2 < d1 olduğundan G < F olur. Kuvvetten
kayıp, yoldan kazanç vardır.
Bu tip kaldıraçlara; cımbız, kürek, maşa, tel zımba, çekiç, şeker ve limon
d2 G
tutacağı, tenis raketi, olta, buz hokeyi sopası, beyzbol sopası, alt çene
kemiği, kol kası, tırnak makası örnek olarak verilebilir. d1
53
Kuvvet ve Hareket
O merkezi etrafında serbestçe dönebilen makarada oluşan O merkezi etrafında serbestçe dönebilen makarayla birlikte
ip ile birlikte öteleme hareketi yapabilen sistemlere sabit hem dönme hem de öteleme hareketi yapabilen sisteme
makara denir. hareketli makara denir.
Sürtünmenin ve ip ağırlıklarının ihmal edildiği durumda Sürtünmenin ve ip ağırlıklarının ihmal edildiği durumda
sabit makara ya dengededir ya da sabit hızla hareket hareketli makara ya dengededir ya da sabit hızla hare-
yapar. Kuvvetin O noktasına göre toplam torku sıfır olur. ket eder. Makarayı F kuvveti 2 yönünde, G kuvveti ise
1 yönünde döndürmeye çalışır.
G.r = F.r & F=G olur.
K noktasına göre tork alınırsa,
Sabit makarada kuvvet kazancı,
G
F.2r = G.r & F = olur.
2
yük G G
Kuvvet kazancı = = = =1 olur. Hareketli makarada kuvvet kazancı,
kuvvet F G
yük G
Kuvvetten ve yoldan kazanç yoktur. Kuvvet kazancı = = =2 olur.
kuvvet G
Sabit makara kuvvetin yönünü değiştirerek iş yapmada 2
kolaylık sağlar.
Kuvvetten iki kat kazanç, yoldan iki kat kayıp vardır.
F kuvvetinin uygulandığı ip x kadar aşağı çekildiğinde F kuvvetinin uygulandığı ip x kadar yukarı çekildiğinde
G ağırlığı h kadar yükselir. G ağırlığı h kadar yükselir. F kuvvetinin yaptığı iş, G
kuvvetinin yaptığı işe eşittir.
Kuvvetin yaptığı iş, G kuvvetinin yaptığı işe eşittir.
WF = WG
WF = WG
F.x = G . h
F.x = G.h & x = h olur.
G
·x = G . h & x = 2h olur.
Şekil-1 (c) de makaranın ağırlığı Gmak. ise makarayı çe- 2
ken ipteki gerilme, Şekil - II (c) de makaranın ağırlığı Gmak. ise
T + G + F + Gmak = 0 F + F + G + Gmak = 0
olur. olur.
T = G + F + Gmak 2F = G + Gmak
54
Kuvvet ve Hareket
ÖZET 55 Palangalar
İki ya da daha fazla makaranın farklı şekillerde bağlanmasıyla elde edilen sisteme palanga denir. Palanga sistemi dengede veya sabit
hızla hareket ediyor ise sisteme etki eden net kuvvet sıfırdır.
x
x F
F F 2F
F
F F F F F F
F F F F F F F F
x
K K L L M M
h h
h G G G G G G
Şekilde makara, ip ağırlıklarının ve sürtün- Şekilde makara, ip ağırlıklarının ve sürtün- Şekilde makara, ip ağırlıklarının ve sürtün-
melerin ihmal edildiği sistemde G ağırlığı melerin ihmal edildiği sistemde G ağırlığı melerin ihmal edildiği sistemde G ağırlığı
F kuvveti ile dengelensin. F kuvveti ile dengelensin. F kuvveti ile dengelensin.
F+F=G F+F+F=G F + 2F + F = G
G G G
2F = G & F= olur. 3F = G & F= olur. 4F = G & F= olur.
2 3 4
Kuvvet kazancı, Kuvvet kazancı, Kuvvet kazancı,
55
Kuvvet ve Hareket
Eğik düzlemde sürtünme yoksa enerji kaybı oluşmaz. Bu durumda kuvvetin yaptığı işin tamamı cisme potansiyel enerji olarak
aktarılır. Verim = 1 olur.
• Kuvvetin yaptığı iş: WF = F.l
• Cismin kazandığı potansiyel enerji: EP = G.h olur.
alınan enerji G.h
• Verim = = = 1 olur.
verilen enerji F.,
G
Verim = olur.
F
yük G G 1
Kuvvet kazancı = = = = olduğundan kuvvet kazancı, eğik düzlemin yüksekliğine (h) ve boyuna
kuvvet F G . sin i sin i
(,) bağlıdır. Kuvvet kazancı G yükünün ağırlığına bağlı değildir.
h < , olduğundan F < G olur. Eğik düzlemde kuvvetten kazanç, yoldan kayıp vardır.
Eğik düzlem sürtünmeli ise kuvvetin yaptığı iş, sürtünmeye ve cismin potansiyel enerjisine aktarılır. Bu durumda verim
kesinlikle 1 den küçüktür. Sürtünme kuvveti ne kadar fazla ise verim de o oranda azalır.
Sürtünmesiz eğik düzlemde cisme sabit F kuvveti ile sabit hızla , yolu aldırıldığında kuvvetin yaptığı iş, cismin kazandığı
potansiyel enerjiye eşittir.
WF = WG
F.l = G.h
F . l = mg . h
56
Kuvvet ve Hareket
ÖZET 57 Çıkrık
Aynı eksen etrafında dönebilen yarıçapları farklı iki silindirin birleş- F
mesiyle elde edilen düzeneğe çıkrık denir. R
r
Şekilde G ağırlığı ve onu dengede tutan F kuvveti çıkrığı farklı O
silindir R r
yönlerde döndürmeye zorlar. Dengenin sağlanabilmesi için O nok-
O
tasına göre torklarının büyüklükleri eşit olmalıdır.
xF = xG h
Yük
F
F.R = G.r
G
r çıkrık silindirinin yarıçapı, R kol uzunluğunun yarıçapından kü-
çüktür. r < R olduğundan F < G olur. Kuvvetten kazanç yoldan G
kayıp vardır.
Şekil - I (a) Şekil - I (b)
Kuvvet kolu 1 tam devir yaptığında G yükü silindirin çevresi ka- Çıkrığın karşıdan görünüşü Çıkrığın yandan görünüşü
dar yükselir. Kuvvet kolu n defa döndürüldüğünde G yükü,
n tur sayısı sabit olmak şartıyla yalnızca yükün bağlı olduğu silindirin r yarıçapına bağlıdır.
Kol n defa döndürüldüğünde yük h kadar yer değiştirirse kuvvetin yaptığı iş yükün kazandığı enerjiye eşittir.
WF = WG
olur.
F . 2πR . n = G . h
ÖZET 58 Vida
Üzerinde eğimli dişliler bulunan değişik malzemeleri birbirine monte etmek için kullanılan basit makineye vida
denir. Vida üzerindeki dişler arası uzaklığa bir vida adımı (a) denir. r
Vida tam bir tur döndürüldüğünde vida ucunda bir vida adımı kadar yer değiştirir. Vida n tur attığında yüzey F
içerisinde aldığı yol, a
h = n.a olur. P
Vidanın yüzey içerisindeki aldığı yol n tur sayısı sabit olmak şartıyla yalnızca vida adımına bağlıdır. R
Vidanın bulunduğu zeminde ilerleyebilmesi için vidaya P baskı kuvveti uygulanması gerekir. Bu kuvvetin tahta blok
a < 2rr olduğundan F < R olur. Kuvvetten kazanç, yoldan kayıp vardır.
57
Kuvvet ve Hareket
fK ve fL ise fK = fL olur.
Birbirine Dıştan Temas Eden Dişliler Aynı Yönde Dönecek Şekilde Bağlanan Kasnaklar
K K kasnağı saat yönünde döndüğünde L kasnağı da L ile aynı
yönde döner.
L
K
L
rK
rL
rL
rK
fL
fK
Kasnakların devir sayıları ile yarıçapları ters orantılıdır.
K ve L dişlilerinin tur sayıları yarıçaplarının büyüklüğü ile Devir sayıları ile yarıçaplarının çarpımları eşittir.
ters orantılıdır. K dişlisi fK tur döndüğünde L dişlisi fL tur
döner. Tur sayısı ile yarıçaplarının çarpımları eşittir. fK.rK = fL.rL
fK.rK = fL.rL Kayışın kasnaklara temas ettiği dış noktalarda her nokta-
da kayışın çizgisel hızlarının büyüklükleri eşittir.
Her iki dişli üzerinde yapılan işler eşittir.
Birbirine Zincir ile Bağlı Dişliler Zıt Yönde Dönecek Şekilde Bağlanan Kasnaklar
K K kasnağı saat yönünde döndüğünde L kasnağı saatin tersi
yönünde dönme yapar.
L
K
L
rL rK
rK rL
fL
fK
58
Kuvvet ve Hareket
yatay yatay
h 2rr düzlem 2rr2
h düzlem
P
P
İp makaranın merkezine bağlanmış ise makara ok yönünde bir Yarıçapları r1 ve r2 olan eş merkezli silindirler ok yönünde bir
kez döndürülürse ip 2rr kadar çekilir. P cisminin yer değiştir- kez döndürüldüğünde ötelenmeden dolayı P yükü 2rr2 kadar
mesi makaranın yer değiştirmesine eşittir. Bu durumda P yü- yükselir. r1 yarıçaplı silindire bağlı ip açılacağından 2rr1 kadar
kündeki yükselme miktarı h, aşağı iner. P yükündeki net yer değiştirme,
h = 2rr olur.
h = 2rr2 – 2rr1 olur.
r1
r r2
h yatay P yatay
P 2rr düzlem h 2rr2 düzlem
İp makaranın üzerinden geçirilmiş ise makara ok yönünde bir Yarıçapları r1 ve r2 olan silindirler ok yönünde bir defa döndü-
kez döndürüldüğünde P yükü hem ötelenmeden hem de dön- rüldüğünde P yükü 2rr2 ötelenmeden ve 2rr1 kadar ipin açıl-
meden dolayı yükselir. Yükselme miktarı h, masından dolayı hareket eder. Bu durumda P yükündeki net
yer değiştirme,
h = hdönme + höteleme = 2rr + 2rr = 4rr olur.
h = 2rr2 + 2rr1 olur.
r1 r1
r2 r2
yatay yatay
h 2rr2 2rr2
düzlem P düzlem
P h
Yarıçapları r1 ve r2 olan eş merkezli silindirler ok yönünde bir Yarıçapları r1 ve r2 olan eş merkezli silindirler ok yönünde bir
kez döndürüldüğünde P cismi ok yönünde ötelenmeden dolayı
kez döndüğünde P cismindeki yükselme miktarı; 2rr2 kadar
2rr2 kadar aşağı iner. Fakat ip r2 yarıçaplı makaraya sarılaca-
ötelenme ve 2rr1 kadar sarılmanın toplamı olacaktır. Bu du-
rumda P yükünün yükselme miktarı, ğından 2rr1 kadar yükselir. Yükün net yer değiştirmesi h,
x/2 x/2
dönme say›s› = n = = olur.
makaran›n çevresi 2rr
x/2 yük x/2
P
kadar yükselir.
59
ELEKTRIK VE MANYETIZMA
d d d
Pozitif yükler birbirlerine itme, negatif yükler birbirlerine itme, zıt yükler ise birbirlerine çekme kuvveti uygular. Yüklerin birbirine uygu-
ladığı itme ya da çekme kuvvetinin büyüklüğü,
q1.q2
F = k· eşitliğinden bulunur.
d2
¨ ¨
F12 q1 yükünün q2 yüküne, F21 q2 yükünün q1 yüküne uyguladığı kuvvetlerin büyüklükleri birbirine eşit ve zıt yönlüdür.
¨ ¨
F12 = – F21 ve F12 = F21 = F dir.
SI birim sisteminde kuvvet birimi Newton'dır ve vektörel bir büyüklüktür.
Coulomb kuvveti temas gerektirmeyen dört temel kuvvetten biridir.
k, ortamın cinsine bağlı sabittir. Coulomb sabiti olarak alınır. Açık olarak Coulomb sabiti,
1
k= eşitliğinden bulunur.
4r.fo
Coulomb sabiti boşlukta en büyük değeri alır. Boşluk ve hava ortamı için Coulomb sabiti yaklaşık birbirine eşittir ve k = 9.109 N.m2/C2
alınır.
k, Coulomb sabiti elektriksel geçirgenlik f (epsilon) ile ters orantılıdır. Her ortamın kendine özgü bir elektriksel geçirgenliği vardır.
–12 2 2
Eşitlikte fo boşluğun elektriksel geçirgenliği olup değeri yaklaşık olarak fo = 8,85 . 10 C /N.m dir.
İki yükün birbirine uyguladığı kuvvet k ye dolayısı ile ortama bağlıdır. Ortam değiştiğinde ortamın elektriksel geçirgenliği f da değişir.
Dolayısı ile kuvvet de değişir. Örneğin elektriksel geçirgenlik f değeri iki katına çıkarsa k yarıya iner. Bu durumda kuvvet yarıya iner.
Aralarında d kadar uzaklık olan q ve Q yüklerinin birbirlerine uyguladıkları kuvvet F olsun. Şekillerde Q yüküne etki eden net kuv-
vetlerin yönleri ve büyüklükleri gösterilmiştir.
+q +Q F –3q 3F +Q –q –q
. .
d d
60° 60°
4F
v2F
F 5F d d
d
v3F
d
F F
d d F
30° 60°
30° 60° 60° 60°
–q –4q –q +q F
d +Q d +Q
F
60
Elektrik ve Manyetizma
Şekilde aynı cins yüklerle yüklü, ağırlıkları GK = mK.g ve GL = mL.g olan K, L küreleri tavan
dengeye geldiklerinde birbirlerini eşit büyüklükte kuvvetlerle iter. Denge şartından,
i1 i2
FKF TK
tan i 1 = = TL
GK mK .g
FK=F K L FL=F
FL F .
tan i 2 = = olur . Bu eşitliklerden, qK qL
GL mL .g
i1 i2
Şekil-I de aynı cins yüklerle yüklü GK ve GL ağırlıklı K, L küreleri dengeye geldiklerinde tavan
birbirlerini her zaman eşit büyüklükte kuvvetlerle iter (IFKI = IFLI = F).
TK TK
FK
Denge şartından,
K qK K qK
TL GK
TL
TL = GL + F
TK = GK + TL – F L qL L qL
= GK + (GL + F) – F
GL FL
= GK + GL olur.
Şekil - I Şekil - II
TK gerilme kuvveti Coulomb kuvvetinden bağımsızdır.
Yükleri qX, qY olan mX, mY kütleli X, Y cisimleri Şekil - I deki gibi denge- Yükleri +q olan özdeş K ve L küreleri şekildeki gibi den
dedir. Bu durumda cisimlerin birbirine uyguladığı elektriksel kuvvetin gede iken ağırlığı ihmal edilen iplerdeki gerilme kuvvetle
büyüklüğü FX, FY ve cisimlerin bağlı olduğu ip gerilmeleri TX, TY dir. ri T1 ve T2 dir.
Yüklere etki eden kuvvetler Şekil - II de gösterilmiştir.
T1
T1
i1 i2 i1 i2 F
ip ip
TX TX K +q
TY TY K +q
G
qX qY T2
qX qY T2
FX FY T2
X Y d
i1 i2 L +q L +q
mX.g mY.g G F
Şekil - I Şekil - II
Şekil - I Şekil - II
i1 = i2 ise
• İtme kuvvetlerin büyüklükleri FX = FY dir. Cisimleri birbirine bağlayan ipin uzunluğu arttırılırsa;
• Cisimlerin kütleleri ve ağırlıkları mX = mY ve GX = GY dir. • Cisimlerin birbirine uyguladığı elektriksel kuvvetin bü-
• İp gerilme kuvvetleri TX = TY dir. yüklüğü F azalır.
61
Elektrik ve Manyetizma
Çizilen elektrik alan modelleri; yükün büyüklüğüne, işaretine ve ortamdaki yük sayısına göre farklılık gösterir. Elektrik alan, yükün etkisini
gösterebildiği ve çevresini saran uzay parçasında olduğundan iki boyutta ve üç boyutta çizilebilir.
E E E E
+ + –
+q +2q –q – –2q
Pozitif noktasal yükün oluşturduğu elektrik alan çiz- Yükün büyüklüğü iki katına çıkarsa yükün etrafındaki elektrik alan çizgi-
gilerinin yönü yükten dışarı doğru, negatif noktasal lerinin sayısı da iki katına çıkar. Çizgi sayısı yükün büyüklüğü ile doğru
yükün oluşturduğu elektrik alan çizgilerinin yönü orantılıdır. +q ve –q yüklerinin çevresindeki çizgi sayısı sekiz ise +2q ve –2q
yüke doğrudur. yüklerinin çevresindeki çizgi sayısı on altı olarak modellenir.
E E E E E E
– + + + – –
62
Elektrik ve Manyetizma
Bir yükün pozitif birim yüke (q = +1C) uyguladığı elektriksel kuvvete o noktadaki elektrik alan şiddeti denir.
qo = +1 br yüke etki eden elektriksel kuvvet, elektrik alan matematiksel gösteriminde yazılırsa;
q.qo
¨ k. 2
+q K E
¨ F d q
E= q = qo = k. 2
(+1 br)
o d d
–q E K
¨ q (+1 br)
E = k·
d2 d
+q ve –q yüklerinin K noktasında oluşturdukları elektrik alan bulunurken, elektrik alan bulunacak noktada +1 br yük olduğu kabul
edilir. +q yükünün K noktasında oluşturduğu elektrik +x yönünde, –q yükünün oluşturduğu elektrik alan vektörü ise –x yönündedir.
+q yükünden d kadar uzaklıktaki elektrik alanı E olsun. K, L, M ve N noktalarında oluşan bileşke elektrik alanlar gösterilmiştir.
+q K E –3q 3E L –q –q
.• •.
d d 53°
37° 60° 60°
E 4E d d
EK EL d d
EM E EN
d d E
30° 60°
60° 30° 60° 60° 60°
–q –4q –q • +q • E
d M d N
E
K noktasındaki elektrik alan L noktasındaki elektrik alan M noktasındaki elektrik alan N noktasındaki elektrik alan
şiddeti, EK = v2E olur. şiddeti, EL = 5E olur. şiddeti, EM = v3E olur. şiddeti, EN = E olur.
63
Elektrik ve Manyetizma
d
q1.q2
W = Ep = k · olur.
d
Elektriksel potansiyel enerji skaler bir bü- SI birim sisteminde elektriksel po- Aynı işaretli yüklerin elektriksel potansiyel
yüklüktür. Hesaplamalarda yüklerin işaret- tansiyel enerjisininin birimi Joule enerjisi pozitif, zıt işaretli yüklerin potansi-
leri dikkate alınır. (J) dür. yel enerjisi negatiftir.
+q1
İkiden fazla sabit yükten oluşan sistemin potansiyel enerjisi, yüklerin ikişerli potansiyel
enerjilerinin toplamına eşittir. Şekildeki yüklerin oluşturdukları toplam potansiyel enerji,
q 1 . ^ –q 2 h q1 . q3 ^ –q 2 h . q 3 d1 d2
Ep = k +k +k
d1 d2 d3
¡ Yükler birbirine yaklaştırıldığında veya birbirinden uzaklaştırıldığında potansiyel enerji yüklerin yük cinslerine göre değişir.
K L K L
• Aynı işaretli yükler birbirine yaklaştırıldığında elektriksel • Zıt işaretli yükler birbirine yaklaştığında elektriksel potansi-
potansiyel enerji artar, uzaklaştırıldığında azalır. yel enerji azalır, uzaklaştırıldığında artar.
• +q2 yükünü sonsuzdan L noktasına getirmekle elektriksel • –q2 yükünün sonsuzdan L noktasına gelmesi sonucu elekt-
kuvvetlere karşı iş yapılır. +q2 yükü sonsuza gittiğinde ise riksel kuvvetler iş yapar. Sistemin potansiyel enerjisi ne-
elektriksel kuvvetler iş yapar. Potansiyel enerji sıfır olur. gatiftir. Sistemden enerji alınmıştır. –q2 yükü sonsuza gö-
Yapılan iş yükün geldiği yola bağlı olmayıp yükün son ko- türüldüğünde potansiyel enerji artarak sonsuzda sıfır olur.
numuna bağlıdır. Yapılan iş,
64
Elektrik ve Manyetizma
SI birim siste- Elektriksel potansiyel L noktasındaki bir q yükünün sahip olduğu elektriksel potansiyel enerjisi,
minde elektriksel skaler bir büyüklüktür. Ep = q.V olur. Yükün sahip olduğu elektrik potansiyel enerjisi q ve o nok-
potansiyelin Hesaplamalarda yüklerin tadaki potansiyele bağlıdır. Elektrik alanın büyük olması o noktada yükün
birimi volttur. işareti dikkate alınır. sahip olduğu elektrik potansiyel enerjisinin büyük olduğu anlamına gelmez.
q1 (–q2) q3
V = k· + k· + k· ifadesiyle bulunur. O
d1 d2 d3 d2 d3
–q2 +q3
65
Elektrik ve Manyetizma
Şekillerde +q ve –q yükünün etrafındaki eş potansiyel yüzeyler kesikli çizgilerle, yüklerin oluşturdukları elektrik alan çizgileri ise
sürekli oklarla gösterilmiştir.
Şekil - I Şekil - II
Noktasal +q yükünün etrafındaki Noktasal –q yükünün etrafındaki
eş potansiyel yüzeyler eş potansiyel yüzeyler
• Şekillerde +q ve –q yükünün potansiyellerinin eşit olduğu noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eş potansiyel çizgileri ya da eş
potansiyel yüzeyler yükün şekline benzer. Kesikli çizgiler yükü saran yüzeyi temsil eder.
• Eş potansiyel çizgisi üzerinde her noktada aynı potansiyel vardır. Şekillerde K ile L nin ve X ile Y nin potansiyelleri eşittir. Bundan
dolayı bir q yükü bu çizgi üzerinde hareket ettirildiğinde iş yapılmaz.
• +q yükünden uzaklaştıkça çizilen eş potansiyel çizgilerinin üzerindeki noktalarda potansiyel değerleri azalır. VK = VL > VM olur.
• –q yükünden uzaklaştıkça çizilen eş potansiyel çizgilerin üzerindeki noktalarda potansiyel değerleri artar. VZ > VX = VY olur.
• Şekillerde çizilen eş potansiyel çizgilerinin sayısı sonsuzdur. Eş potansiyel çizgileri birbirini kesmez ve bu çizgiler elektrik alan
çizgilerine diktir.
Şekilde farklı cins ve aynı cins, aynı miktarda yüke sahip noktasal yüklerin etrafındaki eş potansiyel yüzeyler kesikli çizgilerle,
elektrik alanlar ise sürekli çizgilerle gösterilmiştir.
E
E
. .
X
• A•
K• .
+ – B• + +
. .
L• •Y
.
• • •
C
M Z
• Şekillerde eş potansiyel yüzeyler üzerinde her noktada potansiyeller eşittir. Şekil - III te +q yükünden uzaklaştıkça potansiyel
azalacağından, VK = VL > VM olur. –q yükünden uzaklaştıkça potansiyel artacağından VZ > VX = VY olur.
Şekil - IV te yükler +q olduğundan yüke yakın noktalarda potansiyel daha büyük olacağından, VA > VB > VC olur.
66
Elektrik ve Manyetizma
ÖZET 70 Elektriksel İş
Elektrik alanın yönü her zaman potansiyeli büyük olan noktadan küçük olan noktaya doğrudur. Elektrik M N E
• •
alan içinde ve alan doğrultusunda bulunan K ve L noktaları arasında potansiyel farkı vardır. K noktasının
potansiyeli VK, L noktasının potansiyeli VL dir. Bu iki nokta arasındaki potansiyel farkı, VKL = VL – VK olur. 3
+q yükünü K noktasından L noktasına götürülürken yapılan iş W ise, 1 2
W W = q.VKL • +q
VKL = ⇒ olur. L 1
q K
E E E E
+q • +q –q –q
K L M N P R S T
• +q yükünün elektrik alanı • +q yükünün elektrik alana • –q yükünün elektrik alanı ile • –q yükünün elektrik alanına
ile aynı yönde K noktasın- zıt yönde N noktasından M aynı yönde P noktasından R zıt yönde T noktasından M
dan L noktasına gelmesi noktasına getirilmesi duru- noktasına getirilmesi duru- noktasına gelmesi durumun-
durumunda elektriksel kuv- munda elektriksel kuvvetlere munda elektriksel kuvvetlere da elektriksel kuvvetler yük
vetler yük üzerinde iş yapar. karşı iş yapılır. karşı iş yapılır. üzerinde iş yapar.
WKL = q.(VL – VK) WNM = q.(VM – VN) WPR = –q.(VR – VP) WTS = –q.(VS – VT)
+q yükü potansiyeli büyük olan bir noktadan alınıp potansiyeli küçük olan bir noktaya götürülürse yapılan iş negatif olur. Bu du-
rumda elektriksel kuvvet iş yapar. VK > VL olduğundan VKL = VL – VK sonucu (–) çıkar.
+q yükü potansiyeli küçük olan bir noktadan alınıp potansiyeli büyük olan noktaya götürülürse yapılan iş pozitif olur. Bu durumda
elektriksel kuvvetlere karşı iş yapılmış olur.
q q
K noktasındaki +q yükünün L ve M noktalarındaki potansiyelleri VL = k. , VM = k. olur. +q K L M
ı d 2d
q yükünün farklı noktalara hareketinde yapılan işi bulalım. d d
∞ ∞
+q +qı +q +qı +q +qı +q qı
• •
K L M K L K L M K L
ı ı ı
q yükünün L den M ye gel- q yükünün L den sonsuza q yükünün M den L ye geti- qı yükünün sonsuzdan L ye
mesi durumunda elektriksel gitmesi durumunda elektrik- rilmesi durumunda elektriksel getirilmesi durumunda elekt-
kuvvetlerin yaptığı iş, sel kuvvetlerin yaptığı iş, kuvvetlere karşı yapılan iş, rik kuvvetlere karşı yapılan iş,
ı ı ı ı
W = q .(VM – VL) W = q .(V∞ – VL) W = q .(VL – VM) W = q .(VL – V∞)
q kq q q q
= qı. d 0 – k. n = qı. d k. n
kq
= qı. d k. – n – k. = qı. d – 0n
2d d d d 2d d
kq q
= qı. d k. n olur.
kq q
= qı. d – n olur. = qı. d – n olur. = qı. d k. n olur.
2d d 2d d
67
Elektrik ve Manyetizma
Üretecin potansiyel farkı V, levhalar arasındaki uzaklık d ise levhalar arasındaki elektrik alanı,
V Volt (V) N
E= bağıntısından bulunur. SI sisteminde birimi ya da dır.
d metre (m) C
Levhalar arasındaki elektrik alan sabit olduğundan bir noktanın potansiyeli (–) levhaya olan d uzaklığı ile 4V
doğru orantılıdır.
¡ Eş potansiyel yüzeyleri üzerindeki tüm noktaların potansiyelleri eşittir. VL = VA, VM = VB, VN = VC olur.
¡ Şekildeki paralel levhalar arasındaki elektrik alanın şiddeti sabit olduğundan AC arasındaki potansiyel fark,
4V VAC
= x VAC = V · x
E=
4d
⇒ d eşitliğinden bulunabilir.
¡ Şekil - I de paralel levhalar bir üreteçle yüklendikten sonra üreteçle bağlantısı ke- K d L M d N
silmiştir. KL levhaları birbirine yaklaştırıldığında levhalar üretece bağlı olmadığı için E E
levhaların yük miktarları ve levhalar arasındaki elektrik alan değişmez. Levhalar ara-
V
sındaki elektrik alan sabit olduğundan E = eşitliğinde E sabit, d azaldığında levha-
d
ların potansiyel farkı azalır.
68
Elektrik ve Manyetizma
+ + + + + + + + + + + + +
+ –
Fe i i i
T1 T2 T3 + –
, T T
+q –q nötr + E T – Fc +q +q F
E E E c E
mg mg + +q Fe –
Fe mg
i i
+ i – Fe Fe
mg
– – – – – – + – – – – – – – –
+q yüküne elektrik alanla aynı, –q Kütlesi ihmal edilen yalıtkan bir iple Yer çekiminin ve sürtünmelerin ih-
yüküne elektrik alana zıt yönde Fe tavana asılan +q yüklü bir cisim mal edildiği ortamda, yükleri +q
elektriksel kuvveti etki ederken nötr elektriksel alan içerisinde, elektrik- olan özdeş cisimler yalıtkan iplerle
cisme elektriksel kuvvet etki etmez. sel kuvvet ile ağırlık kuvvetinin bi- (+) levhaya şekildeki gibi bağlan-
Yüklerin kütleleri eşit ise iplerdeki leşkesi ipteki T gerilme kuvveti tara- dıklarında dengede kalıyor. Yükler
gerlime kuvvetleri, fından dengelenmiştir. yatayda coulomb kuvvetiyle birbiri-
Fe q.E ni iterken, elektriksel kuvvet yükleri
T1 = mg + Fe tani = =
mg mg aşağı yönde çeker.
T2 = mg – Fe • İpin düşeyle yaptığı i açısı; cismin • Yükler arasındaki coulomb kuv-
T3 = mg olur. yükü ve elektrik alan şiddeti ile doğ- veti artarsa i açısı ve T ip geril-
ru, ağırlığı ile ters orantılıdır. İpin , me kuvveti artar.
• Yüklere etki eden Fe elektriksel
uzunluğuna bağlı değildir.
kuvveti artarsa T1 gerilme kuvveti • Yüklere etki eden elektriksel kuv-
artar, T2 azalır, T3 gerilme kuvveti • İpteki T gerilme kuvveti, vet artarsa i açısı azalırken, T ip
değişmez. 2 2
T = (mg) + Fe olur.
2 gerilme kuvveti artar.
Aralarındaki uzaklık d olan iletken K, L levhaları üretece Yer çekiminin ve sürtünmelerin ihmal edildiği ortamda, yükleri +q olan
bağlanarak şekildeki gibi yüklenmiştir. Kütlesi m olan +q ve özdeş cisimler yalıtkan iplerle K levhası üzerinde O noktasına asıldı-
–q yüklü cisimler ve nötr cisim yalıtkan iplerle K levhasına ğında şekildeki gibi dengede kalıyor.
asılmıştır. İplerdeki gerilme kuvvetleri T1, T2 ve T3 tür. K + + + + + + + + +
yatay
aa
K + + + + + + T T
yatay Fc q q F
Fe d c +
T1 T2 T3 d E V
–
a a
m +q –q Fe Fe
+
d E nötr V
– yatay
mg Fe mg mg L – – – – – – – – –
69
Elektrik ve Manyetizma
• K ve L yükleri karşı levhaya çarptıklarında aynı yolu alır. Yüklerin karşı levhaya • K ve L yüklerinin (–) levhaya çarpma
ulaşma süreleri, hızları,
1 2 1 2
vK = aK.tK = 4a.t = 2v alınırsa
d= .a .t = .a .t
2 K K 2 L L
1 2 1 2 vL = aL.tL = a.2t = v olur.
.4a.t K = .a.t L ⇒ tL = 2tK olur.
2 2
tK = t ⇒ tL = 2t olur. İvmesi büyük olan yük daha kısa sürede (–) levhaya çar-
par.
• K ve L yüklerinin hareket süresince ivme - zaman, hız - zaman ve yol - zaman grafikleri şekildeki gibi olur.
K K L L
0 • 0 • 0 • 0 • 0 • 0 •
t zaman t zaman t zaman 2t zaman 2t zaman 2t zaman
Yer çekimi ve sürtünmelerin önemsiz olduğu ortamda, düşey kesiti şekildeki gibi olan düzenekte, K lev- K d L
+ –
hası üzerinden serbest bırakılan m kütleli ve +q yüklü parçacık a ivmesi kazanarak t süre sonra L levha- E
+ –
sına çarpıyor. KL levhalarının uçları arasındaki potansiyel farkı V dir. + m Fe – v
70
Elektrik ve Manyetizma
q. V .x = 1 m.v2L
+ –
olur. q.V = 1 m.v2M olur.
d 2 2 + V–
• Cismin karşı levhaya ulaştığında kazandığı kinetik enerji, cismin yüküne ve uygulanan gerilime bağlıdır. Levhalar arasındaki uzaklığa
bağlı değildir.
• Cismin karşı levhaya çarpma hızı; cismin yüküne, kütlesine ve uygulanan gerilime bağlıdır. Levhalar arasındaki uzaklığa bağlı değildir.
• Levhalara uygulanan gerilim sabit kalmak şartıyla, levhalar arasındaki uzaklığın azalması veya artması yükün kazanacağı kinetik
enerjiyi ve hızını değiştirmez. Fakat karşı levhaya ulaşma süresi değişir.
¡ Yer çekiminin ve sürtünmelerin önemsenmediği bir ortamda yüklü paralel levhalar arasında –q yüklü parçacığa elektrik alana zıt
¨
yönde Fe elektriksel kuvvet etki eder. Yükün (–) levhaya ulaşabilmesi için (+) levhadan Ek lık bir kinetik enerji ile atılmalıdır.
d
• Cismin K deki kinetik enerjisi Ek > q.V den büyük ise cisim M noktasına belli bir hızla + –
E
çarpıp tekrar hızlanarak geri döner. + –
K + –q vo M –
• Cismin K deki kinetik enerjisi Ek = q.V ise M noktasına ulaştığında hızı sıfır olur. Cisim
Fe + –
tekrar hızlanarak geri döner.
+ –
• Cismin K deki kinetik enerjisi Ek < q.V ise cisim M noktasına ulaşamadan bir yerde du-
+ –
rur. Tekrar hızlanarak geri döner. V
+ –
¡ Yer çekiminin ve sürtünmelerin önemsenmediği bir ortamda paralel levhalar 4V potansiyel farkı olan üreteçle yüklensin. (+) levha-
daki potansiyel 4V, (–) levhadaki potansiyel 0 olur. Aralıklar eşit olduğundan her aralıktaki potansiyel farkı eşit olacak şekilde (+)
levhadan (–) levhaya doğru azalarak sıfırlanır.
71
Elektrik ve Manyetizma
+ + + + +
– – – – – + + + + +
3 3
vo E
Fe Fe
+q vo E vo 2 E
+q 2
Fe G –q
h
G G
vx 1 1
.
– – – – –
+ + + + + – – – – –
L vy v
Cisim yatayda sabit hızlı, düşeyde ivme- Elektrik alana dik olarak atılan +q yüklü Elektrik alana dik olarak atılan –q yüklü
li hareket yapar. Cismin yataydaki hızı cisme aşağı yönde G, yukarı yönde ise cisme aşağı yönde G, yukarı yönde ise
vx = vo sabit iken düşeydeki vy hızı Fe ve Fe kuvveti etki eder. Fe kuvveti etki eder.
G kuvvetlerinin etkisiyle artar.
• G > Fe ise bileşke kuvvet aşağı yön- • G > Fe ise bileşke kuvvet aşağı yön-
Cismin yatayda ve düşeyde aldığı yol, de olur. Cisim 1 yolunu izler. de olur. Cisim 1 yolunu izler.
¡ Elektrik yükleri qX, qY, qZ olan eşit kütleli X, Y, Z cisimleri yer çekiminin ihmal edildiği
ortamda, eşit v hızlarıyla düzgün elektrik alana girdiklerinde şekildeki yörüngeleri izle-
yerek elektrik alandan K, L, M noktalarından çıkmaktadır. – – – – – – K
• qX (+), qY nötr, qZ (–) yüklüdür.
E 2d
• X cismi 2d, Z cismi d kadar doğrultusundan saptığına göre, X cismine etki eden X
elektriksel kuvvetin şiddeti Z nin iki katıdır. FZ = F ⇒ FX = 2F olur. Y L
Z
• Cisimlerin kütleleri eşit olduğundan dolayı cisimlerin ivmeleri elektriksel kuvvetle d
doğru orantılıdır. aZ = a ⇒ aX = 2a olur. M
+ + + + + +
• Elektriksel kuvvet Fe = q.E olduğundan qZ = –q ⇒ qX = 2q olur.
• Yüklerin K, L, M noktalarından çıkarken hızlarının büyüklükleri vK > vM > vL olur.
¡ Sürtünmesiz ortam ve düşey düzlemde düzgün elektrik alanına giren –q yüklü, m küt- perde
leli cisim v hızı ile elektrik alanına girdiğinde şekildeki yörüngeyi izleyerek perdede K + + + + +
noktasına t sürede çarpıyor.
Fe
V E
• Yükün O noktasına çarpması için, Fe = q.E = q. elektriksel kuvveti arttırılmalı ya V v .O
–q
d
da G = mg kuvveti azaltılmalıdır. G d
• Yükün levhaya ulaşma süresi, L = v.t eşitliğinde görüldüğü gibi levhaların uzunluğu- •K
– – – – –
na ve cismin elektrik alana giriş hızı v ye bağlıdır. Levhaların uzunluğu (L) kısaltıldı-
L
ğında veya cismin hızı (v) arttırıldığında t süresi azalır.
72
Elektrik ve Manyetizma
Sığa, levhalar arasındaki ortamın elektriksel geçirgenliği (f) ile doğru orantılıdır.
• Levhalar arasındaki uzaklık azaltıldığında aradaki elektrik alan artar. Yük-
d d
ler arasında oluşan elektriksel kuvvet de artacağından (–) levhadaki yükler
karşı levhaya atlayarak yük boşalmasına neden olur. Araya konulan cam, + – ++ ––
+ – ++ ––
lastik gibi yalıtkan maddeler sayesinde bu geçiş engellenir. + – ++ ––
• Boşluğun elektriksel geçirgenliği (fo) küçüktür. Levhalar arasına elektrik- + boşluk – + + yalıtkan ––
+ fo – ++ f ––
sel geçirgenliği f olan yalıtkan bir madde yerleştirilirse, levhalara bağlı + – ++ ––
+ – ++ ––
üreteç, levhalarda azalan potansiyeli arttırmak için levhalara yük gönde- + – ++ ––
rir. Bu durumda levhalarda biriken yük ve sığa artar.
• Sığa; iletkenin alanı (A) ile doğru, levhalar arasındaki uzaklık (d) ile ters ve
V V
levhalar arasındaki ortamın elektriksel geçirgenliği (f) ile doğru orantılıdır.
A
C = f. olur.
d
73
Elektrik ve Manyetizma
• Sığaçlar yapılarına göre; düzlem sığaç, küresel sığaç, silindirik sığaç şeklinde isimlendirilir.
+q –q
+ –
• Sığacın elektrik devrelerinde gösterimi şekildeki gibidir. Şekildeki özdeş ve paralel iki iletken ara-
+ – iletken levhalar
sına yalıtkan bir madde yerleştirilerek düzlem sığaç elde edilir. Levhaların potansiyel farkı ürete-
yalıtkan ortam
cin potansiyel farkına eşitlendiği anda üreteçlerden çekilen akım kesilir. Artık levhalar yüklenmiş
olur. Levhaların birinin üzerinde biriken yük +q ise diğerinde de –q yükü birikir ve levhalardaki toplam yük sıfır olur.
• Sığaçlar elektrik enerjisini yük şeklinde depo eder. Bir sığacın en önemli özelliği depolayabildiği yük miktarı (kapasitesi) yani sığasıdır.
q.V 1
Alan = Enerji = = C.V2 0 gerilim(V)
2 2 V
Elektronik devrelerde, Sığaç, bağlı olduğu Durmuş veya ritmi bo- Dijital kol saatleri, bazı Müzik dinlediğimiz ho-
elektrik kesintisi oldu- devreye ani yük akışı zuk olan kalbin tekrar bilgisayar parçaları, cep parlörün yapısında da
ğunda devrelerin zarar sağlar. Fotoğraf maki- çalışabilmesi için kulla- telefonları gibi aletler- sığaç vardır. Elektrik ke-
görmemesi için kısa nesinde flaş ışığı oluş- nılan elektroşok cihazla- de pil bittiği anda sığaç sildiğinde, devrede bu-
süreliğine de olsa akım turmada sığaç kullanılır. rının yapısında da sığaç devreye girerek bilgile- lunan sığaç sayesinde
sağlamada kullanılır. Fotoğraf makinesinin vardır. Elektroşok cihaz- rin kayıp olmasını önler. devreye belirli bir süre
Elektrikli cihazların uç- düğmesine basıldığında larında yüklenen büyük Radyo alıcılarının fre- daha yük akışı sağlanır.
larındaki potansiyel fark fotoğraf çekilen ortam enerji hastanın vücudu- kans ayarlarını değiştir- Hoparlörden akım kesil-
değişimlerinde aletlerin kısa bir süreliğine isteni- na verildiğinde kalpteki mede sığaçlar kullanılır. se bile ses gelmesi be-
zarar görmemesi için len seviyede aydınlanır. kasılma durur ve kalp lirli bir süre devam eder.
sığaçlardan yararlanılır. atması sağlanır.
74
Elektrik ve Manyetizma
2i Şekil - I
B = K. matematiksel modeli ile bulunur.
d
• Manyetik alan B sembolü ile gösterilir. Vektörel bir büyüklüktür. SI da birimi Tesla’dır (T). Teslametre ile ölçülür.
• Üzerinden akım geçen düz telin etrafında oluşan manyetik alanın şiddeti; telin üzerinden geçen akım ile doğru, manyetik alanı
bulunacak olan noktaya olan dik uzaklık ile ters orantılıdır.
Sayfa düzlemine paralel ve dik konumda, akım geçen tellerin çevresinde oluşan manyetik alanların yönleri gösterilmiştir.
B B
B B
B
i i B
i i
tel B B tel
B B
B B
Şekil - II (a) Şekil - II (b) Şekil - II (c) Şekil - II (d)
Manyetik alan vektörü ile akım geçen tel, her zaman birbirine diktir. Şekil - II (c) ve Şekil - II (d) de akım geçen tel sayfa düzlemine
dik ise manyetik alan vektörleri şekillerde gösterildiği gibi sayfa düzlemindedir.
K.2r.i
B= matematiksel modeli ile bulunur. B
r r
i
¡ Halkanın merkezindeki manyetik alanın yönü sağ el kuralı ile bulunur. Sağ elin dört parmağı akı-
mın dönme yönünü gösterecek şekilde tel halka avuç içine alındığında dik olarak açılan başpar-
mak manyetik alanın yönünü gösterir. Şekildeki halkanın merkezinde manyetik alan +y yönündedir.
Halkaların uzunlukları şekildeki gibi olduğunda; K, L, M, N halkalarının merkezlerindeki manyetik alanların büyüklükleri ve yönleri şekildeki
gibi olur.
i
K L i
r O1 O2 i r O3 O4
r r 30°
BK BL BM BN
M N
i i
2r.i 1 2r.i 3 2r.i 1 2r.i 1
B K = K· · B L = K· · B M = K· · B N = K· ·
r 2 r 4 r 4 r 3
75
Elektrik ve Manyetizma
¡ Bobin üzerinden i akımı geçerse manyetik alanın yönü sağ el kuralı ile bulunur. Bobin sağ elin içine alınır. Bükülen dört parmak akım
yönünü gösterecek şekilde tutulursa başparmak da manyetik alanın yönünü gösterir. Şekil - I deki elektromıknatısın oluşturduğu man-
yetik alanın yönleri Şekil - II de gösterilmiştir. Manyetik alanın yönü K ve L noktalarında –x yönünde iken, P ve R noktaları ile bobinin
içerisinde +x yönündedir.
, , ,
¡ Şekildeki sarımlarının uzunlukları , olan akım B N B 2B 2N 2B 3B 3N 3B
makaralarında aynı akım bulunmaktadır.
Akım makarasının merkez ekseninde oluşan P R S
i i i
manyetik alan şiddeti, sarım sayısı ile doğru
orantılıdır. V V V
V V
Manyetik geçirgenlik arttığında manyetik alan sabiti de artar. Şekillerdeki akım makaralarının iç kısımlarındaki boşluklara demir çubuk
konulduğunda, demir çubuğun manyetik geçirgenliği büyük olduğundan makara içerisindeki manyetik alan şiddeti artar.
Sarımlarının uzunluğu ,, sarım sayısı N, manyetik alan sabiti K olan ve üzerinden i akımı geçen akım makarasının merkezinde oluşan
manyetik alan şiddeti,
K.4r.i
B = N. matematiksel modeli ile bulunur.
,
76
Elektrik ve Manyetizma
F = B.i.,.sina
eşitliği ile bulunur. Tel manyetik alana dik konulduğunda a = 90° olacağından kuvvet maksimum olur. Manyetik kuvvet, man-
yetik alan ve tel birbirine diktir.
–x +x –x +x
. . . .
BL BK BL BK
. . , . , .
FK FL FK FL
iK iL iK iL
. . . .
K L K L
d d
Aynı yönlü akım geçen paralel teller birbirini çeker. Zıt yönlü akım geçen paralel teller birbirini iter.
Tellerden aynı yönlü akım geçerken teller birbirini çeker, zıt yönlü akım geçerken birbirlerini iter.
Her iki durumda da tellere etkiyen kuvvetler eşit büyüklükte ve birbirine göre zıt yönlüdür. Kuvvetlerin şiddeti,
2.i K .i L
FK = FL = K. ., olur.
d
FK = FL ve FK = –FL dir.
K ve L telleri birbirini; akım şiddetleri ve uzunlukları çarpımı ile doğru, aralarındaki uzaklık ile ters orantılı olarak çeker veya iter.
77
Elektrik ve Manyetizma
¡ Telin KN ve LM kesimlerinden geçen akım ile manyetik alan paralel ise a = 0° dir. sin0 = 0 olduğundan bu parçalara manyetik kuvvet
etki etmez.
¡ Büyüklükleri eşit olan bu iki kuvvet, çerçevenin dönme ekseni etrafında sürekli
dönmesini sağlar. Kuvvetlerin dönme eksenine göre torku, F1 F2
, i
i
d d
x = F· + F· = F.d = B.i.,.d olur.
2 2 F1 F2
Çerçevenin yüzey alanı, A = ,.d olduğundan levhanın torku,
• •
L i M
x = B.i.,.d = B.i.A olur. Bu eşitliği ABİ sözcüğünden hatırlayabilirsiniz.
d/2 d/2
N tane çerçevede oluşan torkun şiddeti, Şekil - I
x = N.B.i.A olur. Bu eşitliği NABİ sözcüğünden hatırlayabilirsiniz.
¡ Torkun büyüklüğü; manyetik alan şiddeti, çerçeveden geçen akım ve çerçevenin alanı ile doğru orantılıdır.
Şekil - I deki çerçeve, dönme ekseni etrafında dönmektedir. Bu dönme sırasında,
• Çerçevenin bulunduğu manyetik alan şiddeti artırılırsa çerçeveye etki eden toplam tork artar.
• Çerçeveden geçen akım şiddeti artırılırsa çerçeveye etki eden toplam tork artar.
• Manyetik alan içinde kalmak şartıyla çerçevenin konumu değiştirilmeden alan artırıldığında çerçeveye etki eden toplam tork artar.
¡ Düzgün manyetik alan içerisindeki kapalı çerçeveye etki eden net tavan tavan
kuvvet sıfırdır. Ama çerçeve bir manyetik tork etkisinde dönme ha-
reketi yapar.
N F=0 M N F=0 M
¡ İletken bir tel çerçeve yalıtkan iplerle tavana asılarak Şekil - II ve Şe- B1
kil - III düzgün manyetik alanlar içerisine şekillerdeki gibi konuluyor. i
i
Tel çerçevelerden gösterilen yönlerde i akımı geçirilince tel çerçeveler F F
F F
gösterilen ok yönlerinde dönme hareketi yapar.
K F=0 LB K F=0 L
¡ Manyetik alan içindeki tele etkiyen kuvvetin yönü sağ el kuralı ile bu-
lunur. Her bir çerçevenin kenarlarına uygulanan kuvvetler şekillerde Şekil - II Şekil - III
gösterilmiştir. Bu durumda, tavan tavan
• Şekil - II ve Şekil - III teki levhanın KL ve MN kısımlarına manye-
tik kuvvet etki etmez. Levhanın MN kısmına sayfa düzlemine dik B B
içe, KN kısmına ise sayfa düzlemine dik dışa doğru kuvvetler etki N M N M
eder. Bu kuvvetler çerçeveyi ok yönünde döndürür.
i
• Şekil - IV ve Şekil - V teki levhaların üzerine belirtilen yönlerde i
Şekil - IV Şekil - V
78
Elektrik ve Manyetizma
¡ Manyetik kuvvetin büyüklüğü; parçacığın yükü ve hızı ile doğru orantılıdır. Manyetik kuvvetin F
büyüklüğü, parçacığın atılma doğrultusuna göre de değişiklik gösterir.
B
¡ Manyetik kuvvetin yönü sağ el kuralı ile bulunur. Sağ elin başparmağı yükün hızının yönünü, v
diğer dört parmak manyetik alanın yönünü gösterecek şekilde tutulduğunda avuç içi pozitif yüke
etki eden manyetik kuvvetin yönünü gösterir. Sağ el kuralı negatif yükler için başparmak, yükün
hareket yönünün tersi yönünde tutulur. Sağ el kuralı uygulanırken kuvvet, hız ve manyetik alan
her zaman birbirine dik olur.
¡ +q yüklü parçacık, sabit v hızıyla sayfa düzlemine dik manye- B B
v v
tik alana girdiğinde F = q.v.B kuvvetinin etkisiyle çembersel bir –q .
v
yörüngede dolanır. Sağ el kuralına göre kuvvetin yönü her za- F .
r F
man şekildeki gibi çembersel yörüngenin merkezine doğrudur. F . v
¡ Yer çekiminin ihmal edildiği ortamlarda, manyetik alan içerisine şekildeki yönlerde giren parçacıklara etki eden kuvvetlerin yönlerini ve
şiddetlerini bulalım.
BB BB
BB BB
+q+q vv –q
–q vv
+q+q vv –q
–q vv
y y y
B B B
F v
F
x x x
v +q +q +q
v
z
z F z
Şekil - I Şekil - II Şekil - III
Manyetik alan +x yönünde, yükün hızı Manyetik alan –x yönünde, yükün hızı Manyetik alan –x yönünde, yükün hızı
+z yönünde ise B = v olur. Bu durumda +z yönünde ise B = v dir. Bu durumda –z yönünde ise B = v dir. Bu durumda
sin90° = 1 olur. Kuvvet maksimumdur. sin90° = 1 olur. Kuvvet maksimumdur. sin90° = 1 dir. Kuvvet maksimumdur.
Yüke etki eden kuvvetin yönü, sağ el ku- Yüke etki eden kuvvetin yönü, sağ el ku- Yüke etki eden kuvvetin yönü, sağ el ku-
ralına göre +y yönündedir. ralına göre –y yönündedir. ralına göre +y yönündedir.
79
Elektrik ve Manyetizma
• Kapalı bir yüzeyden geçen manyetik akı, yüzey alanı ile manyetik alan şiddetinin yüzeye B
dik olan bileşeninin çarpımına eşittir. Çerçeve Şekil - I deki konumda manyetik alana dik A
yerleştirildiğinden, manyetik alan ile yüzeyin normali arasındaki açı 0° dir.
U1 = B.A olur.
Şekil - I
• Çerçeve manyetik alanda döndürülerek yüzeyin normali ile manyetik alan arasında bir açı B
yaparsa yüzeyden geçen manyetik alan çizgi sayısı ve manyetik akı azalır. Levha Şekil - II
N
deki konumda, manyetik alan çizgileri şekildeki gibi yüzeyin normaliyle i açısı yapacak
¨ i A
şekilde A yüzeyinden geçiyor ise yüzeyden geçen manyetik akı, B manyetik alanın yüzeye
N
dik olan bileşeni ile yüzeyin çarpımına eşittir. Akı,
U2 = Bdik.A = B.cosi.A
Şekil - II
U2 = B.A.cosi olur.
• Çerçeve manyetik alanda döndürülerek Şekil - III teki manyetik alana paralel konuma getiri-
B
lirse yüzeyin normali ile manyetik alan arasındaki açı 90° olur. Yüzeyden manyetik alan
N
çizgisi geçmeyeceğinden manyetik akı sıfırdır. cos90° = 0 olduğundan U3 = B.A. cos90° = 0
olur.
N A
• Çerçeveden geçen manyetik akı,
Çerçevenin içinden geçen manyetik alan şiddeti ile doğru orantılıdır. Manyetik alan şidde-
ti arttığında manyetik alan çizgileri sıklaşır ve çerçevenin içinden geçen çizgi sayısı artar. Şekil - III
Çerçevenin manyetik alan içindeki yüzey alanı ile doğru orantılıdır. Yüzey alanı artırılır-
sa yüzeyden geçen çizgi sayısı artar.
U3 = B.A.cos90° = 0 olur.
Çerçeve Şekil - I deki konumundan Şekil - III teki konumuna getirildiğinde manyetik akı değişimi,
80
Elektrik ve Manyetizma
¡ Michael Faraday ve Joseph Henry tarafından gerçekleştirilen deneylerde manyetik alanın şiddeti değiştirilerek üreteç olmadan da
devrede bir elektromotor kuvvetin ve dolayısıyla bir akımın oluşturulabileceği gösterilmiştir.
¡ Manyetik akının değişimi ile elde edilen akıma indüksiyon akımı denir. İndüksiyon akımını oluşturan elektromotor kuvvetine ise in-
düksiyon elektromotor kuvveti denir.
DU
f = –N. bağıntısından bulunur.
Dt
• (–) işareti oluşan indüksiyon elektromotor kuvveti kutuplarının yönü ile ilgili olduğundan hesaplamalarda yazmaya gerek yoktur.
• İndüksiyon akımı ve indüksiyon elektromotor kuvveti, manyetik akı değişim hızı d n ile doğru orantılıdır.
DU
Dt
DU
tana = = –f olacağından indüksiyon manyetik akı emk
Dt
emk sının zamanla değişim grafiği şekil- U
+f
deki gibi olur.
a
0 0
¡ Akım makarasının ve lambanın toplam di- t 2t 3t zaman t 2t 3t zaman
renci R ise devreden geçen indüksiyon akı- –f
mı Ohm yasasından,
f
i=
R olur.
81
Elektrik ve Manyetizma
B B
K i L K L K i L
• • • • • •
1 1
v v ı v
• R Bı . R .
• R B .
i
2 2 i
• • • • • •
N I. durum M N II. durum M N III. durum M
II. Durum: Tel çerçeve sabit hızla manyetik alanda hareket ederken;
• Çerçeve manyetik alan içinde hareket ederken manyetik akı değişmez. U = sabittir.
• Manyetik akı değişimi DU = 0 olduğu için çerçeve üzerinde indüksiyon akımı oluşmaz.
¡ Tel çerçeveye ait manyetik akı - zaman, emk - zaman ve dış kuvvet - zaman grafikleri aşağıdaki gibidir.
manyetik akı emk dış kuvvet
U•
+f • F•
–f •
82
Elektrik ve Manyetizma
Bı y
v B
S N B
v B v
N –x S N S N +x
i
R
(2) • (1)
(2) (1)
•
• Şekilde mıknatıs bobine yaklaşırken bobin içerisindeki manye-
tik alan şiddeti artar. Bundan dolayı akı artar. Lenz Yasasına • Şekilde mıknatıs halkaya yaklaşırken halkanın içinden geçen
göre akıyı azaltmak için bobin bu manyetik alanı azaltacak yön- akı artar. Halka üzerinde manyetik akıyı azaltacak şekilde in-
ı
de B manyetik alanı oluşturur. Sağ el kuralına göre R direnci düksiyon akımı oluşur. Mıknatısın halkanın merkezinde oluş-
üzerinden (1) yönünde indüksiyon akımı oluşur. turduğu manyetik alan +x yönündedir. İndüksiyon akımının
• Mıknatıs ters yönde çekildiğinde R direnci üzerinde (2) yö- oluşturacağı manyetik alan –x yönünde olmalıdır. Sağ el ku-
nünde indüksiyon akımı oluşur. ralına göre indüksiyon akımı (1) yönündedir.
• Mıknatıs bobin içerisinde iken akı değişmez. İndüksiyon akı- • Mıknatıs bobinden uzaklaşırken halkanın içinden geçen man-
mı oluşmaz. yetik akı azalır. Halkada oluşacak indüksiyon akımı bu akıyı
• Mıknatıs bobin içerisinden çıkarken R direnci üzerinde (2) yö- artıracak yönde olmalıdır. Halkada (2) yönünde indüksiyon
nünde indüksiyon akımı oluşur. akımı oluşur.
KL çubuğu +x yönünde sabit hızla çekilirse KL çubuğu –x yönünde sabit hızla çekilirse
B B
i K
i K
1 i
Bı i i i
1 Bı
• R Fman v
R v Fman
2
Bı 2 Bı
i L i L
83
Elektrik ve Manyetizma
v v – –
v v ,, v v
aa – – v v
aa
,, ee f f e e
Fman
Fman fKL
fKL
Fman
Fman
–– –––– –– –– –– – –
LL L –L – LL
LL LL
Şekil
Şekil
- I- I Şekil
Şekil
- II- II
¡ Sayfa düzlemindeki KL iletken çubuk, sayfa düzlemine ¡ Şekil - II deki gibi iletken KL çubuğu ve hız vektörü birbirine dik
dik olan B manyetik alanına Şekil - I deki gibi tel ve değilse hızın tele dik bileşeni alınır. İletken telin uçları arasında
hız vektörü dik olacak şekilde girdiğinde tel içerisindeki oluşan indüksiyon elektromotor kuvveti,
elektronlara manyetik kuvvet etki eder. Sağ el kuralı-
na göre elektronlara çubuğun L ucuna doğru manyetik fKL = f = B.v.,.sina
kuvvet etki eder. Manyetik kuvvet etkisiyle iletkenin L
matematiksel modeliyle bulunur.
ucunda elektronlar birikeceğinden K ucunda (+) yük
fazlalığı oluşur. KL çubuğunun uçları arasında indüksi- • İletken telin üzerindeki yüklere etki eden manyetik kuvvet,
yon elektromotor kuvveti oluşur. manyetik alan şiddeti ve telin hızı arttığında artar. İletken tel
üzerinde daha fazla yük hareket edeceğinden telin uçları ara-
Telin uçları arasında oluşan elektromotor kuvveti,
sında oluşan elektromotor kuvveti de artar.
fKL = f = B.v., • Telin manyetik alan içindeki uzunluğu artarsa telin üzerinde
daha fazla yük manyetik kuvvetten etkilenir. Dolayısıyla tel
matematiksel modeliyle bulunur. üzerinde daha fazla yük hareketi olacağından iletkenin uçları
arasında oluşan indüksiyon elektromotor kuvveti artar.
¡ Sayfa düzlemine dik ve sayfa düzleminde düzgün B manyetik alanları içerisindeki , uzunluğundaki iletken çubuklar v sabit hızıyla
çekiliyor.
B B B B
K K
– – v
v
+ –
K L v
v + – K L
+ +
L L
Sağ el kuralına göre (–) yükler Sağ el kuralına göre (–) yükler Hız vektörü ile manyetik alan Hız vektörü ile manyetik alan
çubuğun K ucunda, (+) yükler L çubuğun L ucunda, (+) yükler K paralel olduğundan çubuk üze- paralel olduğundan çubuk üze-
ucunda toplanır. KL uçları ara- ucundan toplanır. KL uçları ara- rindeki yüklere manyetik kuvvet rindeki yüklere manyetik kuvvet
sındaki elektromotor kuvveti, sındaki elektromotor kuvveti, etki etmez. KL uçları arasında etki etmez. KL uçları arasında
elektromotor kuvveti oluşmaz. elektromotor kuvveti oluşmaz.
fKL = B.v., olur. fKL = B.v., olur.
84
Elektrik ve Manyetizma
v
f = B. ., olur.
2
olur. fLO ve fKO ters bağlı olduğundan, fKL = fKO – fLO = 4f – f = 3f olur. •
v +L+ L
B K B +K + B
2v
, , K
v ,
, +
+ – f =4f
L + –– – KO
, O L , –O
+ –
L O
fLO=f
85
Elektrik ve Manyetizma
B B
i
K sürgü
V –x +x
iı i
(1) (2)
Devredeki indüksiyon elektromotor kuvveti akının değişimiyle oluşurken, öz - indüksiyon elektromotor kuvveti ise akımın değişi-
miyle oluşur.
ı
Öz - indüksiyon akımının yönü Lenz Yasası’na göre bulunur. Öz - indüksiyon akımı (i ) devre akımı (i) artarken bunu azaltacak,
devre akımı azalırken bunu artıracak yöndedir.
ı
Kapalı olan K anahtarı açıldığında devre akımı (i) azalarak sıfır olur. Öz - indüksiyon akımı (i ) azalan bu akımı artıracak yönde
devre akımıyla aynı yönde (1 yönünde) olur.
ı
Açık olan K anahtarı kapatıldığında ise devre akımı (i) artar. Öz - indüksiyon akımı (i ) ise artan devre akımını azaltacak yönde
(2 yönünde) olur.
V
Şekildeki devrede reostanın sürgüsü +x yönünde çekildiğinde devredeki direnç artar. Devre akımı, i = azalır. Öz - indüksiyon
R
ı
akımı (i ), devre akımını artıracak yönde olduğundan oluşan öz - indüksiyon akımı (1) yönünde olur. Reostanın oku –x yönünde
ı
çekildiğinde devredeki direnç azalır. Devre akımı artar. Öz - indüksiyon akımı (i ) devre akımını azaltacak yönde olur. (2) yönün-
de olur.
86
Elektrik ve Manyetizma
¡ Manyetik alan ve elektrik alanın birlikte bulunduğu ortamdaki bir cisme Lorentz kuvveti etki etmesi için,
• Cisim elektrik yüklü olmalıdır.
• Cisim hareket ediyor olmalıdır.
şartlarını sağlamalıdır.
B
+ + + + + + + (1)
¨ ¨ ¨ Fman
FLorentz = Felektrik + Fmanyetik
v
¨ ¨ ¨ ¨ +q (2)
FLorentz = q E + (q v x B)
> 144424443
Fe
Elektrik Manyetik E
Kuvveti Kuvvet
– – – – – – – (3)
Lorentz kuvvetinin etkisini günlük hayatımızda; televizyon tüplerinde, katot ışınları tüplerinde, elektron demetlerinin kontrolünde ve
yüklerin saptırılmasında, malzemelerdeki kusurların tespitinde, parçacık hızlandırıcılarında vb. kullanırız.
+q yüklü parçacığa şekildeki elektrik ve manyetik alan yönünde Fe = q.E elektriksel kuvveti etki eder. Yüklü parçacık sayfa düzlemin-
de, içeriye doğru olan manyetik alana girdiğinden sağ el kuralına göre elektriksel kuvvete zıt yönde, Fman = q.v.B kuvvet etki eder.
+q ve –q yüklü parçacıklar düzgün elektrik ve manyetik alan içerisine v̈ hızlarıyla şekillerdeki gibi atılsın. Yüklere etki eden Lorentz
kuvvetinin yönü ve büyüklükleri şekillerde gösterilmiştir.
y y E B
B E
Fm
Fe E E
v B +q v
x –q x Fe –q
Fe
+q v v
z B z Fm
Fm Fe Fm
+q yüküne etki eden elektriksel –q yüküne etki eden elektriksel +q yüküne etki eden elektriksel –q yüküne etki eden elektriksel
kuvvet +y yönünde, manyetik kuvvet ve manyetik kuvvet de kuvvet +x yönünde, manyetik kuvvet –x yönünde, manyetik
kuvvet ise –y yönündedir. –y yönündedir. kuvvet de –y yönündedir. kuvvet ise sayfa düzleminden
Fm > Fe ise parçacığa etki eden Parçacığa etki eden Lorentz Parçacığa etki eden Lorentz içeri doğrudur. Kuvvetler arasın-
Lorentz kuvveti, kuvveti, kuvveti, daki açı 90° olduğundan parça-
2 2 cığa etki eden Lorentz kuvveti,
F = qvB –q E F = q.vB + q E F2 = F m + F e
2 2
F2 = F m + F e
olur. = q(vB + E) olur. F2 = (qvB)2 + (qE)2 olur.
F2 = (qvB)2 + (qE)2 olur.
87
Elektrik ve Manyetizma
Televizyon kumandası, cep telefonu, pil, güneş pili, el feneri, Doğru akım kaynakları aynı ge- Doğru akımın üretimi ve
akü, elektroliz, bisiklet dinamosu, elektrikli taşıtların elektrik tesi- rilimde diğer akım kaynaklarına maliyeti daha yüksektir.
satı, tren, metro, tramvay doğru akım kaynakları ile çalışır. göre daha az tehlikelidir.
Thomas Alva Edison (Tamıs Alva Edisın) doğru akımın kulla- Doğru akımda, akım ve gerilim Akü ve piller doğru akım
nılması konusunda çalışmış ve doğru akımın elektrik çarpma- sabit olduğundan elektrikli alet- kaynakları ile şarj edile-
larında daha az tehlikeli olduğunu savunmuştur. ler daha düzenli olarak çalışır. bilir.
Alternatif akımın fre- Evlerimizde de kullandığımız; televizyon, fırın, ütü, mikser, saç kurutma makine- zaman
kansı değişkendir. si, aydınlatıcı, soğutucu, jeneratör ve elektrik motorları alternatif akımla çalışır.
88
Elektrik ve Manyetizma
Alternatif akım devrelerinde direnç, bobin ve sığaç tek başına kullanabildiği gibi devre içerisinde birlikte de kullanılabilir. Birden
fazla devre elemanının kullanıldığı alternatif akım devrelerinde devre elemanlarının gösterdiği dirençlerin eş değerine empe-
dans (Z) denir. Birimi ohmdur (X).
Alternatif akım ve gerilimin yönü ve şiddeti sürekli değişir. Alternatif akımda sabit bir frekans değeri vardır. Akımın, gerilimin
yönünün ve şiddetinin değişmesi devredeki direncin değerini ve davranışını etkilemez.
Şekil - IV te alternatif akım kaynağına bağlanan bobin üzerinden geçen akımın yönü ve şiddeti sürekli olarak değişir. Bu du-
rumda bobin üzerinde sürekli akı değişimi olur. Bobin, oluşan öz indüksiyon elektromotor kuvveti ile akımın değişimine karşı
koymaya çalışır. Bu durumda gerilim maksimum değere ulaştığında akım maksimum değere ulaşamaz.
Şekil - IV te alternatif akım kaynağına bağlanmış bobin, merkezinde oluşan manyetik alanda elektrik enerjisi depo eder. Bobi-
nin omik (ohmik) direnci ihmal edilirse bu enerjiyi tekrar devreye verir. Bu enerji dışarı harcanmaz. Bobinin depolayabileceği
enerjinin ölçüsüne indüktans (L) denir. L sembolü ile gösterilir ve birimi henrydir (H).
Bobinin alternatif akıma karşı alternatif akımın frekansına bağlı olarak göstermiş olduğu zorluğa indüktif reaktans (XL) denir.
XL sembolü ile gösterilir ve birimi ohm dur (X). İndüktif reaktans,
İndüktif reaktans, alternatif akımın frekansına, ortama ve bobinin özelliklerine bağlı olarak değişir.
Şekil - III te Şekil - IV teki X ve Y özdeş bobinlerden X bobini f doğru akım kaynağına, Y bobini ise Ve = f alternatif gerilim
kaynağına bağlansın.
• X bobini doğru akım kaynağına bağlandığından anahtar kapatıldığında yalnız omik (ohmik) direnci vardır.
• Y bobini alternatif akım kaynağına bağlandığından bobinin hem omik (ohmik) direnci hem de indüktif reaktansı etkilidir.
Devrenin empedansı (Z) artar.
• Akım dirençle ters orantılı olduğundan X bobininden geçen akım, Y bobinden geçen etkin akım değerinden büyüktür.
• Şekil - III teki devrede akımın frekansı sıfır iken, Şekil - IV teki devrede akımın sabit bir frekans değeri vardır.
89
Elektrik ve Manyetizma
• Sığaç dolana kadar akım geçtiği için sığaç doğru akımı durdurucu bir etki oluşturur. Dolan sığaç elektrik enerjisini levhalar
arasında oluşan elektrik alanda depolar.
• Sığaç ve doğru akım ile kurulan elektrik devresinde sığaçta depolanan enerjinin boşalması sırasında, enerjiyi devreye verir.
Fotoğraf makinelerinde ve kameralarda flaş ışığı, depolanan enerjinin devreye verilmesi sayesinde oluşur.
Şekil - VI da alternatif akım kaynağına bağlanan sığaçta, alternatif gerilim sürekli değişken olduğundan üretecin gerilimi sığa-
cın gerilimine eşitleninceye kadar yük akışı olur, sonra yük akışı durur.
• Alternatif akım kaynağının gerilimi sürekli yön değiştirdiği için sığaç da bu süre içerisinde sürekli dolar, boşalır.
• Sığacın yük depolayabilme kapasitesine kapasitans (C) denir. C sembolü ile gösterilir ve birimi farad (F) dır. Kapasitans,
aynı gerilim altında sığacın depolayabileceği enerjisinin bir ölçüsüdür.
• Alternatif akım devrelerinde sığacın akıma karşı gösterdiği zorluğa kapasitif reaktans (XC) denir. XC sembolü ile gösterilir
Kapasitif reaktans, alternatif akımın frekansına, sığacın özelliklerine ve levhalar arasındaki yalıtım malzemesinin cinsine
• Sığacın kapasitif reaktansı yanında, fiziksel yapısından dolayı omik (ohmik) direnci de vardır. Sığacın empedansı bulunur-
ken, kapasitif reaktansının yanında omik (ohmik) direnci de dikkate alınmalıdır. Omik (ohmik) dirençten dolayı elektronik
devrelerdeki sığaçlar belirli bir zaman sonra ısınarak dışarı enerji yayar.
• Sığaçlar, üzerlerine uygulanan gerilimler sayesinde farklı tepkiler gösterir. Sığacın üzerinde bulunan gerilimden daha büyük
gerilim uygulandığında devreden akım çeker ve sığaç yüklenir. Eğer üzerindeki gerilimden daha düşük bir gerilim uygulanır-
sa sığaç devreye akım sağlar ve boşalır.
• Şekil - V te anahtar kapatıldığında sığacın levhaların yük işareti sabit iken, Şekil - VI daki sığacın levhalarının yük işareti
sürekli olarak değişir.
• Şekil - VI daki sığaç dolmaz. Şekil - VI daki ampermetre sürekli sabit etkin akım (ie) değerini gösterir. Sığaç üzerinden akım
geçeceğinden kapalı anahtar görevi üstlenir.
C C
+ –
• Şekil - VII de doğru akıma, Şekil - VIII de alternatif akıma bağlı sığaçlara + –
K ve L lambaları seri bağlandığında Şekil - VII de K lambası sığaç dolarken
K L
ve boşalırken yanar. Sonra açık anahtar görevi üstleneceğinden söner. Şe-
V Ve
kil - VIII de sığacın bir direnç değeri vardır. Sığaç kapalı anahtar görevi
üstlenir. L lambası sürekli yanar. Şekil - VII Şekil - VIII
90
Elektrik ve Manyetizma
Bobinin alternatif akıma karşı, alternatif akımın frekansına bağlı olarak göstermiş olduğu XC XL
R
zorluk indüktif reaktans (XL), sığacın alternatif akıma karşı, alternatif akımın frekansına bağlı ola-
rak göstermiş olduğu zorluk kapasitif reaktans (XC) dir. C L
• Şekildeki R, L, C devresinde belli bir frekans değerinde sığacın kapasitif reaktansı ile bobinin
indüktif reaktansı birbirine eşitlendiğinde rezonans durumu gerçekleşir.
• Şekildeki devrenin empedansı en küçük olduğunda akım en büyük değerini alır. Akımın en
büyük olmasını sağlayan frekans değerine rezonans frekansı denir. Şekildeki devrede
XL = XC olduğunda devre rezonans durumundadır.
XL = Xc
1
L.~ =
~.C
1 1
L.2rf = & f= olur.
2rf.C 2r L.C
• Günlük hayatımızda rezonans olayı çok önemlidir. Radyo ya da televizyonun alıcı devre frekansı hangi verici devrenin frekansı
ile rezonansa gelirse radyonuzdan o kanalı dinleyebilir veya televizyondan o kanalı izleyebilirsiniz. Aslında kanal değiştirirken
alıcı devrenin rezonans frekansı değiştirilir. Bu ise alıcı devredeki C ve L değerlerini değiştirerek gerçekleştirilir.
• Cep telefonlarının alıcı devresi baz istasyonlarının verici devreleri ile rezonansa gelmezse telefonunuz çekmez ve kapsama
alanı dışına çıkmış olur.
• Güvenlik noktalarında kullanılan metal dedektöründe de devre rezonans duruma getirilerek kullanılır.
• Rezonans olayı mekanik, akustik, elektromanyetik, nükleer manyetik (NMR) rezonansları gibi bütün titreşim tipleri ya da dalga-
larda oluşur.
XC XL
Lamba C L
Şekildeki devrede lamba ışık verirken en parlak olarak yanması için dev-
renin rezonansta olması gerekir. Devre rezonansta iken empedans (Z) en
küçük değerindedir. Dolayısı ile akım maksimumdur. Akımın maksimum
olması lambanın maksimum ışık vermesini gerektirir.
Ve
91
Elektrik ve Manyetizma
ÖZET 97 Transformatörler
Kullanım amacına göre alternatif akımın gerilimini yükseltmek ya da düşürmek için kullanılan araçlara transformatör (trafo) denir.
Santrallerde kullanılan alternatif akım, çok uzak noktalara aynen iletilmez. Çünkü tellerin direnci enerji kaybına sebep olur. Bunun
için elektriğin gerilim değerini yükseltip, akım değerini düşürmek gerekir.
Giriş Çıkış
sargısı sargısı
Giriş Çıkış
akımı akımı
iP iS
Enerji kaybının olmadığı transformatörlere ideal transformatör denir. İdeal bir transformatör aynı çekirdek üzerinde birbirinden yalı-
tılmış iki bobinden oluşur.
Transformatörler alternatif gerilimle çalışır. Alternatif gerilim frekansı değiştirilemez. Transformatöre gelen akımın frekansı ile çıkışta
oluşan akımın frekansı birbirine eşittir. Yalnız akım ve gerilim değiştirilebilir.
Alternatif akım kaynağına bağlanan bobine primer bobin, diğer bobine ise sekonder bobin denir. Primer bobindeki gerilime primer
gerilim, akıma primer akım denir. Çıkıştan alınan gerilime sekonder gerilim, akıma ise sekonder akım denir.
Transformatörler doğru gerilimle çalışmaz. Transformatörlerde enerji, elektromanyetik indüksiyonla bir devreden diğer devreye geçirilir.
Transformatörler Faraday’ın İndüksiyon Yasası’na göre çalışır. Primer devredeki manyetik akı değişimi, demir çekirdek aracılığıyla sekon-
der bobine taşınır. Sekonder devrede de oluşan bu akı değişimi sekonder devrede indüksiyon elektromotor kuvvetinin oluşmasını sağlar.
DU
fP = –NP .
Dt
DU
fS = –NS . olur. Bu eşitlikler oranlanırsa,
Dt
fP NP
= olur.
fS NS
İdeal bir transformatörde primer devrede sarımlardaki akının değişim hızı, sekonder devrede sarımlardaki akının değişim hızına eşittir.
İdeal bir transformatörde güç kayıpları ihmal edilir. Giriş ve çıkış güçleri birbirine eşittir.
Pgiriş = Pçıkış
olur.
VP . iP = VS.iS
En genel anlamda, ideal transformatörlerde gerilim ile sarım sayıları doğru, akım ise ters orantılıdır.
NP VP iS
= =
NS VS iP
NS
oranına transformatörün değiştirme oranı denir.
NP
92
Elektrik ve Manyetizma
akımı
iS
voltajı
çıkış (sekonder)
+
–
voltajı
giriş (primer) –
sargısı
NP sarım
çıkış (sekonder)
transformatör sargısı
çekirdeği NS sarım
Transformatörün herhangi bir bobinindeki değişen akım, transformatörün çekirdeğinde değişken bir manyetik akı üretmektedir. Olu-
şan akı, aynı çekirdek etrafına sarılmış diğer bobinler boyunca değişen bir elektromotor kuvveti indüklemektedir. Elektrik enerjisi,
iki devre arasında metalik (iletken) bir bağlantı olmadan ayrı bobinler arasında aktarılabilmektedir.
İdeal bir transformatör devrede, primer ve sekonder devrelerin güçleri eşittir. Transformatör ideal ise yükseltici veya alçaltıcı da olsa
her iki sarımın güçleri eşittir. İdeal kabul edilen transformatörlerin verimi %100 dür.
Gerçekte primer devreye verilen enerjinin bir kısmı sekonderden alınırken bir kısmı ısıya dönüşür. Bundan dolayı transformatörün
çıkış gücü giriş gücünden daha düşük olur.
Transformatörlerde verim diğer elektrik makinelerinde olduğu gibi alınan gücün verilen güce oranı şeklinde tanımlanır.
Transformatörlerin güçleri arttıkça verimleri artar. Giriş ve çıkış güçleri arasındaki fark azaldığında transformatörün verimi artar.
Transformatörlerde ısıya dönüşen enerjiyi azaltmak transformatörün verimini artırır. Giriş gücü sabit kaldığında sıcaklık azaldığında
çıkış gücü artar. Transformatörün verimi de artmış olur.
Transformatörlerin verimliliğini etkileyen birçok faktör vardır. Bunlardan biri de sarım telleridir. Sarım tellerinden akım geçtiğinde
2
dirençten dolayı iş yapılır. Bu iş (i .R) çıkış enerjisini ve dolayısı ile transformatörün verimini azaltır. Transformatördeki bu kayıplar
ısı olarak açığa çıkar.
Transformatörlerin verimliliğini artırmak için nüve (sarımların yapıldığı bobinler) kesitleri arttırılarak manyetik akı yoğunluğu azaltı-
labilir. Ancak bu yöntem transformatörün üretim maliyetini önemli ölçüde arttırmaktadır.
Transformatörlerin kayıplarının azaltılması ve böylece veriminin yükseltilmesi dolayısıyla elektrik şebekesinin veriminin artması,
üretilmesi gereken enerji ihtiyacını sınırlamaktadır. Böylece çevreye yayılan ısı miktarında ve sera gazı emisyonunda iyileştirme
sağlamak mümkündür.
93
Elektrik ve Manyetizma
alçaltıcı
transformatör
M
hidroelektrik santral
L
K
V (volt) V (volt)
V (volt) NP NS V (volt)
Sarım sayıları NP < NS olan transformatörlere yükseltici V (volt) NP NS V (volt)
NP NS
transformatör denir. Çıkış gerilimi giriş geriliminden yük- düşük yüksek
t(s) düşük K yüksek t(s)
sek (VP < VS) olur. Şekildeki K transformatörü yükselti- t(s) gerilim K gerilim
yüksek t(s)
düşük
gerilim gerilim
t(s) K gerilim t(s)
cidir. gerilim
giriş gerilimi çıkış gerilimi
giriş gerilimi çıkış gerilimi
giriş gerilimi çıkış gerilimi
V (volt) V (volt)
Sarım sayıları NS < NP olan transformatörlere alçaltıcı V (volt) V (volt)
V (volt) V (volt)
transformatör denir. Çıkış gerilimi giriş geriliminden dü-
yüksek düşük
şük (VS < VP) olur. Şekildeki L transformatörü alçaltıcıdır. yüksek L düşük t(s)
t(s) gerilim
yüksek L gerilim
düşük t(s)
t(s) gerilim L gerilim
t(s) gerilim gerilim t(s)
94
Elektrik ve Manyetizma
K L M P
VK VL VM VP
NK NL NM NP
X Y
NK.NM
VK = .V olur.
NL.NP P
giriş K L M P çıkış
A1 A2
V1 V2
X Y
Şekildeki gibi bağlanmış ideal X ve Y transformatörlerinin K, L, M, P bobinlerinin sarım sayıları sırası ile NK, NL, NM ve NP dir. X
transformatörüne V1 alternatif gerilimi uygulandığında A1 ve A2 ampermetreleri i1 ve i2 değerlerini gösteriyor. Y transformatöründen
de V2 gerilimi elde ediliyor.
Transformatörlerde çıkış gerilimi,
NL.NP
V2 = .V olur.
NK.NM 1
• NK veya NM sarım sayısı artırıldığında V2 çıkış gerilimi • NL veya NP sarım sayısı arttırıldığında V2 çıkış gerilimi
azalır. V1 gerilimi değişmediğinden i1 akımı değişmez. artar. V1 gerilimi değişmediğinden i1 akımı değişmez.
X transformatörüne verilen güç, Y transformatöründen X transformatörüne verilen güç, Y transformatöründen
alınan güce eşittir. alınan güce eşittir.
P1 = P2 P1 = P2
V1.i1 = V2.i2 bağıntısına göre, V2 gerilimi azaldığında V1 . i1 = V2 . i2 bağıntısına göre, V2 gerilimi arttığından
i2 akımı artar. i2 akımı azalır.
95
DÜZGÜN ÇEMBERSEL HAREKET
Frekans (f)
Düzgün çembersel hareket yapan bir cismin 1 saniyedeki tur sayısına frekans denir. Skaler bir büyüklüktür. SI birim sisteminde birimi
T.f = 1
–1
Hertz (Hz) dir. 1 s = 1 Hz dir. Periyot ile frekans arasındaki ilişki dir.
Çizgisel Hız ( v ) Açısal Hız ( ~)
Düzgün çembersel hareket yapan bir cis- Düzgün çembersel hareket yapan bir
v
min daire üzerinde birim zamanda aldığı cismin radyan cinsinden taradığı açıya
v
yola denir. denir. Yarıçap vektörü bir tam devir yap-
r v
O m i
Hareketli çember üzerinde bir tam tur tığında, 2r radyan açıyı T sürede tara- O
m
yacağından, r
yaptığında çemberin çevresi olan 2rr ~
yolunu T sürede aldığından hareketlinin i 2r
~= = = 2r.f olur.
çizgisel hızı, t T
x 2rr Çizgisel hız ile açısal hız arasında,
v= = = 2rr.f olur.
t T v = ~.r eşitliği vardır.
Vektörel bir büyülüktür. SI da birimi m/s dir.
Vektörel bir büyülüktür. SI da birimi rad/s dir.
Çembersel harekette cismin herhangi bir andaki konumuna
Açısal hızın yönü sağ el kuralı ile bulunur. Sağ elin dört par-
hareketin merkezinden çizilen vektöre yarıçap vektörü ( r )
mağı dönme yönünü gösterirken dört parmağa dik olan baş-
denir.
parmak açısal hızın yönünü verir.
K K K
• • •
L L L
• • •
r
r r
2r 2r 2r
Şekildeki kasnaklar ok yönünde çevrildi- Şekildeki kasnaklar ok yönünde çevrildi- Şekildeki eş merkezli kasnaklar ok yö-
ğinde ip üzerindeki her noktada çizgisel ğinde kasnakların değdiği noktaların çiz- nünde çevrildiğinde kasnakların dönme
hızların büyüklükleri eşit olacağından gisel hızlarının büyüklükleri eşit olacağın- sayıları eşit olduğundan K ve L noktala-
K ve L noktalarının çizgisel hızlarının dan K ve L noktalarının çizgisel hızlarının rının açısal hızları ~K = ~L olur. Çizgisel
büyüklükleri vK = vL olur. L nin dönme büyüklükleri vK = vL olur. L nin dönme hız v = ~.r eşitliğinde görüldüğü gibi ya-
sayısı K nin iki katıdır. Açısal hız dön- sayısı K nin iki katıdır. Açısal hız dönme rıçapla doğru orantılı olduğundan K ve L
me sayısıyla orantılı olduğundan K ve L sayısıyla orantılı olduğundan K ve L nok- noktalarının çizgisel hızlarının büyüklük-
noktalarının açısal hızları ~L = 2~K olur. talarının açısal hızları ~L = 2~K olur. leri arasındaki ilişki vK = 2vL olur.
96
Düzgün Çembersel Hareket
2
v v3
amer. =– = –~2.r eşitliğinden bulunur.
r
amer
F v2
Merkezcil ivme vektörü ile yarıçap vektörü zıt olduğundan eşitlikte (–) işareti konulur. F F
• m
O
İvmenin büyüklüğü sorulduğunda (–) işareti konulmaz. amer amer
2 v4 F
Vektörel bir büyüklüktür. SI da birimi m/s dir. amer
v1
Merkezcil Kuvvet
Cismin dairesel yörüngede sabit hızla dönmesini sağlayan ve merkeze yönelmiş kuvvete merkezcil kuvvet denir. Merkezcil kuvvet,
2
m.v
Fmer. = – = –m.~2.r eşitliğinden bulunur.
r
eden kuvvetler serbest cisim diyagramında gösterilmiştir. yatay düzlem serbest cisim diyagramı
Merkezcil kuvvet veya merkezkaç kuvveti serbest cisim di- Şekil - I Şekil - II
yagramında gösterilmez.
Cismin hızının büyüklüğü sabit olduğundan merkezcil kuvvet (F), merkezcil ivme (a) ve T gerilme kuvvetlerinin büyüklükleri hareket
boyunca sabittir.
Düşey kesiti şeklideki gibi olan OOı düfley Düşey kesiti şekildeki gibi olan OO
ı
düfley
ekseni etrafında dönebilen tabloda, O
~ ekseni etrafında dönebilen tablada, O
~
eksenden r uzaklıkta m kütleli bir ci- dönme eksenine m kütleli bir cisim
m T m
sim bulunmaktadır. Cisim ile yüzey fsür bir iple şekildeki gibi bağlanmıştır.
. . fsür
arasındaki sürtünme katsayısı k dir. Cisim ile tabla arasındaki sürtünme
r yatay r yatay
Tabla ~ açısal hızla dönerken cisim mg katsayısı k dir. Tabla ~ açısal hızla mg
dışarıya savrulmadan durabiliyorsa, Oı dönerken cisim dışarıya savrulma- Oı
97
Düzgün Çembersel Hareket
Şekil - I de düşey düzlemde çembersel hareket yapan m kütleli cismin şekli şekildeki konumlardan geçerken serbest cisim diyagramı
Şekil - II de gösterilmiştir.
Cisim K noktasından geçerken cismi merkeze çeken net kuvvet TK ip gerilme kuvvetidir. Cisme etki eden bu net kuvvet aynı zamanda
merkezcil kuvvettir. TK = Fnet = Fmerkezcil olur.
Cisim L noktasından geçerken cismi, merkeze doğru çeken net kuvvetin büyüklüğü Fnet = TL + mg dir. Bu net kuvvet aynı zamanda
merkezcil kuvvet olduğundan, Fnet = Fmerkezcil = TL + mg olur. İpte oluşan gerilme kuvveti en küçük değeri alır.
Cisim M noktasından geçerken cismi, merkeze doğru çeken net kuvvetin büyüklüğü Şekil - III te gösterildiği gibi Fnet = TM + mg.cosi
dır. Bu net kuvvet aynı zamanda merkezcil kuvvet olduğundan, Fnet = Fmerkezcil = TM + mg.cosi olur.
Cisim N noktasından geçerken cismi merkeze çeken net kuvvet TN ip gerilme kuvvetidir. Bu kuvvet aynı zamanda merkezcil kuvvet
olduğundan, TN = Fnet = Fmerkezcil olur.
Cismi P noktasından geçerken cismi merkeze çeken net kuvvetin büyüklüğü, Fnet = TP – mg olur. Net kuvvet merkezcil kuvvete eşit
olduğundan Fnet = Fmerkezcil = TP – mg olur. İpte oluşan gerilme kuvveti en büyük değeri alır.
Cisim R noktasından geçerken cismi, merkeze doğru çeken net kuvvetin büyüklüğü, Şekil - III te gösterildiği gibi Fnet = TR – mg.cosi
dır. Bu net kuvvet aynı zamanda merkezcil kuvvet olduğundan, Fnet = Fmerkezcil = TR – mg.cosi olur.
• Düşey düzlemde çembersel hareket yaptırılan cismin, ipteki gerilme kuvveti en üst noktada minimum, en alt noktada maksimum-
dur.
Tmin. = TL = Fmerkezcil – mg
Tmax. = TP = Fmerkezcil + mg
m.v 2
Fmerkezcil ≥ mg ⇒ ≥ mg olmalıdır. Fmerkezcil = G olduğunda TL = 0 dır.
r
m.v 2 vmin. = r.g
Bu durumda cismin hızı = mg ⇒ olur.
r
98
Düzgün Çembersel Hareket
v≤ k.r.g olur.
Aracın hızı sınır değerinden büyükse araç hızı doğrultusunda virajda savrulur. O
v2 v= r.g.tani
m. = mg.tani ⇒ olur.
r
99
Düzgün Çembersel Hareket
düfley
v
düfley
m.g
G G
r Serbest cisim diyagramı
100
Düzgün Çembersel Hareket
Havada uçan uçak Sabit hızla uçan kuşlar Dönme dolap Çalışan vantilatör
Düz bir doğrultuda bütün noktaları eşit miktarda ilerleyen ci- Sabit bir eksen etrafında dönen cisimlerin yapmış oldukları
simlerin yapmış olduğu harekettir. Doğrusal bir yörüngede harekettir. Dönme dolabın hareketi, dönen topaç, çalışan
sabit hızla yürüyen kişi, aynı doğrultuda uçan kuş, yürüyen vantilatör pervanesi, Dünya’nın kendi ekseni ve Güneş etra-
merdivenin üzerindekiler, hareketli taşıma bandı üzerindeki fındaki hareketi, saat içindeki dişli çarkların dönmesi dönme
eşyaların hareketi öteleme hareketine örnektir. hareketine örnektir.
Dönerek ilerleyen top Hareket halindeki Hamur açmada kullanılan Pistte dönerek ilerleyen
aracın tekerleği merdanenin hareketi buz pateninin hareketi
Cisimler öteleme ve dönme hareketlerinin birleşimi olan birden çok hareketi aynı anda yapabilir. Futbolcu topa vurduğunda topun
yuvarlanarak ilerlemesinde öteleme ve dönme hareketleri aynı anda vardır. Hareket halindeki otomobil ve içindekiler öteleme
hareketi yaparken otomobilin tekerleği hem dönme hem de öteleme hareketi yapar.
v v v2v
• v v • v • v
M M M
Şekil - I Şekil - II Şekil - III
Şekil - I de doğrusal bir yörüngede sabit büyüklükte hızla ilerleyen tekerlek üzerindeki her noktanın anlık hızları eşittir.
Şekil - II de sabit O noktası etrafında dönen tekerleğin üzerindeki noktaların anlık dönme hızlarının büyüklükleri eşittir. Dönen
tekerleğin merkezinin çizgisel hızı sıfırdır. Dönme merkezine eşit uzaklıktaki tüm noktaların çizgisel hızlarının büyüklüğü eşittir.
Şekil - III te dönerek öteleme hareketi yapan tekerleğin hareketi, öteleme ve dönme hareketlerinin birleşimidir. Dönerek ilerleyen
tekerleğin O merkezinin yere göre sadece öteleme hızı, diğer noktaların ise yere göre hem öteleme hem de dönme hızı vardır.
Şekildeki noktaların yere göre anlık hızlarının büyüklükleri,
vO = vöteleme + vdönme = v + 0 = v vN = vL = vöteleme + vdönme = 2v
vK = vöteleme + vdönme = v + v = 2v vM = vöteleme + vdönme = v – v = 0 olur.
101
Düzgün Çembersel Hareket
Kutup
K d d O d L
M m
K L Ekvator
m 2m
m 2m
102
Düzgün Çembersel Hareket
m O O
~ v
v
yatay düzlem
yatay düzlem
v hızı ile öteleme hareketi yapan m kütleli Cisimlerin dönme hareketlerinden dolayı Dönerek öteleme hareketi yapan m kütleli
bir cismin kinetik enerjisi, sahip oldukları kinetik enerjiye dönme ki- bir tekerleğin öteleme hareketinden dolayı
netik enerji denir. öteleme kinetik enerjisi dönme hareketin-
1
Eöteleme = m.v2 1
den dolayı dönme kinetik enerjisi vardır.
2 Edönme = I.~2 Tekerleğin toplam kinetik enerjisi,
2
ifadesiyle bulunur. Etoplam = Eöteleme + Edönme
ifadesiyle bulunur.
1 1
m: Ötelenen cismin kütlesi (kg) Etoplam = mv2 + I.~2
2
I: Cismin eylemsizlik momenti (kg.m ) 2 2
v: Ötelenen cismin hızı (m/s)
~: Cismin açısal hızı (rad/s) ifadesiyle bulunur.
L Kutup
K 2I
I L
m O 2m
K L 2~ ~ M Ekvator
d d d r 2r
K
Uzunluğu 3d olan çubuğa m ve 2m küt- Yarıçapları r, 2r olan K ve L dişlileri mer- Özdeş K, L, M cisimlerin Dünya yüzeyi
leli K, L cisimleri sabitlensin. Çubuk O kezleri çevresinde dönebilmektedir. K üzerindeki konumları şekildeki gibidir.
noktası etrafında ~ açısal hızla döndü- nin eylemsizlik momenti I, L nin ki ise 2I
• Noktasal cisimlerin eylemsizlik mo-
rülsün. olsun.
mentleri I = m.r2 eşitliğinden bulunur.
• Cisimlerin O noktasına göre eylem- • Açısal hız dönme sayısıyla orantılıdır. Cisimlerin dönme eksenlerine olan
sizlik momentleri, L dişlisi 1 tur attığında K dişlisi 2 tur uzaklıkları rK < rL < rM olduğundan,
atar. Bu durumda,
IK = m.(2d)2 = 4md2 = 4I IK < IL < IM olur.
2 ~L = ~ ⇒ ~K = 2~ olur.
IL = 2m.d = 2I olur. • Dünya üzerinde cisimlerin açısal hız-
• Cisimlerin dönme kinetik enerjileri, ları eşit olduğundan cisimlerin dönme
• Cisimlerin dönme kinetik enerjileri,
1 kinetik enerjileri,
1 1 EK = I.(2~)2 = 2I~2
EK = I .~2 = .4I.~2 = 2I~2 2 1
2 K 2 EK = I .~2
2 K
1
1 1 EL = .2I.~2 = I~2
EL = I .~2 = .2I.~2 = I~2 2 EL =
1
I .~2
2 L 2 2 L
olur.
olur.
1
Bu durumda, EL < EK olur. EM = I .~2
Bu durumda, EL < EK olur. 2 M
eşitliklerinden EK < EL < EM olur.
103
Düzgün Çembersel Hareket
Sürtünmesiz yatay düzlemde eşit kinetik enerji ile atılan K cismi öteleme t
Ek K
hareketi yaparak L cismi ise dönerek ilerlesin. Cisimlerin kütleleri eşit ise,
xK
• Eşit kinetik enerji ile atılan cisimlerden öteleme hız ile ilerleyen cismin hızı,
Ek L t
dönen cismin hızından büyüktür.
xL
• Öteleme hızı yapan cismin hızı, dönen cismin hızından büyük olduğundan
eşit zamanda K cismi L den daha fazla yol alır. xL < xK olur.
Sürtünmesiz eğik düzlemde eşit yükseklikten, eşit kütleli K küpü ile L küresi L
aynı anda serbest bırakılsın. m
K
• Cisimlerin potansiyel enerjileri eşit olduğundan K ve L cisimleri yatay düz- m
leme ulaştıklarında kinetik enerjileri eşit olur.
h
• K küpü hareketi sırasında yalnızca öteleme, L küresi ise dönerek öteleme m
hareketi yapar. Küpün potansiyel enerjisi öteleme kinetik enerjiye dönüşürken ü zle
yd
kürenin potansiyel enerjisi hem dönme hem de öteleme kinetik enerjiye dönü- ta
ya
şür. Bundan dolayı küpün öteleme hızı silindirin öteleme hızından büyüktür.
• Eylemsizlik momenti büyük olan silindirin dönme kinetik enerjisi daha büyüktür. h
m
IM > IN olduğundan Edönme M > Edönme N olur. ü zle
yd
M nin öteleme kinetik enerjisi dolayısıyla öteleme hızı daha küçük olur. ta
ya
Eöteleme M < Eöteleme N
vöteleme M < vöteleme N olur.
~
Özdeş K ve L varillerinden K nin içi boş, L nin içi benzin doludur. Bu iki varil L
merkezlerinden geçen düşey eksen çevresinde eşit yükseklikten, eşit ~ açısal lu
~ do
hızla dönecek şekilde serbest bırakılsın. K içi
ş
• K silindirinin içi boş, L silindirinin içi dolu olduğundan, K silindirinin eylem- bo
içi
sizlik momenti L silindirinin eylemsizlik momentinden küçüktür.
h
• Eylemsizlik momenti büyük olan L silindirinin dönme kinetik enerjisi K silin- m
ü zle
dirinin dönme kinetik enerjisinden büyüktür. yd
ta
ya
• Yatay düzleme geldiklerinde L silindirinin kinetik enerjisi K silindirinin kinetik
enerjisinden büyük olur.
104
Düzgün Çembersel Hareket
Açısal Momentum ( L )
Sürtünmesiz yatay düzlemde m kütleli cisme, r yarıçaplı yörüngede v çizgisel
hızıyla Şekil - II deki yörüngede düzgün çembersel hareket yaptırılsın. Her-
r m
hangi bir anda cismin konum vektörüyle momentum vektörünün vektörel çar-
pımına açısal momentum denir. Vektörel gösterimi, v
P
L= rx P dir. Şekil - II
L = m.v.r
eşitliğinden bulunur.
Dönen bir cismin her noktasında ~ açısal hızı eşittir. Yukarıdaki eşitlikte v = ~.r yazılırsa,
L = m.~.r.r
2
L = m.r .~
2
olur. Noktasal cisimler için eylemsizlik momenti I = m.r olduğundan,
L = I.~ olur.
105
Düzgün Çembersel Hareket
rad 1
• SI birim sisteminde birimi veya
dir.
2
s s2
• Düzgün çembersel hareket yapan cismin açısal hız değişimi olmayacağından açısal bir ivmeden bahsedilmez.
• Açısal sürat artarken açısal ivme açısal hız ile aynı yönde; açısal sürat azalırken açısal ivme açısal sürat ile zıt yöndedir.
Şekilde r yarıçaplı çembersel yörüngede düzgün çembersel hareket yapan m kütleli cisme yarıçap vektörüne dik şekilde F kuvveti uy-
gulandığında kuvvetin O dönme eksenine göre oluşturduğu tork, cismin açısal hızında bir değişilik oluşturacağından açısal ivme oluşur.
Cisme etki eden merkezcil kuvvetin uzantısı O noktasından geçtiğinden merkezcil kuvvetin torku sıfırdır. Oluşan tork cismin çizgisel hızını
arttırdığından çizgisel ivme ile açısal ivmenin büyüklükleri arasında,
Dv D~.r D~
a= = = .r = a.r ⇒ a = a.r olur.
Dt Dt Dt
düşey
m 2m
m O1 O2
O yatay d d
d
Şekil - I Şekil - II
buz
O noktası etrafında serbestçe dönebilen Düşey düzlemde O1 ve O2 noktalarında
m kütleli çubuk şekildeki yatay konum- dönebilen m kütleli çubuk bırakıldığında
dan serbest bırakılıyor. Çubuk yataydan açısal hızın büyüklüğü (~), açısal ivme-
yatay düzlem
düşey eksene doğru hareketi sırasında: sinin büyüklüğü (a), eylemsizlik momenti
(I), açısal momentum (L) dir. Şekil - II de Merkezi etrafında dönebilen ipin bir
Açısal hız (~): Çubuğun çizgisel hızı
cismin kütlesi iki katına çıkartıldığında: ucunda erime sıcaklığında buz, diğer
v = ~.d dir. Hareketi sırasında d sabit, v
arttığından açısal hızı artar. 2r ucu da makaraya sıkıca sarılmıştır. Ço-
Açısal hız (~): Açısal hız ~ = olup
T cuk buzu serbest bıraktığında erimekte
Açısal ivme (a): x = a.I eşitliğinde I kütleye bağlı değildir. Şekil - I deki ile aynıdır. olan buz yere gelinceye kadar geçen sü-
eylemsizlik momenti sabittir. Çubuk dü- D~ rede makaranın;
şey düzleme yaklaştığında kuvvetin O Açısal ivme (a): Açısal ivme a =
Dt
noktasına olan dik uzaklığı azaldığından Açısal hız (~): Harekete başladığından
olup cismin kütlesine bağlı değildir. Şe-
tork azalır. Bu durumda açısal ivme (a) 2r
kil -I deki ile aynıdır. ~= açısal hızı artar.
azalır. T
Eylemsizlik momenti (I): Cismin dön- Açısal ivme (a): Buz harekete başladı-
Açısal momentum (L): L = I.~ eşitliğin- me eksenine olan uzaklığına ve kütlesi- ğında tork oluşur. Zamanla tork azalır. I
de I sabittir. Açısal hız arttığından açısal
ne bağlıdır. Kütle arttığında eylemsizlik eylemsizlik momenti sabit olduğundan
momentum (L) artar.
momenti artar. x = I.a eşitliğine göre açısal ivme azalır.
106
Düzgün Çembersel Hareket
Lilk = Lson ⇒ Iilk. ~ilk = Ison.~son olur.
Dünya, Güneş’e yaklaştıkça yörünge yarıçapı küçülür. Açısal momentumun korunabilmesi için Dünya’nın çizgisel hızı artar. Dünya
Güneş’ten uzaklaştıkça yarıçapı artar. Dünya’nın çizgisel hızı azalır.
Hareket halindeki bir bisikletin ve bir topacın devrilmemesi, açısal momentumun korunumundan dolayıdır.
Tramplenden havuza atlayan bir yüzücü yukarı yükseldikçe daha seri bir şekilde dönebilmek için kollarını ve ayaklarını vücuduna
çekerek küçülür. Bu halde iken yüzücünün eylemsizlik momenti azaldığından dönme hızı artar.
Belirli bir yükseklikten serbest düşen kedinin açısal momentumu sıfırdır. Kedi yere düşerken vücudunun farklı bölümlerini farklı şekilde
hareket ettirerek yere dört ayağı üzerine düşer. Hareketleri sırasında kedinin organlarının toplam açısal momentumu sıfır kalır.
~1 ~2
Buz pateni yapan sporcular, dönme hareketi yaparken kollarını Dönen sandalye üzerinde elindeki ağırlıklarla dönen biri kollarını
ve bacaklarını açarak eylemsizlik momentlerini değiştirirler. Böy- kapatırsa hızlandığını fark eder. Bunun nedeni açısal momentu-
lece açısal hızlarını değiştirmiş olurlar. Sporcu kolları açıkken mun korunmasıdır. Kollar açıkken eylemsizlik momenti (I) artar.
kendi ekseni etrafında dönerken kollarını vücuduna doğru çek- Kollar kapandığında eylemsizlik momenti azalır. Açısal momen-
tiğinde sporcunun eylemsizlik momenti (I) azalırken, açısal hızı tum korunacağından açısal hız (~) artar.
(~) artar. Böylece açısal momentum (L) korunur.
I1 . ~1 = I2 . ~2 olduğundan, I1 > I2 ⇒ ~2 > ~1 olur.
Dönen bir disk üzerindeki adam merkeze doğru ilerlerse, Dönen bir cismin bağlı olduğu ipin boyu uzatılırsa,
Toplam tork sıfır olduğundan açı- ~ Toplam tork sıfır olduğundan açı- ~
sal momentum (L) sabittir. m sal momentum (L) sabittir. r ip
2 2 M 2 2 m
I = m.r eşitliğinde m sabittir. r I = m.r eşitliğinde m sabittir. r
azalacağından eylemsizlik mo- artacağından eylemsizlik momenti
r
menti (I) azalır. R (I) artar. cam
boru
Açısal momentum korunacağın- Açısal momentum korunacağın-
dan, dan,
I1 . ~1 = I2 . ~2 I1 . ~1 = I2 . ~2
eşitliğine göre, I azaldığından adamın açısal hızı (~) artar. eşitliğine göre, I arttığından cismin açısal hızı (~) azalır.
2r
T = eşitliğine göre, ~ arttığından adamın periyodu (T) 2r
~ T= eşitliğine göre, ~ azaldığından cismin periyodu (T)
azalır. ~
L = m.v.r eşitliğinde, açısal momentum (L) ve m sabittir. r azaldı- artar.
ğından adamın çizgisel hızı (v) artar. L = m.v.r eşitliğinde, açısal momentum (L) ve m sabittir.
r arttığından cismin çizgisel hızı (v) azalır.
107
Düzgün Çembersel Hareket
M D .m C MD
G. = mC.a ⇒ a = G. olur.
Fçekim
d2
2
d
mM
Dünya’nın cisimlere uygulamış olduğu kütle çekim kuvvetiyle kazandıkları bu ivmeye kütle çekim
ivmesi ya da yer çekimi ivmesi denir.
m N
• Yer çekimi ivmesi vektörel bir büyüklüktür. SI birim sisteminde ya da ile gösterilir. Dünya yüzeyindeki çekim ivmesi,
s 2 kg
MD
g = G. ifadesiyle bulunur.
r2
Bir gezegenin çekim ivmesi, merkezden uzaklığın karesi ile ters orantılıdır.
Çekim ivmesi, gezegenin yüzeyinde en büyük değeri alır. Yer merkezine doğru gidildikçe çekim ivmesi, yer yarıçapı ile doğru
orantılı olarak azalır ve merkezde sıfır olur.
Her gezegenin kütle ve yarıçapı farklıdır. Bu nedenle, çekim ivmeleri de farklıdır. Dünya yüzeyindeki çekim ivmesi Ay yüzeyinde-
kinin 6 katıdır. Cismin Dünya’daki kütlesi ile Ay’daki kütlesi aynıdır. Ancak Dünya’daki ağırlığı Ay’daki ağırlığından büyüktür.
Çekim ivmesinin Dünya’nın merkezine olan uzaklığına bağlı değişim grafiği şekildeki gibidir.
ivme
• Dünya’nın merkezinden yüzeye gidildikçe çekim ivmesi artar. Yüzeyde çekim ivmesi en bü- g
yük değeri alır. Dünya yüzeyinden uzaklaştıkça çekim ivmesi, Dünya’nın merkezine olan
uzaklığın karesiyle ters orantılı olarak azalır.
• Bir cismin kutuplardaki ağırlığı, ekvatordaki ağırlığından fazladır. Ekvatordan kutuplara doğru g/2
g/4
gidildikçe cismin ağırlığı artar.
g/9
• Dünya’yı d yoğunluklu, içerisinde herhangi bir noktada merkezine olan uzaklığı r ise çekim ivmesi,
0
g = k.d.r eşitliğinden bulunur. r r 2r 3r uzaklık
2
108
Düzgün Çembersel Hareket
ÖZET 115 Uyduların Hızı ve Periyodu ÖZET 116 Kütle Çekim Potansiyel Enerjisi
109
Düzgün Çembersel Hareket
N Güneş K Güneş
vN
Gezegenler, odaklarının birinde Güneş Bir gezegeni Güneş’e birleştiren yarıçap Gezegenlerin Güneş etrafındaki dolanım-
bulunan elips şeklindeki yörüngelerde do- vektörü eşit zaman aralıklarında eşit alan- ları sırasında ortalama yörünge yarıçapı-
lanır. Buna yörüngeler kanunu denir. lar tarar. nın küpünün (R3), dolanım periyotlarının
2
karesine (T ) oranı sabittir.
• Gezegenlerin Güneş’ten uzaklaştıkça • Dünya Güneş etrafında dolanırken K
çizgisel hızları azalır, Güneş’e yaklaş- den L ye ve M den N ye eşit sürede • Güneş etrafında ortalama R1, R2, R3
tıkça ise çizgisel hızları artar. ulaşırsa yarıçap vektörünün tarayacağı yarıçaplı yörüngelerde dolanan geze-
alanlar eşit olur. A1 = A2 olur. genler için periyotlar kanunu,
• Gezegenlere hareketleri sırasında tork
uygulanmadığı için gezegenin açısal • Açısal momentumun korunumuna göre R1
3
R2
3
R 33
momentumu korunur. Açısal moment- Dünya’nın hızı Güneş’e yaklaştıkça ar- = = = k = sabittir.
mun korunumundan gezegenlerin çiz- tar, uzaklaştıkça azalır. Dünya’nın çiz- T 21 T 22 T 23
gisel hızları kıyaslanabilir. gisel hızı arttığında açısal hızı da artar.
• Güneş etrafında dolanan gezegenin
• Dünya’nın yörünge boyunca toplam Güneş’e olan ortalama uzaklığı,
enerjisi sabittir. Dünya’nın kinetik ener-
jisinin azaldığı yerde kütle çekim potan- R max + R min olur.
R ort =
siyel enerjisi artar. 2
Güneş Güneş
Dünya Rmin Rmax B
A
3 Ocak 3 Haziran Dünya
Dünya Güneş etrafında elips şeklindeki bir yörüngede dolanır. Dünya Güneş etrafında şekildeki eliptik yörüngede dolanırken A
Her yıl bu yörünge üzerinde Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu noktasından B noktasına gelirken:
gün 3 Ocak’tır. Bu günde Dünya’nın çizgisel hızı ( v), açısal mo- Çizgisel Hız ( v): Gezegenler Güneş’ten uzaklaştıkça çizgisel hız-
mentumu ( L), eylemsizlik momenti (I), Dünya’ya Güneş tarafın- ları azalır. Dünya’nın çizgisel hızı azalır.
dan uygulanan çekim kuvveti ( F), Dünya’nın Güneş’e göre kütle Açısal Hız (~): Dünya’nın çizgisel hızının azalması açısal hızının
çekim potansiyel enerjisi (EP), kinetik enerjisi (Ek) dir. da azalmasına neden olur.
Dünya Güneş’e en uzak olduğu 3 Haziran gününe geldiğinde: Açısal Momentum ( L): Dünya’nın hareketi sırasında Güneş
Dünya’ya bir tork uygulamadığından Dünya’nın açısal momentu-
Çizgisel Hız ( v): Azalır mu korunur.
Eylemsizlik Momenti (I): Noktasal cisimlerin eylemsizlik mo-
Açısal Momentum ( L): Değişmez
menti I = m.r2 ile bulunur. Eylemsizlik momenti r2 ile doğru oran-
Eylemsizlik Momenti (I): Artar tılıdır. Dünya Güneş’ten uzaklaştıkça r2 artacağından Dünya’nın
eylemsizlik momenti artar.
Çekim Kuvveti ( F): Azalır
Enerji (E): Dünya’nın yörünge boyunca toplam enerjisi sabittir.
Kütle Çekim Potansiyel Enerjisi (EP): Artar
Dünya’nın A dan B ye hareketi sırasında hızı azalır. Dolayısıyla
Kinetik Enerji (Ek): Azalır kinetik enerjisi azalır. Kütle çekim potansiyel enerjisi artar.
110
BASİT HARMONİK HAREKET
ÖZET 118 Basit Harmonik Hareket ile Düzgün Çembersel Hareket Arasındaki İlişki
Periyodik ve Titreşim Hareketi: Eşit zaman aralıklarında tekrarlanan harekete periyodik hareket denir. Cismin yapmış olduğu peri-
yodik hareketin herhangi bir eksen üzerinde sabit bir nokta etrafında yapmasına ise titreşim hareketi denir.
Basit Harmonik Hareket: Sürtünmesiz yatay bir düzlemde yay gerilmemiş ve sıkıştırılmamış durumda iken m kütleli cismin bulun-
duğu konuma denge konumu denir. Denge konumuna geri çağırıcı kuvvetlerin etkisi ile sabit iki nokta arasında periyodik olarak gidip
gelen cisimlerin hareketine basit harmonik hareket denir.
Uzanım ( x): Basit harmonik hareketlinin herhangi bir anda denge nokta-
sına olan uzaklığına uzanım denir. SI da birimi metredir.
Vektörel bir büyüklüktür. k
m
Genlik (A): Basit harmonik hareket yapan cismin uzanımın en büyük
değerine genlik denir. SI da birimi metredir. Vektörel bir K O x N K A N
büyüklüktür.
–A A
denge konumu –x O
Periyot (T): Basit harmonik hareket yapan cismin hareketinin bir tam
salınım yapması için geçen süreye denir. SI da birimi sani-
yedir.
Frekans (f): Birim zamanda yapılan titreşim sayısına frekans denir. SI da
birimi Hertz’dir. Periyot ile frekans arasında T.f ilişkisi vardır.
Oı T/12
T/12 T/
Basit Harmonik Hareket ile Düzgün Çembersel Hareket Arasındaki T/
4
L M 4
İlişki
6
T/
T/
Düşey düzlemde düzgün çembersel hareket yapan cisim şekildeki eşit A A
aralıklarda KL arasını T/6, LOı arasını T/12, OM arasını T/12 ve MN arası- 60° 60°
K •N
nı T/6 sürede geçecek şekilde basit harmonik hareket yapar. m
–x O
x
1 A
Cisim şekildeki L ve M noktasına geldiğinde uzanım x = A.cos60° = A.=
2 2
olur. Düşey düzlemde düzgün çembersel hareket yapan cisim 360°lik açıyı T
sürede alıyorsa 60° lik açıyı T/6, 30° lik açıyı T/12 sürede alır. A/2 A/2 A/2 A/2
Düşey düzlemdeki bu olay yatay düzlemde de incelendiğinde cisim eşit T/6 T/12 T/12 T/6
m
aralıkları, şekilde gösterilen sürelerde alarak basit harmonik hareket yapar. • • • • •
L O M N yatay
K
T/4 T/4
111
Basit Harmonik Hareket
ÖZET 119 Konumun Zamana Göre Değişimi ve Hızın Konuma Göre Değişimi
Basit Harmonik Harekette Konumun Zamana Göre Değişimi
Basit harmonik hareket yapan cisimlerin konumunun zamana göre değişimi sinüs fonksiyonu şeklindedir.
konum konum
+A +A
O zaman O zaman
T T 3T T 5T 3T T T 3T T 5T
4 2 4 4 2 4 2 4 4
–A –A
Şekil - I Şekil - II
Denge noktasında harekete başlayarak basit harmonik hareket yapan cismin konum - zaman grafiği Şekil - I deki gibidir. Genlik noktasın-
dan harekete başlayarak basit harmonik hareket yapan cismin konum - zaman grafiği ise Şekil - II deki gibidir.
2 2
vx = ~. r – x olur.
Bu eşitlikten r genlikli basit harmonik hareket yapan bir cismin herhangi bir konumdan geçerken hızının büyüklüğü bulunabilir.
• Cismin denge noktasından geçerken x = 0 olur. Hızı maksimum olur. Hızın büyüklüğü,
• Genlik noktasından harekete geçen bir cismin uzanımın zamana göre de- hız
ğişim grafiği sinüs eğrisi şeklindedir. Hızın büyüklüğü uzanım (x) ile ters +v
max
orantılıdır. Cisim denge noktasından uzaklaşırken hızı azalır. Yaklaşırken
hızı artar. A genliğinde cismin hızı sıfır, denge noktasında maksimumdur. zaman
O
Hız vektörünün yönü cismin hareket yönüyle aynıdır. T T 3T T 5T 3T
4 2 4 4 2
–vmax
112
Basit Harmonik Hareket
ÖZET 120 Geri Çağırıcı Kuvvetin Konuma Göre Değişimi ve İvmenin Konuma Göre Değişimi
Geri Çağırıcı Kuvvetin Konuma Göre Değişimi
Düşey düzlemde m kütleli bir cisme r yarıçaplı yörüngede, sabit büyüklükte v hızıyla düzgün çem- N
v v
bersel hareket yaptırılsın. Cismin basit harmonik hareket yapmasını sağlayan kuvvet geri çağırıcı
Fx M
kuvvettir. m kütleli bir cisim düşey düzlemde çembersel yörüngede çembersel hareket yapsın.
F i
Cismin yatay düzlemdeki iz düşümü Kı ve Lı noktaları arasında basit harmonik hareket yapar. r
v
F
m F O i
• Cismin yatay düzlemde basit harmonik hareket yapan iz düşümünün geri çağırıcı kuvve- K • L
A
tinin büyüklüğü, cisme etki eden merkezcil kuvvetin yatay bileşenine eşit olmalıdır. x
v
Fx = F.cosi F
2
Fx = m.~ .r.cosi
v
2 x
Fx = m.~ .r.
r
Fx = m.~2.x
yatay düzlem
bulunur. • • • •
Kı O x Lı
Basit harmonik hareket yapan bir cismin konum vektörüyle geri çağırıcı kuvvet vektörü
A
zıttır. En genel anlamda geri çağırıcı kuvvet denklemi,
F = –m.~2. x şeklinde bulunur.
F m.~ 2 .x
a= =– = – ~ 2 .x
m m
a = –~2.
x olur. Basit harmonik hareket yapan cismin ivmesi, konum vektörüne zıt yönlüdür.
113
Basit Harmonik Hareket
m K x O x L x
T = 2r. ifadesiyle bulunur.
k
L
¡ Periyodun birimi SI birim sisteminde saniyedir. Kütlenin birimi kg, k yay sabitinin Şekil - I Şekil - II
birimi ise N/m dir.
¡ Yay sabiti; yayın yapıldığı maddenin cinsine, kalınlığına, boyuna, sertliğine ve helozon sayısına bağlıdır.
¡ Aynı yaydan kesilen farklı uzunluktaki yaylardan uzun olan yayın yay sabiti, kısa olan yayın yay sabitinden küçüktür. Yay sabiti, yayın
uzunluğu ile ters orantılıdır.
¡ Kütle - yay sisteminin periyodu kütleye ve ucuna bağlandığı yayın esneklik sabitine bağlı, çekim ivmesine bağlı değildir.
Yayların Bağlanması
Seri Bağlama Paralel Bağlama
k1
k1 k2
k1 k2
m k2 k1 k2
m m
Şekil - IV
m Şekil - VII
Şekil - VI
Şekil - V
N tane yayın uç uca eklenmesiyle oluşan yay sistemine denir. N tane yayın bir ucunun bir noktaya diğer ucunun başka bir
Şekil - IV ve Şekil - V teki eşdeğer yay sabiti ve sistemin pe- noktaya bağlanmasıyla oluşan yay sistemine denir. Şekil - VI
riyodu, ve Şekil - VII deki eşdeğer yay sabiti ve sistem periyodu,
k 1 .k 2
1 1 1 keş = keş = k1 + k2
= + ⇒
k efl k 1 k 2 k1 + k2
m
m
T = 2r. olur.
T = 2r. k efl
olur.
k efl
114
Basit Harmonik Hareket
¡ Yer çekiminin olmadığı yerde cismin ağırlığı dolayısıyla geri çağırıcı kuvvet sıfır olacağından basit sarkaç çalışmaz.
¡ Sarkacın periyodu çekim ivmesine bağlı olduğundan, başka bir gezegene götürüldüğünde periyot değişir. Sarkaç Ay’a götürüldüğünde
çekim ivmesi azalacağından sarkacın periyodu artar, frekansı azalır.
¡ Ekvatordaki çekim ivmesi kutuplardaki çekim ivmesinden küçüktür. Sarkaç Ekvator’dan Kutuplara götürüldüğünde sarkacın periyodu
azalır, frekansı artar.
v2
Merkezcil İvme (am) : Cismin merkezcil ivmesi a m = = ~ 2 ., eşitliğinden bulunur. Merkezcil ivme K ve L noktalarında sıfır, O
,
da ise maksimumdur. Cismin K den O ya gelirken merkezcil ivmesi artar, O dan L ye gelirken merkezcil
ivmesi azalır.
¡ Şekil - II de basit harmonik hareket yapan yay sisteminin periyodu asansörün ha-
m
reket yönü ve ivmesine bağlı değildir. Periyot, T = 2r. eşitliğinden bulunur.
k , i
k
Şekil - III te basit sarkacın periyodu asansörün hareket yönüne ve ivmesine bağ- m
lıdır. Cismin ivmesi acisim = aasansör + g veya acisim = g – aasansör bulunduktan sonra m
,
periyot T = 2r. eşitliğinden bulunur.
a cisim
Şekil - II Şekil - III
115
DALGA MEKANİĞİ
kaynak
kaynak
w w w
K2 kaynağı
daki gibidir.
w1 w2
• Yarık genişliği azaltıldığında (w2 < w1) su dalga-
larının kırınımı Şekil - IV (b) deki gibi olabilir.
• Kaynağın frekansı azaltıldığında (f2 < f1) su dal- h1 derinlikli h1 derinlikli h2 derinlikli h2 derinlikli
galarının kırınımı Şekil - IV (b) deki gibi olabilir. Şekil - IV (a) Şekil - IV (b)
• Leğendeki suyun derinliği arttırıldığında (h1 < h2)
su dalgalarının kırınımı Şekil - IV (b) deki gibi olabilir.
kaynak
116
Dalga Mekaniği
K1 K2
¡ Her iki dalga kaynağından gelen tepelerin oluşturduğu yerler çift tepedir (TT). A noktaları maksimum genlikle titreşen noktalardır.
Her iki dalga kaynağından gelen çukurların oluşturduğu yerler çift çukurdur (ÇÇ). B noktaları maksimum genlikle titreşen noktalardır.
¡ Çift tepe ve çift çukurların birleşmesiyle elde edilen noktalar birleştirildiğinde elde edilen çizgiye dalga katarı (karın çizgisi) denir.
¡ Kaynakların tam ortasındaki çizgiye merkez doğrusu denir. Merkez doğrusu da çift tepe ve çift çukurların birleşmesiyle elde edilen çizgi
olduğundan bir dalga katarıdır. Merkez doğrusu üzerindeki noktaların kaynaklara olan uzaklıkları eşit olduğundan yol farkı sıfırdır.
• Merkez doğrusunun sağında ve solunda kalan dalga katar • 1. dalga katar› çizgisinin (kar›n çizgisinin) üzerindeki noktalar
çizgileri hiperbol eğrileri şeklinde ve merkez doğrusuna göre için yol fark› m, 2. katar çizgisi için 2m, 3. katar çizgisi için 3m d›r.
simetriktir.
P noktas›n›n kaynaklara olan yol fark›, dalga boyunun tam kat›
• Merkez doğrusu dalga katarı olduğundan dolayı dalga katar
na eflitse P noktas› n. dalga katar› üzerinde çift tepe (TT) veya
sayısı tektir.
çift çukur (ÇÇ) noktas›ndan biridir. Dalga katarlar› için yol fark›,
• Kaynaklar arasındaki uzaklık d ise K1 ve K2 kaynaklarının mer-
kez doğrusuna olan uzaklıkları d/2 dir. Ardışık iki dalga katarı Yol farkı = |PK1| – |PK2| = n . m olur.
çizgisi arasındaki uzaklık m/2 dir. • Aynı dalga katarı üzerindeki bütün noktaların kaynaklara olan
• Kaynaklar üzerinde ve kaynakların dışında dalga katarı göz- yol farkı birbirine eşittir. Şekilde P ve R noktalarının kaynaklara
lenmez. olan yol farkları eşittir.
• Dalga katarları arasındaki uzaklık m ya bağlıdır. Dalga katar- • Çizgi sayısı kaynaklar arası d uzaklığı ile doğru, dalgaların dal-
ları arasındaki uzaklığı artırmak için m artırılmalıdır. m nın art-
ga boyu ile ters orantılıdır. Dalga katar sayısını artırmak için
ması içinde leğendeki suyun derinliğini artırmak gerekir. Aynı
m azaltılmalıdır. m nın azalması için leğendeki suyun derinli-
m
zamanda dalgaların hızı v = = m.f eşitliğinden bulunur. Hız m
T ğini azaltmak gerekir. Dalgaların hızı v = = m.f eşitliğinden
sabit olduğundan kaynağın periyodunun artması veya frekan- T
bulunur. Hız sabit olduğunda kaynağın periyodunun artması
sının azalması dalga boyunu artıracağından dalga katarları
veya frekansının azalması dalga boyunu artıracağından dalga
arasındaki uzaklık artmış olur.
katarları arasındaki uzaklık artmış olur.
117
Dalga Mekaniği
K1 K2
¡ Giriflim deseninde herhangi bir kaynaktan ç›kan dalga tepesi ile diğer kaynaktan ç›kan dalga çukurunun birlefltiği noktaya düğüm
(sönüm) noktas› denir. Düğüm noktalar›n›n birleflmesiyle elde edilen çizgiye düğüm çizgisi denir. Şekildeki noktalar düğüm noktalarıdır.
¡ Tepe ve çukurlar›n birleflmesi sonucu oluflan düğüm noktalar› hareketsizdir. Bu noktalar su yüzeyi üzerindedir.
K1 K2
m/2 m/2 m/4 m/4 m/2 m/2
K1 K2
d/2 d/2 • 1. düğüm çizgisinin üzerindeki noktalar için yol fark› 0,5m
• Merkez doğrusunun sağ›nda ve solundaki düğüm çizgileri mer- 2. düğüm çizgisinin üzerindeki noktalar için yol fark› 1,5m
kez doğrusuna göre simetriktir. P noktas›n›n kaynaklara olan yol fark›, dalga boyunun tam
kat›na eflit değilse P noktas› düğüm çizgisi üzerinde bir
• Kaynaklar› birlefltiren doğru üzerindeki ard›fl›k iki düğüm çiz-
düğüm (sönüm) noktas›d›r. Düğüm çizgileri için yol fark›,
gisi aras›ndaki uzakl›k m/2 dir. Merkez doğrusu dalga katar›
1
olduğundan merkez doğrusu ile 1. düğüm çizgisi aras›ndaki Yol farkı = |PK1| – |PK2| = (n – ).m d›r.
uzakl›k m/4 olur. 2
• Düğüm çizgileri arasındaki uzaklık m ya bağlıdır. Düğüm çizgi- • Aynı düğüm çizgisi üzerindeki bütün noktaların kaynaklara
leri arasındaki uzaklığı artırmak için m artırılmalıdır. m nın art- olan yol farkı birbirine eşittir. Şekilde P ve R noktalarının kay-
ması için de leğendeki suyun derinliğini artırmak gerekir. Aynı naklara olan yol farkları eşittir.
m • Düğüm çizgi sayısı kaynaklar arası d uzaklığı ile doğru, dal-
zamanda dalgaların hızı v = = m.f eşitliğinden bulunur. Hız
T gaların dalga boyu ile ters orantılıdır. Düğüm çizgi sayısını
sabit olduğunda kaynağın periyodunun artması veya frekansı-
artırmak için m azaltılmalıdır. m nın azalması için leğendeki
nın azalması dalga boyunu artıracağından dalga katarları ara-
m
sındaki uzaklık artmış olur. suyun derinliğini azaltmak gerekir. Dalgaların hızı v = = m.f
T
• Özdeş noktasal iki kaynakla yapılan girişim deneyinde, girişim eşitliğinden bulunur. Hız sabit olduğundan kaynağın periyo-
m dunu azaltırsak veya frekansını artırırsak m azalır. Düğüm
deseninin oluşması için d > ilişkisi olmalıdır.
2 çizgi sayısı da artar.
118
Dalga Mekaniği
İki kaynaktan çıkan ışık dalgaları perde üzerinde girişim yaparak ay-
dınlık ve karanlık saçaklar oluşur. Perdede oluşan aydınlık ve karanlık
bölgelere girişim saçakları denir. Karanlık bir ortamda yapılan Young
deneyinde tek ışık kaynağı ile iki yarık sayesinde aynı fazlı, aynı renkli
iki ışık kaynağı elde edilir. İki yarıktan geçen ışık ışınları, perde üzerin-
de aydınlık ve karanlık saçaklar oluşturur.
Kaynaklardan çıkan dalgalar, merkez doğrusuna eşit uzaklıkta olduğundan perdenin tam ortasında çok parlak aydınlık saçak oluşur.
Bu saçağa merkezi aydınlık saçak (Ao) denir. Merkezi aydınlık saçağın alt ve üstünde simetrik olarak eşit genişlikte saçaklar oluşur.
d d d
kırmızı ışık kırmızı ışık
kırmızı ışık kaynağı
kaynağı kaynağı
Şekil - II (a) Şekil - III (a)
Şekil - I (a)
ekran
ekran ekran
d d 2d
kırmızı ışık kırmızı ışık
yeşil ışık
kaynağı kaynağı
kaynağı
Şekil - I (b) Şekil - II (b) Şekil - III (b)
Işığın dalga boyu ile saçak genişliği doğru Yarık düzlemi ile ekran arasındaki uzaklık Yarıklar arası uzaklık ile saçak genişliği
orantılıdır. Işığın dalga boyu küçüldükçe saçak genişliği ile doğru orantılıdır. Ek- ters orantılıdır. Yarıklar arası uzaklık iki
saçak genişliği küçülür. Yeşil ışığın dalga ran ile çift yarıklı engel arasındaki uzaklık katına çıkartıldığında Şekil - III (b) deki gibi
boyu, kırmızı ışığın dalga boyundan küçük iki katına çıkartıldığında saçak genişliği saçak genişliği yarıya iner.
olduğundan saçak genişlikleri şekildeki Şekil - II (b) deki gibi iki katına çıkar.
gibi küçülür.
119
Dalga Mekaniği
ÖZET 127 Işığın Çift Yarıkta Girişimine Etki Eden Diğer Değişkenler
• Giriflim deseninin görülebilmesi için noktasal iki ›fl›k kay- • Ko ›fl›k kayna€› +y yönünde hareket ettirildi€inde merkezi
na€›n›n aras›ndaki d uzakl›€› kullan›lan ›fl›€›n dalga boyu ayd›nl›k saçak ve tüm saçaklar –y yönünde, ›fl›k kayna€›
m –y yönünde hareket ettirildi€inde ise +y yönünde kayar.
m ise bu ikisi aras›ndaki iliflki d > olmal›d›r.
2
Ifl›€›n renginin de€iflmesi, dalga boyunun ve frekans›nın •
fant perde
de€iflmesi anlam›na gelece€inden dalga boyu ve frekans
giriflim deseninin de€iflmesine neden olur. Saçak aral›klar› K›o
x L
aras›nda, ∆xk›rm›z›> ... > ∆xmor iliflkisi vard›r. i
Ko Ao
i
Kullan›lan ›fl›€›n genli€i dalgalar›n dalga boyunu, h›z›n› b
y
de€ifltirmedi€inden; genli€in de€iflmesi perde üzerinde
oluflan merkezi ayd›nl›k ve di€er saçaklar›n yerleri ve aral›k- A›o
lar›n› de€ifltirmez.
Ko ›fl›k kayna€› +y yönünde x kadar kayd›r›ld›€›nda merkezi
Bir kayna€›n ›fl›k fliddeti giriflim deseninin fleklini de€ifltir- ayd›nl›k saçak –y yönünde y kadar kayar. y kayma miktar›,
mez. Kayna€›n ›fl›k fliddeti artt›r›ld›€›nda ışık akısı arta-
x y x.L
cağından ayd›nl›k saçaklar›n parlakl›€› artar, ›fl›k fliddeti = & y= bulunur. y kayma miktar›; x, L ve b
b L b
azalt›ld›€›nda ise ayd›nl›k saçaklar›n parlakl›€› azal›r.
ye ba€l›, kaynaklar aras›ndaki d uzakl›€›na ba€l› de€ildir.
K2 K2 cam levha
Ko Ko
n
Ao Ao
K1
K1
fant perde L
fant perde
Perde ile fant aras›ndaki ortam›n n k›r›lma indisi ar
t›r›ld›€›nda, ∆x ile n ters orant›l› oldu€undan ∆x küçülür. Or K1 ve K2 yar›€›n›n önüne ayn› kal›nl›kta ayn› cam levha koy
tam›n k›r›lma indisi art›r›ld›€›nda, du€umuzda yar›klardan ç›kan dalgalar›n ikisi de ayn› anda
• Saçak aral›klar› azal›r. gecikece€inden faz fark› oluflmaz. Bu durumda merkezi ay
• Merkezi ayd›nl›k saça€›n yeri de€iflmez. d›nl›k saçak ve di€er saçaklar kaymaya u€ramazlar. Saçak
• Perde üzerindeki toplam saçak say›s› artar. aral›€› da de€iflmez.
120
Dalga Mekaniği
I
P fant K3
+y II
cam levha A2
K2 i K2
Ko A1
∆x K1
Ao d d›
Ao
K1 K1
–y A1
K2
L A2
K3
fant perde
K2 yar›€›n›n önüne ince bir cam levha konuldu€unda K2 ya Fant, orta noktas› etraf›nda q aç›s› yapacak flekilde döndü
r›€›ndan ç›kan dalgalarda bir gecikme olur. Bu durumda ya rülürse saçak aral›€›,
r›ktan ç›kan dalgalar ayn› fazda çal›flmayaca€›ndan merkezi d > d› oldu€undan ∆x› > ∆x olur.
ayd›nl›k saçak ve tüm saçaklar geciken kaynak taraf›na yani • Yar›klar II. konuma getirildi€inde ekrandaki saçak say›s›
+y yönünde kaymaya u€rar. Ancak aydınlık veya karanlık azal›r.
saçaklar arasındaki uzaklık değişmez. • Yar›klar okla gösterilen yönde çevrildi€inde merkezi ay
d›nl›k saçak +y yönünde ya da –y yönünde kaymaya u€-
rayabilir veya yeri de de€iflmeyebilir.
fant 4.K.S. I
P K
II
3.K.S.
L1 K›
(+y) 2.K.S. K2
K2
1.K.S. L
Ao Ao
Ko Ko L2
1.K.S. K1 i
K1
(–y) L›
2.K.S.
3.K.S. L
4.K.S. Çift yar›kla yap›lan giriflim deneyinde yeterince uzun bir perde
¡ fiekilde çift yar›kla yap›lan giriflim deneyinde P noktas› ile orta noktas› etraf›nda q aç›s› kadar döndürülürse |KAo| = |LAo|
merkezi ayd›nl›k saçak aras›ndaki ayd›nl›k ya da karanl›k olmak flart›yla I. durumdan II. duruma getirildi€inde yeni ko
saçak say›s›n› artt›rmak için ∆x küçültülmelidir. ∆x küçüldü numda,
€ünde iki nokta aras›ndaki ayd›nl›k ya da karanl›k saçak sa m.L
• Saçak aral›klar› Dx = eflitli€ine göre, L1 > L oldu-
y›s› artar. d.n
›
€undan, K Ao aral›€›nda büyür, saçak say›s› ise azal›r.
Saçak say›s›n› art›rmak için,
›
• L2 < L oldu€undan L Ao aral›€›nda saçak aral›€› küçülür,
• Kullan›lan ›fl›€›n dalga boyu l azalt›lmal›
saçak say›s› ise artar.
• Perde ile yar›klar aras›ndaki uzakl›k L azalt›lmal› › › ›
• K Ao aras›ndaki saçak say›s› azal›r. AoL aras›nda ise sa
• Yar›klar aras› uzakl›k d art›r›lmal› › ›
çak say›s› artar. Fakat K L aras›ndaki toplam saçak sa
• Perde ile yar›klar aras›ndaki ortam›n k›r›lma indisi n art›r›l- y›s›, perde ilk durumda iken KL aras›nda oluflan saçak
mal› say›s›na eflittir.
ifllemlerinden biriya da birkaç› birlikte yap›lmal›d›r.
• Perdenin I. ve II. durumun-
¡ P noktas› 3. ayd›nl›k saçak olsun. 3. ayd›nl›k saça€›n ol
da giriflim deseninde göz
du€u yerde,
lenen ayd›nl›k ve karanl›k
• 3. karanl›k saçak olmas› isteniyorsa ∆x art›r›lmal› veya kay saçaklar flekildeki gibidir.
nak –y yönünde hareket ettirilmelidir.
• 4. karanl›k saçak olmas› isteniyorsa ∆x küçültülmeli veya
kaynak +y yönünde hareket ettirilmelidir.
I. durum II. durum
121
Dalga Mekaniği
m.L
Dx = eşitliğiyle bulunur.
w.n perde
∆x
Saçak aralığı, kullanılan ışığın dalga boyu (m) ve yarıklar ile perde
K2 ∆x
arasındaki uzaklık (L) ile doğru orantılı; yarıklar arası uzaklık (w) ve
L 2∆x
perde ile yarıklar arası ortamın kırıcılık indisi (n) ile ters orantılıdır. w
K1 ∆x
Saçak genişliği kullanılan ışığın dalga boyu ile doğru orantılı oldu- paralel
›fl›k demeti ∆x
ğundan ışığın dalga boyu büyüdükçe saçak genişliği artar. Yeşil ve
kırmızı ışıkların aynı tek yarıktan geçtiklerinde ekran üzerindeki sa-
çaklar şekildeki gibi olur. Yeşil ışığın dalga boyu, kırmızı ışığın dalga
boyundan daha küçük olduğundan yeşil ışık kullanılarak elde edilen
saçak genişlikleri daha küçüktür. Merkezi
aydınlık saçak
Yarık düzlemi ile ekran arası daha büyük olan saydam ortam konul-
duğunda ışığın hızı azalır ve dalga boyu küçülür. Aydınlık saçaklar
ve karanlık saçakların genişliği azalır. Merkezi aydınlık saçağın yeri Merkezi
değişmez. aydınlık saçak
Işık kaynağının ışık şiddeti artırılırsa saçak parlaklıkları artar. Ancak saçak genişlikleri ve yerleri değişmez. Merkezi aydınlık saçağın
parlaklığı maksimumdur. Merkezi aydınlık saçaktan uzaklaşıldığında saçak aralıkları değişmez fakat parlaklıkları artar.
Ao Ao
• Ao Ao
A'o
paralel paralel
ışık ışık
demeti demeti
yarık yarık yarık yarık
ekran ekran ekran düzlemi ekran
düzlemi düzlemi düzlemi
Yarık önüne şekildeki gibi say- Yarık önüne şekildeki gibi say- Yarık düzlemi şekildeki yönde Ekran şekildeki yönde döndü-
dam madde konulduğunda üst dam olmayan madde konuldu- döndürüldüğünde saçak ge- rüldüğünde ekranın yarıklardan
kısımdan geçen ışınlar geç ğunda yarık genişliği küçülür. nişliği artar. Merkezi aydınlık uzaklaşan kısımlarında saçak
kalır. Merkezi aydınlık saçak Saçak genişlikleri büyük, mer- saçağın ve diğer saçakların genişlikleri artarken yarıklara
ve diğer saçaklar yukarı yönde kezi aydınlık saçak oluşan yeni yerinin değişip değişmeyeceği yakın kısımlarda ise küçülür.
kayar. Saçak genişliği değiş- yarığın orta dikmesi üzerine hakkında kesin bir şey söyle- Merkezi aydınlık saçağın yeri
mez. aşağı yönde kayar. nemez. değişmez.
122
Dalga Mekaniği
Durmakta olan ambulans ve durmakta +x yönünde sabit hızla giden ambulans ve Durmakta olan ambulans ve ambulansa
olan gözlemciler durmakta olan gözlemciler yaklaşan gözlemci ve ambulanstan uzak-
laşan gözlemci
• Durmakta olan bir ambulansın sirenin- • Ambulans L gözlemcisine doğru yak-
• K gözlemcisi durmakta olan ambulans-
den çıkan sesin frekansı f sabittir. Yol laştığında kaynak ve gözlemci arasın-
tan uzaklaştığından kaynak ve gözlem-
kenarında durmakta olan K ve L göz- daki uzaklık azaldığından L gözlemcisi
ci arasındaki uzaklık arttığından K göz-
lemcilerinin işittikleri sesin frekansları bu dalgaların frekansını f den daha bü-
lemcisi bu dalgaların frekansını f den
aynıdır. fK = fL = f olur. yük olarak algılar (fL > f). daha küçük olarak algılar (fK < f).
• Sirenden çıkan ses dalgalarında yayı- • Ambulans K gözlemcisinden uzaklaştı- • L gözlemcisi durmakta olan ambulansa
lan sesin hızının büyüklüğü de değiş- ğından kaynak ve gözlemci arasında- yaklaştığından kaynak ve gözlemci ara-
mez. ki uzaklık arttığından K gözlemcisi bu sındaki uzaklık azaldığından L gözlem-
dalgaların frekansını f den daha küçük cisi bu dalgaların frekansını f den daha
olarak algılar (f > fK). büyük olarak algılar (fL > f).
123
Dalga Mekaniği
E dalg +y
E (elektrik alanın yönü)
a bo
yu E
B elektrik alan
vektörü
E manyetik alan
B B . .. c
+z vektörü +x
c (dalganın ilerleme yönü)
E
B c
B
B (manyetik alanın yönü)
+x yay›lma yönü +z
E
¨ ¨ ¨
Bir elektromanyetik dalgada elektrik ( E), manyetik alan ( B) ve hız ( c) vektörleri birbirine diktir.
Elektromanyetik dalganın ilerleme yönü sağ el kuralı ile bulunur. Sağ elin başparmağı hızı, dört parmak elektrik alanı gösterecek şe-
kilde açıldığında avuç içi manyetik alanın yönünü gösterir.
v c
Dalgaların dalga boyu m = eşitliğinden bulunur. Elektromanyetik dalgalar v = c ışık hızıyla yayıldığından dalga boyları, m= olur.
f f
h.c olur. h Planck sabiti olup değeri h = 6,62 . 10–34 J.s dir.
Elektromanyetik dalgaların enerjisi, E = h.f =
m
Elektrik alanın büyüklüğü manyetik alanın büyüklüğüyle ışık hızının çarpımına eşittir. E = B.c
Elektromanyetik dalga çeşitlerini dalga boylarına göre sıralayan çizelgeye elektromanyetik spektrum denir. Spektrumda soldan sağa
doğru gidildikçe dalga boyu azalır, frekans ve enerji artar.
Radyo dalgaları Mikrodalgalar Kızılötesi ışınlar Morötesi ışınlar X-ışınları Gama ışınları
• Hareket doğrultuları titreşim doğrultusuna dik olarak yayı- • Hızları ortamdan etkilenir yoğun ortama girdiklerinde hızları
lırlar. Elektrik alan, manyetik alan ve ilerleme doğrultuları azalır.
birbirine diktir. • Yansıma, kırılma, kırınım ve girişim yapabilme özelliklerine
• Elektrik ve manyetik alanlar aynı fazda, birbirlerine dik ola- sahiptirler.
rak yayılır. • Hem dalga hem de tanecik gibi davranırlar.
• Boşlukta yayılma hızları, ışık hızına eşittir. • Yüksüzdürler. Elektrik ve manyetik alan içerisinde kuvvet
• Mekanik dalgalardan farklı olarak boşlukta da yayılırlar. etki etmeyeceğinden sapmaya uğramazlar.
• Enerjileri frekansları ile doğru orantılı, dalga boyları ile ters • Yüzeye basınç yapabilirler.
orantılıdır. • Polarize edilebilirler (kutuplanabilir).
124
Dalga Mekaniği
• Elektromanyetik spektrumda en uzun • Dalga boyları 0,3 m ile 10–4 m arasında • Dalga boyları 1 mm ile 7.10–7 m ara-
dalga boyuna sahiptirler. 104 m ile 0,1 m değişir. İletken üzerinde yüklerin ivme- sında değişir. Bu bölgedeki dalgalara
arasında değişen dalga boyuna sahiptir. lendirilmesiyle oluşan dalgalardır. infrared dalgalar da denir.
• Antenler, TV istasyonundan yayılan • Mikrodalgalar, evlerimizde mikrodalga • Sıcak cisimlerin yaydığı ışınlar kızılö-
sinyali elektromanyetik dalga biçiminde fırınlarında kullanılmaktadır. Mikrodal- tesi ışınlardır. Bu ışınlar soğuk cisimler
alır ve TV tarafından işlenerek görüntü galar sayesinde yemekler daha kısa tarafından soğrulur.
olarak karşımıza çıkar. Cep telefonla- sürede pişer.
• Sıcak cisimlerden yayılan kızılötesi dal-
rında da bilgi iletişimini sağlayan radyo
• Mikrodalgalar; cep telefonları, radarlar, galar termal kameralarla algılanarak
dalgalarıdır.
kablosuz internet, bluetooth kulaklıklar görüntü elde edilir.
• Radyo dalgaları sayesinde uzaydaki gök ve güvenlik sistemlerinde kullanılmak-
• Kızılötesi ışınlar tıpta hastalıkların belir-
cisimleri hakkında araştırmalar yapılır. tadır.
lenmesinde kullanılmaktadır.
• Dalga boyları 4.10–7 m ile 6.10–7 m ara- • Dalga boyları 10–8 m ile 10–12 m arasın- • Dalga boyları 10–10 m ile 10–14 m ara-
sında değişen dalga boyuna sahiptir. da değişir. sında değişir. Spektrumun en yüksek
enerjili ışınlarıdır.
• Morötesi ışınların kaynağı Güneş’tir. • Yüksek enerji kazandırılan elektronla-
Canlılar üzerinde olumsuz etkileri var- rın metal bir yüzeye çarptırılarak ivme- • Radyoaktif atomların çekirdeklerinden
dır. Bu ışınların çoğunluğu atmosferde lendirilmesi sonucu durdurularak oluş- yayılırlar. Yüksüzdürler. Elektrik ve
soğrulup bize çok az zararlı kısmı ula- turulan ışınlardır. manyetik alanda saparlar. Işık hızıyla
şır. Korunmak için koruyucu kremler yayılırlar.
• X-ışınları Röntgen tarafından keşfedil-
kullanılmalıdır.
miştir. Tıpta hastalıkların teşhis ve te- • Bu ışınlar, canlı varlıklara gönderildi-
• Morötesi ışınlar laboratuvar ortamının davi edilmesi için kullanılır. ğinde vücudu tahriş eder. Gama ışınları
sterilize edilmesi, salgın hastalıkların düşük dozda verilerek kanserli hücrele-
• X-ışınları; alışveriş merkezlerinde ve
tespiti ve gerçek - sahte para kontrolün- rin öldürülmesi için kullanılır.
güvenlik gerektiren yerlerde eşyaların
de kullanılır.
ve insanların kontrolünde kullanılır.
125
Dalga Mekaniği
Görünür Bölge
c-ışınları
X-ışınları Mor
4000
Görünür
5500 Yeşil
bölge
Radyo Kırmızı
dalgaları 7000
• İnsan gözünün elektromanyetik dalgalar içerisinde görebildiği kısmına görünür bölge denir. Dalga boyları 7000 Å olan kırmızı ışık ile
dalga boyu 4000 Å olan mor ışık arasındaki altı renkten oluşur.
• Şekildeki spektrumda yukarı çıktıkça dalga boyu azalır, frekans ve enerji artar. Aşağıya inerken ise dalga boyu büyürken, frekans ve
enerji artar.
• Renklerin birbirinden ayrılmasını sağlayan temel özellik dalga boylarının farklı olmasıdır. Gökkuşağındaki renklerin hepsi görünür
bölgedeki renklerden oluşur.
Elektromanyetik dalgaların enerjisi daha az olanlar; mor ötesi ışınlar, görünür ışık, kızıl ötesi ışınlar, mikrodalgalar ve radyo dalgaları-
dır. Bunların iyonlaştırıcı etkisi yoktur. Atomik bağları kırmak için yeterli enerjiye sahip değildirler. Elektromanyetik dalga yayan birçok
ortam vardır. Bunların başlıcaları şunlardır:
• Baz istasyonları
• Cep telefonları
• Radar sistemleri
Bu ve benzeri aletlerin yaydığı elektromanyetik kirlilik canlılar ve insanlar üzerinde çok ciddi olumsuz etkilere sebep olmaktadır. Bazıları
aşağıda verilmiştir.
¡ Keyifsizlik, boyunda sertlik, hafıza kaybı, baş ağrısı, kalp atışında düzensizlik, sindirim ve dolaşım sorunları oluşturmaktadır.
¡ Beyin hücrelerine gönderilen sinyalleri engelleyerek vücudun bağışıklık sistemine zarar verir.
¡ Canlıları olumsuz etkiler, ekolojik dengeyi ve canlıların genetiğini bozar. Gözde görme zayıflığı, katarakt gibi rahatsızlıklara sebep olur.
¡ Ölü veya engelli bebeklerin doğmasına yol açar. Kısırlığa sebep olur.
126
ATOM FİZİĞİNE GİRİŞ VE RADYOAKTİVİTE
127
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
Bohr, Rutherford atom modelindeki eksiklikleri gidermek için yapmış oldukları çalışmalarını üç varsayımla ifade etmiştir.
1. Varsayım
Elektronlar, pozitif yüklü çekirdeğin çevresinde Coulomb Kuvveti etkisiyle ışıma yapmadan kararlı yörüngelerde dolanır.
2. Varsayım
h
Kararlı seviyede dönen elektronların açısal momentumu nin tam katlarına eşittir. n. yörüngede dolanan bir elektronun açısal momen-
2r
h
tumu, L = n. ifadesiyle bulunur.
2r
L: Açısal momentum (J.s), n: Elektronun yörünge numarası, h: Planck sabiti (h = 6,62.10–34 J.s)
v
Bir atomun çekirdeğinden belirli uzaklıklarda elektronların bulunabileceği dairesel yörüngelere enerji seviyesi denir. Enerji seviyesi n;
1, 2, 3 ... gibi tam sayıdır. Elektronun en düşük n = 1 enerji seviyesinde kararlı olarak bulunduğu yörüngeye temel hâl denir.
3. Varsayım
Bir elektron yüksek enerjili kararlı bir yörüngeden, düşük enerjili kararlı bir yörüngeye kendiliğinden geçebilir. Bu geçiş sırasında dışarıya
foton yayılarak ışıma yapılır. Yayılan fotonun enerjisi, elektronun ilk ve son yörüngelerindeki enerjileri farkı kadardır.
h.c
Eilk – Eson = h.f = olur. E2 elektron elektron
m E2
Foton
E1 foton
Ei : Elektronun bulunduğu yörüngedeki ilk enerjisi
+ E1
Es : Elektronun son yörüngedeki enerjisi Efoton = E2 – E1
çekirdek
f : Yayılan fotonun frekansı
n=1
m : Yayılan fotonun dalga boyu
n=2
128
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
ÖZET 134 Bohr Atom Modelinde Yörünge Yarıçapı, Hızı ve Atomun Toplam Enerjisi
Elektronun Yörünge Yarıçapı
Şekil - I de elektron dairesel yörüngede hareket yaptığına göre
v
n1=1 n2=2 n3=3
elektrona uygulanan Coulomb çekim kuvveti, merkezcil kuvvete elektron
¨ ¨
eşit olmalıdır. Fmerkezcil = FCoulomb eşitliğine göre n. yörüngede do- Fc
e
lanan elektronun yarıçapı, r1=r
r2=4r
+ e
r
2
n +Ze r3 =9r
rn = ao. eşitliğinden bulunur.
Z e
Elektronun Hızı
Z
Elektronun çekirdek çevresindeki hızları, v = sabit. eşitliğinden bulunur.
n
v v
Bu eşitliğe göre elektronun 1. yörüngede hızı v ise 2. yörüngede , 3. yörüngede ... olacak şekilde azalır.
2 3
Bir alt seviyeden üst seviyeye uyarılan elektronun hızı azalacağından, elektronun kinetik enerjisi, momentumu ve frekansı azalırken
periyodu artar.
Bohr atom modeline göre; temel hâlde bulunan bir hidrojen atomu herhangi bir enerji düzeyine uyarıldığında temel hâle göre elektronun,
• Çizgisel hızı ve çizgisel momentumu azalır.
• Elektrona eşlik eden de Broglie dalga boyu ve periyodu artar.
Herhangi bir enerji düzeyine uyarılmış bir hidrojen atomu taban enerji durumuna dönerken elektronun,
• Çizgisel hızı ve çizgisel momentumu artar.
• de Broglie dalga boyu ve periyodu azalır.
Z2
En = –R. eşitliğinden bulunur. R = 13,6 eV olup Rydberg (Reybörk) sabitidir.
n2
Çekirdek çevresinde dolanan elektronun toplam enerjisi de kesikli (kuantumlu) değerler alır.
Eşitlikte n büyüdükçe toplam enerji büyür. Bir elektron çekirdekten uzakta bir yörüngede iken sahip olduğu enerji çekirdeğe daha ya-
kınken sahip olduğu enerjiden büyüktür.
Bir elektronu atomdan koparmak için yani iyonlaştırmak için gerekli olan enerjiye bağlanma enerjisi denir. Toplam enerjisinin zıt işa-
retlisine eşittir. Çekirdeğe yakın yörüngede olan elektronları iyonlaştırmak için daha fazla enerji gerekir.
Atom üst enerji düzeylerine uyarıldığında,
• Toplam enerjisi ve elektriksel potansiyel enerjisi artar.
• Kinetik enerji, elektronun bağlanma enerjisi ve elektronun iyonlaşma enerjisi azalır.
129
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
Uyarılan atomun enerjileri kararsız olduklarından ortalama 10–8 saniyede foton yayarak temel hâle döner.
• Temel hâlden 3. uyarılma düzeyine (n = 4) uyarılan elektron temel hâle farklı geçişler yaparak ortama foton salar.
n. (n –1)
Işıma sayısı = eşitliğinden bulunabilir.
2
• Yayılan fotonun frekansı veya dalga boyu,
h.c
Efoton = Eilk – Eson = h.f = eşitliğinden bulunabilir.
m
130
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
ızgara
flaman
Plaka
– –
– –
– –
cıva buharı
+ –
katot ışın tüpü
Vhızlandırıcı Vyavaşlatıcı
– + –
+
Franck - Hertz deneyi ile atomların enerji seviyelerinin kesikli olduğu ispatlanmıştır. Elektronların belirli enerji seviyelerinde bulunduğu
gösterilmiştir.
Franck - Hertz deney tüpü düşük basınçlı cıva buharı ile doludur. Şekildeki düzenek ısıtıldığında elektron saçan bir flaman ile diğer uca
ulaşan elektronları toplayan metal plakadan oluşur. Flaman ve ızgara arasında doğru gerilim sayesinde oluşan elektrik alan etkisiyle
flamandan ayrılan elektron hızlandırılarak ızgaradan geçer. Izgara ve plaka arasındaki ters gerilim sayesinde yavaşlayan elektronlar
plakaya ulaşarak akım oluşur.
Şekildeki deneyde hızlandırıcı potansiyel farkı arttırıldığında ampermetreden okunan değerin önce arttığı gözlenmiştir. Hızlandırıcı
gerilim değeri 4,9 eV değerine ulaştıktan sonra devrede oluşan akımda düşüş meydana geldiği gözlenmiştir. Bunun nedeni ise cıva
buharı içerisinde hareket eden elektronların cıva atomları ile esnek olmayan çarpışma yapıp atomları uyarmaları sonucunda kinetik
enerjilerinin bir kısmını kaybetmeleridir. Hızlandırıcı gerilim arttıkça akımdaki düşüşün devam ettiği görülür. Bu da bize atomun her
seviyedeki enerjiyi değil belli bir değerdeki enerjiyi alabileceğini gösterir.
Deneyde kullanılan gaz cıva ve sezyum olduğunda atomların alabileceği enerjiler şekilde gösterilmiştir. Görüldüğü gibi atomların enerji
seviyeleri kesiklidir. Deney başka maddeler içinde yapıldığında enerji seviyelerinin farklı değerlerde yine kesikli olduğu görülür.
Atomun alabileceği en küçük enerjiye birinci uyar›lma enerjisi (enerji seviyesi) denir. Atomun ard› ard›na alabileceği iç enerjilere, o
atomun enerji seviyeleri denir. Herhangi bir enerji almam›fl atomun bulunduğu duruma temel hâl denir. Atomlara çarpan elektronlar›n
enerjileri yeterli ise bu enerjinin bir k›sm›ya da tamam›atoma verilir. Bu enerjiyi alan atom uyar›lma düzeylerinden birine ç›kar.
131
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
1
Balmer
2
n=2
=
10,20
3
n=
serisi
n
Ha Hb Hc Balmer serisi
n=
5
=
6
n=
(Görünür bölge)
n
=
n=
n
Lyman
serisi
0 n=1
a b c Lyman serisi
(Morötesi bölge)
Lyman serisi : Üst yörüngelerden n = 1 e olan geçifllerdir. Lyman serisinde yayılan fotonların enerjileri büyük olduğundan elektro
manyetik dalgaspektrumunun morötesi bölgesine karşılık gelir.
Balmer serisi : Üst yörüngelerden n = 2 ye olan geçifllerdir. Elektromanyetik dalgaspektrumunda görünür ışık bölgesindedir.
Paschen serisi : Üst yörüngelerden n = 3 e olan geçifllerdir. Spektrumda kızılötesi ›fl›nlar bölgesine karşılık gelir.
Bracket serisi : Üst yörüngelerden n = 4 e olan geçifllerdir. Spektrumda kızılötesi ışınlar bölgesine karşılık gelir.
Pfund serisi : Üst yörüngelerden n = 5 e olan geçifllerdir. Spektrumda kızılötesi ışınlar bölgesine karşılık gelir.
ı 13, 6
Atom numarası Z = 1 olan hidrojen atomunun enerji seviyeleri En = 13,6 – ifadesinden bulunur.
2
ı n
n = 1 için E1 = 13,6 – 13,6 = 0
13, 6 enerji
n = 2 için E2ı = 13,6 – = 10,2 eV 13,6 n=∞
4
12,09 n=3
13, 6
n = 3 için E3ı = 13,6 – = 12,09 eV
9 10,2 n=2
h
13, 6 taban durumu n=1
ı
n = ∞ için E∞ = 13,6 – = 13,6 eV 0
3
Enerjisi en büyük olan geçiş, frekansı en büyük ve dalga boyu en küçük olan geçiştir. Balmer serisini oluşturan fotonların dalga boyu,
Lyman serisini oluşturanlarınkinden büyüktür.
E
Çizgisel momentum P = bağıntısından bulunur. Lyman serisini oluşturan fotonların enerjileri Balmer serisininkinden daha büyük
c
olduğundan, çizgisel momentumları da daha büyüktür.
Lyman serisindeki spektrum çizgilerinin sayısı, Balmer serisini oluşturanlarınkinden büyüktür. Tüm serilerde ∞ tane geçiş vardır.
n seviyesine uyarılmış atom taban durumuna geçerken, Lyman serisinden n – 1 tane, Balmer serisinden n – 2 tane, Paschen serisin-
den n – 3 tane ... geçiş gözlenir.
132
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
Kuantum Sayıları
1. Baş kuantum sayısı (n): Elektronun ait olduğu kabuğu ya da enerji seviyesini belirtir. Yörünge numarası olarak da bilinir.
n = 1, 2, 3 ... ∞ tam sayı değerlerini alır.
2. Açısal momentum kuantum sayısı (,): Elektron bulutlarının şekillerini ve şekil farkı nedeni ile enerji seviyelerinde nasıl ayrılma
olabileceğini belirtmek için kullanılan kuantum sayısıdır. , = 0, 1, 2, ... (n – 1) değerlerini alır.
3. Manyetik kuantum sayısı (m,): Manyetik alan etkisinde kalan orbitallerin uzaydaki yönelim biçimini belirlemek için kullanılır.
m, = ,, , – 1, ... 0, 1, 2 ... , değerlerini alır.
4. Spin kuantum sayısı (ms): Elektronların çekirdek çevresinde dönerken aynı zamanda kendi eksenleri etrafında da döndüğünü
1
belirtmek için kullanılır. ms = ! değerlerini alır.
2
133
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
Evren 6 çeşit kuark, 6 çeşit lepton ve kuvvet taşıyıcıları olan Kuark, lepton ve bunlara ait kuvvet taşıyıcıları
bozonlardan oluşur.
134
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
Parçacıklar
yukarı kuark aşağı kuark
u d
(up) (down)
135
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
ÖZET 141 Temel Kuvvetler - Madde Oluşum Süreci - Kütle ve Higgs Bozonu
Temel Kuvvetler
Doğada bilinen dört çeşit temel kuvvet vardır.
Mezonlar Baryonlar
• Evrenin başlangıcı kabul edilen büyük patlamanın hemen sa-
niyenin milyarda biri kadar ertesinde ilk parçacıklar oluşmaya
başladı. Bu parçacıklar saf enerjiydi. Bir kütleleri yoktu. Onlara
Çekirdekler
kütle kazandıran mekanizmanın Higgs bozonu olduğu standart
model tarafından ortaya atıldı.
Atomlar • Bir parçacık Higgs bozonu (Higgs alanı) ile etkileşirse alan or-
tadan kayboluyor, parçacık ise kütle kazanıyor ve kütle saye-
Moleküller sinde atomlar oluşmaktadır.
• Standart modele göre tüm uzayın Higgs alanı ile dolu olduğu
Madde varsayılır. Bu alanla etkileşen parçacık kütle kazanır. Etkileş-
meyenler ise kütle kazanmaz. Fermiyonlar (elektron, proton,
• Çevremizdeki maddeler, fermiyon denilen kuark grupları ve nötron...) ile W ve Z bozonları uzayda hareket ederken bu
leptonların bozonlar aracılığı ile bir araya gelmesinden oluşur. alanla etkileşerek kütle kazanır. Fotonun ve gluonların kütlesi-
• Parçacıklar iki ana yapıdan oluşur. nin olmaması bu alan ile etkileşmemelerinden kaynaklanır.
• Bozonlar, atomu oluşturan parçacıkları bir arada tutan kuvvet • Kuarklar hadronları ve mezonları oluşturan kütlesi olan temel
taşıyıcılarıdır. Fermiyonlar ise maddeyi oluşturan yapı taşları- parçacıklardır. Dolayısı ile kuarkların tamamı Higgs alanı ile
dır. Fermiyon ailesi kuarklar ve leptonlar olarak ikiye ayrılır. etkileşir.
136
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
137
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
nötron sayısı
20 40 60 80 100 120
• Proton ve nötron sayıları bakımından kararlı çekirdeklere sahip olan atomların oluşturduğu bölgeye kararlılık kuşağı denir.
• Kararsız çekirdekler radyoaktif dönüşümler sonucunda ve proton sayılarını değiştirerek kararlılık kuşağına geçer.
• Atom çekirdeğinde çift sayıda proton ve nötron içeren çekirdekler, tek sayıdaki proton ve nötron içeren çekirdeklere göre daha
kararlıdır. Soygazlar en kararlıdır.
138
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
Kütle numarası (A): Bir atomun çekirdeğinde bulunan proton ve nötron sayısının toplamına kütle numarası denir. Sembolün sol üst kö
şesinde gösterilir. Bir X atomun A ve Z değerleri;
Radyoaktif ışıma ve çekirdek tepkimelerinde denklemin her iki tarafındaki kütle numaraları ve elektriksel yüklerin toplamı eşit olmalıdır.
Maddelerden geçme özelliği azdır. Madde içinden geçerken yoğun bir iyonlaşma meydana getirerek enerjilerini hemen kaybeder-
ler. Bu nedenle maddelerin içinde alacakları yol çok kısa olur.
Fotoğraf filmine etki ederler. Elektrik ve manyetik alanda saparlar.
1 1b –
0n $ 11 p + –10 e A
ZX
A 0
Z + 1 Y + –1 e
8 8
b– taneciği b– taneciği
b+ ışıması: b+ ışıması yapan radyoaktif atomun kütle numarası değişmez, atom numarası ışıma sayısı kadar azalır.
+
A 1b A 0
ZX Z–1 Y + +1 e
8
b taneciği
+
Kütleleri çok küçük, hızları da çok büyük olduğundan maddeler içerisinde a taneciklerinden daha fazla yol alırlar.
Alfa ışınlarından daha çok, gama ışınlarından daha az madde içine nüfus ederler.
Madde içinden geçerken, maddenin atomlarına çarparak iyonlaştırırlar.
Fotoğraf filmine etki ederler. Elektrik ve manyetik alanda saparlar.
139
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
Nükleer enerji sayesinde; dışa olan enerji bağımlılığı azalır, doğal kaynaklara zarar gelmez.
Nükleer enerji sayesinde; ülke nükleer teknolojiye sahip olur ve enerjide fiyat istikrarı sağlanır.
Nükleer enerji santralinde karbondioksit salınımı düşük olduğundan çevreci bir enerji kaynağıdır.
140
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
Radyasyon Çeşitleri
Görünür Işık
141
MODERN FİZİK
Işık kaynağı
Sabit K
aynası
Yarı geçirgen
düzlem ayna
Girişim saçakları
ekran
Işık hızındaki küçük değişmeleri ölçmek ve var olduğuna inanılan esir maddesini tespit etmek için ilk olarak 1881 yılında Albert A.
Michelson tarafından deney yapıldı. Bu deney Albert A. Michelson ve Edward Morley tarafından 1881 - 1887 yılları arasında değişik
ortam ve sıcaklıklarda yapılmıştır.
Şekilde Michelson girişimölçerinin şematik görünümü verilmiştir. Girişimölçerler, tek renkli ışığı bir yarı geçirgen ayna yardımıyla iki ışık
demetine ayırıp bu ışınların tekrar birleşmesiyle ekran üzerinde girişim deseninin oluşmasını sağlayan düzeneklerdir.
Şekilde yarı geçirken çift taraflı aynaya gönderilen ışığın bir bölümü aynadan yansırken bir bölümü geçer. Işınlar K aynasına ulaşır. K
aynasından yansıyan ışık, tekrar yarı geçirgen aynadan yansıyarak ekrana gelir. Işınlar ekran üzerinde girişim oluşturur.
İki bilim adamı bu deneyi 10 yıl boyunca farklı mevsimlerde ve dünyanın farklı yerlerinde defalarca yaptılar. Deney düzeneği 90° dön-
dürülerek de deney tekrarlandığında girişim saçak kaymasının olmadığı gözlenmiştir. Işık hızında en ufak bir sapma gözlenmedi. Bu
da bize esirin olmadığını ve ışık hızının sabit olduğunu gösterir.
Einstein, Michelson - Morley deneyinin sonuçlarından yola çıkarak özel görelilik kuramına temel oluşturmuştur.
142
Modern Fizik
ÖZET 148 Özel Görelilik Kuramı - Göreli Uzunluk ve Göreli Zaman Kavramları
Özel Görelilik Kuramı
Görelilik kuramı bir fiziksel büyüklüğün farklı gözlemcilerce ölçülen değerleri arasındaki ilişkiyi belirler. Özel görelilik kuramı birbirine göre
sabit hızla hareket eden gözlem çerçevelerini inceler.
Deney yaparken bir laboratuvardan olaylara bakar ve ölçüm yaparız. Bu laboratuvar dünyanın kendisi olabileceği gibi bir ülke, bir şehir
ya da sınıfımız olabilir. Referans sistemleri ikiye ayrılır.
a) Eylemsiz Referans Sistemi: Birbirlerine göre duran ya da sabit hızla hareket eden gözlem çerçevelerine eylemsiz referans sistemi
adı verilir. Burada eylemsizden kasıt seçilen referans sisteminin ivmeli hareket yapmamasıdır. Newton mekaniğine göre uzay ve zaman
tüm eylemsizlik referans sistemlerinde değişmez. Hızın bir üst sınırı yoktur.
b) Eylemli Referans Sistemi: Birbirlerine göre ivmeli hareket eden gözlem çerçevelerine eylemli referans sistemi denir. Aslında evren-
de mutlak anlamda eylemsiz referans sistemi yoktur. Çünkü tüm cisimler birbirlerine göre hareket yapmaktadır.
Yüksek hızlarda fiziksel olaylar Newton mekaniğinin kurallarına uymamaktadır. Newton’un hareket yasaları düşük hızlarda doğru iken
ışık hızına yaklaşan hızlarda geçersizdir.
Einstein, özel görelilik kuramının yalnızca eylemsizlik gözlem çerçeveleri için geçerli olduğunu belirtmiştir. Özel görelilik kuramını iki
postülayla açıklamıştır:
1. Postüla: Fizik yasaları tüm eylemsiz (ivmesiz) referans sistemlerinde aynıdır.
2. Postüla: Işık hızı, gözlemci ve ışık kaynağının hızından bağımsızdır. Tüm eylemsiz referans sistemlerinde aynıdır. Işık boşlukta
8
3.10 m/s hızla yayılır.
143
Modern Fizik
Paradoks zaman genişlemesinin bir sonucudur. Alp ve ikizi Tuna 20 yaşında iken
Alp bir uzay yolculuğuna çıkmış olsun. Alp’in bindiği uzay aracı ışık hızına çok ya-
kın bir hızda hareket etsin.
Alp uzayda bir yıl geçirdikten sonra Dünya’ya döndüğünde kardeşi kaç yaşındadır?
Bu sorunun cevabı Alp ve Tuna’ya göre değişir.
Alp: Kendisi duruyor, Dünya’daki Tuna hareket etmektedir. Tuna 21 yaşından kü-
çük, kendisi 21 yaşındadır.
Tuna: Kendisi Dünya’da duruyor. Alp ise hareketli izafiyet teorisi gereği Alp 21
yaşında, kendisi 220 yaşında.
Acaba hangi kardeşin sonucu doğrudur? Burada paradoks ikiz kardeşlerin yaşının birbirlerine göre farklı olmasındandır.
İzafiyet teorisinin postülatları dikkate alındığında Alp ivmeli hareket yaptığından postülaya aykırı hareket yapmıştır. Sonuçları yanlıştır.
Tuna’nın verdiği bilgi ise doğrudur. Alp ışık hızına yakın hızda hareket ettiği için bir yıl yaşlanmıştır. 21 yaşındadır. Buna karşılık Dünya’da
200 yıl geçmiştir ve Tuna 20 + 200 = 220 yaşındadır. Tabiki yaşıyor ise.
E = m.c2
8
kadar olacağını söyler. Eşitlikte m: kütle, c = 3.10 m/s ışık hızıdır. Işık hızı (c) çok
büyük olduğundan kütle çok küçük olsa bile, elde edilen enerji çok büyüktür. Bunu nük-
leer santrallerde gözlemleyebiliriz. 1 kg madde tamamen enerjiye dönüştüğünde enerji
16
değeri 9.10 J dür. Buda Türkiye’nin 2020 yılında tükettiği elektrik enerjisine yaklaşık
eşdeğerdir.
Bu eşitlik bize çok küçük bir maddenin kütlesinin enerjiye dönüşmesiyle, büyük bir
2
enerjinin açığa çıkacağını gösterir. E = m.c formülünün en önemli uygulama alanı
çekirdek ve parçacık fiziğidir. Çekirdek dönüşümlerinde ortaya yüksek enerjili fo-
tonlar çıkar ve çekirdekten ayrılır. Bu durumda geride kalan çekirdeğin kütlesinin
enerjinin eşdeğeri kadar azalması demektir. Einstein bu eşitliği yazana kadar kütle
ile enerji arasında bir eşitlik yazılmamıştır. Bu iki kavramın ayrı olgular olduğu varsa-
yılmıştır.
19. yüzyıla gelene kadar hassas aygıtlar olmadığı için kimsenin kimyasal tepkimeler de dönüşüm sonrası kütle kaybından haberleri
yoktu. Basit tepkimeler sonrası oluşan kütle kaybı fark edilememiştir. Einstein bunu fark ederek bütün bilinenleri yıkarak en popüler
formülünü yazıp çağdaş bilimin temel taşlarını atmıştır. Ona göre her şey enerjidir. Maddeler de çok yoğun enerjilerdir. Birim kütleden
inanılmaz enerji elde edilebileceğini gösteren bu formül sayesinde diğer insanlar tarafından atom bombası da icat edilmiştir.
144
Modern Fizik
Siyah cisimler görünür bölgede kırmızı ışıma yapar. Cismin sıcaklığı arttıkça ışımanın rengi turuncu, sarı, yeşil
ve maviye doğru kayar.
Şekil - I deki gibi küçük bir boşluk açılmış, içi oyuk bir cisim siyah cisim için iyi bir modeldir. Küçük delikten içeri
giren ışığın bir kısmı soğrulur, diğer kısmı yansıyarak karşı yüzeye çarpar. Bu yansımalar aynı şekilde devam
eder. Her bir yansımada ışığın bir kısmı oyuk tarafından soğrulur. Böylece oyuk içerisine gönderilen ışığın
hemen hemen hepsi soğrulmuş olur.
fiekil - I
Planck Hipotezi
Max Planck (Maks Plank) enerjinin sürekli olmadığını kesikli (kuantumlu) yayıldığı fikrini ortaya atmıştır. Bu fikir kuantum fiziğinin te-
meli hâline gelmiştir. Bu keşfiyle 1918’de Nobel Ödülü almıştır. Planck hipotezinde iki varsayımda bulunmuştur.
1) Işıma enerjisi ancak belirli büyüklüklerde soğrulup yayınlanabilir ve ışımanın frekansı ile doğru orantılıdır. Işıma yayan cisimlerden
145
Modern Fizik
• Yüksüz olduklarından elektrik ve manyetik alanda sapmaz- • Fotonun enerjisi bulunurken h ve c değerleri yazıldıktan
lar. sonra dönüşümlerden h.c , 12400 eV.Å bulunur.
• t sürede n tane foton yayan kaynağın gücü,
• Frekans ve dalga boylarına bağlı olarak enerji ve momentu-
ma sahiptir. E n.h.f h.c
P= = = n. eşitliğinden bulunur.
t t m.t
Fotoelektrik Olay
Işığın metallerden (fotoduyar yüzeyden) elektron sökmesi olayına fotoelektrik olay denir. Fotoelektrik olay sonunda sökülen elektronlara
fotoelektron denir.
– – + + + +
– – – – + + + +
– – + + ›fl›k + +
– – ›fl›k – – + + + +
– – + + + +
– – – –
– –
++ ++
–– + + + +
– – – + 2θ + 2θ
– – + +
– 2θ
– – θ
146
Modern Fizik
ÖZET 152 Fotoelektronların Maksimum Kinetik Enerjileri ile Gelen Fotonların Frekansı Arasındaki İlişki
Fotosel
Üzerine düşürülen ışık enerjisini elektrik enerjisine dönüştüren düzeneklere fotosel denir. ışık
demeti
Şekildeki havası boşaltılmış cam fanusun katodunda alkali metaller kullanılır. Işığın düşü-
rüldüğü levhaya katot, diğer levhaya ise anot denir. Katot ile anot arasında açıklık olduğun-
dan devreden akım geçmez. Eğer katoda ışık düşürürsek buradan sökülen fotoelektronlar
anota ulaşır ve devre tamamlanacağından ampermetreden akım geçer. Bu geçen akıma
anot
fotoelektrik akımı denir. katot
Ifl›ğ›n herhangi bir metal yüzeyden elektron sökebilmesi için gerekli olan en küçük enerjiye eflik (ba€lanma) enerjisi denir. Elektron
sökmeyi sağlayan ›fl›ğ›n frekans›n›n en küçük değerine eflik frekans› (fo), en büyük dalga boyuna ise eflik dalga boyu (mo) denir.
h.c
Eflik (bağlanma) enerjisi, Ebağ = h.fo = eflitliğinden bulunur.
mo
Bağlanma enerjisi yalnızca katotdaki maddenin cinsine bağlıdır. Yüzeye gelen fotonun enerjisine ve yüzeyin büyüklüğüne bağlı değil
dir. Maddeler için ayırt edici bir özelliktir.
Fotoelektronların Maksimum Kinetik Enerjileri Kopan Elektronların Kinetik Enerjilerinin Gelen Fotonların
Frekansına Bağlı Değişimi
Her foton ancak bir elekt- foton maksimum
ronla etkileşir. Fotonun kinetik enerji
– Ek
enerjisi eşik enerjisinden +
– +
büyükse fotonun enerjisi- –
+ kopan fotoelektronun
nin bir kısmı ile elektron – – mak. kinetik enerjisi i
+ frekans
koparılır. Kalan enerji de – anot fo f
katot
koparılan elektronlara ki- gelen fotonun
frekans›
netik enerji olarak verilir. Ebağ eflik frekans›
Elektronların yüzeyi terk A
bağlanma enerjisi
ettikleri anda sahip olduk-
ları kinetik enerjiye maksimum kinetik enerji denir. Şekildeki grafik, enerjinin korunumu denkleminde, gelen foton
lar›n frekanslar›n›n kopan fotoelektronlar›n maksimum kinetik
Einstein enerjinin korunumundan yararlanarak,
enerjilerine bağl› grafiğidir.
Eilk = Eson Eğim h Planck sabitini verir. Bu EK(eV)
grafik tüm maddeler için çizile um
h.f = Ebağ + Ekin y um iny
cek olursa tüm doğrular›n d m in
So Alü Plat
1 eğimleri sabit h Planck sabitini
h.f = h.fo + m.v2max
2 vereceğinden doğrular birbir a a a
h.c h.c 1 lerine paralel olur. Şekilde f (s–1)
= + m.v2max
m mo 2 farklı üç metalden koparılan –2,28
–4,08
elektronların kinetik enerjileri-
–6,35
denklemi yazılabilir. ne gelen fotonların frekansına
• f < fo ise metal yüzeyinden elektron koparılamaz. Fotoelekt- bağlı değişimi çizilmiştir.
rik olay gerçekleşmez. Grafik doğrusal olduğundan gelen fotonlar›n frekanslar›, ko
• f = fo ise metal yüzeyinden elektron koparılabilir. Kopan foto- pan fotoelektronlar›n kinetik enerjisiyle doğru orant›l›d›r.
elektronların kinetik enerjisi sıfır olur. • f = 0 ise enerjinin korunumundan Ekin = –Ebağ olur.
• f > fo ise metal yüzeyden elektron koparılabilir. Kopan fo- • f = fo ise kopan fotoelektronların kinetik enerjisi Ekin = 0
toelektronların kinetik enerjisi olduğundan fotoelektrik olay olur.
gerçekleşir.
• f > fo ise kopan fotoelektronların kinetik enerjisi olur.
147
Modern Fizik
Akım Şiddeti
Bir iletkenin kesitinden birim zamanda geçen elektron say›s›na akım şiddeti denir. Fotoelektrik olaydaki ak›m fliddetini iki ana bafll›k
alt›nda inceleyeceğiz.
– + io
E
katot anot – +
E gerilim
katot anot O Vd VM
d A
K ak›m L ak›m M
A artar sabit
Devrede üreteç olmadan oluflturulan ak›ma denir. fiekilde katot yüzeyine D›fl devreye bağlanan üretecin pozitif kutbunun anota, negatif kutbunun
bağlanma enerjisinden daha büyük enerjili fotonlar gönderildiğinde bu- ise katota bağlanmas› durumunda devredeki tüm elektronlar›n anot lev-
radan kopan fotoelektonlar›n bir k›sm› anota ulaflarak devrenin tamam- haya ulaflmas› sağlanır. Bu durumda oluflturulan akıma imax akım denir.
lanmas›n› sağlar. Anota ulaflan elektronlar sayesinde ampermetrenin Üretecin gerilimi artırıldığında K den L ye gidildikçe akımın arttığı gö-
üzerinden ak›m geçer. Bu ak›ma io ak›m› denir. rülmektedir. K den L ye gidildikçe üreteç sayesinde kopan fotoelekt-
ronlar›n kinetik enerjileri art›rılarak anota daha fazla fotoelektronun
Devreden geçen io akımını artırmak için, gelmesi sağlanm›flt›r.
Katota düflen foton say›s›na bağl›d›r. Foton say›s›n› art›rmak için ›fl›k L den sonra gerilim art›r›lmaya devam edildiğinde L - M aras›nda
ak›s› art›r›lmal›d›r. ak›m›n değiflmediği görülmektedir. Çünkü gerilim Vd değerini al-
d›ğ›nda katottan sökülen tüm fotoelektronlar anota ulaflm›flt›r. Geri-
Katot ve anot levhalar aras›ndaki d uzakl›ğ› küçültülmelidir. limin art›r›lmas› katottan yeni foton sökmeyi sağlayamaz. Foton sö-
külmesi yaln›zca katota gelen fotonlarla sağlan›r. Fotoelektronlar›n
Katot ve anotun yüzey alan› art›r›lmal›d›r. Katotun yüzey alanını ar-
tümünün anota ulaflmas›n› sağlayan potansiyele doyma gerilimi
tırmak akıyı artırır, anotun yüzey alan›nın artırılması ise daha fazla
(Vd) ve doyma gerilimindeki ak›ma ise maksimum akım (imax) denir.
fotoelektronun anota çarpmasını sağlar.
Fotoelektronların anoda çarptığı andaki maksimum kinetik enerjisi,
Gelen fotonlar›n enerjisi art›r›lmal›d›r. Gelen fotonlar›n enerjisi-
hf + e.V = Ebağ + Ekin eşitliğinden bulunabilir.
ni art›rmak için fotonlar›n frekanslar› art›r›lmal› veya dalga boylar›
azalt›lmal›d›r. Yüzeyden kopan fotoelektronlar›n kinetik enerjisi ne Devreden geçen imax akımı,
kadar büyük olursa, anot yüzeyine ulaflma ihtimali o kadar fazla olur. Katota düflen foton say›s›na bağl›d›r. Foton say›s›n› art›rmak için
›fl›k ak›s› art›r›lmal›d›r.
Yüzeyden kopan fotoelektronlar›n kinetik enerjisini art›rmak için Katoda gelen fotonlar›n enerjisine bağl› değildir. Fotonlar›n fre-
bağlanma enerjisi küçük olan yüzeyler kullan›lmal›d›r. Bu durumda kanslar›ndan ve dalga boylar›ndan bağ›ms›zd›r. Bağlanma ener-
büyük kinetik enerjiye sahip olan fotoelektronlar›n anota ulaflma ihti- jisine, katot ile anot aras›ndaki uzakl›ğa ve anotun alanına bağlı
malleri artm›fl olur. değildir.
148
Modern Fizik
Şekil - I
Durma Gerilim ile Fotoelektrik Akım İlişkisi Durma Geriliminin Frekans ile Değişimi
fotoelektrik akımı kesme gerilim
imax •
io
•
frekans
0
• • gerilim Şekil - III
Vkesme 0 Vdoyma
Şekil - II Şekil - I de anot - katot arasındaki elektrik alanının yaptığı iş,
maksimum kinetik enerjiye eşit olduğunda elektronlar anoda
Durma geriliminin akımı kesme grafiği Şekil-II deki gibidir. Şe-
ulaşamaz. Elektronun yükü e, kesme potansiyeli Vkesme ise,
kil-I de katot levhaya düşürülen fotonların enerjisi metalin eşik
enerjisinden büyükse katot levhadan elektron koparılır. Kopan Ekinetik = e.Vkesme olur.
fotoelektronlar metalden bir Ek lık kinetik enerjisiyle ayrılır.
Elektronun yükü e olmak üzere potansiyel farkı V olan levhalar Einstein’in fotoelektrik denkleminden,
arasındaki enerjisi, Efoton = Ebağlanma + Ekinetik
Katottan koparılan elektronlar anot levhasına ulaşamaz ve • Kesme potansiyel farkı gelen ışığın dalga boyu ile ters
devrede akım oluşmaz. Bu durumdaki gerilim kesme gerili- orantılıdır. Dalga boyu büyük ışık kullanıldığında azalır,
midir. VK = V dir. küçük ışık kullanıldığında ise artar.
• Kesme potansiyel farkı, katottaki metalin bağlanma ener-
Ek < e.V ise
jisiyle ters orantılıdır.
Katottan koparılan elektronlar anot levhasına ulaşamaz.
• Kesme potansiyel farkı; ışık akısına, ışık kaynağının şid-
Devrede akım oluşmaz. Bu durumdaki gerilim, kesme po-
detine, anot katot arası uzaklığa, anot ve katotun alanla-
tansiyeli (durdurma) geriliminden büyük olur.
rına, kaynağın katoda olan uzaklığına bağlı değildir.
149
Modern Fizik
K ›fl›k demetinin maksimum ak›m›n›n, L den büyük olmas› K ve L ›fl›k demetlerinin ak›mlar›n›n maksimum değer
(imK > imL) K nin ›fl›k fliddetinin (foton say›s›n›n) L den bü lerinin eflit olmas› (imK = imL) K ve L nin ›fl›k fliddetlerinin
yük olduğunu gösterir. (foton say›lar›n›n) eflit olduğunu gösterir.
K nin kesme geriliminin, L den büyük olmas› (VK > VL) K foton K nin kesme geriliminin, L den büyük olmas› (VK>VL) K
lar›n›n enerjisinin L fotonlar›n›n enerjisinden büyük olduğunu fotonlar›n›n enejisinin L fotonlar›n›n enerjisinden büyük
gösterir. Dolay›s›yla K nin frekans› L den büyük, K nin dalga olduğunu gösterir. Dolay›s›yla K nin frekans› L den
boyu L den küçüktür. büyük, K nin dalga boyu L den küçüktür.
K nin io ak›m›n›n L den büyük olmas› (ioK > ioL) K nin
K nin io ak›m›n›n L den büyük olmas› (ioK > ioL) K nin ›fl›k
enerjisinin L den büyük olduğu anlam›na gelir.
fliddeti (foton say›s›) veya enerjisinin L den büyük olduğu
anlam›na gelir.
150
Modern Fizik
n c
to
fo
ç› lan ı
sa ı ,m
ı , f
ı ,P
Ef
gelen foton elektron
c i P
a a
Ef, P, f, m s
eleaç›la
ktr n ı
o
Çarpışmadan önce E n Pe P
e, P
e
ve
Çarpışmadan sonra
Şekil - I Şekil - II
Şekilde bir fotonla bir elektronun çarpışması şematik olarak gösterilmiştir. Bir çarpışma söz konusu olduğundan momentumun ve enerji-
nin korunumu ilkeleri, diğer bütün çarpışma olaylarında olduğu gibi bu çarpışma içinde sağlanmalıdır. Einstein ışık hızına yakın hızlarla
E h.f h.c h
hareket eden bir parçacığın momentumunu, P= = = = ile ifade etmiştir.
c c m.c m
• Deney ışığın tanecikli yapıda olduğunu ispatlar. • Fotoelektrik ve Compton olayının ikisinde de ışık dalga
olarak değil tanecik olarak davrandığından iki olayda da
• Fotonun çarpışmadan önceki ve sonraki hızı c aynıdır, de- E
ğişmez. Elektron fotondan daha küçük hızlarla yayılır. fotonların enerjileri E = h.f ve momentumları P = olup
c
parçacık olarak kabul edilmiştir.
• Çarpışma merkezi olmayan esnek çarpışma şeklinde ger-
çekleşir. Momentumun korunumu yasası gereği gelen foto- • Fotoelektrik olay ve Compton olayı ışığın dalga doğası ta-
¨ ¨ı
nun momentumu (P), saçılan fotonun momentumu (P ) ile rafından açıklanamamıştır. Dalga teorisine göre ışık elekt-
¨
saçılan elektronun momentumunun (Pe) vektörel toplamı- romanyetik dalga olup enine olarak titreşir.
¨ ¨ ¨
na eşittir. P = Pe + Pı
• Eşik frekansından daha küçük frekansa sahip fotonlardan
• Enerjinin korunumu yasasından gelen fotonun enerjisi (Ef) oluşan ışık demetinin ışık şiddeti (foton sayısı) arttırıldığın-
saçılan fotonun enerjisi (Eı) ile saçılan elektronun kinetik da fotoelektrik olay gözlenmez. Bu olay ışığın dalga doğası
enerjisinin (Ee) toplamına eşittir. Ef = Ee + Ef tarafından gözlenemez.
• Gelen fotonun kaybettiği enerji, saçılan elektronun kazan- • Işık şiddeti artırıldığında yüzeye düşen foton sayısı artar.
dığı enerjiye eşittir. Dolayısıyla yüzeyi terk eden fotoelektronların sayısı da ar-
• Çarpışmadan sonra fotonun enerjisinin azalması, tar. Kopan fotoelektronların kinetik enerjileri değişmez. Bu
olayı dalga doğası açıklayamaz.
h.c
E = h.f = eşitliğinde görüldüğü gibi frekansın azal-
m • Fotoelektrik olayda fotonların yüzeyden ayrılma süresi yak-
ması veya dalga boyunun büyümesi anlamına gelir. –9
laşık 10 s dir. Bu olayı da dalga doğası açıklayamamıştır.
ı ı
f < f ve m > m olur.
151
Modern Fizik
de Brogli’ye göre elektronda ışık gibi ikili parçacık - dalga yapısına sahiptir. Hareket eden her elektrona bir dalga eşlik eder. Parçacıklara
h
eşlik eden dalgalara madde dalgası denir. Fotonun dalga boyu ile momentumu arasında, m = bağıntısının geçerli olduğunu belirtti.
P
Kütlesi m, hızı v olan parçacığın momentumu P = m.v olduğundan Broglie dalga boyu,
h h
m= = olur.
P m.v
De Broglie’ye göre hareket halindeki tüm cisimlere bir dalga eşlik eder. Bu dalgalar, madde dalgaları ya da olasılık dalgaları olarak
adlandırılır.
P2
E k = &P = 2m.E k olur.
2m
h h
m= = eşitliği elde edilir.
P 2m.E k
152
MODERN FİZİĞİN TEKNOLOJİDEKİ UYGULAMALARI
• İnsan vücudunun iyi bir şekilde görüntülenebilmesi, hastalığın teşhis ve tedavi aşamasında büyük öneme sahiptir. Manyetik rezonans,
bilgisayarlı tomografi ve ultrason gibi cihazlar, doktorların en büyük yardımcılarıdır.
X-ışınları Röntgen tarafından bulunmuş- Manyetik rezonans (MR) görüntüleme, Vücuda verilen radyoaktif madde tarafın-
tur. Röntgen, 1901 yılında bu buluş ile No- zararlı radyoaktif maddelerinin kullanıl- dan salınan pozitronların atomlardaki ser-
bel Ödülü almıştır. madığı bir görüntüleme tekniğidir. Ci- best elektronlarla birleşip gama (c) ışınını
hazda bulunan güçlü mıknatıslar, insan oluşturması ve c ışınının dedektör tarafın-
• Röntgen cihazlarında X-ışınları kullanı-
hücresindeki atom çekirdeklerinin titreşim dan algılanıp görüntüye dönüştürülmesidir.
lır.
yapmalarını sağlayacak alanlar oluşturur.
• Radyoaktif tanı yöntemlerinden en es- • Özellikle onkolojik hastaların hastalıkla-
Üzerine radyo dalgaları uygulanan atom-
kisidir. rının teşhis ve tanısında kullanılır.
lar belirli bir frekansta, bu radyo dalgalarını
• Organizmaların gözle görünmeyen iç geri yansıtırlar. Yansıyan dalgalar bilgisa- • Tüm vücuttan üç boyutlu görüntü elde
yapıları, fotoğraf materyali şeklinde ya yar yardımıyla hareketsiz ya da hareketli edilebilir. Böylece vücudumuzdaki or-
da dijital sisteme aktarılarak incelenir. üç boyutlu görüntü oluşturur. ganların incelenmesi sağlanır.
• X-ışınlarının zararlı etkilerinden dolayı • Temeli manyetizmaya dayanır. Yapı- • PET yaptıracak hasta, öncesinden
çok sık kullanılmamalıdır. sında mıknatıslar vardır. en az 6 saat bir şey yiyip içmemelidir.
Hastanın kan şekeri ölçüldükten sonra
• Vücudumuzun kemiksi dokularında net • Üzerine radyo dalgaları uygulanan
radyoaktif sıvı hastaya damar yoluyla
bir görüntü oluşturur. Yumuşak doku- atomların manyetik alana doğru yönel-
verilerek gerekli görüntülemeler yapılır.
lardaki görüntüler yeterli seviyede de- mesi ve belirli bir frekansta salınım yap-
ğildir. maları prensibiyle çalışırlar. • Kanserli hücreler, sağlıklı hücrelere
göre daha hızlı büyür. Kanserli hücreler
• Görüntü gerçek zamanlı olarak alınabilir. • X-ışınları kullanılmadığından zararsızdır-
sağlıklı hücrelere göre daha çok şeker
lar. Ancak kalp pili kullananlarda risklidir.
• Üç boyutlu cisimlerin yoğunluğuna ve bağlar. Şekere bağlanmış bu tümörlü
şekline göre oluşan iki boyutlu bir gö- • Vücuttaki bütün doku ve organlardan hücreler daha çok ışıma yapar. Bu yolla
rüntüdür. görüntü alınabilir. da kanserli hücreler belirlenmiş olur.
153
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları
Bilgisayarlı tomografi, X-ışınlarının kullanılmasıyla vücudun bir İnsan kulağının duyabileceği sesin frekansı 20 - 20000 Hz aralı-
bölgesinin incelendiği görüntüleme tekniğidir. Bu cihazlarda, MR ğındadır. Daha yüksek frekanslı sese ultrasonik ses denir. Ultra-
cihazlarının aksine manyetik alan yerine X-ışınları kullanılır. En son cihazı megahertz seviyesindeki ses dalgasını dokuya gön-
gelişmiş X-ışını cihazlarıdır. derip geri yankılanan sesten görüntü oluşturmaya yarayan bir
tekniktir. Bu görüntüleme yönteminde ses dalgaları kullanıldığın-
• Sürekli dönen tüp ve tam karşısına yerleştirilmiş dedektör ile
dan diğer görüntüleme yöntemlerinden farklıdır.
görüntü alınacak bölge her açıdan taranarak bilgisayarda işle-
nir ve bölgenin kesit görüntüsü oluşturulur. • Radyasyon riski olmaması ve kullanımı kolay olduğu için sık
başvurulan bir yöntemdir. Canlı dokuda hiçbir olumsuz etkisi
• Bilgisayarlı tomografi cihazı, en sık kullanılan tanı ve teşhis
yoktur.
yöntemlerinden biridir. Bu cihaz, kemikli dokuların incelenme-
sinde daha başarılıdır. • Ses dalgalarının farklı ortamda farklı hızda ilerlemesi ve yansı-
ması ile görüntü oluşturulur.
• Vücuttan geçen X-ışını demetindeki ışınların bir kısmı Compton
saçılması ile yansır, bir kısmı da fotoelektrik olay ile soğurulur. • Hareketli organlarda da görüntü alabilir. Görüntü eş zamanlıdır.
• Radyoaktif inceleme yöntemi olduğundan zararlıdır. • Tıp, endüstri ve savunma sanayinde de kullanılır.
154
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları
LCD ve Plazma Teknolojilerinde Fizik Biliminin Yeri
Fizik Bilimindeki gelişmeler teknolojideki gelişmeleri, teknolojideki gelişmeler de fizik bilimindeki gelişmeleri etkiler. Buna en güzel örnek
tüplü televizyonlardır. Fizik biliminde meydana gelen yeni gelişmelerle bu televizyonlar yerini LCD ve plazma TV ye bırakmıştır.
• Yapı olarak katı özellikleri gösterseler de görünüş olarak Plazma panel yapısı
sıvı olan sıvı kristalleri, ekranlarda LCD teknolojisi ile çı- • Plazma paneller iki paralel cam tabakanın arasında yer
ğır açmıştır. Bu teknoloji ile LCD panellerden görüntü elde alan ızgara şeklinde yerleşik, içi plazma halde olan ksenon
edilir. ve neon gazları ile dolu binlerce odacıktan oluşur. İki elekt-
rot arasında yer alan bu gazlar, voltaj uygulanarak iyon-
• LCD paneller iki kat polarize cam arasında yer alan yüz-
laştırılır. Bu sırada oluşan çok küçük bir ultraviyole ışınımı
binlerce sıvı kristal hücreden oluşur.
panelin foton kaplı bir tabakasına çarpıp yansıyarak ekranı
• Panelin arkasında bulunan güçlü lambalardan gelen ışık, aydınlatır. Bu ekranda her renk ayrı ayrı aydınlatıldığı için
yayılmayı sağlayan tabakadan geçerek ekrana homojen renklerdeki gerçekçilik en üst düzeydedir. Ekran yüzeyin-
bir şekilde dağılır. Daha sonra ince film transistör tabaka- de oluşan yüz binlerce piksel bir araya gelerek görüntü
sından geçer. Ardından her sıvı kristal hücresine iletilen oluşturur.
elektrik miktarını ayarlayan renk filtrelerine geçerek voltaj • Plazmaların en büyük avantajı incelikleri ve ağırlıkları
farkına göre sıvı kristalleri harekete geçirir. Bu hareketle ile duvara asılarak fazla yer kaplamamalarıdır. Manyetik
arkadan verilen ışığın şiddeti ve kutuplaşma yönü değişir. alandan etkilenmezler. Görüntü kalitesi LCD ye göre daha
Sonuçta, farklı oranda ve parlaklıkta kırmızı, mavi ve ye- iyidir. LCD televizyonlara göre daha gerçekçi ve canlı
şil renkleri oluşturan, görüntü sağlayan yüz binlerce piksel renkler verir. 160° ye kadar görüntü açısına sahip düz ek-
elde edilir. ran yapıları, her şekilde oturma konumuna göre kusursuz
• Sıvı kristalleri; hesap makineleri, saatler, cep telefonları görüntü sunabilir.
gibi basit görüntüleme işlemleri ile TV ve bilgisayar ekran- • Plazmaların en büyük dezavantajı ise fazla güç tüketmeleri
larında kullanılır. ve düşük konstrast oranına sahip olmalarıdır. Hareketli gö-
• Sıvı kristalleri; ışığı polarize edebilir, polarize edilmiş ışığı rüntülerde açık ve koyu renklere geçiş, her piksel için ayrı
geçirebilir ve molekül dizilimleri elektrik akımı ile değiştiri- ayrı yapıldığından zor gerçekleşir. Bu da kontrastı düşür-
lebilir. mektedir. Başka bir dezavantajı ise plazma televizyonların
fiyatı, LCD televizyonların fiyatından daha pahalı olmasıdır.
155
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları
Diyot Transistör
P ve N tipi yarı iletken malzemeden oluşan akımın tek yönlü Transistör, akımı ya da gerilimi yükseltme özelliğine sahip,
akmasına olanak sağlayan devre elemanıdır. DC (doğru
akımın geçip geçmemesi yönüyle anahtarlama görevi yapan
akım) ve AC (alternatif akım) ile kullanılabilir.
yarı iletken malzemelerden meydana gelmiş devre elemanıdır.
anot katot anot katot NPN tipi transistör PNP tipi transistör
P N
(+) (–) anot katot (+) (–)
156
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları
LED (Light Emitting Diode - Işık Yayan Diyot) Teknolojisi
Elektrik enerjisini ışık enerjisine dönüştüren yarı iletken devre elemanına LED denir. Ana maddesi silisyumdur. LED’ler, üzerinden akım
geçtiğinde foton açığa çıkararak ışık verir. LED’in üretimi sırasında kullanılan değişik katkı maddelerine göre, ışığın rengi de değişmektedir.
Led lambalar Led lambalarla aydınlatma Led lambası olan TV kumandası Led lambalı pano
Diğer aydınlatma sistemlerine göre led lambalar daha uzun ömürlü ve verimleri yüksektir. Daha sağlam ve küçük boyutludur. Üretim
maliyetleri düşüktür.
Led lambalar; genel amaçlı tüm aydınlatmalarda, ışıklı panolarda, uzaktan kumandalarda, TV, bilgisayar ve cep telefonu ekranlarında,
kızılötesi ışın yayan tüm aletlerde kullanılır. Bir otobilde yaklaşık 300 adet led bulunur. Bu yönüyle otomotiv sektöründe vazgeçilmez
bir unsurdur. Bunun yanında sokak lambalarında, iç ve dış aydınlatmada, trafik işaretlerinde, fotoğraf makinelerinde gibi günlük haya-
tımızın her yerinde karşımıza gelir.
Güneş pillerinin kullanım alanlarının başında haberleşme ve aydınlatma gelir. Dağ evleri ve yerleşim yerlerinden uzaktaki evlerde TV,
radyo, buzdolabı gibi elektrikli aygıtların çalışmasında, ilk yardım, alarm ve güvenlik sistemlerinde, deprem ve hava gözlem istasyon-
larında, petrol boru hatlarının katodik korumasında ilaç ve aşı soğutmada, tarımsal sulamada yaygın olarak kullanılmaktadır.
Güneş pillerinin ilk büyük ölçekli uygulama alanı, uzay çalışmalarıdır. Bu piller, uzay araçlarına enerji sağlamak için en uygun araçlar
olmuştur. Günümüzde bu pillerle çalışan güneş otomobilleri, güneş uçağı, elektrik santralleri bulunmaktadır. Güneş enerjisini dünyanın
dışında Ay’da yakalayıp bunu bir şekilde elektrik enerjisine çevirerek dünyaya aktarmak, geleceğin projeleri arasındadır. Ay’da bulut
sorunu ve gece-gündüz engeli olmaması, bu proje için bir avantajdır.
157
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları
1. Kritik Sıcaklık : Elektrik akımına karşı oluşan direncin kritik bir sıcaklık değerinde tamamen ortadan kalkması ve elektron-
ların dirençle karşılaşmaması
2. Kritik Manyetik Alan : Süper iletkenin içine manyetik alanın nüfuz edememesi
Kritik sıcaklık ve kritik manyetik alan, süper iletkenler için ayırt edici özelliklerdir.
Süper iletkenlik kuantum mekaniği ile açıklanabilen bir olgudur.
Süper iletken mıknatıs bilinen en güçlü mıknatıstır.
Süper iletkenlerin fiziksel özellikleri farklılık gösterir.
Oda sıcaklığında iyi iletken olarak bilinen demir, gümüş ve altın soğutulduğunda süper iletkenlik göstermez. Süper iletkenlerin çoğun-
luğu alaşım ve bileşimdir.
158
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları
• Malzemenin yüzeyinde bulunan atomların ve atomsal yüzeyde oluşan tepkimelerin gözlemlenmesi tarayıcı tünelleme mikroskobu
(TEM) yardımıyla mümkündür. Bu sayede nano ölçeğindeki maddeler, atomlar ve moleküller incelenebilir duruma gelmiştir.
• Nanobilim, nanometre boyutlarında ortaya çıkan yeni davranışları kuantum kuramı ile anlamamızı sağlarken, nanoteknoloji yeni
nano yapılar tasarlamayı ve bu nano yapılara olağanüstü yeni özellikler kazandırıp yeni işlevlerde kullanmayı amaçlar.
• Nanoteknoloji, metallerin atomik yapılarını işleyerek, daha hafif metaller yapmayı ve daha iyi yarı iletkenler ile mikroçipler üretmeyi
hedeflemektedir.
• Nanomalzemelerin yapısına az miktarda belirli maddeler eklendiğinde dayanıklılıkları %100 e kadar çıkabilir.
• Malzemenin yüzeyine kaplanan ve pürüzsüzlüğü sağlayan nanoparçacıklar, su ve nem izolasyonu ile kirlenmeyi önler.
• Nano malzemeler diğer malzemelerden daha temiz, daha hızlı, daha güvenli, daha akıllı, daha dayanıklı, daha küçük ve daha tasarrufludur.
• Malzemenin boyutları nanometre ebatlarına inince madde farklı özellikler gösterir. Kırılma özelliği fazla olan seramik, nanometre de-
ğerine indirildiğinde kolaylıkla deforme olup şekillendirilebilir.
• Grafenin elektrik akımını iyi iletir. Transistörlerin yapımında kullanılan malzemelerin başında gelir. Grafenin malzemesinin saydam ve
esnek olması sebebiyle katlanabilir ekranların gelişmesinde önemi büyüktür.
• Fulleren nanoteknolojide sıkça kullanılan malzemelerden biridir. Fullerenler karbon atomlarından oluşmuş top şeklindeki kapalı kafes
yapıdır.
159
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları
Laser ışınlarının temeli, atom veya molekül enerji düzeyleri arasındaki elektron geçişleri ile oluşan ışık fotonlarına dayanır.
Uyarılmış atomun bir dış etki olmaksızın temel hâle dönmesi olayına kendiliğinden emisyon (ışıma) denir.
yarı kararlı enerji seviyeleri yarı kararlı enerji seviyeleri yarı kararlı enerji seviyeleri
n = 2 (E) n = 2 (E) n = 2 (E)
yayınlanan yayınlanan yayınlanan
uyarıcı fotonlar foton (E) foton (E) foton (E)
gelen gelen gelen gelen gelen
gelen
foton (E) foton (E) foton (E) foton (E) foton (E)
foton (E)
n=1 n=1 n=1
Şekil - I (temel hâl) (temel hâl) Şekil - III (Temel hâl)
Şekil - II
Uyarılmış atom fotonlarla bombardıman edilmeye devam edildiğinde uyarılmış atomun düzeyindeki elektron yoğunluğu artar. Bu olaya
tersine birikim denir. Uyarılmış atoma iki enerji seviyesi arasındaki fark kadar enerjiye sahip fotonlar gönderilerek elektronlar temel
hâle dönmeye zorlanır. Bu olaya uyarılmış emisyon denir. Şekil - I, Şekil - II ve Şekil - III te gösterildiği gibi aynı frekansta, çok sayıda
foton elde edilir. Oluşan bu ışınlara LASER denir.
Şekilde LASER cihazının şematik şekli verilmiştir. Laser ışığı şekilde gösteril- %100 yansıtıcı yoğunlaşma ortamı
ayna
diği gibi tam yansıtıcı ve yarı geçirgen aynalar arasında bulunan katı, sıvı, gaz elektron
atom kısmi geçirgen
veya yarı iletken maddelerin uyarılmasıyla oluşan fotonlar aynalar sayesinde foton ayna
paralel hâle getirilerek dış ortama gönderilir. laser ışık
demeti
Bir kişinin suratına tutulan LASER ışınları ciddi hasara yol açabilir. Bir kişi bir-
tüp
kaç saniye maruz kalsa bile ciddi hasarlar oluşabilir. İnsan gözünün retinası
çok hassastır ve göze tutulan bu yoğunlukta ışınla retina başa çıkamaz. Farklı
belirtiler ortaya çıkabilir. LASER cihazı
• LASER ışınları; bulut, sis ve yağmur gibi atmosfer olayla- • Fiber optik haberleşme sistemlerinde
rından etkilenir. • Sert malzemelerin birleştirilmesinde
160