Bu kitabın tüm hakları Üçgen Akademi’ye ve yazarlarına aittir.

Kitabın tamamının ya da bir kısmının elektro-

nik, mekanik, fotokopi ya da diğer herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılması, yayımlanması, depolanması
yasaktır. Üçgen Akademi, Bora Yayıncılık Dağıtım Paz. San. ve Tic. Ltd. Ş’nin tescilli markasıdır.

Yayın Koordinatörü
Musa ÖZDEMİR
www.musaozdemir.com.tr
musaozdemir@ucgenakademi.com

Yazarlar
Musa ÖZDEMİR
Doç. Dr. Erdal ARAS

Yayın Editörü
Fatma USLU

Grafik Tasarım
Üçgen Akademi Grafik Birimi

ISBN
978-625-7152-87-7

Adres Telefon (PBX) ucgenakademi.com /ucgenakademi

Yenibosna Merkez Mah. +90 212. 451 4100
Prof. Dr. Mustafa Nevzat Pisak Cad.
Faks
No.: 11 / 1
+90 212. 451 4108-58 info@ucgenakademi.com /ucgenakademi
34197 Bahçelievler / İstanbul

BASKI: WPC Matbaacılık | Tel: (0212) 886 83 30 | İstanbul

 İÇİNDEKİLER
Özet - 30 Yer Çekimi Potansiyel Enerjisi�����������33
Kuvvet ve Hareket Özet - 31 Sürtünmesiz Ortamda Yapılan İş
ve Kinetik Enerji Değişimi������������������34
Özet - 1 Vektörler, Özellikleri ve Bileşkesi���������6
Özet - 32 Mekanik Enerji�����������������������������������35
Özet - 2 Vektörlerde Çıkarma İşlemi������������������6
Özet - 33 Yay Sisteminde
Özet - 3 Özel Durumlar ve Bileşenlere Ayırma��7
Mekanik Enerjinin Korunumu�������������36

Özet - 34 Sürtünme Kuvvetinin Yaptığı İş����������37
Özet - 4 Bir Boyutta Bağıl Hareket���������������������8

Özet - 5 İki Boyutta Bağıl Hareket���������������������8
Özet - 35 Çizgisel Momentum���������������������������38
Özet - 6 Tek Boyutta Akıntı Problemleri������������9
Özet - 36 İtme����������������������������������������������������39
Özet - 7 İki Boyutta Akıntı Problemleri�������������10
Özet - 37 Çizgisel Momentumun Korunumu������40
Özet - 38 Esnek Çarpışmalar����������������������������41
Özet - 8 Newton’ın Hareket Yasaları���������������11
Özet - 39 Bir Boyutta
Özet - 9 Sürtünme Kuvveti�������������������������������11
Esnek Olmayan Çarpışma�����������������42
Özet - 10 Yatay ve Düşey Düzlemde
Özet - 40 İki Boyutta
İp Gerilmesi����������������������������������������12
Esnek Olmayan Çarpışma�����������������43
Özet - 11 Etki - Tepki Kuvveti����������������������������13
Özet - 41 Patlamalar������������������������������������������44
Özet - 12 Üst Üste Hareket Eden Cisimler��������13
Özet - 42 Roketler����������������������������������������������44
Özet - 13 Sürtünmesiz Eğik Düzlem������������������14
Özet - 14 Sürtünmeli Eğik Düzlem���������������������15 Özet - 43 Tork����������������������������������������������������45
Özet - 15 Eylemsizlik Kuvveti����������������������������16 Özet - 44 Denge ve Denge Şartları�������������������46
Özet - 45 Doğrultuları Aynı Olmayan
Özet - 16 Konum - Zaman Grafiği ve Kuvvetlerin Torkları����������������������������46
Grafik Dönüşümleri����������������������������17
Özet - 46 Çubuğa Etki Eden Tepki Kuvveti�������47
Özet - 17 Düzgün Hızlanan ve
Özet - 47 Kesişen Kuvvetlerin Dengesi�������������48
Yavaşlayan Doğrusal Hareket�����������18

Özet - 18 Hız - Zaman Grafiği ve
Grafik Dönüşümleri����������������������������19 Özet - 48 Kütle ve Ağırlık Merkezi���������������������49

Özet - 19 İvme - Zaman Grafiği ve Özet - 49 Düzgün, Türdeş Bir Çubuğun

Grafik Dönüşümleri����������������������������20 Ağırlık Merkezi�����������������������������������49

Özet - 20 Harekette Grafik veya Özet - 50 Türdeş Cisimlerin Ağırlıklarının

Formülle Çözüm���������������������������������21 Boyutları ile İlişkisi������������������������������50

Özet - 51 Kütle Merkezi ve Denge Şartı������������51

Özet - 21 Serbest Düşme����������������������������������22 Özet - 52 Parça Ekleme ve Çıkarma�����������������52
Özet - 22 Düşen Cisimlere Etki Eden
Direnç Kuvveti������������������������������������23 Özet - 53 Basit Makineler ve Kaldıraçlar�����������53
Özet - 23 Yukarıdan Aşağıya Doğru Özet - 54 Sabit ve Hareketli Makaralar��������������54
Düşey Atış Hareketi���������������������������24
Özet - 55 Palangalar������������������������������������������55
Özet - 24 Aşağıdan Yukarıya Doğru
Özet - 56 Eğik Düzlem���������������������������������������56
Düşey Atış Hareketi���������������������������25
Özet - 57 Çıkrık��������������������������������������������������57
Özet - 25 Yatay Atış Hareketi����������������������������27
Özet - 58 Vida����������������������������������������������������57
Özet - 26 Eğik Atış Hareketi������������������������������28
Özet - 59 Dişli Çarklar����������������������������������������58
Özet - 27 Eğik Atış Hareketinde Özel Durumlar��30
Özet - 60 Kasnaklar�������������������������������������������58
Özet - 28 İş ve Enerji�����������������������������������������31 Özet - 61 Yuvarlanarak İlerleyen
Özet - 29 Hooke Yasası ve Cisimlerin Hareketi�����������������������������59
Esneklik Potansiyel Enerjisi ��������������32 Özet - 62 Makaralarda İplerin Çekilmesi������������59
 Özet - 91 Öz - İndüksiyon Akımı��������������������������86
Elektrik ve Manyetizma Özet - 92 Yüklü Parçacıkların Manyetik Alan ve
Elektrik Alandaki Hareketi��������������������87
Özet - 63 Elektriksel Kuvvet

(Coulomb Kanunu)�������������������������������60
Özet - 93 Akım ve Özellikleri�������������������������������88
Özet - 64 İpe Asılmış Elektrik Yüklü Cisimler������61
Özet - 94 Alternatif Akım Devrelerinde
Özet - 65 Elektrik Alan Çizgileri���������������������������62
Direnç ve Bobin������������������������������������89
Özet - 66 Noktasal Yükün Elektrik Alanı��������������63
Özet - 95 Alternatif Akım Devrelerinde Sığaç������90

Özet - 96 Rezonans Durumu�������������������������������91
Özet - 67 Elektriksel Potansiyel Enerji�����������������64

Özet - 68 Noktasal Yükler için
Özet - 97 Transformatörler����������������������������������92
Elektriksel Potansiyel���������������������������65
Özet - 98 Transformatörlerin Verimi��������������������93
Özet - 69 Eş Potansiyel Yüzeyler������������������������66
Özet - 99 Yükseltici ve Alçaltıcı
Özet - 70 Elektriksel İş�����������������������������������������67
Transformatörler����������������������������������94

Özet - 100 Ardışık Bağlı Transformatörler�������������95
Özet - 71 Düzgün Elektrik Alan����������������������������68
Özet - 72 Elektrik Alanda Gerilme Kuvveti�����������69
Özet - 73 Cisimlerin Hareket Süreleri
Düzgün Çembersel Hareket
ve Hızları����������������������������������������������70
Özet - 74 Elektriksel Kuvvetlerin Yaptığı İş����������71 Özet - 101 Düzgün Çembersel Hareketle
Özet - 75 Yüklü Parçacıkların İlgili Kavramlar�������������������������������������96
Düzgün Elektrik Alandaki Hareketi�������72 Özet - 102 Merkezcil İvme ve
Özet - 76 Sığa (Kapasite)������������������������������������73 Merkezcil Kuvvet����������������������������������97
Özet - 77 Sığaç (Kondansatör)����������������������������74 Özet - 103 Yatay Düzlemde
Düzgün Çembersel Hareket�����������������97
Özet - 78 Düz Telin Çevresinde Oluşan Özet - 104 Düşey Düzlemde
Manyetik Alan��������������������������������������75 Düzgün Çembersel Hareket�����������������98
Özet - 79 İletken Halkanın Merkezinde Özet - 105 Araçların Emniyetli Dönüş Şartları�������99
Oluşan Manyetik Alan��������������������������75 Özet - 106 Silindir İçinde Hareket ve
Özet - 80 Akım Makarasının (Bobin) Merkez Konik Sarkaç��������������������������������������100
Ekseninde Oluşan Manyetik Alan��������76
Özet - 81 Düz Tele Manyetik Alanda Özet - 107 Öteleme ve Dönme Hareketi
Etki Eden Kuvvet����������������������������������77 Arasındaki İlişki����������������������������������101
Özet - 82 Üzerinden Akım Geçen Özet - 108 Eylemsizlik Momenti��������������������������102
Paralel Teller����������������������������������������77 Özet - 109 Dönme ve Dönerek İlerleyen
Özet - 83 Dikdörtgen Tel Çerçeveye Etki Eden Cisimlerin Kinetik Enerjisi�������������������103
Kuvvetin Döndürme Etkisi��������������������78 Özet - 110 Yatay ve Düşey Düzlemde
Özet - 84 Yüklü Parçacıkların Manyetik Alan Kinetik Enerji Uygulamaları����������������104
İçindeki Hareketi����������������������������������79
Özet - 111 Açısal ve Çizgisel Momentum
Özet - 85 Manyetik Akı ve Değişimi���������������������80 Arasındaki İlişki����������������������������������105
Özet - 86 İndüksiyon Elektromotor Kuvveti����������81 Özet - 112 Açısal İvme, Tork ve Eylemsizlik
Momenti Arasındaki İlişki�������������������106
Özet - 87 İndüksiyon Akımının Yönü
(Lenz Yasası)���������������������������������������82 Özet - 113 Açısal Momentumun Korunumu���������107

Özet - 88 İndüksiyon Akımı ile
İlgili Uygulamalar����������������������������������83 Özet - 114 Kütle Çekim Kuvveti -
Kütle Çekim İvmesi����������������������������108
Özet - 89 İletken Telde Oluşan
Elektromotor Kuvveti����������������������������84 Özet - 115 Uyduların Hızı ve Periyodu����������������109

Özet - 90 Düzgün Manyetik Alanda Özet - 116 Kütle Çekim Potansiyel Enerjisi���������109
Dönen İletken Tel���������������������������������85 Özet - 117 Kepler Kanunları��������������������������������110

Basit Harmonik Hareket
Özet - 118 Basit Harmonik Hareket ile Düzgün
Çembersel Hareket Arasındaki İlişki����111
Özet - 119 Konumun Zamana Göre Değişimi ve
Hızın Konuma Göre Değişimi������������112
Özet - 120 Kuvvetin Konuma Göre Değişimi ve
İvmenin Konuma Göre Değişimi��������113
Özet - 121 Yay Sarkacın Periyodu����������������������114
Özet - 122 Basit Sarkacın Periyodu���������������������115
Dalga Mekaniği
Özet - 123 Su Dalgalarında Kırınım���������������������116
Özet - 124 Su Dalgalarında
Dalga Katarı ve Sayısı�����������������������117
Özet - 125 Su Dalgalarında
Düğüm Çizgisi ve Sayısı��������������������118
Özet - 126 Işığın Çift Yarıkta Girişimi
(Young Deneyi)����������������������������������119
Özet - 127 Işığın Çift Yarıkta Girişimine
Etki Eden Diğer Değişkenler��������������120
Özet - 128 Işığın Tek Yarıkta Girişimi ve
Etki Eden Değişkenler������������������������122
Özet - 129 Işık ve Ses Dalgalarında
Doppler Olayı�������������������������������������123
Özet - 130 Elektromanyetik Dalgalar�������������������124
Özet - 131 Elektromanyetik Spektrumun
Günlük Hayattan Örnekleri�����������������125
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite
Özet - 132 Atom Kavramı������������������������������������127
Özet - 133 Bohr Atom Modelinde Açısal
Momentum ve Enerji Seviyeleri���������128
Özet - 134 Bohr Atom Modelinde Yörünge Yarıçapı,
Hızı ve Atomun Toplam Enerjisi���������129
Özet - 135 Atomun Uyarılması����������������������������130
Özet - 136 Franck - Hertz Deneyi������������������������131
Özet - 137 Hidrojen Atomunun Enerji Seviyeleri��� 132
Özet - 138 Modern Atom Teorisi��������������������������133
Özet - 139 Büyük Patlama Teorisi -
Atom Altı Parçacıklar�������������������������134
Özet - 140 Atom Altı Parçacıkların
Temel Özellikleri��������������������������������135
Özet - 141 Temel Kuvvetler - Madde Oluşum
Süreci - Kütle ve Higgs Bozonu����������136
Özet - 142 Madde ve Antimadde�������������������������137
Özet - 143 Kararlı ve Kararsız
Atomların Özellikleri���������������������������138
Özet - 144 Alfa (a), Beta (b) ve Gama (c)
Bozunumu������������������������������������������139
Özet - 145 Nükleer Fisyon ve Füzyon�����������������140
Özet - 146 Radyasyonun Canlılar
Üzerindeki Etkileri������������������������������141
Modern Fizik
Özet - 147 Michelson - Morley Deneyi������������������142
Özet - 148 Özel Görelilik Kuramı - Göreli Uzunluk
ve Zaman Kavramları�������������������������143
Özet - 149 İkizler Paradoksu ve
Kütle - Enerji Eşdeğerliği��������������������144
Özet - 150 Siyah Cisim Işıması -
Planck Hipotezi����������������������������������145
Özet - 151 Foton ve Fotoelektrik Olayı����������������146
Özet - 152 Fotoelektronların Maksimum Kinetik
Enerjileri ile Gelen Fotonların
Frekansı Arasındaki İlişki�������������������147
Özet - 153 Işık Şiddeti ve Akım Şiddeti���������������148
Özet - 154 Kesme Potansiyel Farkı���������������������149
Özet - 155 Fotoelektrik Olaydaki
Grafiklerin Yorumu�����������������������������150
Özet - 156 Fotoelektrik Olayının
Günlük Hayattaki Uygulamaları���������150
Özet - 157 Compton Saçılması����������������������������151
Özet - 158 Işığın İkilem Doğası -
Madde ve Dalga Arasındaki İlişki�������152
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları
Özet - 159 Görüntüleme Teknolojileri������������������153
Özet - 160 Yarı İletken Teknolojisi�����������������������156
Özet - 161 Süper İletkenler����������������������������������158
Özet - 162 Nanoteknoloji�������������������������������������159
Özet - 163 LASER Işınları�����������������������������������160
 KUVVET VE HAREKET

ÖZET 1 Vektörler, Özellikleri ve Bileşkesi

Bir sayı ve birimlerle ifade edilebilen büyüklüklere skaler Bir sayı ve bir birimin yanında yönünün de verilmesi gere-
büyüklük denir. Sıcaklık, kütle, zaman, enerji, güç gibi bü- ken büyüklüklere vektörel büyüklük denir. Kuvvet, hız,
yüklükler sadece sayı ve birim ile ifade edilebilen büyüklük- yer değiştirme, tork, momentum, elektrik alan, manyetik
lerdir. Temel büyüklüklerin tamamı skaler büyüklüktür. alan gibi nicelikler vektörel büyüklüklerdir.

 Vektörel büyüklükler türetilmiş büyüklüklerdir. Kuvvet türetilmiş bir büyüklüktür.

başlangıç bitiş
 Kuvvet vektörel bir büyüklük olduğundan vektörlerin tüm özellikleri kuvvetler içinde 
noktası A noktası
geçerlidir. • • d
K L doğrultusu
Her vektörün bir başlangıç noktası (K), bitiş noktası (L), doğrultusu (d) ve yönü (+x) büyüklük
 
vardır. Şekilde A vektörünün büyüklüğü | A| veya A şeklinde gösterilmiştir.

Vektörlerin Bileşkesi

Birden çok vektörün toplanmasıyla elde edilen vektöre bileşke vektör denir. Bileşke vektör R sembolü ile gösterilir. Bileşke vektör farklı
yöntemler kullanılarak bulunur.

Uç Uca Ekleme Yöntemi

Vektörlerin özel­lik­le­ri de­ğiş­me­mek şar­tıy­la her­han­gi bi­ri­nin baş­lan­gıç nok­ta­sı   
K K L
di­ğe­ri­nin bi­tiş nok­ta­sı­na kay­dı­rı­la­rak uç uca ek­le­nir. İlk vektörün baş­lan­gıç nok­ta­sı­ 
R
nı son vektörün bi­tiş nok­ta­sı­na bir­leş­ti­ren vektör, bi­leş­ke vektördür.
 
Şe­kil­- I (a) da K ve L vektörlerinin bi­leş­ke­si, Şekil - I (b) de gösterilen 
   L
R = K + L şek­lin­de­ki vektördür.
Şekil - I (a) Şekil - I (b)

Şekil - II (a) da ikiden fazla vektörün bileşkesi bulunurken bütün vektörlerden   

N M N
bir vektör sabit tutularak vektörlerin özellikleri değişmeden uç uca eklenir. İlk vek- 
L  
törün başlangıç noktasını son vektörün bitiş noktasına birleştiren vektör bileşke R M

vektördür. L
      
Şekil - II (a) da K, L, M ve N vektörlerinin bileşkesi Şekil - II (b) de gösterilen R K K
vektörüdür. Şekil - II (a) Şekil - II (b)

ÖZET 2 Vektörlerde Çıkarma İşlemi

   
Şekil - III (a) daki K ve L vektörlerinin farkı bulunurken, çıkarılacak L vektörü ters K 
–L
çevrilerek diğer vektöre uç uca eklenir. Bu yolla çıkarma işlemi toplamaya benze- 
K
i
tilerek yapılır. Şekil - III (b) de, 
R
     i
R = K – L = K + (– L) 
L
toplamı bulunur. Şekil - III (a) Şekil - III (b)
   
Şekil - IV (a) da K, L, M, N vektörleri verilmiştir. Vektörlerin bileşkesi bulunurken, K
bir vektör sabit tutularak, (–) işaretli vektörler varsa ters çevrilerek uç uca eklene- 
M
      
rek bileşke vektör bulunur. Örneğin K, – L, – M ve – N vektörlerinin bileşkesi R yi N –L 
 –M
bulalım. L 
R
        
R = K – L – M – N = K + (– L) + (– M) + (– N) 
 –N
Şekil - IV (b) gösterilen R vektörüdür. 
K
Şekil - IV (a) Şekil - IV (b)

6
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 3 Özel Durumlar ve Bileşenlere Ayırma

Paralelkenar Yöntemi
Bileşke vektör aynı zamanda paralelkenar yöntemi ile de bulunabilir. R
K K
Şekildeki vektörlerin büyüklüğü ve yönleri değiştirilmeden başlangıç
noktaları birleştirilerek, şekil paralelkenara tamamlanır. Bileşke vek-
törün büyüklüğü cosinüs (kosinüs) teoreminden,
i i
L L
R2 = K2 + L2 + 2K.L.cosi ifadesinden bulunur. Şekil - I (a) Şekil - I (b)

 Cosinüs I. bölgede (+), II. bölgede (–) olduğundan 0 ≤ i ≤ 90° aralığında cosi (+), 90° < i ≤ 180° aralığında cosi (–) değer alır.
 
 K ve L vektörlerinin büyüklükleri ile bileşke vektörle yaptık- K R3
ları açılar arasında; K R1 K R2

• Şekil - II (a) da K = L ise i = a

Şekil - II (b) de K < L ise a < i i i i
a a a
Şekil - II (c) de L < K ise i < a ilişkisi vardır. L L L
Şekil - II (a) Şekil - II (b) Şekil - II (c)
 a + i < 90° ⇒ R > K ve R > L
a + i > 90° ⇒ Bileşke vektörün büyüklüğü hakkında bir şey söylenemez. Vektörlerin büyüklükleri kıyaslanırken vektörlerin karşıların-
daki açılar bulunur. Büyük açının karşısındaki vektör büyüktür.
 
 K ve L vektörlerinin arasındaki açı 90° ise bileşke vektör pisagor R
 K K
teoreminden bulunur. R nin büyüklüğü,

R2 = K 2 + L 2 olur.
L L

Eşit Büyüklükte Vektörlerin Bileşkesi

F büyüklüğündeki eşit iki vektörün aralarındaki açıya göre bileşkelerinin büyüklükleri aşağıdaki gibi gösterilmiştir.

a = 0° a = 60° a = 90° a = 120° a = 180°

F R2 F R3 F R4
F

F F F
30° 45° 60°
R1 . . . 45° . 60°
. 30° .
F F F

R1 = 2F R2 = 3F R3 = 2F R4 = F R5 = 0

 Vektörler aynı yönlü iken bileşke vektör maksimum, zıt yönlü iken minimumdur. İki vektörün bileşkesinin büyüklüğü, hiçbir zaman
 
vektörlerin toplamından büyük, farkından küçük olamaz. F1 ve F2 kuvvetlerinin bileşkesi R,

|F1 – F2| ≤ R ≤ |F1 + F2| aralığında olmak zorundadır.

Vektörlerin Bileşenlerine Ayrılması y

.  
komşu kenar Kx  K K 
Kx = K.cosi Ky Ky
cosi = = ⇒
hipotenüs K
karşı kenar Ky
sini = = ⇒ Ky = K.sini
hipotenüs K i i
x
 2 2 2  
K vektörünün büyüklüğü Pisagor teoreminden, K = Kx + Ky olur. Kx Kx

7
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 4 Bir Boyutta Bağıl Hareket

Cisimlerin hızları, seçilen referans sistemine göre farklılık gösterir. Bir cismin herhangi bir referans sistemindeki gözlemciye göre hare-
ketine bağıl hareket, cismin hızına ise bağıl hız denir. Bağıl hız bulunurken, gözlenen cismin yere göre hızından gözlemcinin yere göre
hızı vektörel olarak çıkarılır. Bağıl hız,

¨ ¨ ¨
v
bağıl = vgözlenen – vgözlemci
ifadesi ile bulunur.

 Bağıl hız bir cismin, bir gözlemciye göre hızıdır. Bir başka söyleyişle, cismin gözlemciye göre konumunun birim zamanda değişimidir.

(–) batı • doğu (+) (–) batı • doğu (+) (–) batı • doğu (+) (–) batı • doğu (+)
   
K v K 2v K v K 2v

   
L v L v v L v L

K aracının L deki gözlemciye K aracının L deki gözlemciye K aracının L deki gözlemciye K aracının L deki gözlemciye
göre hızını, göre hızını, göre hızını, göre hızını,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
vbağıl = vgözlenen – vgözlemci vbağıl = vgözlenen – vgözlemci vbağıl = vgözlenen – vgözlemci vbağıl = vgözlenen – vgözlemci
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
= vK – vL = vK – vL = vK – vL = vK – vL
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
= vK + (– vL) = vK + (– vL) = vK – (– vL) = vK – (– vL)

=v–v = 2v – v =v+v = 2v + v

=0 =v = 2v = 3v
durgun olduğunu görür. doğuya doğru görür. doğuya doğru görür. doğuya doğru görür.

ÖZET 5 İki Boyutta Bağıl Hareket

Araçların hareket doğrultularının farklı olması, bağıl hızın hesaplanmasındaki yöntemi değiştirmez. Bağıl hız,
¨ ¨ ¨
vbağıl = vgözlenen – vgözlemci ifadesinden bulunur.

kuzey kuzey kuzey

batı K doğu batı K doğu batı K doğu

v 3v 6v
v 4v 8v

L L L
güney güney güney
K aracının L deki gözlemciye göre hızını, K aracının L deki gözlemciye göre hızını, K aracının sürücüsü, L aracının hızını,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
vbağıl = vgözlenen – vgözlemci vbağıl = vgözlenen – vgözlemci vbağıl = vgözlenen – vgözlemci
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
= vK – vL = vK – vL = vL – vK –vK=6v
vK vK=3v
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
= vK + (– vL) = vK +(– vL) 53° = vL + (– vK)
= 2v –vL = 5v –vL=4v = 10v vL=8v
vbağıl vbağıl vbağıl
37°
güneydoğuya doğru doğu ile 53° açı ya- kuzey ile 37° açı ya-
hareket ettiğini görür. pacak şekilde görür. pacak şekilde görür.

8
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 6 Tek Boyutta Akıntı Problemleri

Sabit hızla akmakta olan bir nehirde bulunan cisimlerin hızları nehrin akıntı hızından etkilenir. Cisimlerin kendi hareketlerinden kaynak-
lanan hıza suya göre hız denir. Akıntı içerisinde bulunan cisimlerin yerde sabit duran bir gözlemci tarafından gözlenen hıza yere göre
hız denir. Yere göre hız,

¨ ¨ ¨
vyere göre = vsuya göre + vakıntı

bağıntısı ile bulunur.

Akıntı ile Aynı Yönde Giden Hareketli Akıntı ile Zıt Yönde Giden Hareketli

vakıntı vakıntı

K L K L
• vbot • • vbot •

|KL| |KL|

¨ ¨ ¨ ¨
Akıntı hızının va olduğu bir nehirde, suya göre vbot hızıyla Akıntı hızının va olduğu bir nehirde, suya göre vbot hızıyla
akıntı yönünde hareket eden botun yere göre hızı, akıntıya zıt yönde hareket eden botun yere göre hızı,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
vyer = vbot + vakıntı = vb + va vyer = vbot + vakıntı
ı
olur. olur. Bot t sürede L den K ye gelmiş ise yer değiştirmesi,
ı ı
Bot t sürede K den L ye geldiğinde yer değiştirmesi, |KL| = vyer.t = (vb – va).t
eşitliğinden bulunur.
|KL| = vyer.t = (vb + va).t
• vb > va ⇒ Bu durumda, bot akıntıya zıt yönde gider.
eşitliğinden bulunabilir.
• vb = va ⇒ Bu durumda, bot olduğu yerde kalır.
• vb < va ⇒ Bu durumda, bot akıntı yönünde sürüklenir.

–x kıyı +x –x kıyı +x –x kıyı +x

va=v va=v va=v

K 2v vg=2v 2v L vg=2v M v vg=2v

¨ ¨ ¨
Akıntı hızının –x yönünde sabit va = v Akıntı hızının –x yönünde sabit va = v Akıntı hızının +x yönünde sabit va = v
olduğu bir nehirde, bir gemi suya göre olduğu bir nehirde, bir gemi suya göre olduğu bir nehirde, bir gemi suya göre
2v hızı ile akıntıya karşı hareket et- 2v hızı ile akıntıya karşı hareket et- 2v hızı ile akıntıyla aynı yönde hareket
mektedir. Gemi üzerindeki K aracının mektedir. Gemi üzerindeki L aracının etmektedir. Gemi üzerindeki M aracı-
gemiye göre hızı 2v dir. gemiye göre hızı –2v dir. nın gemiye göre hızı v dir.

K aracının yere göre hızı, L aracının yere göre hızı, M aracının yere göre hızı,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
vyer = vK + va vyer = vL + va vyer = vM + va

= (2v + 2v) + (–v) = (2v – 2v) + (–v) = (2v + v) + v

= 3v = –v = 4v

olur. +x yönünde 3v dir. olur. –x yönünde v dir. olur. +x yönünde 4v dir.

9
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 7 İki Boyutta Akıntı Problemleri

Şekil - I de K noktasından L noktasına yüzmek isteyen bir yüzücü, akıntıdan dolayı sürüklenerek M noktasına çıkıyor. Hareketli M nok-
tasına çıktığında, düşeyde geçen zaman ile yatayda geçen zaman aynıdır. Bu durumda yüzücünün yere göre hızı,

  
vyer = vyüz +   va ve v2yer = v2yüz + v2a olur. L M

Düşeyde yol almayı sağlayan düşeydeki hızların bileşkesi, yatayda yol almayı
va va
sağlayan ise yataydaki hızların bileşkesidir. Bu durumda, d vyüz
i vyer
d = |KL| = vyüz . t |LM| = va . t |KM| = vyer . t

K
ifadeleri kullanılır. Hareketlinin θ sapma açısı; Şekil - I

LM va sol L sağ
tani = veya tani = ifadelerinden bulunur.
KL v yüz
vyüz va
d vy
Şekil - II de yüzücü, kendi hızının ve akıntının hızının büyüklüğüne bağlı olarak,
• |vx| > |va| ⇒ L nin soluna çıkar.
θ
• |vx| = |va| ⇒ L noktasına çıkar. vx K
• |va| > |vx| ⇒ L nin sağına çıkar. Şekil - II

Suya Göre Hız Yere Göre Hız

L L

va va

v1 v2 v3 v1 v2 v3
2 3 2 3
1 1
K K

Akıntı hızının sabit ve kıyı şeridine paralel olduğu bir nehirde, Akıntı hızının sabit ve kıyı şeridine paralel olduğu bir nehirde,
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
K noktasından suya göre sabit v1, v2, v3 hızlarıyla şekildeki K noktasından yere göre sabit v1, v2, v3 hızlarıyla şekildeki
gibi hareket eden 1, 2, 3 motorları karşı kıyıya çıkıyor. gibi hareket eden 1, 2, 3 motorları karşı kıyıya çıkıyor.

L L
1 2 3 1 2 3
va

va va va
2 3 2 3
1 1
K K

• Motorların karşı kıyıya ulaşma süreleri düşeydeki hızları- • Motorların karşı kıyıya ulaşma süreleri düşeydeki hızları-
na bağlıdır. Üç motorun düşey hızları 1 br olduğundan, na bağlıdır. Üç motorun düşey hızları 1 br olduğundan,

t1 = t2 = t3 = t olur. t1 = t2 = t3 = t olur.

• Motorlar karşı kıyıya çıktıklarında L noktasına olan uzak- • Motorun yere göre hızı verildiğinde artık akıntı dikkate
lıkları, alınmaz. Motorlar karşı kıyıya çıktıklarında L noktasına
olan uzaklıkları,
x1 = 0, x2 = 3 br, x3 = 6 br olur.
x1 = 3 br, x2 = 0, x3 = 3 br olur.
• Motorların yere göre hızlarının büyüklükleri,
• Motorların yere göre hızlarının büyüklükleri,
v1yer = 1 br, v2yer = 2 br, v3yer = 5 br olur.
v1yer = 2 br, v2yer = 1 br, v3yer = 2 br olur.

10
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 8 Newton’ın Hareket Yasaları

Eylemsizlik Prensibi
Dinamik, cisimlerin hareketlerini, hareketin nedeni olan kuvvetle birlikte inceleyen fiziğin alt dalıdır. Dinamiği üç temel yasası vardır.
Bu yasalar, Newton tarafından bulunduğundan Newton’ın Hareket Yasaları da denir. Hareketsiz durgun cisimlerin durağan hâllerini
sürdürme eğilimlerine, hareketli cisimlerin de hareketlerini sürdürme eğilimlerine eylemsizlik denir.
¡ Bu yasa, bir cisim üzerine etkiyen dış kuvvetlerin bileşkesi (net kuvvet) sıfır olduğu zaman cismin hareket durumunun değişme-
yeceğini söyler. Duran bir cisme herhangi bir kuvvet etki etmedikçe cisim sürekli durur. Hareket hâlindeki bir cisme de hareketini
engelleyecek bir kuvvet etki etmedikçe hareketine devam eder. Cisim üzerine etki eden Fnet = 0 ise cisim dengelenmiş kuvvetler
etkisindedir. Cisim dengelenmiş kuvvetlerin etkisinde ise ya durur ya da sabit hızla hareketini sürdürür.

Dinamiğin Temel Prensibi

Dinamiğin Temel Prensibi’ne göre cisim üzerine etkiyen net kuvvet sıfırdan farklı ise yani dengelenmemiş kuvvetlerin etkisinde ise
cisim net kuvvet yönünde ivmeli hareket yapar. İvmenin yönü net kuvvetin yönündedir.
Cisme etki eden net kuvvet,

 
Fnet = m. a eşitliğinden bulunur.

Etki - Tepki Prensibi

Evrende her etkiye karşılıklı eşit şiddette ve zıt yönde bir tepki vardır. Etki ve tepki farklı cisimler üzerindedir. N (tepki)

Şekilde masa üzerinde duran kitap G ağırlığından dolayı masanın üzerinde bir etki oluşturur. Masa da
   kitap
cisme bir tepki kuvveti oluşturur. N masanın cisme uyguladığı tepki kuvvetidir. N kuvveti G ile aynı büyük-
   
lükte fakat zıt yönlüdür. N = – G ve | N | = | G | dir. masa
Newton bu durumu Etki - Tepki Yasası’nda “A cismi B cismine bir kuvvet uyguladığında B cismi de A cis-
G (etki)
mine eşit büyüklükte fakat zıt yönde bir tepki kuvveti uygular.” ifadesiyle açıklamıştır.
¡ Etki ve tepki kuvvetleri aynı cisim üzerinde değildir. Şekilde etki masa üzerinde, tepki ise kitap üzerindedir. Masaya uygulanan net
kuvvet sıfırdan farklıdır.

ÖZET 9 Sürtünme Kuvveti

Sürtünme kuvveti, durmakta olan cisimlerin harekete geçmesini engelleyen veya hareket halindeki cisimlerin hareketlerini durdurmaya
çalışan kuvvete denir. Öteleme hareketi yapan cisimlerde sürtünme kuvvetinin yönü her zaman hareket yönüne zıttır.
¡ Sürtünme kuvveti cisim ile yüzey arasında oluştuğundan temas gerektiren bir kuvvettir.
¡ Sürtünme kuvvetinin matematiksel modeli fs = k.N şeklindedir.
k: Yüzeyin cinsine bağlı sürtünme katsayısı N (tepki)
m
N: Yüzeye etki eden net dik kuvvet fs (sürtünme kuvveti) F (cismi çeken kuvvet)
¡ Sürtünme kuvveti vektörel bir büyüklüktür. Sl daki birimi newtondur. yatay düzlem
¨
¡ Sürtünmeli yatay düzlemde bir cisme F kuvveti uygulandığında, G = mg (etki)
• F > fs ise cisim duruyor ise cisim düzgün hızlanan hareket yapar.
• F = fs ise cisim duruyor ise durur. Cismin ilk hızı varsa sabit hızlı hareke-
fs = k . N
tine devam eder.
yüzeye dik etki kuvveti
• fs > F ise cisim duruyor ise durur. Cismin ilk hızı var ise düzgün yavaşlayarak
durur. sürtünme katsayısı
sürtünme kuvveti
¡ Durmakta olan bir cisme kuvvet (F) uygulandığında cisim hareket etmiyor ise
sürtünme kuvveti (fs) cisme uygulanan kuvvete eşittir. (F = fs)

11
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 10 Yatay ve Düşey Düzlemde İp Gerilmesi

1) Yatay Düzlemde İpteki Gerilme Kuvveti

Şe­kil­de­ sürtünmeli yatay düzlemde ci­sim­le­re et­ki eden F kuv­ve­ti dış kuv­vet­tir. Dış kuv­ K L
T F
vet­ler sis­te­mi iv­me­len­di­rir­ken iç kuv­vet­ler sa­de­ce ci­sim­le­ri iv­me­len­di­rir. Si­ste­min iv­me­si mK mL
di­na­mi­ğin te­mel ya­sa­sın­dan,
fK fL yatay düzlem
Fnet F – (fK + fL) GK GL
a= =
m toplam mK + mL


şeklinde ifade edilir. Kütleleri ayrı ayrı düşünecek olursak o zaman iç kuvvetleri (T) de dikkate almamız gerekir.

K cismi L cismi
 
K cismi T yönünde hareket ettiğinden T gerilme kuvveti, L cismi F yönünde hareket ettiğinden T gerilme kuvveti,
Fnet = mK.a a Fnet = mL.a a
T – fK = mK.a T F – (T + fL) = mL.a T F
mK hareket mL hareket
fK yönü yönü
T = mK.a + fK T = F – fL – mL.a
eşitliğinden bulunabilir. eşitliğinden bulunabilir. fL

2) Düşey Düzlemde Gerilme Kuvveti ve Makara Sistemi

Cisimlere etki eden kuvvetler Şekil - I (b) de gösterilmiştir. Sistemin ivmesi, F F
Fnet F – (m K .g + m L .g)
a= = olur.
mK + mL mK + mL mK 
K K a

a
Dinamiğin temel prensibi K cismine uygulanırsa,
mK.g
T T
Fnet = mK.a T
F – T – mK.g = mK.a olur. mL L L 
a
T = F – mK.g – mK.a

Dinamiğin temel prensibi L cismine uygulanırsa, mL.g

Fnet = mL.a Şekil - I (a) Şekil - I (b)

T – mL.g = mL.a olur.
T = mL.g + mL.a

Şekilde sürtünmesiz makara sisteminde mK > mL ise cisimler ok yönünde ivmeli hareket
yapar. Cisimlere etki eden kuvvetler Şekil - II (b) de gösterilmiştir. Sistemin ivmesi,

Fnet m K .g – m L .g
a= = olur.
mK + mL mK + mL T T
T T
Dinamiğin temel prensibi K cismine uygulanırsa,
mL
Fnet = mK.a L a L
K mK K
mK.g – T = mK.a olur. a
mL.g
T = mK.g – mK.a
mK.g
Dinamiğin temel prensibi L cismine uygulanırsa, Şekil - II (a) Şekil - II (b)
Fnet = mL.a
T – mL.g = mL.a olur.
T = mL.g + mL.a

12
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 11 Etki - Tepki Kuvveti


 Sürtünmesiz yatay düzlemde F kuvveti ile itilen K ve L cisimlerine uygulanan kuvvetler şekillerde gösterilmiştir.
K ve L Cisimlerine Etki Eden Kuvvetler K Cismine Etki Eden Kuvvetler L Cismine Etki Eden Kuvvetler

a a a
NK NK mK
K NL K mL NL
NKL NLK NLK
F L F NKL L

sürtünmesiz GL
GK GL GK
Şekil - I (a) Şekil - I (b) Şekil - I (c)
 
Etki - tepki yasasına göre, her etkiye karşı Şekil - I (b) de NLK tepki kuvveti, Şekil - I (c) de NKL etki kuvveti,
eşit ve zıt yönlü tepki kuvveti vardır.
Fnet = mK.a Fnet = mL.a
Şekil - I (a) da sisteme dinamiğin temel
F – NLK = mK.a NKL = mL.a olur.
prensibi uygulandığında sistemin ivmesi,

FnetF NLK = F – mK.a olur. NKL = –NLK ve |NKL| = |NLK| olur.
a= = olur.
mK + mL mK + mL

ÖZET 12 Üst Üste Hareket Eden Cisimler

Alttaki Cisme Kuvvet Uygulandığında Üstteki Cisme Kuvvet Uygulandığında

–x +x –x +x –x • +x –x • +x

L L L F
L F
fs fs
fs fs
K F K F K K

sürtünmesiz zemin sürtünmesiz zemin sürtünmesiz zemin sürtünmesiz zemin

Şekil - II (a) Şekil - II (b) Şekil - III (a) Şekil - III (b)

 K ve L cisimleri arasında sürtünme yoksa K cismi F kuvveti  K ve L cisimleri arasında sürtünme varsa sürtünme kuvve-
ile çekildiğinde K cismi +x yönünde ivmeli hareket yaparken tinden dolayı K cismi de +x yönünde harekete geçer.
L cismi zemine düşer. 
 L cismine F kuvveti uygulandığında L cismine etki eden sür-
 K ve L cisimleri arasında sürtünme varsa L cismine –x yö- tünme kuvveti –x yönünde iken K cismine etki eden sürtün-
nünde eylemsizlik kuvveti etki eder. Sürtünme kuvvetinin me kuvveti +x yönündedir.
maksimum değeri fs ≥ Fey ise cisimler birlikte hareket eder. 
 F kuvveti L cismine uygulandığında K cismi L den daha bü-
• K ve L cisimleri birlikte hareket ediyorsa cisimlerin ortak yük bir ivme ile hareket edemez.
F
ivmeleri, a = olur. • L cismine uygulanan kuvvetin büyüklüğü belli bir değere
mK + mL
• K ve L cisimleri arasındaki sürtünme katsayısının en kü- kadar arttırıldığında cisimler birlikte hareket eder. Ci-
çük değeri, simler ortak hareket ederken cisimlerin ortak ivmeleri,
F
a = m + m olur.
fs = Fey K L

a • K cismine etki eden eylemsizlik kuvveti sürtünme kuvve-

k.mL.g = mL.a ⇒ k = olur.
g fs F – fs
 L cismine etki eden eylemsizlik kuvveti sürtünme kuvvetinden tinden büyük ise cisimler a K = ve a L = 
mK mL
büyükse cisimler aK ve aL ivmeleri ile ayrı ayrı hareket eder. ivmeleri ile ayrı ayrı hareket eder.

13
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 13 Sürtünmesiz Eğik Düzlem

Sürtünmesiz eğik düzlemde m kütleli bir cisim ser- (2)
N
best bırakıldığında, cisme etki eden kuvvetler Şe- •
m hareket yönü m
kil - I (b) de gösterilmiştir. Eğik düzlemde cismin (1)
hareket etmesini sağlayan kuvvet yüzeye paralel ey mg.sini
y üz i
olan mg.sini kuvvetidir. Dinamiğin temel prensi- siz mg.cosi
me
ün
binden cismin ivmesi, sürt
mg
Fnet = m.a i i
Şekil - I (a) Şekil - I (b)

mg.sini = m.a ⇒ a = g.sini olur.

hız ivme
 Sürtünmesiz eğik düzlemde cismin ivmesi; g yer 2v
çekim ivmesi ve i eğim açısına bağlıdır. Kütle- a
nin büyüklüğüne bağlı değildir. Cismin hız - za- v
man ve ivme - zaman grafikleri şekildeki gibidir.
zaman zaman
0 t 2t 0 t 2t

K m L 2m M 3m
Sürtünmesiz eğik düzlemlerde serbest bırakılan; m, 2m, 3m
kütleli K, L, M cisimlerinin ivmeleri kütlelerine bağlı olmadığın-
dan, aK = aL = aM = g.sini olur.
i i i

m
m Z
Sürtünmesiz eğik düzlemlerde serbest bırakılan m kütleli X, Y, Y
m
Z cisimlerinin ivmeleri eğim açıları ile doğru orantılı olduğundan X

cisimlerin ivmeleri, aX < aY < aZ olur.

i 2i 3i

 Sürtünmesiz eğik düzlem K noktasından v hızıyla atılan cisim L noktasında dursun. Cisim geri dönüşte K noktasından
aynı büyüklükte hızla geçer.
ai
Kuvvet : Cisim yukarı çıkarken F = mg.sini kuvveti etki- v=0
sinde yavaşlarken, inerken aynı kuvvetle hızlanır. L L
F = mg.sini
Cisme çıkışta etki eden kuvvet ile inişte etki eden
kuvvet eşittir. tç ti
İvme : İvme net kuvvetle aynı yönlüdür. Yukarı çıkarken
a = g.sini ivmesi ile yavaşlarken, aşağı inerken
aç v
aynı ivmeyle hızlanır. aç = ai olur. v
i i
Süre : Cismin K den L ye gelme süresi, L den K ye gel- K K
me süresine eşittir. tç = ti olur. F = mg.sini

14
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 14 Sürtünmeli Eğik Düzlem

Sürtünmeli eğik düzlemde m kütleli bir cisim serbest (2)

nü N fs
bırakıldığında cisme etki eden sürtünme kuvveti (2) • yö
m t m
yönünde, ke
re
(1) ha
fs = k.N = k.mg.cosi olur. y mg.sini i
üze mg.cosi
eli y
Cisme dinamiğin temel prensibi uygulanırsa,
nm
rtü mg
Fnet = m.a sü
i i
mg.sini – fs = m.a
Şekil - I (a) Şekil - I (b)
mg.sini – k.mgcosi = m.a

mg(sini – k.cosi) = m.a ⇒ a = g.(sini – k.cosi) olur.

Net Kuvvet: Sürtünmeli eğik düzlemin alt (2) (2)

ai
¨
ucundan v hızıyla atılan cisim, eğik düzlemin fs
• •
tepe noktasına aç ivmesi ile tç sürede çıksın. tç ti
(1) (1)
Cisim tepe noktasından sonra aynı noktaya mg.sini
ai ivmesi ile ti sürede gelsin. Fnet2
 ı
Cisim yukarı çıkarken net kuvvet, aç v v

Fnet1 = mgsini + fs
i i
Cisim aşağı inerken net kuvvet, mg.sini Şekil - II (a) Şekil - II (b)
fs
Fnet2 = mgsini – fs
Fnet1
Fnet2 < Fnet1 olur.

Cisme yukarı çıkarken ve inerken etki eden net kuvvet (1) yönündedir. Cisme yukarı çıkarken etki eden net kuvvet cismi yavaş-
latırken, aşağı inerkenki etki eden net kuvvet cismin hızlanmasını sağlar.

İvme: İvme net kuvvetle doğru orantılıdır. Her iki durumda da cisme etki eden net kuvvet (1) yönünde olduğundan cismin ivmesi
de (1) yönündedir.

Fnet2 < Fnet1 olduğundan ai < aç olur. Cismin yukarı çıkarkenki ivmesi inerkenki ivmesinden büyüktür.

Süre: İvme küçük ise cisim aynı yolu daha uzun sürede alır. ai < aç olduğundan tç < ti olur. Cismin aşağı inme süresi yukarı çıkma
süresinden büyüktür.

Ortalama hız: Ortam sürtünmeli olduğundan yukarı çıkarken ve inerken sahip olduğu enerjinin bir kısmını sürtünmeye harcar. Bu
ı
durumda geri dönüşteki hızı atıldığı hızından daha küçük v < v olur.
v ilk + v son v+0 v
Yukarı çıkarken ortalama hız : (vort)çıkarken = = = olur.
2 2 2
v ilk + v son 0 + v› v›
Aşağı inerken ortalama hız : (vort)inerken = = = olur.
2 2 2
Bu durumda yukarı çıkarkenki ortalama hızı, inerkenki ortalama hızından büyüktür. (vort)inerken < (vort)çıkarken olur.

15
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 15 Eylemsizlik Kuvveti

Hareketsiz durgun cisimlerin durağan hâllerini sürdürme eğilimine, hareketli cisimlerin de hareketlerini sürdürme eğilimine eylemsizlik
denir. Cismin eylemsizliğini korumak için etkisinde kaldığı zâhiri kuvvete eylemsizlik kuvveti denir. Eylemsizlik kuvveti serbest cisim
diyagramında gösterilmez.
hızlandığında yavaşladığında

Ty=T.cosi T T T T T.cosi
i i
i i m m i i

Tx=T.sini T.sini
mg mg
mg

Şekil - I Şekil - II

Vagon a ivmesiyle hızlandığında veya yavaşladığında eylemsizliğini koruyan cismin bağlı olduğu ipin düşeyle yaptığı açı değişir. Cismin
ivmesi içinde bulunduğu vagonun ivmesine eşit olduğunda cisim dengeye gelir. Cisme ait serbest cisim diyagramı çizildiğinde, düşeydeki
kuvvet cismin ağırlığına eşittir. Cisim yatayda ise Tx kuvvetinin etkisinde kalır. Bu kuvvet ise aracın ivmeli hareketinden kaynaklanır.
Tx = m.a Ty = m.g
T.sini = m.a ... (1) T.cosi = m.g ... (2)
a
olur. (1) ve (2) eşitlikleri taraf tarafa oranlanırsa, m kütlesinin düşeyle yaptığı açı, tani = olur.
g

 Araç ivmeli hareket yaptığında içerisindeki cismin düşeyle yaptığı açı (i); aracın ivmesine ve yer çekim ivmesine bağlı, cismin kütlesi-
ne bağlı değildir.

Yukarı Yönde Hızlanan Asansör Yukarı Yönde Yavaşlayan Asansör

Cisme etki eden net Cisme etki eden net

kuvvet yukarı yönde 
Fnet 
kuvvet aşağı yönde
T a T
olacağından, T olacağından, T
yavaşlayan

Fnet = m.a Fnet = m.a

hızlanan

m m
mg mg  
T – mg = ma mg – T = m.a Fnet a

T = mg + ma T = mg – ma

olur. olur.

 İpteki gerilme kuvveti ma eylemsizlik kuvveti kadar artar.  İpteki gerilme kuvveti ma eylemsizlik kuvveti kadar azalır.

Aşağı Yönde Hızlanan Asansör Aşağı Yönde Yavaşlayan Asansör

Cisme etki eden net Cisme etki eden net

kuvvet aşağı yönde kuvvet yukarı yönde ola- 
T T Fnet 
a
olacağından, T cağından, T
yavaşlayan
hızlanan

Fnet = m.a m Fnet = m.a m

mg mg
mg – T = m.a   T – mg = ma
Fnet a
T = mg – ma T = mg + ma

olur. olur.

 İpteki gerilme kuvveti ma eylemsizlik kuvveti kadar azalır.  İpteki gerilme kuvveti ma eylemsizlik kuvveti kadar artar.

16
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 16 Konum - Zaman Grafiği ve Grafik Dönüşümleri

Konum - zaman grafiğinde doğrunun eğimi hızı verir. konum hız

➞ x v

Eğim = tani = Δx = v
Δt Dx
i
0 zaman 0 zaman
Şekildeki konum - zaman grafiğinde doğrunun eğimi sabit oldu- t t
Dt
ğundan hareketlinin hızı sabittir.
konum konum
¡ Konum - zaman grafiğinde eğriye çizilen teğetlerin eğimi hızı
verir. Konum - zaman grafiğinde eğriye çizilen teğetlerin eğim-
lerinin artması hareketlinin (+) yönde veya (–) yönde hızlanma-
sı anlamına gelir. Teğetlerin eğimlerinin azalması ise hareketli-
0 zaman 0 zaman
nin (+) yönde veya (–) yönde yavaşlaması anlamına gelir.
Eğim artmaktadır. Eğim azalmaktadır.

¡ Konum - zaman grafiğinde hareketlinin hızı sıfır olduğu anda yön konum
yön
değiştirebilir veya doğru sağa yatık durumdan sola yatık duruma x
değiştirir.
geldiğinde yön değiştirebilir. Hareketlinin konum - zaman grafiği
t2
şekildeki gibi veya konumlarında yani t1 ve t2 anlarında yön 0
t1 zaman
değiştirir. Hareketli (+x) yönünde giderken t1 anında –x yönünde,
–x yön
t2 anında ise –x yönünde giderken +x yönünde yön değiştirmiştir.
değiştirir.

¡ Yatay düzlemdeki bir hareketlinin konum - zaman grafiği şekildeki gibi olsun.
• Grafikteki eğri, zaman ekseninin üstünde ise hareketlinin ko- konum
numu pozitif, altında ise negatiftir. x3 •
• Eğri zaman ekseninden uzaklaşıyorsa hareketli başlangıç nok-
tasından uzaklaşmakta, zaman eksenine yaklaşıyorsa t = 0 x2 •

anındaki konumuna yaklaşmaktadır.

x1 •
• Grafikteki eğri, 0 - 7t zaman aralığında zaman ekseninin üs-
tünde olduğundan hareketlinin konumu pozitiftir.
0 • • • • • • • zaman
• I aralığında, eğim (+) yönde arttığından hareketli (+) yönde t 2t 3t 4t 5t 6t 7t
düzgün hızlanmıştır.
hız
• II aralığında, eğim (+) yönde sabit olduğu için hareketli (+)
v1 •
yönde sabit hızla gitmiştir.
• III aralığında, eğim (+) yönde azaldığından hareketli (+) yön-
• • • • • • • zaman
de düzgün yavaşlamıştır. t 2t 3t 4t 5t 6t 7t
• IV aralığında, eğim sıfır olduğundan hareketli bu aralıkta dur-
maktadır. –v2 •
I II III IV V VI VII
• V aralığında, eğim (–) yönde arttığından hareketli (–) yönde
hızlanmaktadır.
• VI aralığında, eğim (–) yönde sabit olduğu için hareketli (–) yönde sabit hızla gitmiştir.
• VII aralığında, eğim (–) yönde azaldığından hareketli (–) yönde düzgün yavaşlamıştır.
• Hareketli 4t anında yön değiştirmiştir. (+) yönde giderken (–) yönde gitmeye başlamıştır.

17
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 17 Düzgün Hızlanan ve Yavaşlayan Doğrusal Hareket

Düzgün Hızlanan Doğrusal Hareket
1) Pozitif yönde düzgün hızlanan cismin hareket grafikleri
Başlangıç noktasından (+) yönde ilk hızı olan düzgün hızlanan bir hareketliye ait grafikler aşağıdaki gibidir.
konum hız ivme
x v
a
Dv
Dx vo +Dv
+Dx

0 zaman 0 zaman 0 zaman

t t t
Konum - zaman grafiği Hız - zaman grafiği İvme - zaman grafiği

2) Negatif yönde düzgün hızlanan cismin hareket grafikleri

Başlangıç noktasından (–) yönde ilk hızı olan düzgün hızlanan bir hareketliye ait grafikler aşağıdaki gibidir.
konum hız ivme

t t t
0 zaman 0 zaman 0 zaman

–vo –Dx –Dv

Dx
Dv –a
–x –v

Konum - zaman grafiği Hız - zaman grafiği İvme - zaman grafiği

Düzgün Yavaşlayan Doğrusal Hareket

1) Pozitif yönde düzgün yavaşlayan cismin hareket grafikleri
Başlangıç noktasından (+) yönde yavaşlayan bir hareketliye ait grafikler aşağıdaki gibidir.
konum hız ivme

x vo
t
Dv 0 zaman
Dx v –Dv
+Dx
0 zaman 0 zaman –a
t t
Konum - zaman grafiği Hız - zaman grafiği İvme - zaman grafiği

2) Negatif yönde düzgün yavaşlayan cismin hareket grafikleri

Başlangıç noktasından (–) yönde yavaşlayan bir hareketliye ait grafikler aşağıdaki gibidir.
konum hız ivme

t t
0 zaman 0 zaman a
–Dx +Dv
–v
Dx
Dv 0 zaman
–vo t
–x

Konum - zaman grafiği Hız - zaman grafiği İvme - zaman grafiği

18
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 18 Hız - Zaman Grafiği ve Grafik Dönüşümleri

Bir cismin birim zamandaki yer değiştirmesine hız denir. Hareketli- hız ivme
hız ivme
nin hareketi süresince toplam yer değiştirmesinin, toplam zamana
vv••
oranına ortalama hız denir. Ortalama hız,
aa
  Dx
Dx

➞
Δx xson – xilk ii
vort = = bağıntısı ile bulunur. 00 zaman
zaman 00
zaman
zaman
Δt tson – tilk tt tt
hız
hız hız
hız
Hız - zaman grafiğinde doğrunun eğimi ivmeyi, altındaki alan ise yer
vv•• vv••
değiştirmeyi verir. sağayatık
yatık
sağa solayatık
yatık
(a:(+))
(+)) sola
➞ (a: +Dx
+Dx (a:(–))
(–))
Δv  +Dx (a:
Eğim = tani = = a 00
ii
+Dx
zaman
zaman 00
ii zaman
zaman
Δt tt tt

¡ Hız - zaman grafiğinde eğriye çizilen teğetlerin eğimi ivmeyi ve- hız yön
yön
hız değiştirir.
değiştirir.
rir. Teğet sağa yatık ise hareketlinin o andaki ivmesi pozitif, sola vv
yatık ise negatiftir.
zaman
00 zaman
¡ Hız - zaman grafiğinde hızın sıfır olup işaret değiştirmesi hare- t1t1 t2t2 t3t3 t4t4 t5t5
ketlinin yön değiştirdiğini gösterir. Hız - zaman grafiği verilen ha- –v
–v
reketli t2 ve t4 zamanlarında yön değiştirmiştir.

¡ Yatay düzlemdeki bir hareketlinin hız - zaman grafiği şekildeki gibi olsun.
• Hız - zaman grafiğinde doğru ya da eğriler t ekseninden
hız
uzaklaşıyorsa hareketli hızlanan, yaklaşıyorsa yavaşlayan v•
hareket yapar. Zaman eksenine paralel ise ya sabit hızla git-
mekte ya da durmaktadır.
0• • • • • • • • zaman
• Hız - zaman grafiğinde doğrular zaman ekseninin üstünde ise t 2t 3t 4t 5t 6t 7t
hız pozitif, altında ise negatiftir.
–v •
• Hız - zaman grafiğinde doğrunun eğimi pozitif ise ivme pozitif,
negatif ise ivme negatiftir. Hareketlinin hızı sıfır veya sabit ise
ivmesi de sıfırdır.
• Hız - zaman grafiğinde grafiğin altındaki alan yer değiştirmeyi ivme
verir. Zaman ekseninin üstünde kalan alan pozitif yöndeki yer a•

değiştirmeyi, altında kalan alan ise negatif yöndeki yer değiştir-

meyi verir. • • • • • • • zaman
t 2t 3t 4t 5t 6t 7t
• I aralığında, eğim (+) yönde sabit olduğundan hareketli (+)
yönde sabit ivmeyle düzgün hızlanmaktadır. –a •
• II aralığında, eğim sıfır olduğundan hareketlinin ivmesi sıfır- I II III IV V VI VII

dır. Hareketli (+) yönde sabit hızlı hareket yapmaktadır.

• III aralığında, eğim (–) yönde sabit olduğundan hareketli (+) yönde sabit ivmeyle yavaşlamaktadır.
• IV aralığında, eğim sıfır olduğundan hareketlinin ivmesi sıfırdır. Hareketli bu aralıkta durmaktadır.
• 4t anında hareketli yön değiştirmiştir.
• V aralığında, eğim (–) yönde sabit olduğundan ivme –a dır. Hareketli (–) yönde düzgün hızlanmaktadır.
• VI aralığında, eğim sıfır olduğundan hareketlinin ivmesi sıfırdır. Hareketli (–) yönde sabit hızla gitmektedir.
• VII aralığında, eğim (+) yönde sabit olduğundan ivme +a dır. Hareketli (–) yönde düzgün yavaşlamaktadır.

19
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 19 İvme - Zaman Grafiği ve Grafik Dönüşümleri

ızı
Eğim h verir. ivmeyi verir
Eğim .

konum - zaman hız - zaman ivme - zaman

grafiği grafiği grafiği
Al
an ir. Al
rir.
yer v er an
ve
d e ğ i ş tir m e y i hız d
e ğ i ş i m i ni

¡ Hız - zaman grafiğinin eğimi ivmeyi verir. Sabit ivmeli hızlanan ha- hız ivme
v • hız ivme
reket yapan cismin hızı düzgün olarak artar. Hız vektörünün yönü
v• a•
ile ivme vektörünün yönü aynıdır. Dv a•
¨ Dv
¨ i
Dv v ¨ 0 • zaman 0 • zaman
eğim = = =a i
Dt t 0 Dt •t zaman 0
t• zaman
t t
hız Dt ivme
¡ Sabit ivmeyle yavaşlayan, cismin hızı düzgün olarak azalır. Hız v • hız ivme
vektörünün yönü ile ivme vektörünün yönü birbirine zıttır. v• t
Dv 0 •t zaman
¨ ¨ 0 • zaman
Dv v ¨ Dv
eğim = – =– = –a i –a •
Dt t 0 • zaman
i t –a •
0 Dt • zaman
t
Dt
ivme
¡ İvme - zaman grafiğinde doğrunun altındaki alan hızdaki değişmeyi ivme
verir. a•
a• alan = hızdaki değişme (Dv)
alan = hızdaki değişme (Dv)
Şekildeki ivme - zaman grafiğinde dikdörtgenin alanı, • zaman
0 t
¨ ¨ 0 Dt • zaman
D v = a.Dt = hızdaki değişmeyi verir. t
Dt
¨ ¨ ¨ ivme
Hızdaki değişim ise D v = vson – vilk olur. +a • ivme
+a •
¡ İvme - zaman grafiğinde zaman ekseninin üstünde kalan alan (+) +Dv1
+Dv1 zaman
yönde hız değişimini, altında kalan alan ise (–) yöndeki hız değişimini 0 • •
0 • t1 • t2 zaman
verir. Toplam hız değişimi, bulunan alanların toplamına eşittir. t1 –Dv2 t2
–a • –Dv2
¨
D v = +Dv1 – Dv2 –a •

¡ Cisimlerin ivmesinin sonucuna göre yavaşladığı veya hızlandığı hakkında tam yorum yapılamaz. Cisimlerin hızlanmaları veya
yavaşlamaları ilk hızlarına bağlıdır. Örneğin ivme (+) çıkıyor ise cisim hızlanmış, ivme (–) çıkıyor ise yavaşlamış demek tam doğru
değildir. İvme her zaman cisme uygulanan net kuvvet yönündedir.

ivme
¡ İlk hızı sıfır olan ve başlangıç noktasından harekete geçen bir
a•
hareketlinin ivme - zaman grafiği şekildeki gibi olsun.
+Dv1
• I aralığında hareketlinin hız değişimi Dv1 = a.t dir. Dv2 Dv4
• • • • • zaman
t 2t 3t 4t 5t
Hareketli (+) yönde düzgün hızlanır.
–Dv3 –Dv5
• II aralığında hareketlinin hız değişimi Dv2 = 0 dır. –a •

Hareketli (+) yönde sabit hızlı hareket yapar.

• III aralığında hareketlinin hız değişimi Dv3 = –a.t dir. hız
Hareketli (+) yönde düzgün yavaşlar. v•

• IV aralığında hareketlinin hız değişimi Dv4 = 0 dır.

0• • • • • • zaman
Hareketli durmaktadır. t 2t 3t 4t 5t

• V aralığında hareketlinin hız değişimi Dv5 = –a.t dir. –v •

Hareketli (–) yönde düzgün hızlanmaktadır. I II III IV V

20
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 20 Harekette Grafik veya Formülle Çözüm

Sorular çözülürken iki yolla çözülür. Öncelikle grafiklerden yararlanılarak çözmeye çalışalım. Grafikten çözüm uzun olacağı durumda
veya göremediğimiz durumda formüllerden yararlanılır. Kısaca sorunun durumuna göre hangi yol bizim işimize geliyor ise o yolla çöz-
meye çalışalım.

Düzgün Hızlanan Harekette Formüller

İlk hızı vo olan bir araç sabit a ivmesiyle düzgün hızlanarak t sürede x yolunu aldığında hızı v ise,

1 2
Yer Değiştirme Denklemi : x = vo.t + at
2
vo v
Hız Denklemi : v = vo + a.t
2
Dx
2
Zamansız Hız Denklemi : v = v o + 2ax
yatay yol

eşitliklerinden bilinmeyen ifade bulunur.

hız ivme konum

v a x
 yer hız
∆v 
değiştirme değişimi ∆x
vo
(∆x) (∆v)
0 zaman 0 zaman 0 zaman
t t t

Düzgün hızlanan harekette cisme ait hız - zaman, ivme - zaman ve konum - zaman grafikleri şekildeki gibidir. Grafiklerden bilinme-
yen nicelik bulunabilir.

Düzgün Yavaşlayan Harekette Formüller

İlk hızı vo olan bir araba, sabit a ivmesiyle düzgün yavaşlayarak t sürede x yolunu aldığında hızı v ise,

1 2
Yer Değiştirme Denklemi : x = vo.t – a.t
2
Hız Denklemi : v = vo – a.t vo v

2 2 x
Zamansız Hız Denklemi : v = v o – 2a.x

eşitliklerinden bilinmeyen ifade bulunur.

hız konum
x
vo (∆
x)
 ivme
∆v
(∆
v) 
∆x
v
t
0 zaman 0 zaman 0 zaman
t t
–a

Düzgün yavaşlayan harekette cisme ait hız - zaman, ivme - zaman ve konum - zaman grafikleri şekildeki gibidir. Grafiklerden bilin-
meyen nicelik bulunabilir.

21
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 21 Serbest Düşme

Hava direncinin ihmal edildiği ortamda ilk hızsız olarak bırakılan cisimler, çekim kuvveti etkisinde hareket eder. Cisimlerin yapmış olduk-
ları bu harekete serbest düşme hareketi denir.

 Havasız ortamda serbest bırakılan cisme etki eden kuvvet cismin ağırlığına eşittir.


Fnet = m .
a

m.g = m.a & 
  a=
g olur.

 Hava sürtünmesinin olmadığı durumda cisim, çekim ivmesinin etkisiyle düzgün hızlanan hareket yapar. Cismin hızlanması kütle-
sine bağlı değildir.

vo = 0
m
Serbest düşmede kullanılan bağıntılar, ilk hızsız düzgün hızlanan doğrusal hareket-
g
te a ivmesi yerine g çekim ivmesi yazılarak bulunur.

Hız Denklemi v = g.t h

1 2
Yer Değiştirme Denklemi h= g.t
2

Zamansız Hız Denklemi v2 = 2g . h

yer
v

t=0
 Serbest düşmeye bırakılan bir cisim için yer çekimi ivmesi a = g = 10 m/s2
vo = 0
alındığında her 1 saniyede hareketlinin hızı 10 m/s artarken, alınan yol ise
5m h1=h
5 m, 15 m, 25 m, 35 m ... şeklinde artar. t1 = 1 s

Cismin her zaman aralığında aldığı yol hızın 5 eksiği şeklinde düşünülebilir. h2=4h
15 m v1=10 m/s 3h
 Cismin her t zaman aralığında aldığı yol; h, 3h, 5h, 7h ... şeklinde artacağın-
h3=9h
dan, aşağı yön (–) alınırsa cismin ivme - zaman, hız - zaman ve konum - za- t2 = 2 s
man grafikleri şekildeki gibi olur.
h4=16h
v2=20 m/s
25 m 5h

t3 = 3 s h5=25h
İvme - Zaman Grafiği Hız - Zaman Grafiği Konum - Zaman Grafiği

ivme hız konum v3=30 m/s

35 m
7h
t 2t 3t t 2t 3t t 2t 3t
0 0 0
zaman –h zaman zaman t4 = 4 s
–h
–∆v –∆v –∆v
–3h
–g –v
–5h v4=40 m/s
–4h
45 m 9h
–2v
t5 = 5 s

–3v –9h
v5=50 m/s

22
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 22 Düşen Cisimlere Etki Eden Direnç Kuvveti

Hava veya herhangi bir akışkan içerisinde hareket eden cisimlere bu akışkan molekülleri tarafın-
dan cismin hareket yönüne ters yönde bir kuvvet uygulanır. Sıvı veya gaz molekülleri tarafından
uygulanan bu kuvvete direnç kuvveti denir.
m
Direnç kuvvetinin büyüklüğü, v=0 Fd = 0

Cismin hareket doğrul- Yeryüzü yakınlarında cisim- (+)

Fıd
tusuna dik olan en bü- lere etki eden direnç kuvve- Cismin biçimine ve akış-
mg > Fıd
yük kesit alanı (A) ile ti, hızın karesi (v2) ile doğru kanın özkütlesine bağlıdır. v
mg
doğru orantılıdır. orantılıdır.
(–) Fd

vlim mg = Fd
Hava veya akışkanın direnç kuvveti,
mg
2
Fd = k.A.v bağıntısından bulunur.
Şekil - I

k: Cismin biçimine ve içinde hareket ettiği akışkanın özkütlesine bağlı bir katsayıdır. Birimi kg/m3 tür.

Havasız ortamda serbest bırakılan bir cisme etki eden direnç kuvveti sıfırdır. Hava ortamında ise cismin hızı arttığında direnç kuvveti
oluşur ve hızı arttıkça direnç kuvveti de artar.

Limit Hız
Cisme etki eden net kuvvet sıfır olduğunda cisim sabit hızla hareket eder. damla damla
modeli modeli küre içi boş yarım küre
Cismin bu andaki hızına limit hız denir. Net kuvvet sıfır olduğunda,
Fd = m.g L M N
2
k.A.v lim = m.g
K

m.g v
v lim = olur. v v
k.A v
Şekil - II
Şekilde hava içerisinde en büyük kesit alanları ve hızları eşit olan K, L, M, N
cisimlerinden K damla modeline en az direnç kuvveti etki eder.

net kuvvet ivme hız hız hız

zaman zaman zaman zaman zaman
0 0 0 0 0
–vo

mg –g –vlim –vlim –vlim

ı
–vo
Şekil - III (a) Şekil - III (b) Şekil - III (c) Şekil - III (d) Şekil - III (e)

Cisim hava ortamında limit hızdan daha küçük hızla atıldığında cisme etki
Aşağı yön (–) seçildiğinde hava ortamında
eden direnç kuvveti cismin ağırlığından küçüktür. Direnç kuvveti cismin
serbest bırakılan bir cismin net kuvvet - za-
ağırlığına eşit oluncaya kadar cisim hızlanarak limit hıza ulaştıktan sonra
man grafiği Şekil - III (a), ivme - zaman
sabit hızla Şekil - III (d) de gösterildiği gibi hareket eder. Cisim limit hız-
grafiği Şekil - III (b), hız - zaman grafiği ise
dan daha büyük hızla atıldığında ise cisme etki eden direnç kuvveti cismin
Şekil - III (c) deki gibidir. Cisim limit hıza
ağırlığından büyüktür. Direnç kuvveti cismin ağırlığına eşit oluncaya kadar
ulaşıncaya kadar azalan ivmeli, sonra düz-
cisim yavaşlayarak limit hıza ulaştıktan sonra sabit hızla Şekil - III (e) de
gün doğrusal (sabit hızlı) hareket yapar.
görüldüğü gibi yoluna devam eder.

23
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 23 Yukarıdan Aşağıya Doğru Düşey Atış Hareketi


Hava direncinin ihmal edildiği ortamda vo hızıyla düşey olarak aşağı yönde atılan cisimlerin yapmış oldukları harekete aşağı yönde dü-
şey atış hareketi denir. Cisme etki eden kuvvet çekim kuvveti olduğundan, cisim yer çekimi ivmesiyle ilk hızı vo olan düzgün hızlanan
doğrusal hareket yapar.

 
Harekette kullandığımız düzgün hızlanan doğrusal hareket denklemlerinde; a yerine g ve x yerine h
yazılacak olursa, yukarıdan aşağıya düşey atılan cismin hareket denklemlerini yazabiliriz. vo g (+)

Hız Denklemi v = vo + g . t h

1
Yer Değiştirme Denklemi h = vo . t + g . t2
2 (–)
yatay
Zamansız Hız Denklemi 2 2
v = v o + 2g . h yer
v

Aşağı yön (–) seçildiğinde cismin ivme - zaman, hız - zaman ve konum - zaman grafikleri şekildeki gibi olur.
ivme hız konum
t t t
0 zaman 0 zaman 0 zaman
–Dv –h
–vo
–g
–v –h
İvme - zaman grafiği Hız - zaman grafiği Konum - zaman grafiği

Yukarıdan Aşağıya Doğru Düşey Atışta Bağıl Hareket

Hava direncinin önemsenmediği ortamda balon v hızı ile aşağı doğru hareket ederken;

v
K L P

v v v v
yer yer yer

K cismi balona göre serbest bırakılırsa, L cismi balona göre aşağı yönde v hızıyla P cismi balona göre yukarı yönde v hızıy-
 Cismin balona göre hızı sıfır, yere göre atılırsa, la atılırsa,
hızı,  Cismin balona göre hızı v , yere göre hızı,  Cismin balona göre hızı yukarı yönde
vyer = v + 0 = v olur. vyer = v + v = 2v olur. v , yere göre hızı,

 Balondaki kişi K cisminin serbest düş-
me hareketi yaptığını görür.
 Yerde durmakta olan kişi K cisminin
yukarıdan aşağıya düşey atış hareketi
yaptığını görür.
 Balondaki kişi L cismini v ilk hızı ile aşağı
yönde düşey atış hareketi yaptığını görür.
 Yerde durmakta olan kişi L cisminin 2v
ilk hızı ile aşağı yönde düşey atış hare-
keti yaptığını görür.
vyer = v – v = 0 olur.
 Balondaki kişi P cismini v hızı ile yukarı
yönde düşey atış hareketi yaptığını görür.
 Yerde durmakta olan kişi P cisminin
serbest düşme hareketi yaptığını görür.

24
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 24 Aşağıdan Yukarıya Doğru Düşey Atış Hareketi

Hava direncinin ihmal edildiği ortamda yerden v o hızıyla düşey olarak yukarıya doğru v=0

atılan cisme yer çekim kuvveti etki eder. Hareketi süresince cisme etki eden çekim iv-
mesi (–) yöndedir. Cisim tepe noktasına çıkıncaya kadar düzgün yavaşlar ve cismin
maksimum yükseklikteki hızı sıfır olur. Bu andan itibaren cisim serbest düşme hareketi (+)
yapar. v
g
 Cisim yukarı yönde çıkarken düzgün yavaşlayan hareket yapacağından a yerine hmax
g , x yerine ise h yazılır.
v
(–)
Hız Denklemi v = vo – g . t h
vo
1 2
Yer Değiştirme Denklemi h = vo . t – g . t
2
2 2 yatay
Zamansız Hız Denklemi v = v o – 2g . h yer
vo

 Hava direncinin ihmal edildiği ortamda aşağıdan yukarıya doğru atılan bir cismin maksimum v=0
yüksekliğe çıkış süresi, iniş süresine eşittir. tuçuş = 2tçıkış olur.

Hız denkleminden cismin tepe noktasına geliş süresi,

v = vo – g . t
vo
0 = vo – g . tç & tç = olur.
g tç ti hmax

vo 2v o
tçıkış = tuçuş = 2.tçıkış =
g g
vo

 Hava direncinin ihmal edildiği ortamda cismin maksimum yüksekliği zamansız hız formülün-
den,
yatay
2 2
v = vo – 2g . h

v 2o
0 = v 2o – 2g . hmax & hmax = olur.
2g

Sürtünmesiz ortamda Dünya yüzeyinden aşağıdan yukarıya düşey atış hareketinde cismin hızı her saniye 10 ar 10 ar azalır. Tepe
noktasında hızı sıfır olduktan sonra hızı bu defa 10 ar 10 ar artar. Cismin ivme - zaman, hız - zaman ve konum - zaman grafikleri
şekildeki gibidir.
ivme hız konum

vo hmax

tç tu hmax tç tu
0 zaman 0 zaman
0 zaman
-Dv -Dv tç tu
–g –vo

İvme - zaman grafiği Hız - zaman grafiği Konum - zaman grafiği

25
Kuvvet ve Hareket 
Düşey Atışta Özellikler L

h1
vo
Hava direncinin ihmal edildiği ortamda Şekil - I de K seviyesinden yatay düzleme göre v o hızıyla K
düşey atılan cisim K den L ye düzgün yavaşlayarak L noktasında cismin hızı sıfır olur. L den serbest
–vo
düşme hareketi yapan cisim K seviyesinden aynı büyüklükte vo hızıyla geçerek yere v hızıyla çarpar.
Yatay düzlemin üzeri (+) altı (–) alınarak ya formüllerden ya da hareketi ayrı ayrı ele alarak işlemler –h2
yapılır.
M
yatay yer v
Şekil - I

M v=0
Hava direncinin ihmal edildiği ortamda Şekil - II de yerden v o hızıyla atılan cismin KL arasındaki
vort, tLM
ortalama hızı, h
vo + v v
vort = vKL =
2 g L
LM arasındaki ortalama hızı,
vort, tKL
v+0 v h
vort = vLM = = vo
2 2
vLM < vKL olur. Cismin KL arasındaki ortalama hızı LM arasındaki ortalama hızından daha büyük K
olduğundan cismin KL arasını alma süresi LM arasını alma süresinden daha kısadır. tKL < tLM olur. yatay yer

Şekil - II

Aşağıdan Yukarıya Atışta Bağıl Hareket

Hava direncinin önemsiz olduğu ortamda bir balon sabit v hızıyla düşey yukarı doğru hareket ederken;

v
K cismi balona göre serbest bırakılırsa,
 Cismin balona göre hızı sıfır, yere göre hızı,
vyer = v + 0 = v olur.
K
v=0  Balondaki kişi K cisminin serbest düşme hareketi yaptığını görür.
yer  Yerde durmakta olan kişi K cisminin aşağıdan yukarıya düşey atış hareketi yaptığını görür.

v
L cismi balona göre aşağı yönde v hızıyla atılırsa,
 Cismin balona göre hızı aşağı yönde v dir. Yere göre hızı,
vyer = v – v = 0 olur. L
 Balondaki kişi L cisminin v ilk hızı ile aşağı yönde düşey atış hareketi yaptığını görür. v
 Yerde durmakta olan kişi L cisminin serbest düşme hareketi yaptığını görür. yer

v
P cismi balona göre v hızıyla yukarı yönde atılırsa,

v  Cismin balona göre hızı yukarı yönde v dir. Yere göre hızı,

P vyer = v + v = 2v dir.
 Balondaki kişi P cisminin v hızı ile yukarı yönde düşey atış hareketi yaptığını görür.
yer  Yerde durmakta olan kişi P cisminin 2v hızı ile yukarı yönde düşey atış hareketi yaptığını görür.

26
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 25 Yatay Atış Hareketi

Hava direncinin ihmal edildiği bir ortamda yer- vo
yatay
den belli bir yükseklikten yatay olarak cismin K L
ı tı
yaptığı harekete yatay atış denir. h
vx
Cisme yatayda etki eden net kuvvet sıfır oldu-
ğundan yatayda sabit hızlı hareket yapar. ı
ı
vy
vy
Cisme düşeyde yer çekimi kuvveti etki ettiğin- h
tı
den ve düşeydeki ilk hızı da sıfır olduğundan
3hı
cisim düşeyde serbest düşme hareketi yapar.
h yüksekliğinden aynı anda K cismi serbest, L
cismi ise vo hızıyla yatay olarak atılsın. L cis- vx
mi yatayda sabit hızlı hareket yaparken K ve L yer
cisimleri ise düşeyde serbest düşme hareketi ı ı vy
vy x x
yapar. t sürede K cismi yere çarptığında L cis- v
x
mi de v hızı ile yere çarpar.

Yatay Düzlemde Hareket için Denklemler ve Grafikler

Yatayda cismin hızı sabit olduğundan, hız ivme konum
vo x
vx = vo = sbt olur.
Dx
Yatayda alınan yol, 0 zaman 0 zaman 0 zaman
t t t
x = vx.t olur. Hız - zaman grafiği İvme - zaman grafiği Konum - zaman grafiği

Düşey Düzlemde Hareket için Denklemler ve Grafikler

Düşeyde serbest düşme hareketi yaptığından,
hız ivme konum
vy = g . t
t t t
0 zaman 0 zaman 0 zaman
1 –h
h = g . t2 Dv
2
–vy –g –h
v2 = 2gh
Hız - zaman grafiği İvme - zaman grafiği Konum - zaman grafiği
v2 = vx + vy
2 2
olur.

Yatay Atışta Bağıl Hareket v v v v

Yatay doğrultuda gitmekte olan uçaktan yardım paketi uçağa
göre serbest bırakıldığında,
 Paketin uçağa göre hızı sıfır, yere göre hızı yatay doğrul-
tuda v dir.
 Uçaktaki kişi paketin serbest düşme hareketi yaptığını
görür.
 Uçaktaki kişi yardım paketini devamlı uçakla aynı hizada
görür.
 Yerde durmakta olan kişi paketin v hızıyla, yatay atış ha-
reketi yaptığını görür. x x x

27
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 26 Eğik Atış Hareketi

Hava direncinin ihmal edildiği ortamda eğik olarak yukarı yönde atılan bir cisim, yatayda sabit hızlı hareket, düşeyde ise aşağıdan yuka-
rıya düşey atış hareketi yapar. Cisim maksimum yüksekliğe çıktığında düşey hızı sıfır iken yalnızca yatay hızı vardır. Cisim tepe nokta-
sından sonra yatay atış hareketi yapar.

v=0 vmax = 0
vx = vox
vy v
t vy t
(+) vx = vox
vx = vox
–vy
vy vı

h hmax
t t
(–) voy voy vo
t=0 i vx = vox

K L vox i yatay
x x x x
–voy
xmenzil –voy v

Sürtünmesiz ortamda K cismi düşey, L cismi eğik olarak aynı anda düşey hızları eşit olacak şekilde atıldıklarında K ve L cisimlerinin eşit
t zaman aralığındaki konumları şekildeki gibi olur. K cismi 2t sürede maksimum yüksekliğe çıktığında L cismi de tepe noktasına çıkar.
4t sürede cisimler yere aynı düşey hızlarla gelmiş olur.

Cismin vo ilk hızının bileşenleri: L cisminin çıkabileceği maksimum yükseklik:

Yatay : vox = vo . cosi Cismin çıkabileceği maksimum yükseklik zamansız hız for-
Düşey: voy = vo . sini mülünden, son hız yerine sıfır yazılarak bulunur.
2 2
v = v oy – 2g . h
L cisminin t süre sonra hızı:
vx = vox = sbt v 2y = v 2oy – 2g · h v 2oy
0 = v 2oy – 2g . hmax & h max = olur.
vy = voy – g · t 2
v2 = v x + v 2y 2g

L cisminin t süre sonra aldığı yollar:

1 Menzil (xmen) uzaklığı:
x = vox . t = vx . t h = voy . t – g . t2
2
Cismin hareket boyunca yatay doğrultuda aldığı en uzak
Cismin çıkış ve uçuş süresi
mesafeye menzil denir.
Eğik atış hareketi yapan L cismi aynı düzleme düştüğünde,
cismin maksimum yüksekliğe çıkış (tç) süresi iniş süresine Cisim yatayda sabit hızlı hareket yaptığından,
(ti) eşittir. tu = 2tç = 2ti olur. Hız denkleminde son hız yerine x men = x max = v ox . t u olur.
sıfır yazılarak tç süresi bulunur.
Menzil uzaklığı aynı zamanda,
vy = voy – g . t

v oy v 2o . sin 2i
0 = voy – g . tç & t ç = x men =
g g

bağıntısından da bulunabilir.
2v oy
t u = 2t ç = olur.
g

28
 Kuvvet ve Hareket
Eğik Atışta Grafikler
Yatay doğrultudaki hız - zaman, ivme - zaman ve konum - zaman grafikleri:
hız ivme konum
vox x

Dx

0 zaman 0 zaman 0 zaman

tu tu tu

Düşey doğrultudaki hız - zaman, ivme - zaman ve konum - zaman grafikleri:

hız ivme konum
voy hmax

hmax tç tu tç tu
0 zaman 0 zaman
0 zaman
-Dv -Dv tç tu
–voy –g

 Cismin atıldığı andaki hızının yatay ve düşey bileşenlerinin büyüklüklerine göre, yatay ve düşey hızlarının zamanla değişimi
şekillerdeki gibidir.

i = 45° & vox = voy olur. i < 45° & voy < vox olur. i > 45° & vox < voy olur.

hız hız hız

vox =voy yatay vox yatay voy
voy vox yatay

0 zaman 0 zaman 0 zaman

düşey düşey düşey

Eğik Atışta Bağıl Hareket

 Sabit hızla hareket etmekte olan bir arabadan, arabaya
göre bir cisim düşey yukarı yönde atıldığında cisim t za- vcisim
man sonra arabanın üzerine atıldığı noktaya düşer. Cis-
min araba içindeki gözlemciye göre hareketi yukarı yönde
varaba varaba
düşey atış; yerde durmakta olan bir gözlemciye göre hare-
keti ise yatay hızı arabanın hızına, düşey hızı ise cismin
atıldığı andaki hızına eşit olan eğik atış hareketidir. Eğer yatay
cisim atıldıktan sonra araba a ivmesiyle hızlanırsa cisim
arabanın arkasına, araba a ivmesiyle yavaşlarsa cisim
arabanın önüne düşer.
v
 Hava direncinin önemsiz olduğu ortamda h yüksekliğindeki v v
bir balon sabit v hızıyla düşey yukarı yönde hareket ederken
45°
bir cisim balona göre v hızıyla +x yönünde yatay atılırsa, v

• Cismin balondaki gözlemciye göre hızı yatay yönde v hmax

dir. Yere göre hızı vyer = 2 v dir.
• Balondaki kişi L cisminin v hızı ile yatay yönde hareket h
v
ettiğini görür.
yatay yer
• Yerde durmakta olan kişi cismin belirli bir yükseklikten
2 v hızı ile eğik atış hareketi yaptığını görür. vy vyer

29
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 27 Eğik Atış Hareketinde Özel Durumlar

Cismin hızının büyüklüğü değişmemek şartı ile i = 45° olduğunda menzil

maksimum olur. Bu durumda;
vo
hmak
xmak = 4.hmak olur. i=45°
yatay
yer
Cismin hızının büyüklüğü değiştirilmeden yatayla yaptığı açı 0 dan 45° ye kadar xmak
arttırıldığında menzil uzaklığı artar, 45° den 90° ye kadar ise küçülür.

Cisim, aynı büyüklükteki hızlarla birbirini 90° ye tamamlayan açılarla atılırsa ya- 70°
50°
tayda aynı atış uzaklığına düşer. Şekildeki cisim aynı büyüklükteki hızlarla şekil- 2
1 45°
deki açılarda atılsın. Cisim 45° lik açı ile atıldığında menzil uzaklığı en büyüktür. 3
4 40°
1 ve 5 yörüngelerinde atıldıklarında açıların toplamı 90° olduğundan cisimlerin
5
yatayda aldıkları yollar eşittir. Aynı şekilde 2 ve 4 yörüngelerinde atıldıklarında 20°
açıların toplamı 90° olduğundan cisimlerin menzilleri eşittir. yatay düzlem

Aynı hızla atılan cisimlerin yerden yükseklikleri eşit olduğunda cisimlerin o

andaki hızlarının büyüklükleri de eşittir. Şekildeki K, L, M ve N noktalarının K N
vo
yerden yükseklikleri eşit olduğundan cisimlerin bu noktalardaki hızlarının bü- L M
vo
yüklükleri eşittir. yatay
yer
vK = vL = vM = vN olur.

Yerden vo hızıyla, i açısı yapacak şekilde atılan bir cisim M noktasına yer L

çekimi etkisiyle hareket ederek düşer. Yer çekimi ivmesi olmasaydı cisim sabit
hızla hareket ederek KL doğrusu boyunca hareket ederdi.

Aynı anda K noktasından eğik atılan bir cisim ile KL doğrultusundan serbest
N
bırakılan başka bir cisim, aynı anda eğik atış yapan cismin yörüngesi üzerinde
ı
h
karşılaşır.
h
K noktasından eğik atılan bir cisim ile aynı anda N noktasından serbest bırakı-
lan cisim hmax yüksekliğinde t sürede karşılaşacaklarından hmax = h olur.
vo
K noktasından eğik atılan bir cisim ile aynı anda L noktasından hı yüksekliğin- hmak = h
K i M
den serbest bırakılan cisimler 2t sürede M noktasında karşılaşır.
yatay

vo M
Aynı yükseklikten, aynı büyüklükteki hızlarla aşağı yönde düşey atış hareketi K L vo
yapan K cismi, yukarı yönde düşey atış hareketi yapan L cismi ve yatay atış yatay
vo
hareketi yapan M cismi enerjinin korunumundan aynı büyüklükteki hızlarla yere
çarpar. Cisimlerin kütleleri eşit ise yere çarpma hızları ve kinetik enerjileri eşit-
tir. Cisimlerin kütleleri farklı ise yere çarpma hızları eşit fakat kinetik enerjileri
farklıdır. yatay yer

Cisimlerin yere düşme süreleri tL > tM > tK olur. vK vL vM

30
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 28 İş ve Enerji
Bir kuvvet, cisme etki doğrultusunda yol aldırabiliyorsa fiziksel anlamda iş yapar. Herhangi bir kuvvetin fiziksel anlamda iş yapabilmesi
için kuvvetin yola paralel olması gerekir. Hareket doğrultusuna dik olan kuvvet, fiziksel anlamda iş yapmaz.

Fiziksel anlamda iş, kuvvet ile kuvvet doğrultusunda alınan yolun çarpımı de- F F
mektir. İş W ile gösterilir. Sürtünmesiz ortamda şekildeki cisme uygulanan kuv-
¨ ¨
vet F, yer değiştirme D x olmak üzere yapılan işin matematiksel modeli, yatay
∆x
 
W = F. ∆ x

şeklindedir.

Yapılan iş, cisme uygulanan kuvvet

Sl birim sisteminde kuvve-
tin birimi newton (N), yer
İş, skaler bir bü-
değiştirmenin birimi metre
yüklüktür.
(m) alındığında işin birimi,
N.m = Joule (J) olur.
İş yoldan bağımsızdır.
Cisim üzerine uygula-
nan kuvvet doğrultu-
sundaki yer değiştir-
meye bağlıdır.
ve yer değiştirmenin büyüklüğü ile
doğru orantılıdır. Cisme uygulanan
net kuvvet ne kadar büyükse ya da
kuvvetin uygulama doğrultusunda
yer değiştirmesi ne kadar büyükse iş
de o kadar büyük olur.

Sürtünmesiz ortamda kuvvet yola paralel değilse kuvvetin yatay bileşeni Fx, F
Fy = F.sini
cisme x yolunu aldıracağından bu bileşen iş yapar. Yapılan iş,
i
Fx
W = F x .x = F .cos Ѳ.x Fx = F.cosi

yatay
olur. Fy kuvveti yola dik olduğundan fiziksel olarak iş yapmaz. x düzlem

Sürtünmesiz eğik düzlemde kuvvet yola paralel olarak L yolu boyunca h kadar
yükseğe çıkartıldığında F kuvvetinin yaptığı iş,

W = F.L L
h
F
i
olur.

Kuvvet - yol grafiğinin altında kalan alan yapılan işi verir. Kuvvet - yol grafiğinde kuvvet (N)
yer değiştirme ekseninin üstündeki alanlar yapılan pozitif işi, yer değiştirme ek-
F1
seninin altında kalan alanlar ise yapılan negatif işi verir. W1=F1.x1
x1 x2
Cismin üzerine yapılan net iş, 0
yol (m)
W2=–F2.(x2–x1)
Wnet = W1 – W2 olur. –F2

İş ile Enerji Arasındaki İlişki

Fizikte enerji, bir sistemin iş yapabilme yeteneği olarak tanımlanır. Cisim üzerinde iş yapıldığında cisme enerji olarak aktarılır. Bu ola-
yı açıklayan teorem İş - Enerji Teoremi’dir. Her zaman yapılan iş enerji değişimine eşittir. Matematiksel modeli, W = DE şeklindedir.
Bir kuvvetin cisim üzerine yaptığı iş ve cisim üzerine aktarılan enerji zamandan bağımsız kavramlardır.

31
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 29 Hooke Yasası ve Esneklik Potansiyel Enerjisi

Esnek cisimlere kuvvet uygulandığında cisimler sıkışır veya uzar. Kuvvet –x +x
denge
ortadan kaldırıldığında esnek cisim tekrar eski konuma geri döner. Esnek cisimlerin noktası
k
tekrar eski konumlarına dönmesini sağlayan kuvvete geri çağırıcı kuvvet ( Fgeri )
denir. Kuvvetin yönü her zaman denge noktasına doğrudur.
Esnek bir yaya kuvvet uygulandığında yayın denge konumuna olan uzaklığı art-
Fgeri = –k . x
tıkça yaya uygulanan kuvvetin de artması gerekir. Geri çağırıcı kuvvet, uygulanan
k Fuygulanan
kuvvete eşit büyüklükte ve zıt yönlüdür. Yaydaki uzama veya sıkışma miktarı (x);
yaya uygulanan kuvvet ( F ) ve yay sabitine (k) bağlıdır. Bu ilişki;

 x
F = –k . 
x Fgeri = –k . x

k
şeklinde gösterilir. Bu ifadeye Hooke (Huk) Yasası denir. Fuygulanan

(–) : Kuvvet ile uzanımın zıt yönde olduğunu gösterir.

k : Yay sabiti olup birim uzunluk başına düşen kuvvettir. x

Yay sabiti yayın yapıldığı maddenin cinsine, Yay sabiti; büyük olan yaylara sert Esnek cisimlerin esneklik sınırı aşıldığın-
kullanılan telin kalınlığına, yayın halkasının yay, yay sabiti küçük olan yaylara ise da yaylarda şekil değişikliği, kırılma ve
yarıçapına ve yayın uzunluğuna bağlıdır. yumuşak yay denir. kopma olur. Yay özelliği bozulur.

Esneklik Potansiyel Enerjisi

esneklik sıkışma - gerilme
Esnek cisimlerin sıkışması veya gerilmesi sonucunda sahip oldukları enerjiye potansiyel enerjisi miktarı
esneklik potansiyel enerji denir. Esneklik sınırının aşılmaması koşuluyla yaya (Joule) (m)
uygulanan kuvvet ile yayın uzama miktarı doğru orantılıdır. Kuvvet - uzama grafi-
ğinde grafik ile yatay eksen arasındaki alan yapılan işi verir. Bu iş yayda depola- Ep = 1 k . x2
2
nan esneklik potansiyel enerji olarak tanımlanır.
yayın
esneklik katsayısı
(N/m)

Kuvvet - Uzama Grafiği Esneklik Potansiyel Enerji - Uzama Grafiği

Yaydaki kuvvet ile uzama doğru orantılı olup grafiği şekildeki Yayda depolanan enerji uzama miktarının karesi (x2) ile doğru
gibidir. orantılı olup şekildeki gibidir.

2F F –F –2F 2F F –F –2F

m
m
K L O M N
K L O M N
x x x x
x x x x
kuvvet
esneklik potansiyel enerjisi
2F
4E
F
3E
E x 2x uzama
–2x –x E miktarı E
3E uzama
–F miktarı
–2x –x x 2x
–2F

32
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 30 Yer Çekimi Potansiyel Enerjisi

F
m
v=0

Cisimlerin yukarı kaldırılması sonucu cisimler üzerinde iş yapılır. Yapılan iş

cisme enerji olarak aktarılır. Yeni durumda cisimler bulundukları konumdan G

dolayı bir enerjiye sahip olur. Bir cismin bulunduğu yerden yükselmesi sonucu Dx=h
sahip olduğu enerjiye yer çekimi potansiyel enerjisi denir.

Cismin kütlesi m, yer çekimi ivmesi g olmak üzere yerde durmakta olan
cismi h kadar yukarı çıkarmakla cisim üzerinde yapılan iş,
 
W = F . Dx = m . g . h

olur. Yapılan iş cisme yer çekimi potansiyel enerjisi olarak aktarılmıştır.

Matematiksel modeli,
W = Ep = m . g . h
Ep = m . g . h olur.
yer çekimi kütle yükseklik
¡ Potansiyel enerji skaler ve türetilmiş bir büyüklüktür. SI birim sisteminde potansiyel enerji
çekim ivmesi
birimi Joule (J) dür.

¡ Yapılan iş potansiyel enerjideki değişime eşittir. Cisimler yeryüzünden

yukarıya çıkartıldığında yer çekimi kuvvetine karşı iş yapılır, potansiyel
enerji artar. Yeryüzüne yaklaşıldığında ise yer çekimi kuvveti iş yapar,
potansiyel enerji azalır.

• Şekil - I de yukarı yönde hareket etmekte olan G = m . g ağırlıklı cisme F

ağırlığına eşit büyüklükte kuvvet uygulandığında cisim h kadar yükselir. son ilk m
konum konum
Cisme Ep = m . g . h kadar potansiyel enerji kazandırılmış olur. Cisimler
yukarı doğru hareket ettirildiğinde yer çekimine karşı iş yapılmış olur. mg
hareket h hareket h
• Şekil - II de h yüksekliğinden bırakılan cismin yere düşmesini sağlayan kuv- yönü yönü
F
vet yer çekimidir. Cisim üzerine işi yapan kuvvet, yer çekimi kuvvetidir.
ilk son
• Bir cismin kinetik enerjisi her zaman pozitiftir. Potansiyel enerji pozitif konum konum
veya negatif olabilir. Bu seçilen referans noktasına bağlıdır. Potansiyel G = mg G = mg
enerji yazılırken bir referans noktası seçilir. Şekil - I Şekil - II

¡ Seçilen referans noktalarına göre, K, L ve M cisimlerinin potansiyel enerjileri:

K m
Z seviyesi
Yere göre X seviyesine göre Y seviyesine göre Z seviyesine göre h
L 2m
EK = m.g.3h = 3mgh EK = m.g.2h = 2mgh EK = m.g.h EK = 0 Y seviyesi
h
EL = 2m.g.2h = 4mgh EL = 2m.g.h = 2mgh EL = 0 EL = –2m.g.h M 3m
X seviyesi
EM = 3m.g.h = 3mgh EM = 0 EM = –3m.g.h EM = –3m.g.2h = –6mgh
h
EK = EM < EL EM < EK = EL EM < EL < EK EM < EL < EK
yer

¡ Potansiyel enerji genel olarak yer, referans alınarak yazılır. Cisim seçilen noktanın altında ise potansiyel enerjisi negatif, üstünde ise
pozitif ve seçilen noktada ise sıfırdır.

33
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 31 Sürtünmesiz Ortamda Yapılan İş ve Kinetik Enerji Değişimi

Sürtünmesiz ortamda durgun bir cisme sabit kuvvet uygulandığında v
vo = 0
cisim kuvvet etkisinde hızlanır. Kuvvetin yaptığı iş, cisme kinetik ener-
F v F
ji olarak aktarılır. vom
=0
yatay
W = ∆Ek F F düzlem
m
∆x yatay
1
F . ∆x = mv2 düzlem
2 ∆x
v1 v2
¨
Sürtünmesiz ortamda v1 hızıyla hareket etmekte olan m kütleli cisme F F
¨ m v1 v2
∆x yolu boyunca F kuvveti etki ederek cismin hızını v2 yapsın. F yatay
F F düzlem
m
kuvvetinin yaptığı iş, cismin kinetik enerjisindeki değişmeye eşittir. ∆x yatay
düzlem
W = ∆Ek ∆x

F . ∆x = Eson – Eilk
1 2 1 2
F . ∆x = m v2 – m v1
2 2

Yapılan iş kinetik enerji değişimine eşittir. Bu durumda iş - yol iş kinetik enerji

grafiği ile kinetik enerji - yol grafikleri aynıdır. Bu grafiklerde doğrula- 2W 2E
rın eğimi hareketliye uygulanan net kuvveti verir.
W E
W F.x
Eğim = tan θ = = =F
x x i i
0 yol 0 yol
x 2x x 2x

v=0 v
¡ Sürtünmesiz yatay düzlemde durmakta olan m kütleli cisme F kuvveti uygulandığında
¨ m
F F
cismin t anında hızı v, aldığı yol x ve kinetik enerjisi E olsun. Bu cisme ait hız - zaman,
kinetik enerji - yol ve kinetik enerji - hız grafiklerini inceleyelim. yatay yol
x

Cismin Hız - Zaman Grafiği Cismin Kinetik Enerji - Yol Grafiği Cismin Kinetik Enerji - Hız Grafiği
hız kinetik enerji kinetik enerji
3v 9E 9E

2v
4E
4E
v 5x
3x E
x yol E
0 zaman 0 x 4x 9x hız
t 2t 3t 0 v 2v 3v

Cisme etki eden net kuvvet sabit oldu- Yapılan iş, W = F . x eşitliğinden bulu- Cismin kinetik enerjisi ile hız arasında-
ğundan sabit ivmeli hareket yapar. Ci- nur. Yapılan iş de cismin kazandığı ki- 1 2
ki ilişki, Ek = mv olduğundan kinetik
sim düzgün hızlanan hareket yapar. netik enerjiye eşittir. 2
x yolunda cismin kinetik enerjisi E enerji hızın karesiyle doğru orantılıdır.
Hız - zaman grafiğinde doğrunun zaman
4x yolunda cismin kinetik enerjisi 4E v hızında kinetik enerji E
ekseni arasındaki alan yolu verir.
9x yolunda cismin kinetik enerjisi 9E 2v hızında kinetik enerji 4E
Alınan yol; x, 3x, 5x şeklinde artar.
olur. 3v hızında kinetik enerji 9E olur.
v 2v 3v E 4E 9E
t t t E 4E 9E
t t t t t t
3v
v 2v
x 3x 5x
x 3x 5x x 3x 5x

34
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 32 Mekanik Enerji

Bir cismin kinetik ve potansiyel enerjilerinin toplamı mekanik enerji olarak adlandırılır. Mekanik enerji,

Mekanik enerji = kinetik enerji + potansiyel enerji

Emekanik = Ek + Ep

şeklinde ifade edilir. Bir cismin sahip olduğu enerji yalnızca kinetik veya yalnızca potansiyel enerji olabile- m
K
ceği gibi cisim her ikisine de birlikte sahip olabilir. Sürtünmesiz ortamda K noktasından serbest bırakılan m
kütleli cismin mekanik enerjisi her noktada aynıdır. Yere göre cismin, h
K noktasındaki mekanik enerji : EK = Epot. = m.g.2h = 2E olsun L
1 2 vL
L noktasındaki mekanik enerji : EL = Epot. + Ekin. = mg.h + m.vL = E + E = 2E h
2
1 2
Yerdeki mekanik enerji : Eyer = Ekin. = m.vyer = 2E olur.
2 vyer yer

Atış Hareketlerinde Enerjinin Uygulamaları

1. Serbest Düşme 3. Aşağıdan Yukarıya Düşey Atış
vo = 0 enerji enerji v=0 enerji enerji
Et Et Et Et Ek
Ep Ep Ep
h hmax Ep
vo
Ek
Ek Ek
0 zaman 0 yol zaman 0 yol
t h 0
yer yer tç tu hmax h
v vo
Şekil - I Şekil - II Şekil - III Şekil - I Şekil - II Şekil - III

Şekil - I de sürtünmesiz ortamda h yüksekliğinden serbest bırakı-
lan bir cismin yere göre potansiyel enerjisi azalırken kinetik ener-
jisi artar. Cismin kinetik ve potansiyel enerjisinin zamanla değişimi
Şekil - II deki gibi yola bağlı değişim grafiği ise Şekil - III teki gibidir.
Şekil - I de sürtünmesiz ortamda vo hızıyla yukarı atılan bir cismin
kinetik enerjisi azalırken, potansiyel enerjisi artar. hmax yüksekliğin-
de cismin potansiyel enerjisi maksimum, kinetik enerjisi minimum-
dur. Cismin kinetik ve potansiyel enerjisinin zamanla değişimi Şekil - II
deki gibi yola bağlı değişim grafiği ise Şekil - III teki gibidir.

2. Yukarıdan Aşağıya Düşey Atış 4. Yatay Atış

enerji enerji vo
enerji enerji
Et Et Et Et
vo Ep
h Ep Ep Ek
h

Ek Ek
Ek Ep
0 zaman 0 yol zaman zaman
yer t h 0 0
v yer t t
v
Şekil - I Şekil - II Şekil - III
Şekil - I Şekil - II Şekil - III
Şekil - I de sürtünmesiz ortamda h yüksekliğinden bir ilk hızla atılan Şekil - I de sürtünmesiz ortamda h yüksekliğinden yatay olarak vo
cismin yere göre potansiyel enerjisi azalırken kinetik enerjisi artar. hızıyla atılan cismin yatayda sabit hızlı, düşeyde serbest düşme
t = 0 anında cismin yere göre potansiyel enerjisi kinetik enerjiden hareketi yapacağından yere göre potansiyel enerjisi azalırken
büyük ise kinetik ve potansiyel enerjisinin zamanla değişimi Şekil - II düşeydeki kinetik enerjisi sürekli artar. Mekanik enerji korunacağın-
deki gibi yola bağlı değişim grafiği ise Şekil - III teki gibidir. dan cismin toplam kinetik enerjisi ile potansiyel enerjisinin toplamı
her zaman sabittir. t = 0 anında cismin yere göre potansiyel ener-
jisi kinetik enerjisinden büyük ise kinetik ve potansiyel enerjisinin
zamanla değişimi Şekil - II deki gibi küçük ise Şekil - III teki gibidir.

35
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 33 Yay Sisteminde Mekanik Enerjinin Korunumu

¡ Şekilde bir ucu sabit, diğer ucu serbest olan sürtünmesiz ¡ Şekilde bir ucu sabit, diğer ucu serbest olan sürtünmesiz
yatay düzlemdeki yaya v hızıyla çarpan m kütleli cisim yayı düşey düzlemde yaydan h kadar yükseklikteki K
sıkıştırır. noktasından m kütleli cisim serbest bırakılsın.

v v=0 v=0
k K
m
h h
yatay düzlem
v=0 L
k
x
m v=0
M
k
x k
v k
k
m yatay
düzlem
Şekil - I Şekil - II Şekil - III

Cisim, tüm enerjisini yaya aktarıp yayı xmak. kadar sıkıştırıp Cismin M seviyesine göre sahip olduğu potansiyel
durduktan sonra yay, cismi ters yönde iterek üzerindeki enerjisinin tamamı hızı sıfır olduğunda yaya aktarılır.
enerjiyi tekrar cisme aktarır. Yay cisme ters yönde bir kuvvet uygulayarak tekrar
cismin hızının artmasını sağlar. L seviyesinde yaydan
Enerjinin korunumundan,
kurtulduktan sonra sahip olduğu kinetik enerjiyle tekrar h
Ek = Epot. kadar yükseğe çıkabilir. Enerjinin korunumundan,
1 1
m.v2 = kx2 olur. Epot = Eyay
2 2
1 2
mg . (h +x) = kx olur.
2

¡ Şekildeki bir ucu sabit, diğer ucu serbest olan sürtünmesiz ¡ Şekilde bir ucu sabit, diğer ucu serbest olan sürtünmesiz
yatay düzlemde bulunan yaya, sürtünmesiz eğik düzlemde eğik düzlemde düzleme paralel bulunan yaya, K
m kütleli bir cisim serbest bırakılsın. Cisim yatay düzleme seviyesinden m kütleli bir cisim serbest bırakılsın.
göre sahip olduğu potansiyel enerjinin tamamını hızı sıfır
v=0
olduğunda yaya aktarır. K
v=0
m h1
x
k L
h2
h M
v
k
i
i yatay düzlem
yatay düzlem
x
Cisim M seviyesine göre sahip olduğu potansiyel enerjinin
Yay cisme ters yönde bir kuvvet uygulayarak tekrar yayda tamamını hızı sıfır olduğunda yaya aktarır. Yay x kadar
biriken potansiyel enerjiyi cisme kinetik enerji olarak aktarır. sıkıştığında cismin hızı sıfır olsun.
Cisim de bu kinetik enerji ile tekrar eski konumuna çıkar.
Enerjinin korunumdan,
Enerjinin korunumdan,
Epot. = Eyay
Epot = Ekin. = Eyay
1 2
1 1 mg . (h1 + h2) = kx olur.
mgh = mv2 = kx2 olur. 2
2 2

36
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 34 Sürtünme Kuvvetinin Yaptığı İş

Sürtünmeli yatay düzlemde v hızıyla hareket etmekte olan cisim fs kuv-
vetinin etkisiyle durur. Cismin kinetik enerjisi sürtünme kuvveti nedeni ile
yüzeyde ısı enerjisi şeklinde iç enerjiye dönüşür. v
v=0
Ws = fs . x olur. fs m

Sürtünme kuvvetinin yaptığı iş atıldığı andaki cismin kinetik enerjisine

x
eşittir.
Ws = Ek
1
fs . x = mv2
2
Cisim yalnızca sürtünme kuvvetinin etkisinde ise sistemin mekanik enerjisi korunmaz. Mekanik enerji fs . x kadar azalır.

Cismin son hızı sıfır değilse sürtünme kuvvetinin yaptığı iş, kinetik vi vs
enerjideki değişmeye eşittir.
fs m
Ws = ∆Ek
1 2 1 2 x
fs . x = m v s – m v i
2 2

Sürtünmeli yüzeyde durmakta olan m kütleli cisme F kuvveti uygulandı-

ğında, F kuvveti cismin kinetik enerji kazanmasını sağlarken, fs kuvveti
v
cismin kinetik enerjisini azaltır. v=0
F F
fs m
F kuvvetinin yaptığı iş, WF = F . x
f s kuvvetinin yaptığı iş, Wf = –fs . x x

Fnet kuvvetinin yaptığı iş, Wnet = (F – fs) . x = Fnet . x olur.

Sürtünmeli eğik düzlem üzerinde durmakta olan m kütleli cisim, yüzeye

paralel sabit kuvvet uygulanarak L yolu boyunca h kadar yükseğe çıka- v
rıldığında,
F kuvvetinin yaptığı iş, WF = F . L L
f s kuvvetinin yaptığı iş, Wf = –fs . L
li
Çekim kuvvetine karşı yapılan iş, W = m . g . h me h
ün
v=0 F
sürt
Fnet kuvvetinin yaptığı iş, Wnet = F . L – fs . L – mgh m
i
olur. Net kuvvetin yaptığı iş cismin kinetik enerji değişimine eşittir. fs yatay düzlem
Wnet = ∆Ek olur.

Bir ucu sabit, diğer ucu serbest olan sürtünmeli yatay düzlemdeki yaya h
yüksekliğindeki sürtünmesiz eğik düzlemden m kütleli cisim serbest bırakıl-
m
dığında yayı x kadar sıkıştırsın.
Cismin sahip olduğu potansiyel enerjinin bir kısmı sürtünmeli yatay düz-
lemde ısı enerjisine dönüşür, kalanı ise yaya potansiyel enerji olarak iz
es h
m
depolanır. Enerjinin korunumundan, tün
k
sür
Epot = Eısı + Eyay i
1 yatay düzlem
mg . h = fs . 2x + kx2 olur. sürtünmeli x x
2

37
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 35 Çizgisel Momentum

–x +x
v hızı ile hareket eden m kütleli bir cismin kütlesi ile hızının çarpı- 
v
mına çizgisel momentum denir. P sembolü ile gösterilir. Çizgisel L m

PK 
momentum hareketliliğin bir ölçüsüdür. PL

v
Şekildeki hareketli araçların çizgisel momentumları, m K


P = m·
v

bağıntısıyla bulunur.
 SI birim sisteminde kütle (kg), hız (m/s) alındığında çizgisel momentumun birimi kg · m/s dir.
 Çizgisel momentum vektörel ve türetilmiş bir büyüklüktür. Çizgisel momentum vektörü her zaman hız vektörü ile aynı yönlüdür. Şekilde
K aracının çizgisel momentum vektörü +x, L aracınınki –x yönündedir.

vvKK == 2v
2v vvLL == vv vvPP vvRR
vv == 00 vv == 00 vv == 00 vv == 00
FFKK FFLL FF FF
KK m
m LL m
m PP 2m
2m RR m
m

Şekil-I
Şekil-I (a)
(a) Şekil-I
Şekil-I (b)
(b) Şekil-II
Şekil-II (a)
(a) Şekil-II
Şekil-II (b)
(b)

Eşit kütleli K ve L cisimlerini eşit sürede sabit büyüklükte Farklı kütleli durgun hâldeki P ve R cisimleri eşit sürede
kuvvetlerle durdurmak için hızı büyük olana daha büyük eşit büyüklükte kuvvetle çekildiğinde kütlesi küçük olan,
kuvvet uygulamak gerekir. büyük olandan daha hızlı hareket eder.
vK > vL & FK > FL olur. mP > mR & vP < vR olur.

 Hareket hâlindeki bir cismin hızı, belirli bir sürede cismi durdurmak için uygulanması gereken kuvvetin büyüklüğü ile belirlenemez.
Çizgisel momentumun değişimi kuvvetin büyüklüğünü belirler. Aynı sürede çizgisel momentumu büyük olan cisimleri durdurmak için
uygulanması gereken kuvvet, çizgisel momentumu küçük olanlara göre daha büyük olur.
 Aynı hızlarla hareket eden test v
2m
araçlarından kütlesi büyük olanın
v
çizgisel momentumu da büyüktür.
m
Aynı süre içerisinde iki aracın da
durabilmesi için kütlesi büyük olana
daha büyük kuvvet uygulanmalıdır.

Test aracı (otomobil) Test aracı (minibüs)

Momentum Değişimi ( D P )
Hareketli bir cisme kuvvet uygulandığında çizgisel momentumu değişir. Çizgisel momentumdaki değişim,

  
∆ P = Pson – Pilk

vektörel işlemi ile bulunur. Değişim bulunurken cismin ilk ve son momentum vektörleri bulunur. Sonra vektörel çıkarma işlemi yapılır.

m kütleli cisim yüzeye çarpıp Pi m kütleli cisim yatay düzle-

ilk m N
döndüğünde momentum deği- m me çarptığında momentum vs
vi durum vi m
şimi, değişimi, Ps
Ps i i
DP = P son – P ilk DP = P son – P ilk Pi
m son
olur. vs durum olur. yatay

38
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 36 İtme
Durgun hâldeki bir cisme bir kuvvet uygulandığında cisim hareket yönünde hızlanırken, hareketli bir cisme hareket yönünün tersi yönünde bir
kuvvet uygulandığında cisim yavaşlar. Kuvvet etkisinde hızı değişen cisimlerin çizgisel momentumları da değişir. Bir cisme etki eden kuvvet
ve kuvvetin uygulanma süresinin çarpımına itme denir. Şekildeki sürtünmesiz ortamda m kütleli cisme yatay düzleme paralel uygulanan kuvvet
ile kuvvetin uygulanma süresi itme,

m F
 
I = F · ∆t bağıntısıyla bulunur.
∆t

 İtme vektörel bir büyüklük olup her zaman uygulanan kuvvet vektörü ile aynı yöndedir. SI birim sisteminde birimi N · s dir.

İtme ve Çizgisel Momentum Arasındaki İlişki

Dinamiğin temel prensibinden,

Dv Bir cisme verilen itme, cismin momentum değişimine eşittir. SI birim

F = m. sisteminde birimi N · s dir. İtme birimi momentum birimine eşit olur.
Dt
m
  N ·s = kg ·
F . ∆t = m . D v & I = ∆P eşitliği elde edilir. s

Kuvvet - Zaman Grafiği Çizgisel Momentum - Hız Grafiği Çizgisel Momentum - Zaman Grafiği
Kuvvet - zaman grafiğinin altındaki alan Çizgisel momen- çizgisel Momentum - za- çizgisel
momentum momentum
itmeyi verir. Cisme uygulanan kuvvet, tum - hız grafiğin- P man grafiğinde P
farklı yönlerde uygulandığında, de doğrunun eği- doğrunun eğimi
F1 F2
mi kütleyi verir. ∆P kuvveti verir.
kuvvet
F1 i i i zaman
+F1.t 0 hız 0
∆v v t 2t
t 2t
0 zaman
∆t1 ∆t2
–F2.t DP m · Dv DP F · Dt
–F2 tani = = =m tani = = = F1 = F
Dv Dv Dt Dt
DP
İtme = alan = (F1 · ∆t1) – (F2 · ∆t2) olur. tani = – = –F2 = –F olur.
Dt

Özdeş iki yumurta h yüksekliklerinden Şekil - I de beton zemi-

ne, Şekil - II de pamuk yüzeye serbest bırakılıyor. Şekil - I deki
yumurta kırılırken, Şekil - II deki yumurta kırılmıyor.
h h
 Yumurtaların zeminlere çarpma hızları eşittir.
beton pamuk
 Yumurtalar zemine çarparken momentumları eşittir.

 Yumurtalar zemine çarpıncaya kadar geçen sürede itmeler

eşittir. Şekil - I Şekil - II

 Yumurtalar zemine çarpıp duruncaya kadar geçen sürede itme ve momentum değişimleri eşittir.

 Şekil - I deki yumurtanın zeminle etkileşme süresi Şekil - II deki yumurtanın zeminle etkileşme süresinden kısadır.

 Şekil - I deki zeminin yumurtaya uyguladığı ortalama kuvvet, Şekil - II deki zeminin yumurtaya uyguladığı ortalama kuvvetten büyüktür.

39
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 37 Çizgisel Momentumun Korunumu

Dış kuvvet etkisi olmayan yalıtılmış bir sis-

temde, cismin veya sistemin toplam çiz- DP = F · Dt Çizgisel momentumun korunu-
gisel momentumu her zaman sistemin ilk mu; birbirini iten cisimler, çarpı-
Pson – Pilk = 0 · Dt
çizgisel momentumuna eşittir. Buna mo- şan cisimler, kenetlenen cisim-
mentumun korunumu prensibi denir. ler, iç patlama geçiren cisimler
 
Pilk = Pson olur. için de geçerli olur.

Çizgisel Momentumun Korunumuna Örnekler

Çocukların Birbirini İtmesi
Sürtünmelerin ihmal edildiği buz pisti üzerinde ço- v1 v2
(–) (+)
cuklardan biri diğerini F1 kuvveti ile iterse diğeri de
onu aynı büyüklükte kuvvetle ters yönde iter. Ço-
m1 m2
cuklar ters yönlerde hareket eder.
F2 F1
F 1 = –F 2
F1 · Dt = –F2 · Dt
I1 = –I2
DP1 = –DP2

Çocukların birbirlerini itmeden önceki çizgisel mo- Buz pateni yapan çocukların Çocukların itmeden sonraki
mentumlarının toplamı, ittikten sonraki momentum- birbirini itmesi hareketleri
larının toplamına eşittir.

Arabanın Dıştan ve İçten İtilmesi Yay Önündeki Cisimlerin Hareketi

Şekil - I deki araba dıştan itildiğinde arabaya F . ∆t itme verilir. K ip L
Arabanın momentumu artar. 2m 3m

Sisteme dış kuvvet uygulandığında momentum korunmaz. yatay

yatay
3v 3m 2v
F 2m

F yatay
F yatay
3x 2x

Sürtünmesiz bir ortamda bir sisteme dışarıdan bir kuvvet etki

Şekil - I Şekil - II
Aynı kişi arabaya Şekil - II de görüldüğü gibi içten F kuvveti
uyguladığında arabanın hızında bir değişiklik yapamaz. Ara-
ba duruyor ise arabayı harekete geçiremez, hareket hâlinde
ise hızını değiştiremez. Kişi arabaya +x yönünde F kuvveti
uyguladığında –x yönünde ayaklarıyla itmiştir. Net kuvvet sı-
fırdır.
etmedikçe momentum korunur. 2m ve 3m kütleleri arasındaki
sıkışmış yayın cisimlere uyguladığı kuvvet bir iç kuvvettir. Mo-
mentumun korunumunu etkilemez. İp kesilmeden önce K ve L
cisimlerinin momentumları sıfırdır.
Pilk = Pson = 0
mK . vK = –mL . vL olur.

İp kesildiğinde momentumun korunumu gereği 2m kütleli K cis-

minin hızı 3v ve 3m kütleli L cisminin hızı 2v olur. t sürede K
cismi 3x yolunu alırsa L cismi de 2x yolunu alır.

40
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 38 Esnek Çarpışmalar

 Bir sistemin çarpışmadan önce ve sonraki kinetik enerjileri birbirine eşitse sistemin kinetik enerjisi korunur. Bu tür çarpışmalara esnek
çarpışmalar denir.

 Bir sistemin çarpışması durumunda cisimlerde şekil değişikliği ve ısı enerjisi kaybı olurken birbirine yapışma gibi durumlarda ise ci-
simler enerji kaybeder. Bu çarpışmalarda çarpışma öncesi ve sonrası kinetik enerji korunmaz. Bu tür çarpışmalara esnek olmayan
çarpışmalar denir.

 Bir sistemin çarpışması durumunda esnek olmayan çarpışmada cisimler çarpışma sonrası birbirine yapışık olarak hareket ederse bu
çarpışmaya da tamamen esnek olmayan çarpışmalar denir.

Bir Boyutta Esnek Çarpışmalar

Şekilde v 1 ve v 2 hızlarıyla hareket eden
m1 m2 m1 m2
cisimlerin çarpışmadan sonraki hızları v1 v2 v ı1 v ı2
v 1› ve v 2 olsun. Bu çarpışma üç temel
›

çarpışmadan önce çarpışmadan sonra

ilke üzerine gerçekleşir.

1) Momentumun Korunumu 2) Enerjinin Korunumu 3) Hızların Korunumu

Çarpışmadan önceki momentum vektör- Çarpışmadan önceki cisimlerin kinetik ener- Bir cismin çarpışmadan önceki hızı
lerinin toplamı, çarpışmadan sonraki mo- jilerinin toplamı, çarpışmadan sonraki kinetik ile çarpıştıktan sonraki hızının vek-
mentum vektörlerinin toplamına eşittir. enerjilerinin toplamına eşittir. törel toplamı, diğer cismin çarpışma-
Eilk = Eson dan önceki hızı ile çarpıştıktan son-
Pilk = Pson
raki hızının vektörel toplamına eşittir.
1 2 1 2 1 ı2 1 ı2
m1 · 
v1 + m2 · 
v2 = m1 · 
ı
v1 + m2 · 
v2
ı m · v + m ·v = m · v + m2 · v 2  ı ı
2 1 1 2 2 2 2 1 1 2 v1 + 
v1 = 
v2 + 
v2

 Şekilde görüldüğü gibi çarpışmadan önce cisimlerin momen-  Cisimlerin kütleleri eşit ve cisimler özdeş ise çarpışmadan son-
tumlarının büyüklükleri eşit ve zıt yönlü (toplam momentum ra cisimler hızlarını değiştirir. Şekilde görüldüğü gibi cisimler
sıfır) ise cisimler çarpışmadan sonra aynı hızlarla geri döner. çarpışmadan sonra hızlarını birbirine aktarır.
ı ı
PK = 6mv PL = 6mv PK = 6mv PL = 6mv m m m m
3v 2v 2v 3v
2m 3m K L K L
3v 2v 3v 2m 3m 2v yatay
K L K L düzlem
yatay çarpışmadan önce çarpışmadan sonra
düzlem
çarpışmadan önce çarpışmadan sonra

İki Boyutta Esnek Çarpışmalar

m1 ve m2 kütleleri O noktasında v1 ve v2 hızlarıyla iki boyutta esnek çarpışma yaparsa Pı2y
y
sistemde çizgisel momentum ve kinetik enerji korunur. m2 Pı2
P2x i
m2
Cisimlerin çarpışmadan ön- Cisimlerin çarpışmadan ön- Cisimlerin çarpışmadan ön- Pı2x
ceki çizgisel momentumları- ceki çizgisel momentumları- ceki toplam kinetik enerjisi, P2y
P2
nın yatay bileşenleri toplamı, nın düşey bileşenleri topla- çarpışmadan sonraki top- i
x
O a
çarpışmadan sonrakilerin top- mı, çarpışmadan sonrakilerin lam kinetik enerjisine eşittir.
lamına eşittir. toplamına eşittir. P1y P ı1x
m1 a
E könce = E ksonra P1
Pilk x = Pson x Pilk y = Pson y P ı1
P ı1y
› › › › E 1 + E 2 = E 1› + E 2›
P1x + P2x = P1x + P2x P1y + P2y = P1y + P2y m1 P1x

41
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 39 Bir Boyutta Esnek Olmayan Çarpışma

a) Bir Boyutta Esnek Olmayan Çarpışma b) Bir Boyutta Tamamen Esnek Olmayan Çarpışma
(–) (+) (–) (+)
m1 m2 v ı1 v ı2 m1 m2 vort
v1 v2 v1 v2
m1 m2 m1 m2

çarpışmadan önce çarpışmadan sonra çarpışmadan önce çarpışmadan sonra

m1 ve m2 kütleleri, v1 ve v2 hızları ile tek boyutta esnek olmayan m1 ve m2 kütleleri, v1 ve v2 hızları ile tek boyutta esnek olmayan
çarpışma yaparak aynı doğrultuda v ›1 ve v ›2 hızlarıyla hareket çarpışma yaparak kenetlenirse cisimler vort hızıyla birlikte hareket
etsin. eder.
 Çarpışmadan önceki toplam çizgisel momentum, çarpışma-  Çarpışmadan önceki toplam çizgisel momentum, çarpışma-
dan sonrakine eşit olur. dan sonrakine eşit olur.
  ı ı   
P1 + P2 = P1 + P2 P1 + P2 = Port
  ı ı   
m1 . v1 + m2 . v2 = m1 . v1 + m2 . v2 m1 . v1 + m2 . v2 = (m1 + m2) . vort
Denkleminde hız vektörlerinin işaretine göre hız değerleri ya- Denklemde hız vektörlerinin işaretine göre hız değerleri ya-
zılır. Değerleri bilinmeyen hızlar pozitif alınır. Sonuca göre zılır. Ortak hız değeri bilinmiyor ise denklemde pozitif alınır.
yorum yapılır. Sonuca göre yorum yapılır.
 Esnek olmayan çarpışmalarda kinetik enerji korunmaz. Çar-
 Tamamen esnek olmayan çarpışmada kinetik enerji korunmaz.
pışmadan önceki cisimlerin kinetik enerjilerinin toplamı, çar-
Çarpışmadan önceki cisimlerin kinetik enerjilerinin toplamı, çar-
pışmadan sonraki kinetik enerjilerin toplamından büyüktür.
pışmadan sonraki kinetik enerjilerin toplamından büyüktür.
E 1 + E 2 > E 1› + E 2› E 1 + E 2 > E ort
1 2 1 2 1 ›2 1 ›2
m .v + m .v > m .v + m .v 1 2 1 2 1 2
2 1 1 2 2 2 2 1 1 2 2 2 m . v + m . v > (m + m 2) . v ort
2 1 1 2 2 2 2 1

Arabanın Hızındaki Değişme Balistik Sarkaç

Şekilde M kütleli araba v a tavan tavan
m L
hızıyla +x yönünde hareket K P m i vs = 0
ederken içerisine m kütleli m vL ,
vK vP
K, L, P cisimleri ayrı ayrı yatay
i i va v h
atılıyor. Cisimler O nokta-
mermi M takoz yatay
sından arabaya çarptığın- O M m
da arabanın yatay momen- vort
tumunun korunumundan, Şekil - I Şekil - II

K cismi Pilk x = Pson x , uzunluğundaki ipe asılmış M kütleli takoza m kütleli bir mermi
M · v a + m · v K · sini = (m + M) · v ort olur. v hızıyla saplanıyor. Ortak kütle ile birlikte h kadar yükseğe çı-
Araba +x yönünde hareket eder. Hızın büyüklüğü hakkında bir kabilmektedir.
şey söylenemez.
Momentumun korunumundan takoz ve merminin ortak hızı,
L cismi Pilk x = Pson x Pilk = Pson
M · v a + 0 = (m + M) · v ort m. v
m . v + M . 0 = (m + M) . vort & vort = olur.
M · v a = (m + M) · v ort Arabanın hızı m+M
+x yönünde azalır. Çarpışmadan sonra takoz ve merminin ortak kinetik enerjisi po-
P cismi Pilk x = Pson x tansiyel enerjiye dönüştüğünden,
M . v a – m . v P . sini = (m + M) . v ort
Ekin = Epot
Arabanın hangi yönde gideceği veya hareket edip etmeyeceği v ort
2
1 2
belli değildir. (m + M) . v ort = (m + M) . g . h & h = olur.
2 2g

42
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 40 İki Boyutta Esnek Olmayan Çarpışma

Cisimler Çarpışmadan Sonra Cisimler Çarpışmadan Sonra

Ayrı Hareket Ederse Birlikte Hareket Ederse

y y
m1 v ı1y v ı1
v1x y Pson y
Pson
m1
(+) v ı1x
v1y m1
v1 m1 Pson x
vort
v1 P1 i m2
x x x
O O O
m1 m2 m1
v2y m2
(–) v ı2x v2 P2
v2

v ı2y m2 m2
m2 v2x v ı2

çarpışma öncesi çarpışma sonrası çarpışma öncesi çarpışma sonrası

m1 ve m2 kütleleri O noktasında v 1 ve v 2 hızları ile iki boyutta m1 ve m2 kütleleri O noktasında v 1 ve v 2 hızları ile iki boyutta

esnek olmayan çarpışma yaparak şekildeki doğrultularda v 1› ve esnek olmayan çarpışma yaparak şekildeki doğrultuda v ort hı-
zıyla hareket etsin.
v 2› hızlarıyla hareket etsin.

 Cisimlerin çarpışmadan önceki çizgisel momentumu, çarpış-

 Cisimlerin çarpışmadan önceki çizgisel momentumlarının
tıktan sonrakine eşittir.
yatay bileşenleri, çarpışmadan sonrakilere eşittir.
Pilk = Pson
Pilk x = Pson x
m 1 · v 1 + m 2 · v 2 = (m 1 + m 2) · v ort
m 1 · v 1x + m 2 · v 2x = m 1 · v 1› x + m 2 · v 2› x

 Cisimlerin çarpışmadan önceki çizgisel momentumlarının  Cisimlerin çarpışmadan önceki çizgisel momentumlarının
düşey bileşenleri, çarpışmadan sonrakilere eşittir. yatay bileşenleri, çarpışmadan sonrakilere eşittir.

Pilk y = Pson y Pilk x = Pson x

m 1 · v 1y + m 2 · v 2y = m 1 · v 1› y + m 2 · v 2› y P1 = Pson x

+y ekseni (+), –y ekseni (–) alındığında momentumların bü-

yüklüklerini,  Cisimlerin çarpışmadan önceki çizgisel momentumlarının
ı ı
düşey bileşenleri çarpışmadan sonrakine eşittir.
m1 . (–v1y) + m2 . v2y = m1 . v1y + m2 . (–v2 y)
Pilk y = Pson y
şeklinde yazabiliriz.
P2 = Pson y
 Esnek olmayan çarpışmada kinetik enerji korunmaz. Cisim-
lerin çarpışmadan önceki kinetik enerjilerinin toplamı çarpış-  Cisimlerin çarpışmadan önceki kinetik enerjilerinin toplamı,
madan sonrakinden büyüktür. çarpışmadan sonra ortak kütlenin kinetik enerjisinden bü-
› › yüktür.
E1 + E2 > E1 + E 2
ı
1 1 1 1 E1 + E2 > E ort
2 2 ›2 ›2
m . v + m . v > m . v + m2 . v 2
2 1 1 2 2 2 2 1 1 2 1 2 1 2 1 ›2
m . v + m . v > (m + m2) . v ort
2 1 1 2 2 2 2 1

43
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 41 Patlamalar ÖZET 42 Roketler

Duran veya hareket hâlindeki bir cisim, herhangi bir dış etki ol- Roketler, içerisindeki motorda ∆v
maksızın patlayarak parçalara ayrıldığında, patlamadan önceki yakıtların kendi içindeki depodan
momentum vektörü, patlamadan sonraki parçaların momentum sağlanan oksijen yardımı ile ya-
vektörlerinin toplamına eşittir. kılması sonucu oluşan yüksek
basınçlı gazların geriye doğru ha-
Tek Boyutta Patlama reketinin etkisiyle, ileri doğru ha- m
–x +x reket eden araçlardır. Bir çocuk,
balonu şişirdikten sonra ağzı
m vo = 0 v2 açık hâlde serbest bırakırsa
m2 balon, balondan çıkan havanın
patlama öncesi
m çıkış yönüyle ters yönde hareket ∆m
m1 edecektir. Roketler de bu pren-
vo = 0 vg
–x +x siple çalışır.
v1
m1 m2
Bir roket motoru, belli bir kapalı bölümde kolaylıkla yanabilen
v1 v2 patlama patlama
öncesi sonrası bir yakıttan elde edilen yüksek basınçlı gaz oluşturur ve bu gaz
patlama sonrası büyük bir hızla roketin arka kısmından dışarı atılır. Roket, ga-
zın tepki kuvveti sayesinde ileri doğru hareket eder. Roketlerin
Şekil-I Şekil-II
hareketleri Newton’un III. hareket kanununa dayanır. Momentu-
Şekil-I ve Şekil-II deki m kütleli bomba patladığında Şekil-I de x mun korunumuna göre, gaz dışarı çıktığı anda, roketin momen-
doğrultusunda, Şekil-II de ise y doğrultusunda iki parçaya ayrılsın. tumu ile gazın momentumunun toplamı sıfır olmalıdır.
Bombanın çizgisel momentumu korunur. Durmakta olan bombanın
ilk momentumu sıfır olduğundan son momentumu da sıfır olmalıdır.
Parçalar eşit büyüklükte momentum ile zıt yönlerde hareket eder. m.D v + Dm. v g = 0

Pilk = Pson  ∆m 
∆ v = – m vg olur.
0 = m1 · v 1 + m2 · v 2
m1 · v1 = m2 · v2
(–); roketin hızının, gazın hızı ile ters yönde olduğunu gös-
İki Boyutta Patlama termektedir.
v2
m2

v1 m : gaz çıktıktan sonra roketin kütlesi

vo = 0
m1 Dm : gazın kütlesi
m
Dv : roketin hızındaki değişim
patlama öncesi
m3 vg : gazın çıkış hızı
v3
patlama sonrası

Durmakta olan m kütleli bir bomba patlayarak üç parçaya ayrı-
larak şekildeki yönlerde hareket etsin. Patlamadan önce bom-
baların momentumu sıfır olduğundan, patladıktan sonra üç par-
çanın momentum vektörlerinin toplamı da sıfır olmalıdır. Aynı
zamanda herhangi iki parçanın vektörel toplamı, üçüncü parça-
nın momentumuna eşit ve zıt yönde olmalıdır.
F kuvveti ne kadar büyük olursa roketin hızındaki değişme
(D v ) o kadar büyük olur. Bu durumda D v hızını artırmak için,
Tm
gaz atıldıktan sonra roketin kütlesi (m) küçük, oranı bü-
m
yük olmalıdır. Bunun sağlanması için de birim zamanda atı-
lan kütle miktarı çok büyük olmalıdır.

Pilk = Pson
0 = m1 · v 1 + m2 · v 2 + m3 · v 3

44
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 43 Tork
¨
Bir kuvvetin, cismi bir eksen ya da nokta etrafında döndürme etkisine tork denir. Vektörel bir büyüklük olup x sembolü ile gösterilir.
¨
 O noktası etrafında dönebilen, d uzunluğundaki, ağırlığı ihmal edilen çubuk F kuvveti ile şekildeki yönlerde dönmeye zorlandığında tor-
kun matematiksel modeli, 
F
¨ ¨ ¨ 
x= dx F eşitliğinden bulunur. x
O
¨ ¨ ¨ 
 Eşitlikteki (x) işareti vektörel çarpım ifadesidir. d ve F vektörel çarpımından elde edilen x d

vektörü bunlara dik başka bir vektördür. Torkun büyüklüğü ise,

x = F.d eşitliğinden bulunur.

 Torkun SI da birimi N.m dir.

 Torkun büyüklüğü, çubuğa uygulanan kuvvetin büyüklüğü ve çubuğun dönme noktasına olan dik uzaklığı ile doğru orantılıdır.
Tork vektörü
 Kuvvetin etkisinde dönen cismin torkunun yönü sağ el kuralı ile bu- x
lunur. Sağ elin avuç içi dönme eksenine bakacak ve dört parmak
kuvvetin dönme yönünü gösterecek şekilde tutulduğunda dört par- F

mağa dik olarak açılan başparmağın yönü torkun yönünü gösterir. F

Tekerlek şekilde gösterilen yönde dönmeye zorlandığında tork vek-
törünün yönü sağ el kuralına göre +y yönündedir. tekerleğin
dönme yönü

 Doğrultuları dönme ekseninden geçen kuvvetlerin torku sıfırdır. Şe- F2

¨ ¨ O F1 O
kildeki çubuğa uygulanan F1 ve F2 kuvvetlerinin etki çizgilerinin uzan-
tıları O noktasından geçtiğinden kuvvetler çubuğu döndüremez.

 Uygulama noktası ile dönme noktasını birleştiren doğruyla kuvvet

d d
bir açı yapıyor ise tork iki yolla bulunur. O O
Fx i i
• Kuvvet dik bileşenlere ayrılır. Uzantısı dönme ekseninden ge-
çen bileşeninin torku sıfırdır. Fy x
F F
x = Fy.d = F.sini.d olur.
• Kuvvetin dönme eksenine olan dik uzaklığı ile kuvvetin çarpımı
torku verir. Kuvvetin dönme eksenine göre torku,
x = F.x olur.

Birden Fazla Kuvvet Etkisindeki Çubuk

¨ ¨
Şekildeki sürtünmesiz ortamda ağırlığı ihmal edilen çubuğa F1 ve F2 kuvvetleri aynı anda F1
(+)
etki etsin. Toplam torku bulmak için isteğe bağlı olarak (+) ve (–) yön seçilir. d1
¨
F1 kuvvetinin O noktasına göre torku, x1 = F1.d1 O
¨
F2 kuvvetinin O noktasına göre torku, x2 = –F2.d2 olur. (–) d2
F2
F1 ve F2 kuvvetlerinin ayrı ayrı torkları bulunduktan sonra vektörel olarak toplam tork bulunur.

x1 = x2 ise çubuk dönme hareketi x1 > x2 ise çubuk (+) yönde dönme x1 < x2 ise çubuk (–) yönde dönme
yapmaz. hareketi yapar. hareketi yapar.

45
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 44 Denge ve Denge Şartları

Cisimler dengede ise iki şartın sağlanması gerekir.

Bu iki şartı sağlayan bir cisim

Fnet = 0 ise cisim öteleme hareketi yapmaz. xtoplam = 0 ise cisim dönme hareketi yapmaz.
statik (durgun) dengededir.

 O noktasından geçen sürtünmesiz eksen etrafında dönebilen çubuğun uçlarına Rd = 2F

aynı büyüklükte ve aynı yönde F1 ve F2 kuvvetleri uygulansın. Çubuğa yukarı yönde
d d
O noktasında 2F büyüklüğünde dengeleyici kuvvet uygularsak çubuk dengede olur.
O
• Bileşke kuvvet, R = F + F – 2F = 0 olduğundan cisim öteleme hareketi yapmaz.

• O noktasına göre toplam tork, F1=F F2=F

x = F.d – F.d = 0 olduğundan cisim dönme hareketi yapmaz.

İki koşul da sağlandığından çubuk dengededir.

 O noktasından geçen sürtünmesiz eksen etrafında dönebilen çubuğun uçlarına

F2=F
aynı büyüklükte ve zıt yönde F1 ve F2 kuvvetleri uygulansın. d d

• Bileşke kuvvet, R = F – F = 0 dır. 1. koşul sağlanmıştır.

O
• O noktasına göre toplam tork,
F1=F
x = F.d + F.d = 2Fd olur. 2. koşul sağlanmamıştır.

İki koşul da aynı anda sağlanmadığından çubuk dengede değildir.

ÖZET 45 Doğrultuları Aynı Olmayan Kuvvetlerin Torkları

Eşit bölmeli, türdeş ve her bir bölmesinin ağırlığı G olan çubuklar O noktası etrafında dönebilmektedir. Çubuklar şekilde gösterilen kuvvet-
lerle dengede kalsın. Bu durumda toplam tork sıfırdır. İpteki T gerilme kuvvetinin O noktasına göre torku, çubuğun ağırlığının O noktasına
göre torkuna büyüklükçe eşittir.

T1y T3y
T1 T3
d d d d 30°
O 30°
T1x
T2 d
T2y T3x
4G d
Gy
d d d 30° d
T1 gerilme kuvveti, 60° Gx
O
T2x O
4G
T1.sin30°.4d = 4G.2d
4G
1
T1· ·4d = 8Gd T3 gerilme kuvveti,
2 T2 gerilme kuvveti,
T1.2d = 8Gd T3.sin30°.4d = 4G.sin60°.2d
T2.sin30°.4d = 4G.2d
T1 = 4G olur. 1 1 3
T2· ·4d = 8Gd T3· ·4d = 4G· ·2d
2 2 2
T2 = 4G olur. T3 = 2 3 G olur.

46
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 46 Çubuğa Etki Eden Tepki Kuvveti

 Her bir bölmesinin ağırlığı G olan eşit bölmeli türdeş çubuk, I ve II destekleri sayesinde dengede olsun. I veya II desteğine göre tork
alınarak desteklerin N1 ve N2 tepki kuvvetleri bulunabilir.

N1 N2 N1 N2 N1 N2

I II I II I II

6G 6G 6G

Çubuk dengede olduğundan, Çubuk dengede olduğundan, Çubuk dengede olduğundan,

N1 + N2 = 6G ... (1)
I desteğine göre tork alınırsa,
N2.4 = 6G.2 ⇒ N2 = 3G olur.
(1) denkleminde yerine yazıldığında
N1 + 3G = 6G ⇒ N1 = 3G olur.
N1 + N2 = 6G ... (1)
I desteğine göre tork alınırsa,
N2.3 = 6G.1 ⇒ N2 = 2G olur.
(1) denkleminde yerine yazıldığında
N1 + 2G = 6G ⇒ N1 = 4G olur.
N1 + N2 = 6G ... (1)
I desteğine göre tork alınırsa,
N2.3 = 6G.2 ⇒ N2 = 4G olur.
(1) denkleminde yerine yazıldığında
N1 + 4G = 6G ⇒ N1 = 2G olur.

 Her bir bölmesinin ağırlığı G olan eşit bölmeli türdeş çubuk O1, O2 ve O3 noktalarından geçen eksenler çevresinde dönebilmektedir. Çu-
buklar F1, F2, F3 kuvvetleriyle dengededir. O1, O2 ve O3 noktalarındaki tepki kuvvetlerinin yönlerini ve büyüklüğünü bulalım.

(1) F1 (1) F1 (1) N3 F1

• O1 O2 • O3

(2) N1 4G (2) 4G (2) 4G

O1 noktasına göre tork alınırsa, O2 noktasına göre tork alınırsa, O3 noktasına göre tork alınırsa,
F2.2 = 4G.2 ⇒ F2 = 4G olur. 8G
F1.1 = 4G.2 ⇒ F1 = 8G olur. F3.3 = 4G.2 ⇒ F3 = olur.
3
F1 > 4G olduğundan O1 noktasındaki F2 = 4G olduğundan O2 noktasında tep-
F3 < 4G olduğundan O3 noktasındaki
tepki kuvveti (2) yönünde N1 = 4G dir. ki kuvveti oluşmaz.
4G
tepki kuvveti (1) yönünde N3 = dir.
3

 Ağırlığı G olan 10 m uzunluğundaki homojen, türdeş KL kalası yatay düzlem ve sürtünmesiz düşey duvara dayalı olarak şekildeki
durumlarda dengededir. Yatay ve düşey düzlemin tepki kuvvetlerini ve yatay düzlemdeki sürtünme kuvvetlerini bulalım.

L duvar duvar T duvar

L
Nd L 53°
Nd
37°
8m 53° 8m
Ny 6m 37° N
Ny d

K 53° G K 37° G G
fs yatay fs yatay Ny K

3m 3m 4m 4m 3m 3m

K noktasına göre tork alınırsa, K noktasına göre tork alınırsa, K noktasına göre tork alınırsa,
3G 2G 3G
Nd.8 = G.3 ⇒ Nd = olur. Nd.6 = G.4 ⇒ Nd = olur. T.8 = G.3 ⇒ T = olur.
8 3 8
Çubuk dengede olduğundan, Çubuk dengede olduğundan, Çubuk dengede olduğundan,
3G 2G 3G
fs = Nd = fs = Nd = Ny = T =
8 3 8
Ny = G olur. Ny = G olur. Nd = G olur.

47
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 47 Kesişen Kuvvetlerin Dengesi

¨
Aynı noktaya uygulanan iki kuvvet dengede ise kuvvetlerin büyüklükleri eşit yönleri zıt yönlüdür. Şekilde G ağırlığındaki cisim esnemeyen
iplere bağlandığında cisim dengeye geldiğinde cisme etki eden toplam kuvvet sıfır olur.

T6+T7

T T1 T2 T6 i i T 7


G G G

Cisim dengede olduğuna göre cis- Cisim dengede olduğuna göre cisme Cisim dengede olduğuna göre cisme etki
me etki eden toplam kuvvet sıfırdır. etki eden toplam kuvvet sıfırdır. eden toplam kuvvet sıfırdır.
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
T+G=0 T1 + T2 + G = 0 T6 + T7 + G = 0
¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨ ¨
T = –G T1 + T2 = –G olur. T6 + T7 = – G
olur. Cismin ağırlık merkezinin iplere olan olur.
uzaklığı eşit ise iplerdeki gerilme
İpteki gerilme kuvvetinin büyüklüğü, T6 ve T7 kuvvetlerinin bileşkesinin büyüklüğü
kuvvetlerinin büyüklükleri,
T = G olur. aradaki açı kullanıldıktan sonra bu değer cis-
G
T1 = T2 = olur. min ağırlığına eşit büyüklüktedir.
2

Lami Teoremi
Kesişen üç kuvvet dengede ise kuvvetleri veya kuvvetler arasındaki açıyı bulabilmek için bu teorem F1
kullanılır. Gerçekte bu teorem, sinüs teoreminin başka şekilde yazılmış hâlidir. Lami teoremine
göre; kuvvetlerin, karşılarındaki açıların sinüslerine oranı sabittir. Kısaca; b
a F2
i
F1 F2 F3
= = şeklinde yazılır.
sini sina sinb
F3

¡ Küçük açı karşısında büyük kuvvet bulunur. Çünkü iki kuvvet arasındaki açı küçüldükçe bileşke kuvvet büyüyeceğinden, küçük
  
açının karşısındaki kuvvet büyük olur. Şekilde θ < α < β olması durumunda, | F1| > | F2| > | F3| olur.

 İplere asılmış cisimlerin farklı durumlardaki denge durumları şekilde gösterilmiştir.

T1 i T1 T2 a T2 T i T T a T T1 i T1 T2 i T2

K G K G K P K P

G ağırlıklı K cismi ağırlıksız iplere bağlan- K ve P cisimleri ağırlıksız iplere bağlan- K ve P cisimleri ağırlıksız iplere bağlan-
dığında sistem dengede kalmak koşuluyla dığında iplerdeki gerilmeler eşit olacak dığında ipler arasındaki açılar eşit olacak
aralarındaki açı arttırıldığında ipteki gerilme şekilde dengeye geliyor ise, şekilde dengeye geldiğinde,
kuvvetleri artar. i<a ise GK > GP olur. T1 > T2 ise GK > GP olur.
i<a ise T1 < T2 olur. i = 60° ise GK = 3 T i = 60° alınırsa,
G
i = 60° ise G = 3 T1 & T 1 = a = 90° ise GP = 2 T T1 = 2T ise GK = 3 .2T = 2 3 T
3
G T2 = T ise GP = 3 .T = 3 T
a = 90° ise G = 2 T2 & T2 =
2

48
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 48 Kütle ve Ağırlık Merkezi

Kütle Merkezi
Cismin sahip olduğu kütlenin tamamının toplandığı kabul edilen noktaya cismin kütle merkezi denir. Düzgün geometrik biçimli cisimlerin
kütle merkezleri, geometrik merkezlerinde bulunurken düzensiz biçimli cisimlerin kütle merkezleri, cismin şekline göre değişir.

Kütle skaler bir büyüklüktür. Kütle cisimlerin bulun- Bir cismin bütün kütlesi, kütle merkezinde toplanmış gibi düşünülür. Kütle
Eşit kollu terazi ile ölçülür. SI duğu konuma göre de- merkezinden asılan veya kütle merkezinden destek üzerine konulan ci-
da birimi kg dır. ğişmez. simler dengede kalır. Cisimlerin kütle merkezleri cismin dışında da olabilir.

Ağırlık Merkezi
Cisimlere etki eden kütle çekim kuvvetine ağırlık denir. Bir cismi meydana getiren parçacıkların ağırlıklarının ortalama uygulama nokta-
sına ağırlık merkezi denir.

Ağırlık vektörel bir büyüklük- Ağırlık, cisimlerin bu- Çekim alanının olmadığı yerde, ağırlık merkezinden söz edilemez. Kütle
tür. Dinamometre ile ölçülür. lundukları konuma gö- merkezi, cismin ağırlığının sıfır olduğu yerde de geçerli olduğundan, küt-
SI da birimi Newton (N) dir. re değişir. le merkezi en genel kavramdır.

Kütle ve Ağırlık Merkezinin Koordinatlarının Bulunması

Şekide gösterildiği gibi cismin koordinatları (x1, y1), (x2, y2), (x3, y3) ... şeklindeki m1, m2, m3 ... y
y3 m3
noktasal cismin koordinatları;
y2 m2
x koordinatı y koordinatı
m 1 .x 1 + m 2 .x 2 + ... + m N .x N m 1 .y 1 + m 2 .y 2 + ... + m N .y N y1 m1
x km = y km =
m 1 + m 2 + ... + m N m 1 + m 2 + ... + m N
0 x
x1 x2 x3
eşitliklerinden bulunabilir.

ÖZET 49 Düzgün, Türdeş Bir Çubuğun Ağırlık Merkezi

 Türdeş cisimlerin ağırlıkları verilmiş ise cismin ortasından aşağı yönde bir kuvvet olarak gösterilir. Eğer çubukların uzunlukları verilmiş
ise ağırlık olarak uzunlukları alınır.

Çubuk Çember Kare Çerçeve Dikdörtgen Çerçeve

a a

,/2 M ,/2
r
M M M
a b

G G
G G

Ağırlık merkezi çubuğun Ağırlık merkezi geometrik Ağırlık merkezi köşegenle- Ağırlık merkezi köşegenle-
orta noktasıdır. Çubuğun şeklin merkezidir. rin kesim noktasıdır. rin kesim noktasıdır.
ağırlığı uzunluğu ile doğru
G = Ç = 2rr G = Ç = 4a G = Ç = 2.(a + b)
orantılıdır. G = ,

49
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 50 Türdeş Cisimlerin Ağırlıklarının Boyutları ile İlişkisi

 Şekil - I deki türdeş levhanın boyutları iki katına çıkarıldığında
b 
levhanın alanı 4 katına çıkar. Alanı A olan levhanın ağırlığına V G

¨ ¨ a A G
G dersek, alanı 4A olan levhanın da ağırlığı 4G olur. h
b
a

8G
 Şekil - II deki türdeş cismin boyutları iki katına çıkartıldığında 8V
2b
¨
cismin hacmi 8 katına çıkar. Hacmi V olan cismin ağırlığına G 
¨ 2a 4A 4G 2h 2b
dersek, hacmi 8V olan cismin ağırlığı da 8G olur.
2a
Şekil - I Şekil - II

Türdeş cisimlerin ağırlıkları verilmiş ise cismin ortasından aşağı yönde bir kuvvet olarak gösterilir. Eğer cisimlerin alanları verilmiş ise
alanları, hacimleri verilmiş ise hacimleri ağırlık olarak alınır.

Daire Kare Dikdörtgen Üçgen

a a A

r
M M M h
a b c b
M

hKM
B a C

G G G G

Ağırlık merkezi geometrik Ağırlık merkezi köşegenle- Ağırlık merkezi köşegenle- Ağırlık merkezi köşegenlerin
şeklin merkezidir. rin kesim noktasıdır. rin kesim noktasıdır. kesim noktasıdır.
2 2
G = A = rr G=A=a G = A = a.b a.h a b.h b c.h c
G=A= = =
2 2 2

Küre Küp Silindir Koni

h
a h
r
r M K.M
r
M M
a
h/4 3h/4

G
G

G G

Ağırlık merkezi geometrik h

Ağırlık merkezi alt ve üst Ağırlık merkezi alt ve üst Ağırlık merkezi tabandan ka-
şeklin merkezidir. 4
tabanların orta noktalarını tabanların orta noktalarını dar ileridedir.
4 3 birleştiren doğrunun orta birleştiren doğrunun orta
G=V= rr 1 2
3 noktasıdır. noktasıdır. G=V= .rr .h
3
3 2
G=V=a G = V = rr .h

50
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 51 Kütle Merkezi ve Denge Şartı

Düzgün, türdeş bir levhanın kütle merkezi ortasındadır. Cisim iple herhangi bir noktasından asıldığında ipin düşey uzantısı cismin kütle
merkezinden geçer.

 
A T B T B T A T C
A
O
O O O
A C

D  C B C B G
G  G
D G
Şekil - II (a) Şekil - II (b)
Şekil - I (a) Şekil - I (b)

Şekil - I (a) daki cismin ağırlık merkezi O noktasındadır. Levha Şekil - II (a) daki eşkenar üçgenin ağırlık merkezi O noktasıdır. Lev-
hangi noktadan asılırsa asılsın ipin uzantısı O noktasından geçer. ha farklı iki noktadan asıldığında ipin uzantısı O noktasından geçer.

Düzgün türdeş X ve Y yarım dairesel levhaları O noktasından birleştirilip K noktasından asıldığında, türdeş K, L, M levhaları birleştirilip
O noktasından asıldığında şekillerdeki gibi dengede kalmaktadır.

tavan tavan tavan tavan

T T ip ip
K K T T
O K O
K
x xK
r r L L Oı
O GX O GK
X r X r M
y M
xM
GY GL
Y Y
GM
Şekil - III (a) Şekil - III (b) Şekil - IV (a) Şekil - IV (b)

Ağırlıkları GX, GY ve yarıçapları r olan kendi içlerinde türdeş X Ağırlıkları GK, GL, GM olan türdeş kare levhalar Şekil - IV (a) daki
ve Y yarım küreleri Şekil - III (a) daki gibi asıldıklarında ipteki gibi asıldığında şekildeki gibi dengede kalıyor ve ipteki gerilme
gerilme kuvveti T olsun. kuvveti T oluyor.
• İpin uzantısı O noktasından geçtiğinden ağırlık merkezi O • İpin uzantısı L nin ağırlık merkezinden geçmektedir. Sistemin
ı
noktasıdır. ağırlık merkezi O noktasıdır.
• O noktasına göre tork alındığında, • O noktasına göre tork alınırsa, dK = dM olduğundan, GK = GM olur.
GX.x = GY.y ⇒ y < x olduğundan GX < GY olur. • GK = GM dir. GL ile diğer cisimlerin ağırlıkları kıyaslanamaz.
• T gerilme kuvveti T = GX + GY olur. • T gerilme kuvveti, T = GK + GL + GM dir.

Bir cismin ağırlığının doğrultusu cismin ok

tabanının sınırladığı bölgenin içerisinde
ise cisim dengede kalır. Ağırlığı taban 4 br 4 br 4 br
alanının dışında ise dengede kalamaya-
2 br 2 br 2 br
rak dönme hareketi yapar.
O1 O 2 O1 O 2 O1 O 2
Şekil - V (a) ve Şekil - V (b) de levhala- Şekil - V (a) Şekil - V (b)
Şekil - V (c)
rın ağırlık merkezleri, levhaların O1 ve
O2 dönme noktaları arasında kaldığından levhalar dengede kalır. Şekil - V (c) deki levhanın ağırlık merkezi O2 noktasının dışında kala-
cağından levha ok yönünde döner.

51
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 52 Parça Ekleme ve Çıkarma

Cisimlerin Üzerine Parça Ekleme
Bir cismin üzerine parça yapıştırılırsa ağırlık merkezi iki parçanın ağırlık merkezlerinin
r
arasındadır. Parçaların ağırlık merkezleri O1 ve O2 noktaları arasında olur. Kütle merke- 2r r r KM
O1 O2
zine göre tork alındığında, O1 O2
Dx (r – Dx)

G1.∆x = G2.(r – ∆x) G2

G2 G1
G1
eşitliğinden ağırlık merkezinin yeri bulunur. R=G1+G2

ip ip
K L
L K
1 2 T
M L S
K O
3 O 4
O N M R
N P
M N P

Şekildeki türdeş levhanın kütle merkezi O
noktasıdır. Şekildeki levha üzerine K parçası
eklendiğinde ortak kütle merkezi 1 yönünde,
L parçası eklendiğinde 2 yönünde, M parçası
eklendiğinde 3 yönünde, N parçası eklendi-
ğinde ise 4 yönünde kayar.
Şekildeki türdeş levhanın kütle merkezi O
noktasıdır. K parçasının üzerine özdeş parça
eklendiğinde:
• Dengenin bozulmaması için; L, M, N, P
parçalarından herhangi birinin üzerine öz-
deş parça yapıştırılması gerekir.
• Ağırlık merkezinin yerinin ve dengenin
değişmemesi için N parçasının üzerine
özdeş bir parça eklenmelidir.
Şekildeki türdeş eşit bölmeli levhanın kütle
merkezi O noktasıdır. L parçasının üzerine
özdeş parça eklendiğinde:
• Dengenin bozulmaması için S veya R par-
çalarından herhangi birinin üzerine özdeş
parça eklenmelidir.
• Ağırlık merkezinin yerinin ve dengenin de-
ğişmemesi için R parçası üzerine özdeş
bir parça eklenmelidir.

Cisimlerin Üzerinden Parça Çıkarma

Bir cisimden parça çıkarılırsa çıkarılan parçanın ağırlığı yukarı doğru alınır.
G2
Kuvvetlerin dengesinden ağırlık merkezinin yeri bulunur. G2

Ağırlık merkezi büyük kuvvetin dışında ve bu kuvvetle aynı yöndedir. Kütle mer- r r 2r O2 O1 KM
kezine göre tork alındığında, O2 O1 r Dx

G1.∆x = G2.(r + ∆x) G1 R = G1–G2

G1

eşitliğinden ağırlık merkezinin yeri bulunur.

ip
K L ip
L
1 2
K T
K M
3 O 4 L S
O
O
N M R
M N N P
P

Şekildeki türdeş levhanın kütle merkezi O
noktasıdır. Şekildeki levha üzerinden K par-
çası çıkarıldığında kütle merkezi 4 yönünde,
L parçası çıkarıldığında 3 yönünde, N parça-
sı çıkarıldığında 1 yönünde, M parçası çıka-
rıldığında ise 2 yönünde kaymaya uğrar.
Şekildeki türdeş levhanın kütle merkezi O
noktasıdır. Levhadan K levhası çıkarıldığında:
• Dengenin bozulmaması için; L, M, N, P
parçalarından herhangi biri çıkarılmalıdır.
• Ağırlık merkezinin yerinin ve dengenin değiş-
memesi için N parçasının çıkarılması gerekir.
Şekildeki türdeş eşit bölmeli levhanın kütle
merkezi O noktasıdır. L parçası, çıkarıldığında:
• Dengenin bozulmaması için; S veya R par-
çalarından herhangi biri çıkarılmalıdır.
• Ağırlık merkezinin yerinin ve dengenin de-
ğişmemesi için R parçası çıkartılmalıdır.

52
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 53 Basit Makineler ve Kaldıraçlar

Kuvvet Kazancı
Basit makineler çoğunlukla kuvvetten kazanç sağlamak için ya-
pılmış iş yapmada kolaylık sağlayan aletlerdir. Kuvvetten elde
edilen kazanca kuvvet kazancı ya da mekanik avantaj denir.
Kuvvet kazancı, yükün sisteme uygulanan kuvvete oranıdır.
Taşınan yük
Kuvvet kazancı =
Uygulanan kuvvet
 Kuvvetin büyüklüğü, sisteme uygulanan yüke eşit ise oran 1
olur. Bu durumda kuvvetten kazanç yoktur. Taşınan yük daha
küçük bir kuvvetle dengelenecek olursa kuvvet kazancı 1 den
büyük olur.
 Bir basit makinede kuvvetten ne kadar kazanç varsa, yoldan
da aynı oranda kayıp vardır.
Verim
Bir basit makinenin verimi; makineden alınan enerjinin, makineye
verilen enerjiye oranına eşittir.
Alınan enerji
Verim =
Verilen enerji
 Sürtünmesiz düzeneklerde yukarıdaki eşiklikte oran 1 dir. Yani
verim %100 olur. Sürtünmeli durumlarda bu oran 1 den küçük
olur. Örneğin yukarıdaki ifadede bu oran 0,8 çıkarsa bu basit
makinenin verimi %80 demektir. Bu durumda sürtünmeden do-
layı %20 lik kayıp vardır.
 Sürtünmeli durumlarda basit makineden alınan enerji, basit
makineye verilen enerjiden küçüktür. Aradaki fark azaldıkça
basit makinenin verimi artar.

Kaldıraçlar

Desteğin Yük ile Kuvvet Arasında Olduğu Kaldıraçlar

O noktasına göre tork alınırsa, F
destek
F . d2 = G . d1 olur.
yük
O
• d1 < d2 ise F < G olur. Kuvvetten kazanç, yoldan kayıp vardır.
• d1 = d2 ise F = G olur. Kuvvetten ve yoldan kazanç yoktur.
• d2 < d1 ise G < F olur. Kuvvetten kayıp, yoldan kazanç vardır. G d1 d2 F

 Bu tip kaldıraçlara; tahterevalli, makas, mandal, eşit kollu terazi, pense, tırnak makası, keser, bağ budama makası, kriko, kerpe-
ten, levye, kayık küreği örnek olarak verilebilir.

Yükün Destek ile Kuvvet Arasında Olduğu Kaldıraçlar

F
O noktasına göre tork alınırsa, destek yük

F . d2 = G . d1 olur. O

 Bu tür kaldıraçlarda her zaman d1 < d2 olduğundan F < G olur.

Kuvvetten kazanç, yoldan kayıp vardır.
d1 G
 Bu tip kaldıraçlara; el arabası, fındık kıracağı, ceviz kıracağı, şişe aça-
cağı, delgeç örnek olarak verilebilir. d2 F

Kuvvetin Destek ile Yük Arasında Olduğu Kaldıraçlar

O noktasına göre tork alınırsa,

F . d2 = G . d1 olur.
destek F
O yük
Bu tip kaldıraçlarda her zaman, d2 < d1 olduğundan G < F olur. Kuvvetten
kayıp, yoldan kazanç vardır.

Bu tip kaldıraçlara; cımbız, kürek, maşa, tel zımba, çekiç, şeker ve limon
d2 G
tutacağı, tenis raketi, olta, buz hokeyi sopası, beyzbol sopası, alt çene
kemiği, kol kası, tırnak makası örnek olarak verilebilir. d1

53
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 54 Sabit ve Hareketli Makaralar

Merkezinden geçen eksen etrafında serbestçe dönebilen ve teker şeklindeki sistemin etrafında sarılı olan ipin çekilmesiyle hareket ede-
bilen sistemlere makara denir.

Sabit Makara Hareketli Makara

T T F
(2)
x F
r r F F F
O O O
h
G
Gmak K r r L r r r r
F F F (1) O O O
h h
x Gmak.
G G G G G G
Şekil - I (a) Şekil - I (b) Şekil - I (c) Şekil - II (a) Şekil - II (b) Şekil - II (c)

O merkezi etrafında serbestçe dönebilen makarada oluşan O merkezi etrafında serbestçe dönebilen makarayla birlikte
ip ile birlikte öteleme hareketi yapabilen sistemlere sabit hem dönme hem de öteleme hareketi yapabilen sisteme
makara denir. hareketli makara denir.

 Sürtünmenin ve ip ağırlıklarının ihmal edildiği durumda  Sürtünmenin ve ip ağırlıklarının ihmal edildiği durumda
sabit makara ya dengededir ya da sabit hızla hareket hareketli makara ya dengededir ya da sabit hızla hare-
yapar. Kuvvetin O noktasına göre toplam torku sıfır olur. ket eder. Makarayı F kuvveti 2 yönünde, G kuvveti ise
1 yönünde döndürmeye çalışır.
G.r = F.r & F=G olur.
K noktasına göre tork alınırsa,
 Sabit makarada kuvvet kazancı,
G
F.2r = G.r & F = olur.
2
yük G G
Kuvvet kazancı = = = =1 olur.  Hareketli makarada kuvvet kazancı,
kuvvet F G

yük G
Kuvvetten ve yoldan kazanç yoktur. Kuvvet kazancı = = =2 olur.
kuvvet G
Sabit makara kuvvetin yönünü değiştirerek iş yapmada 2
kolaylık sağlar.
Kuvvetten iki kat kazanç, yoldan iki kat kayıp vardır.
 F kuvvetinin uygulandığı ip x kadar aşağı çekildiğinde  F kuvvetinin uygulandığı ip x kadar yukarı çekildiğinde
G ağırlığı h kadar yükselir. G ağırlığı h kadar yükselir. F kuvvetinin yaptığı iş, G
kuvvetinin yaptığı işe eşittir.
Kuvvetin yaptığı iş, G kuvvetinin yaptığı işe eşittir.
WF = WG
WF = WG
F.x = G . h
F.x = G.h & x = h olur.
G
·x = G . h & x = 2h olur.
Şekil-1 (c) de makaranın ağırlığı Gmak. ise makarayı çe- 2
ken ipteki gerilme, Şekil - II (c) de makaranın ağırlığı Gmak. ise

T + G + F + Gmak = 0 F + F + G + Gmak = 0
olur. olur.
T = G + F + Gmak 2F = G + Gmak

54
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 55 Palangalar
İki ya da daha fazla makaranın farklı şekillerde bağlanmasıyla elde edilen sisteme palanga denir. Palanga sistemi dengede veya sabit
hızla hareket ediyor ise sisteme etki eden net kuvvet sıfırdır.

x
x F
F F 2F
F
F F F F F F
F F F F F F F F
x
K K L L M M

h h
h G G G G G G

Şekilde makara, ip ağırlıklarının ve sürtün- Şekilde makara, ip ağırlıklarının ve sürtün- Şekilde makara, ip ağırlıklarının ve sürtün-
melerin ihmal edildiği sistemde G ağırlığı melerin ihmal edildiği sistemde G ağırlığı melerin ihmal edildiği sistemde G ağırlığı
F kuvveti ile dengelensin. F kuvveti ile dengelensin. F kuvveti ile dengelensin.

 K makarasının dengesinden,  L makarasının dengesinden,  M makarasının dengesinden,

F+F=G F+F+F=G F + 2F + F = G

G G G
2F = G & F= olur. 3F = G & F= olur. 4F = G & F= olur.
2 3 4
 Kuvvet kazancı,  Kuvvet kazancı,  Kuvvet kazancı,

yük G yük G yük G

Kuvvet kazancı = = =2 Kuvvet kazancı = = =3 Kuvvet kazancı = = =4
kuvvet G kuvvet G kuvvet G
2 3 4
olur. Kuvvetten 2 kat kazanç, yoldan iki olur. Kuvvetten üç kat kazanç, yoldan olur. Kuvvetten dört kat kazanç, yoldan
kat kayıp vardır. üç kat kayıp vardır. dört kat kayıp vardır.
 F kuvvetinin uygulandığı ip x kadar  F kuvvetinin uygulandığı ip x kadar  F kuvvetinin uygulandığı ip x kadar
aşağı çekildiğinde G ağırlığı h kadar aşağı çekildiğinde G ağırlığı h kadar yukarı çekildiğinde G ağırlığı h kadar
yükselir. Kuvvetin yaptığı iş, G ağırlı- yükselir. Kuvvetin yaptığı iş, G ağırlı- yükselir. Kuvvetin yaptığı iş, G ağırlığı-
ğının yaptığı işe eşittir. ğının yaptığı işe eşittir. nın yaptığı işe eşittir.
WF = WG WF = WG WF = WG
F.x = G.h F.x = G.h F.x = G.h
G G G
. x = G . h & x = 2h olur. . x = G . h & x = 3h olur. . x = G . h & x = 4h olur.
2 3 4
F kuvvetinin uygulandığı ip 2h kadar F kuvvetinin uygulandığı ip 3h kadar F kuvvetinin uygulandığı ip 4h kadar
aşağı çekildiğinde G ağırlığı h kadar aşağı çekildiğinde G ağırlığı h kadar yukarı çekildiğinde G ağırlığı h kadar
yükselir. yükselir. yükselir.
 K makarasının ağırlığı olması durumun-  L makarasının ağırlığı olması durumun-  M makarasının ağırlığı olması durumun-
da F kuvvetinin büyüklüğü değişir. Fakat da F kuvvetinin büyüklüğü değişir. Fakat da F kuvvetinin büyüklüğü değişir. Fakat
her durumda bu makara sisteminde F her durumda bu makara sisteminde F her durumda bu makara sisteminde F
kuvvetinin uygulandığı ip 2h kadar çekil- kuvvetinin uygulandığı ip 3h kadar çekil- kuvvetinin uygulandığı ip 4h kadar çekil-
diğinde G yükü h kadar yükselir. Ağırlık diğinde G yükü h kadar yükselir. Ağırlık diğinde G yükü h kadar yükselir. Ağırlık
makaraların yükselmesini etkilemez. makaraların yükselmesini etkilemez. makaraların yükselmesini etkilemez.

55
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 56 Eğik Düzlem

Ağır bir cismi daha küçük kuvvet uygulayarak belli bir yüksekliğe çıkarmaya yarayan bir
kenarı alçak, diğer kenarı yüksek olan eğimli yola eğik düzlem denir.
Şekilde G ağırlıklı yük, F kuvveti ile sürtünmesiz eğik düzlemde sabit hızla çekildiğinde cis-
me etki eden net kuvvet sıfırdır. G kuvvetinin düşey bileşeninin büyüklüğü F kuvvetine eşittir. ,
F
F = G.sini
h G.sini i
h
F = G·
, G.cosi

F., = G.h olur. G

i

Eğik düzlemde sürtünme yoksa enerji kaybı oluşmaz. Bu durumda kuvvetin yaptığı işin tamamı cisme potansiyel enerji olarak
aktarılır. Verim = 1 olur.
• Kuvvetin yaptığı iş: WF = F.l
• Cismin kazandığı potansiyel enerji: EP = G.h olur.
alınan enerji G.h
• Verim = = = 1 olur.
verilen enerji F.,

G
Verim = olur.
F

yük G G 1
 Kuvvet kazancı = = = =  olduğundan kuvvet kazancı, eğik düzlemin yüksekliğine (h) ve boyuna
kuvvet F G . sin i sin i
(,) bağlıdır. Kuvvet kazancı G yükünün ağırlığına bağlı değildir.

 h < , olduğundan F < G olur. Eğik düzlemde kuvvetten kazanç, yoldan kayıp vardır.
 Eğik düzlem sürtünmeli ise kuvvetin yaptığı iş, sürtünmeye ve cismin potansiyel enerjisine aktarılır. Bu durumda verim
kesinlikle 1 den küçüktür. Sürtünme kuvveti ne kadar fazla ise verim de o oranda azalır.

Sürtünmesiz eğik düzlemde cisme sabit F kuvveti ile sabit hızla , yolu aldırıldığında kuvvetin yaptığı iş, cismin kazandığı
potansiyel enerjiye eşittir.

WF = WG
F.l = G.h
F . l = mg . h

 Günlük hayatımızda eğik düzlemi her yerde görmek mümkündür.

Engelli rampası Büyük cisimleri kamyona çıkarma İnşaatlarda yük taşıma

Apartman girişlerine engelli birey ve çocukların rahat hareket edebilmesi için eğimli rampalar yapılır. Bu rampalar aynı zamanda in-
şaatlarda çimento ve benzeri yükleri el arabasıyla çıkarmakta kullanılır. Ağır yükleri araçlara çıkarmada, araçları tırlara çıkarmada ve
bunun gibi çoğu yerde eğik düzlem karşımıza çıkar.

56
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 57 Çıkrık
Aynı eksen etrafında dönebilen yarıçapları farklı iki silindirin birleş- F
mesiyle elde edilen düzeneğe çıkrık denir. R
r
Şekilde G ağırlığı ve onu dengede tutan F kuvveti çıkrığı farklı O
silindir R r
yönlerde döndürmeye zorlar. Dengenin sağlanabilmesi için O nok-
O
tasına göre torklarının büyüklükleri eşit olmalıdır.

xF = xG h
Yük
F
F.R = G.r
G
r çıkrık silindirinin yarıçapı, R kol uzunluğunun yarıçapından kü-
çüktür. r < R olduğundan F < G olur. Kuvvetten kazanç yoldan G
kayıp vardır.
Şekil - I (a) Şekil - I (b)
Kuvvet kolu 1 tam devir yaptığında G yükü silindirin çevresi ka- Çıkrığın karşıdan görünüşü Çıkrığın yandan görünüşü
dar yükselir. Kuvvet kolu n defa döndürüldüğünde G yükü,

h = n . 2πr kadar yükselir.

Yükün yer değiştirme miktarı,

 Kola uygulanan kuvvete, yüke ve kol uzunluğuna bağlı değildir.

 n tur sayısı sabit olmak şartıyla yalnızca yükün bağlı olduğu silindirin r yarıçapına bağlıdır.

Kol n defa döndürüldüğünde yük h kadar yer değiştirirse kuvvetin yaptığı iş yükün kazandığı enerjiye eşittir.

    WF = WG
olur.
F . 2πR . n = G . h

ÖZET 58 Vida
Üzerinde eğimli dişliler bulunan değişik malzemeleri birbirine monte etmek için kullanılan basit makineye vida
denir. Vida üzerindeki dişler arası uzaklığa bir vida adımı (a) denir. r
 Vida tam bir tur döndürüldüğünde vida ucunda bir vida adımı kadar yer değiştirir. Vida n tur attığında yüzey F
içerisinde aldığı yol, a

h = n.a olur. P

Vidanın yüzey içerisindeki aldığı yol n tur sayısı sabit olmak şartıyla yalnızca vida adımına bağlıdır. R
 Vidanın bulunduğu zeminde ilerleyebilmesi için vidaya P baskı kuvveti uygulanması gerekir. Bu kuvvetin tahta blok

büyüklüğü R yüzeyin tepki kuvvetine eşittir.

 Enerjinin korunumuna göre, vidaya uygulanan F kuvveti vidaya çevresi kadar yol aldırır. Vida ise P kuvveti
sayesinde vida adımı kadar yol alır. İş prensiplerine göre,

F.2r.r = P.a = R.a olur.

 a < 2rr olduğundan F < R olur. Kuvvetten kazanç, yoldan kayıp vardır.

57
Kuvvet ve Hareket 

ÖZET 59 Dişli Çarklar ÖZET 60 Kasnaklar

Merkezleri Çakışık Farklı Yarıçaptaki Dişliler Aynı Merkezli Kasnaklar
nK K
 K ve L dişlilerinin dönme Şekildeki gibi O noktasından
yönleri ve tur sayıları ay- L
nL perçinlenmiş kasnakların dön- rK
nıdır. K dişlisi ok yönünde me yönleri ve sayıları aynıdır.
1 tur attığında L dişlisi de rL O rL
rK fK = fL olur.
aynı yönde 1 tur atar. K L
 Dişlilerin tur sayıları yarı-  Yarıçapı büyük olan K dişli-
çaplarından bağımsızdır. sinin çizgisel hızı L den daha
K ve L dişlilerin tur sayıları büyüktür.

fK ve fL ise fK = fL olur.

Birbirine Dıştan Temas Eden Dişliler Aynı Yönde Dönecek Şekilde Bağlanan Kasnaklar
K K kasnağı saat yönünde döndüğünde L kasnağı da L ile aynı
yönde döner.
L
K

L
rK
rL
rL
rK

fL

fK
 Kasnakların devir sayıları ile yarıçapları ters orantılıdır.
 K ve L dişlilerinin tur sayıları yarıçaplarının büyüklüğü ile Devir sayıları ile yarıçaplarının çarpımları eşittir.
ters orantılıdır. K dişlisi fK tur döndüğünde L dişlisi fL tur
döner. Tur sayısı ile yarıçaplarının çarpımları eşittir. fK.rK = fL.rL

fK.rK = fL.rL  Kayışın kasnaklara temas ettiği dış noktalarda her nokta-
da kayışın çizgisel hızlarının büyüklükleri eşittir.
 Her iki dişli üzerinde yapılan işler eşittir.

Birbirine Zincir ile Bağlı Dişliler Zıt Yönde Dönecek Şekilde Bağlanan Kasnaklar
K K kasnağı saat yönünde döndüğünde L kasnağı saatin tersi
yönünde dönme yapar.
L
K

L
rL rK
rK rL

fL
fK

 K ve L dişlilerinin tur sayıları yarıçaplarının büyüklükleri ile

ters orantılıdır. K dişlisi fK tur döndüğünde L dişlisi fL tur  Kasnakların devir sayıları ile yarıçapları ters orantılıdır.
Devir sayıları ile yarıçaplarının çarpımları eşittir.
döner. Tur sayısı ile yarıçaplarının çarpımları eşittir.

fK.rK = fL.rL fK.rK = fL.rL

 Her iki dişli üzerinde yapılan işler eşittir.  Kayışın kasnaklara temas ettiği dış noktalarda her nokta-
da kayışın çizgisel hızlarının büyüklükleri eşittir.

58
 Kuvvet ve Hareket

ÖZET 61 Yuvarlanarak İlerleyen Cisimlerin Hareketi

r2
r1
r

yatay yatay
h 2rr düzlem 2rr2
h düzlem
P
P

İp makaranın merkezine bağlanmış ise makara ok yönünde bir
kez döndürülürse ip 2rr kadar çekilir. P cisminin yer değiştir-
mesi makaranın yer değiştirmesine eşittir. Bu durumda P yü-
kündeki yükselme miktarı h,
h = 2rr olur.
Yarıçapları r1 ve r2 olan eş merkezli silindirler ok yönünde bir
kez döndürüldüğünde ötelenmeden dolayı P yükü 2rr2 kadar
yükselir. r1 yarıçaplı silindire bağlı ip açılacağından 2rr1 kadar
aşağı iner. P yükündeki net yer değiştirme,
h = 2rr2 – 2rr1 olur.

r1
r r2
h yatay P yatay
P 2rr düzlem h 2rr2 düzlem

İp makaranın üzerinden geçirilmiş ise makara ok yönünde bir
kez döndürüldüğünde P yükü hem ötelenmeden hem de dön-
meden dolayı yükselir. Yükselme miktarı h,
h = hdönme + höteleme = 2rr + 2rr = 4rr olur.
Yarıçapları r1 ve r2 olan silindirler ok yönünde bir defa döndü-
rüldüğünde P yükü 2rr2 ötelenmeden ve 2rr1 kadar ipin açıl-
masından dolayı hareket eder. Bu durumda P yükündeki net
yer değiştirme,
h = 2rr2 + 2rr1 olur.

r1 r1
r2 r2

yatay yatay
h 2rr2 2rr2
düzlem P düzlem
P h

Yarıçapları r1 ve r2 olan eş merkezli silindirler ok yönünde bir
kez döndüğünde P cismindeki yükselme miktarı; 2rr2 kadar
ötelenme ve 2rr1 kadar sarılmanın toplamı olacaktır. Bu du-
rumda P yükünün yükselme miktarı,
Yarıçapları r1 ve r2 olan eş merkezli silindirler ok yönünde bir
kez döndürüldüğünde P cismi ok yönünde ötelenmeden dolayı
2rr2 kadar aşağı iner. Fakat ip r2 yarıçaplı makaraya sarılaca-
ğından 2rr1 kadar yükselir. Yükün net yer değiştirmesi h,

h = 2rr2 + 2rr1 olur. h = 2rr2 – 2rr1 olur.

ÖZET 62 Makaralarda İplerin Çekilmesi

tavan
Makaranın üzerinden geçen ipin bir ucu sabit iken diğer ucu x kadar çekilirse ma-
F
kara çekilen ipin yönünde x/2 kadar döner ve x/2 kadar yükselir. Çekilen ipin yarısı
dönmeye diğer yarısı ise makarayı yükseltmeye gider. Bu durumda makaraya bağ- x
makara x/2
lı yük de x/2 kadar yükselir. Yarıçapı r olan makaranın dönme sayısı, r x/2
kadar yükselir.

x/2 x/2
dönme say›s› = n = = olur.
makaran›n çevresi 2rr
x/2 yük x/2
P
kadar yükselir.

59
 ELEKTRIK VE MANYETIZMA

ÖZET 63 Elektriksel Kuvvet (Coulomb Kanunu)

Tek Boyutta Elektriksel Kuvvet
 +q2  
F21 –q1 –q2 +q1 F –q2
  
F21 +q1 F12 F12 21 F12

d d d
Pozitif yükler birbirlerine itme, negatif yükler birbirlerine itme, zıt yükler ise birbirlerine çekme kuvveti uygular. Yüklerin birbirine uygu-
ladığı itme ya da çekme kuvvetinin büyüklüğü,

q1.q2
F = k· eşitliğinden bulunur.
d2
¨ ¨
 F12 q1 yükünün q2 yüküne, F21 q2 yükünün q1 yüküne uyguladığı kuvvetlerin büyüklükleri birbirine eşit ve zıt yönlüdür.
¨ ¨
F12 = – F21 ve F12 = F21 = F dir.
 SI birim sisteminde kuvvet birimi Newton'dır ve vektörel bir büyüklüktür.
 Coulomb kuvveti temas gerektirmeyen dört temel kuvvetten biridir.
 k, ortamın cinsine bağlı sabittir. Coulomb sabiti olarak alınır. Açık olarak Coulomb sabiti,

1
k= eşitliğinden bulunur.
4r.fo

Coulomb sabiti boşlukta en büyük değeri alır. Boşluk ve hava ortamı için Coulomb sabiti yaklaşık birbirine eşittir ve k = 9.109 N.m2/C2
alınır.
k, Coulomb sabiti elektriksel geçirgenlik f (epsilon) ile ters orantılıdır. Her ortamın kendine özgü bir elektriksel geçirgenliği vardır.
–12 2 2
Eşitlikte fo boşluğun elektriksel geçirgenliği olup değeri yaklaşık olarak fo = 8,85 . 10 C /N.m dir.
 İki yükün birbirine uyguladığı kuvvet k ye dolayısı ile ortama bağlıdır. Ortam değiştiğinde ortamın elektriksel geçirgenliği f da değişir.
Dolayısı ile kuvvet de değişir. Örneğin elektriksel geçirgenlik f değeri iki katına çıkarsa k yarıya iner. Bu durumda kuvvet yarıya iner.

İki Boyutta Bileşke Elektriksel Kuvvet +q1 +Q F1 –q1 F1 +Q

Elektrik yükleri q1 ve q2 olan yüklerin +Q yüküne uyguladıkları kuvvetler . . .
d1 d1
Şekil - I de ve Şekil - II de gösterilmiştir. Her iki şekilde de kuvvetler ara-
F2 F2
sındaki açı 90° olduğundan, Q yüküne uygulanan bileşke kuvvet, Fnet Fnet
2 2 2 d2 d2
F net = F 1 + F 2
–q2 –q2
eşitliğinden bulunabilir.
Şekil - I Şekil - II

 Aralarında d kadar uzaklık olan q ve Q yüklerinin birbirlerine uyguladıkları kuvvet F olsun. Şekillerde Q yüküne etki eden net kuv-
vetlerin yönleri ve büyüklükleri gösterilmiştir.

+q +Q F –3q 3F +Q –q –q
. .
d d
60° 60°
4F
v2F
F 5F d d
d
v3F
d
F F
d d F
30° 60°
30° 60° 60° 60°
–q –4q –q +q F
d +Q d +Q
F

60
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 64 İpe Asılmış Elektrik Yüklü Cisimler

Şekilde aynı cins yüklerle yüklü, ağırlıkları GK = mK.g ve GL = mL.g olan K, L küreleri tavan
dengeye geldiklerinde birbirlerini eşit büyüklükte kuvvetlerle iter. Denge şartından,
i1 i2
FKF TK
tan i 1 = = TL
GK mK .g
FK=F K L FL=F
FL F .
tan i 2 = = olur . Bu eşitliklerden, qK qL
GL mL .g
i1 i2

mK > mL ⇒ q1 < q2 dir. GK GL

mK < mL ⇒ q1 > q2 dir.

mK = mL ⇒ q1 = q2 dir.

Şekil-I de aynı cins yüklerle yüklü GK ve GL ağırlıklı K, L küreleri dengeye geldiklerinde tavan
  
birbirlerini her zaman eşit büyüklükte kuvvetlerle iter (IFKI = IFLI = F).
TK TK
FK
Denge şartından,
K qK K qK

TL GK
TL
TL = GL + F
TK = GK + TL – F L qL L qL
= GK + (GL + F) – F
GL FL
= GK + GL olur.
Şekil - I Şekil - II
TK gerilme kuvveti Coulomb kuvvetinden bağımsızdır.

Yükleri qX, qY olan mX, mY kütleli X, Y cisimleri Şekil - I deki gibi denge- Yük­le­ri +q olan öz­deş K ve L kü­re­leri ­şe­kil­de­ki gi­bi den­
dedir. Bu durumda cisimlerin birbirine uyguladığı elektriksel kuvvetin ge­de iken ağırlığı ihmal edilen ip­ler­de­ki ge­ril­me kuv­vet­le­
büyüklüğü FX, FY ve cisimlerin bağlı olduğu ip gerilmeleri TX, TY dir. ri T1 ve T2 dir.
Yüklere etki eden kuvvetler Şekil - II de gösterilmiştir.
T1
T1
i1 i2 i1 i2 F
ip ip
TX TX K +q
TY TY K +q
G
qX qY T2
qX qY T2
FX FY T2
X Y d
i1 i2 L +q L +q
mX.g mY.g G F
Şekil - I Şekil - II
Şekil - I Şekil - II
i1 = i2 ise
• İtme kuvvetlerin büyüklükleri FX = FY dir. Cisimleri birbirine bağlayan ipin uzunluğu arttırılırsa;

• Cisimlerin kütleleri ve ağırlıkları mX = mY ve GX = GY dir. • Cisimlerin birbirine uyguladığı elektriksel kuvvetin bü-
• İp gerilme kuvvetleri TX = TY dir. yüklüğü F azalır.

i1 < i2 ise • T2 gerilme kuvveti, T2 = G + F azalır.

• İtme kuvvetlerin büyüklükleri FX = FY dir. • T1 gerilme kuvveti F kuvvetinden bağımsız olduğundan

• Cisimlerin kütleleri ve ağırlıkları mY < mX ve GY < GX tir. T1 = G + G = 2G kuvveti değişmez.

• İp gerilme kuvvetleri TY < TX tir.

61
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 65 Elektrik Alan Çizgileri

Elektrik alan çizgileri, elektrik alan kavramını somut hâle getirerek daha iyi anlamak için oluşturulan modellemedir.

Çizilen elektrik alan modelleri; yükün büyüklüğüne, işaretine ve ortamdaki yük sayısına göre farklılık gösterir. Elektrik alan, yükün etkisini
gösterebildiği ve çevresini saran uzay parçasında olduğundan iki boyutta ve üç boyutta çizilebilir.

E E E E

+ + –
+q +2q –q – –2q

+q yükünün elektrik +2q yükünün –q yükünün elektrik –2q yükünün

alan modeli elektrik alan modeli alan modeli elektrik alan modeli

Pozitif noktasal yükün oluşturduğu elektrik alan çiz- Yükün büyüklüğü iki katına çıkarsa yükün etrafındaki elektrik alan çizgi-
gilerinin yönü yükten dışarı doğru, negatif noktasal lerinin sayısı da iki katına çıkar. Çizgi sayısı yükün büyüklüğü ile doğru
yükün oluşturduğu elektrik alan çizgilerinin yönü orantılıdır. +q ve –q yüklerinin çevresindeki çizgi sayısı sekiz ise +2q ve –2q
yüke doğrudur. yüklerinin çevresindeki çizgi sayısı on altı olarak modellenir.

E E E E E E

– + + + – –

 Karşılıklı yerleştirilmiş yüklerin elektrik alan modelleri şekildeki gibi çizilmiştir.

Elektrik alan çizgi- Alan çizgileri yüze-

leri herhangi bir (+)
Elektrik alan
yüklü parçacıktan
çizgileri birbiri-
çıkıp herhangi bir
ni kesmez.
(–) yüklü parçacıkta
son bulur.
Elektrik alan çizgileri, Yüklü bir parçacıktan çı-
ye değdiği noktaya
elektrik alan şiddeti- kan ya da yüklü parçacıkta
diktir. Yüklü cisimle-
nin arttığı yerde sık, sona eren elektrik alan
rin yüzeylerinden dik
azaldığı yerde seyrek çizgi sayısı, yük miktarı ile
çıkıp, yüzeylere dik
olarak çizilir. doğru orantılıdır.
olarak girer.

 Yalıtılmış bir düzlemde bulunan noktasal K ve L yüklerinin elektrik alan çizgileri

şekildeki gibi modellenmiştir. Yüklerin büyüklükleri, yüklerden çıkan ya da son
bulan çizgi sayısı ile doğru orantılıdır.
K L
K yükünden 15 çizgi çıkarken, L yükünde 10 çizgi son bulmaktadır. Kalan 5 çizgi
ise sonsuzda olduğu varsayılan başka bir yükte son bulur.

Bu durumda, qK = 15 ise qL = –10 olur.

qK 15 3
= = – olur.
qL –10 2

62
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 66 Noktasal Yükün Elektrik Alanı

Tek Boyutta Noktasal Yükün Elektrik Alanı

Uzayın herhangi bir bölgesinde bulunan durgun elektrik yüküne etkiyen bir kuvvet varsa o bölgede bir elektrik alanı vardır. Bir yükün
kuvvet etkisini gösterebildiği yükü saran uzay bölgesine elektrik alan denir.

Bir yükün pozitif birim yüke (q = +1C) uyguladığı elektriksel kuvvete o noktadaki elektrik alan şiddeti denir.

qo = +1 br yüke etki eden elektriksel kuvvet, elektrik alan matematiksel gösteriminde yazılırsa;
q.qo
¨ k. 2
+q K E
¨ F d q
E= q = qo = k. 2
(+1 br)
o d d
–q E K
¨ q (+1 br)
E = k·
d2 d

yükten d kadar uzaktaki bir noktadaki elektrik alan bulunabilir.

N volt
 SI birim sisteminde elektrik alanın birimi veya dir.
C metre
 Elektrik alanın şiddeti yükün büyüklüğü ile doğru, uzaklığın karesi ile ters orantılıdır.

 +q ve –q yüklerinin K noktasında oluşturdukları elektrik alan bulunurken, elektrik alan bulunacak noktada +1 br yük olduğu kabul
edilir. +q yükünün K noktasında oluşturduğu elektrik +x yönünde, –q yükünün oluşturduğu elektrik alan vektörü ise –x yönündedir.

İki Boyutta Bileşke Elektrik Alan

q1 ve q2 yüklerinin K ve L noktalarında oluşturdukları bileşke elekt- +q1 (+1br) K E1 –q1 E1 L (+1br)

. . .
rik alanı, elektrik alanların vektörel toplamına eşittir. K ve L nokta- d1 d1
larındaki elektrik alan vektörleri arasındaki açılar 90° olduğundan E2
EK E2
elektrik alan şekildeki yönlerde ve büyüklükleri, EL
d2 d2
2 2 2 2
EK = EL = E1 + E2
eşitliğinden bulunur. –q2 –q2


 +q yükünden d kadar uzaklıktaki elektrik alanı E olsun. K, L, M ve N noktalarında oluşan bileşke elektrik alanlar gösterilmiştir.

+q K E –3q 3E L –q –q
.• •.
d d 53°
37° 60° 60°
E 4E d d
EK EL d d
EM E EN
d d E
30° 60°
60° 30° 60° 60° 60°
–q –4q –q • +q • E
d M d N
E
K noktasındaki elektrik alan L noktasındaki elektrik alan M noktasındaki elektrik alan N noktasındaki elektrik alan
şiddeti, EK = v2E olur. şiddeti, EL = 5E olur. şiddeti, EM = v3E olur. şiddeti, EN = E olur.

63
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 67 Elektriksel Potansiyel Enerji

Şekildeki K noktasında +q1 yükü sabit tutulurken +q2 yükünün sonsuzdan L noktasına
getirilmesiyle bir iş yapılır. Yükler aynı işaretli olduklarından birbirini elektriksel kuvvetle
iter. q1 ve q2 yüklerini birbirine yaklaştırmakla elektriksel kuvvetlere karşı iş yapılır. Ya-
pılan bu iş sistemde elektriksel potansiyel enerji olarak depolanır. q2 yükünü sonsuzdan
+q1 +q2
L noktasına sabit hızla getirmekle elektriksel kuvvetlere karşı yapılan iş, yüklerin sahip
olduğu elektriksel potansiyel enerjiye eşittir. Yükler arasındaki potansiyel enerji, K L

d
q1.q2
W = Ep = k · olur.
d

Elektriksel potansiyel enerji skaler bir bü- SI birim sisteminde elektriksel po- Aynı işaretli yüklerin elektriksel potansiyel
yüklüktür. Hesaplamalarda yüklerin işaret- tansiyel enerjisininin birimi Joule enerjisi pozitif, zıt işaretli yüklerin potansi-
leri dikkate alınır. (J) dür. yel enerjisi negatiftir.

+q1
İki­den faz­la sa­bit yükten oluşan sis­te­min po­tan­si­yel ener­ji­si, yük­le­rin iki­şer­li po­tan­si­yel
ener­ji­le­ri­nin top­la­mı­na eşit­tir. Şekildeki yük­le­rin oluş­tur­duk­la­rı top­lam po­tan­si­yel ener­ji,
q 1 . ^ –q 2 h q1 . q3 ^ –q 2 h . q 3 d1 d2
Ep = k +k +k
d1 d2 d3

ifadesiyle bulunur. –q2 +q3

d3

¡ Yükler birbirine yaklaştırıldığında veya birbirinden uzaklaştırıldığında potansiyel enerji yüklerin yük cinslerine göre değişir.

+q1 +q2 +q1 –q2

K L K L

• Aynı işaretli yükler birbirine yaklaştırıldığında elektriksel • Zıt işaretli yükler birbirine yaklaştığında elektriksel potansi-
potansiyel enerji artar, uzaklaştırıldığında azalır. yel enerji azalır, uzaklaştırıldığında artar.

• +q2 yükünü sonsuzdan L noktasına getirmekle elektriksel
kuvvetlere karşı iş yapılır. +q2 yükü sonsuza gittiğinde ise
elektriksel kuvvetler iş yapar. Potansiyel enerji sıfır olur.
Yapılan iş yükün geldiği yola bağlı olmayıp yükün son ko-
numuna bağlıdır.
• –q2 yükünün sonsuzdan L noktasına gelmesi sonucu elekt-
riksel kuvvetler iş yapar. Sistemin potansiyel enerjisi ne-
gatiftir. Sistemden enerji alınmıştır. –q2 yükü sonsuza gö-
türüldüğünde potansiyel enerji artarak sonsuzda sıfır olur.
Yapılan iş,

W = DEP = EPson – EPilk olur. W = DEP = EPson – EPilk olur.

64
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 68 Noktasal Yükler için Elektriksel Potansiyel

Şekilde gösterildiği gibi q = +1C ise L noktasındaki +1C yükün sahip olduğu
potansiyel enerjiye o noktanın elektriksel potansiyeli denir. V sembolü ile
+q
gösterilir. L noktasının elektriksel potansiyeli, +1 C
K L
k.q d
V= olur.
d

SI birim siste- Elektriksel potansiyel L noktasındaki bir q yükünün sahip olduğu elektriksel potansiyel enerjisi,
minde elektriksel skaler bir büyüklüktür. Ep = q.V olur. Yükün sahip olduğu elektrik potansiyel enerjisi q ve o nok-
potansiyelin Hesaplamalarda yüklerin tadaki potansiyele bağlıdır. Elektrik alanın büyük olması o noktada yükün
birimi volttur. işareti dikkate alınır. sahip olduğu elektrik potansiyel enerjisinin büyük olduğu anlamına gelmez.

Şe­kil­de­ki bir­den faz­la yü­kün O nok­ta­sın­da oluş­tur­du­ğu po­tan­si­yel, yük­lerin +q1

­ay­rı ay­rı oluş­tur­duk­la­rı po­tan­si­yel­le­rin ce­bir­sel top­la­mı­dır.

Top­lam po­tan­si­yel,
d1

q1 (–q2) q3
V = k· + k· + k· ifadesiyle bulunur. O
d1 d2 d3 d2 d3
–q2 +q3

Elektriksel Potansiyel Farkı

E
Düzgün elektrik alan içinde ve alan doğrultusunda K ve L noktaları arasında potansiyel farkı vardır.
L• •K
Elektrik alan içindeki pozitif birim yükün (+1C) bir noktadan diğer bir noktaya götürülmesi için yapılan
işe bu iki noktanın elektriksel potansiyel farkı denir. İki nokta arasındaki elektriksel potansiyel farkı,
W
DV = eşitliğinden bulunabilir. Elektrik alanın yönü her zaman potansiyeli yüksek olan noktadan
q
düşük olan noktaya doğrudur. Şekildeki elektrik alan içindeki K noktasının potansiyeli (VK), L noktası- M• •N
nın potansiyelinden (VL) büyüktür. Bu iki nokta arasındaki elektriksel potansiyel farkı,

VKL = VL – VK ifadesiyle bulunur.

¡ Şekildeki K ve N noktalarının potansiyelleri VK = VN, L ve M noktalarının potansiyelleri VL = VM olur. Bu durumda VK = VN > VL = VM

olur. Aynı potansiyele sahip K ve N noktalarının bulunduğu yere, elektrik alan çizgilerine dik olacak şekilde bir düzlem konulduğunda
bu düzlem üzerindeki bütün noktaların potansiyelleri birbirine eşit olur.

Şekilde K ve N noktalarına +q ve –q yükleri yerleştirilsin. L ve M noktala-

rındaki potansiyeller,
k.q k. (–q) kq
VL = + = +q –q
d 2d
2d L M
k.q k. (–q)
kd K N
VM = + =– olur.
2d d 2d
d d d
L ve M noktaları arasındaki VLM potansiyel farkı,
kq kq kq
VLM = VM – VL = – – =– olur.
2d 2d d

65
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 69 Eş Potansiyel Yüzeyler

Elektrik alanda, elektrik potansiyelleri eşit olan noktaların oluşturduğu yüzeyler vardır. Bu yüzeylere eş potansiyel yüzeyler denir. Elekt-
rik potansiyeli skaler bir büyüklük olduğundan yükten eşit uzaklıktaki noktaların potansiyelleri eşit olur.

Şekillerde +q ve –q yükünün etrafındaki eş potansiyel yüzeyler kesikli çizgilerle, yüklerin oluşturdukları elektrik alan çizgileri ise
sürekli oklarla gösterilmiştir.

E alan çizgileri E alan çizgileri

K X
• •
eş potansiyel eş potansiyel
çizgileri çizgileri
+ –
L• •M Y• •Z

Şekil - I Şekil - II
Noktasal +q yükünün etrafındaki Noktasal –q yükünün etrafındaki
eş potansiyel yüzeyler eş potansiyel yüzeyler
• Şekillerde +q ve –q yükünün potansiyellerinin eşit olduğu noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eş potansiyel çizgileri ya da eş
potansiyel yüzeyler yükün şekline benzer. Kesikli çizgiler yükü saran yüzeyi temsil eder.
• Eş potansiyel çizgisi üzerinde her noktada aynı potansiyel vardır. Şekillerde K ile L nin ve X ile Y nin potansiyelleri eşittir. Bundan
dolayı bir q yükü bu çizgi üzerinde hareket ettirildiğinde iş yapılmaz.
• +q yükünden uzaklaştıkça çizilen eş potansiyel çizgilerinin üzerindeki noktalarda potansiyel değerleri azalır. VK = VL > VM olur.
• –q yükünden uzaklaştıkça çizilen eş potansiyel çizgilerin üzerindeki noktalarda potansiyel değerleri artar. VZ > VX = VY olur.
• Şekillerde çizilen eş potansiyel çizgilerinin sayısı sonsuzdur. Eş potansiyel çizgileri birbirini kesmez ve bu çizgiler elektrik alan
çizgilerine diktir.

Şekilde farklı cins ve aynı cins, aynı miktarda yüke sahip noktasal yüklerin etrafındaki eş potansiyel yüzeyler kesikli çizgilerle,
elektrik alanlar ise sürekli çizgilerle gösterilmiştir.

E
E
. .
X
• A•
K• .
+ – B• + +
. .
L• •Y
.
• • •
C
M Z

Şekil - III Şekil - IV

Noktasal +q ve –q yüklerinin etrafındaki Noktasal +q yüklerinin etrafındaki
eş potansiyel yüzeyler eş potansiyel yüzeyler

• Şekillerde eş potansiyel yüzeyler üzerinde her noktada potansiyeller eşittir. Şekil - III te +q yükünden uzaklaştıkça potansiyel
azalacağından, VK = VL > VM olur. –q yükünden uzaklaştıkça potansiyel artacağından VZ > VX = VY olur.
Şekil - IV te yükler +q olduğundan yüke yakın noktalarda potansiyel daha büyük olacağından, VA > VB > VC olur.

66
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 70 Elektriksel İş
Elektrik alanın yönü her zaman potansiyeli büyük olan noktadan küçük olan noktaya doğrudur. Elektrik M N E
• •
alan içinde ve alan doğrultusunda bulunan K ve L noktaları arasında potansiyel farkı vardır. K noktasının
potansiyeli VK, L noktasının potansiyeli VL dir. Bu iki nokta arasındaki potansiyel farkı, VKL = VL – VK olur. 3
+q yükünü K noktasından L noktasına götürülürken yapılan iş W ise, 1 2

W W = q.VKL • +q
VKL = ⇒ olur. L 1
q K

Elektrik alanına dik doğrultudaki K ve N noktala- L ve M noktalarının potansiyelleri eşit

olduğundan q yükünü 1 yolu boyunca q yükü elektrik alan içinde bir
rının potansiyelleri VK = VN ; L ve M noktalarının
L noktasına veya 2 yolu boyunca M noktadan başka bir noktaya
potansiyelleri VL = VM olur. q yükü eş potansiyel
noktasına getirmekle elektriksel kuv- götürüldüğünde yapılan iş yol-
çizgisi üzerinde hareket ettirildiğinde yapılan iş
vetlere karşı ya da elektriksel kuvvet- dan bağımsızdır.
sıfırdır. q yükü 3 yolu boyunca sabit hızla hare-
ket ettirildiğinde yapılan iş W3 = 0 olur. lerin yaptığı iş eşittir. W1 = W2 olur.

E E E E

+q • +q –q –q
K L M N P R S T

• +q yükünün elektrik alanı
ile aynı yönde K noktasın-
dan L noktasına gelmesi
durumunda elektriksel kuv-
vetler yük üzerinde iş yapar.
• +q yükünün elektrik alana
zıt yönde N noktasından M
noktasına getirilmesi duru-
munda elektriksel kuvvetlere
karşı iş yapılır.
• –q yükünün elektrik alanı ile • –q yükünün elektrik alanına
aynı yönde P noktasından R zıt yönde T noktasından M
noktasına getirilmesi duru- noktasına gelmesi durumun-
munda elektriksel kuvvetlere da elektriksel kuvvetler yük
karşı iş yapılır. üzerinde iş yapar.

WKL = q.(VL – VK) WNM = q.(VM – VN) WPR = –q.(VR – VP) WTS = –q.(VS – VT)

 +q yükü potansiyeli büyük olan bir noktadan alınıp potansiyeli küçük olan bir noktaya götürülürse yapılan iş negatif olur. Bu du-
rumda elektriksel kuvvet iş yapar. VK > VL olduğundan VKL = VL – VK sonucu (–) çıkar.

 +q yükü potansiyeli küçük olan bir noktadan alınıp potansiyeli büyük olan noktaya götürülürse yapılan iş pozitif olur. Bu durumda
elektriksel kuvvetlere karşı iş yapılmış olur.

q q
K noktasındaki +q yükünün L ve M noktalarındaki potansiyelleri VL = k. , VM = k. olur. +q K L M
ı d 2d
q yükünün farklı noktalara hareketinde yapılan işi bulalım. d d
∞ ∞
+q +qı +q +qı +q +qı +q qı
• •
K L M K L K L M K L
ı ı ı
q yükünün L den M ye gel- q yükünün L den sonsuza q yükünün M den L ye geti- qı yükünün sonsuzdan L ye
mesi durumunda elektriksel gitmesi durumunda elektrik- rilmesi durumunda elektriksel getirilmesi durumunda elekt-
kuvvetlerin yaptığı iş, sel kuvvetlerin yaptığı iş, kuvvetlere karşı yapılan iş, rik kuvvetlere karşı yapılan iş,
ı ı ı ı
W = q .(VM – VL) W = q .(V∞ – VL) W = q .(VL – VM) W = q .(VL – V∞)
q kq q q q
= qı. d 0 – k. n = qı. d k. n
kq
= qı. d k. – n – k. = qı. d – 0n
2d d d d 2d d
kq q
= qı. d k. n olur.
kq q
= qı. d – n olur. = qı. d – n olur. = qı. d k. n olur.
2d d 2d d

67
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 71 Düzgün Elektrik Alan

Elektrik Alan
Noktasal bir yükün elektrik alanı düzgün değildir. Şekildeki özdeş, iletken, paralel iki levha bir üretece bağlandığında (+) ve (–) yükle yüklendik-
ten sonra levhalar arasında düzgün bir elektrik alanı oluşur. Oluşan elektrik alanın tüm özellikleri aynı olan alanlara düzgün elektrik alan denir.

Yüklenen iki Elektrik alan çizgileri + + + + + + +

. . . . .
Elektrik alan çiz- Elektrik alan
levhanın potansi- birbirine paralel ve eşit Fe
gilerinin yönü (+) çizgileri levhalar +q
yel farkı üretecin aralıklıdır. Alan şiddetli +
yüklü levhadan arasında (+) ve V– E d
kutupları arasın- ise çizgi sayısı fazla, –q
(–) yüklü levha- (–) yüklü levha-
daki V potansiyel alan zayıf ise çizgi Fe
ya doğrudur. lara diktir. . . . . .
farkına eşittir. sayısı azdır. – – – – – – –

Üretecin potansiyel farkı V, levhalar arasındaki uzaklık d ise levhalar arasındaki elektrik alanı,

V Volt (V) N
E= bağıntısından bulunur. SI sisteminde birimi ya da dır.
d metre (m) C

Elektriksel Kuvvet ve İvme

Elektrik alan içindeki yüklü bir cisme etki eden elektriksel kuvvet, Cismin elektriksel kuvvetten kaynaklanan ivmesi,
Fnet = m.a
V
F = q.E = q. bağıntısı ile bulunur. V q.V
d q· = m.a ⇒ a= olur.
d m.d

Levhalar Arasındaki Elektriksel Potansiyel

¡ Paralel levhalar arasındaki potansiyel, (+) yüklü levhadan (–) yüklü levhaya gidildikçe azalır. Şekildeki 4V 3V 2V V 0
üretecin potansiyeli 4V ise K noktasının potansiyeli 4V, P noktasının potansiyeli 0 dır. + d d d d –
+ –
¡ Pozitif yüklü levhadan negatif yüklü levhaya gidildikçe elektriksel potansiyel uzaklıkla doğru orantılı olarak
K L M N P
azalır. VL = 3V, VM = 2V, VN = V olur. + • –
+ A B C –
¡ Levhalar arasındaki bir noktanın potansiyeli,
+ x –
V
E=
d
⇒ V = E.d eşitliğinden bulunur. + –

Levhalar arasındaki elektrik alan sabit olduğundan bir noktanın potansiyeli (–) levhaya olan d uzaklığı ile 4V

doğru orantılıdır.

¡ Eş potansiyel yüzeyleri üzerindeki tüm noktaların potansiyelleri eşittir. VL = VA, VM = VB, VN = VC olur.

¡ Şekildeki paralel levhalar arasındaki elektrik alanın şiddeti sabit olduğundan AC arasındaki potansiyel fark,

4V VAC
= x VAC = V · x
E=
4d
⇒ d eşitliğinden bulunabilir.

¡ Şekil - I de paralel levhalar bir üreteçle yüklendikten sonra üreteçle bağlantısı ke- K d L M d N
silmiştir. KL levhaları birbirine yaklaştırıldığında levhalar üretece bağlı olmadığı için E E
levhaların yük miktarları ve levhalar arasındaki elektrik alan değişmez. Levhalar ara-
V
sındaki elektrik alan sabit olduğundan E = eşitliğinde E sabit, d azaldığında levha-
d
ların potansiyel farkı azalır.

¡ Şekil - II de paralel levhalar bir üreteçle yüklensin. M ve N levhaları birbirine yaklaş-

tırıldığında levhalar üretece bağlı olduklarından levhaların potansiyel farkı değişmez.
V + V–
E= eşitliğinde V sabit, d azaldığında levhalar arasındaki elektrik alan artar. Dola-
d
Şekil - I Şekil - II
yısı ile levhaların yükü artar.

68
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 72 Elektrik Alanda Gerilme Kuvveti

Yüklü paralel levhalar arasında, yalıtkan ipe bağlı yüklü bir cisim dengede ise ipteki gerilme kuvveti cismin ağırlığı ile yüke etki eden
elektriksel kuvvetin bileşkesine eşittir.

+ + + + + + + + + + + + +
+ –
Fe i i i
T1 T2 T3 + –
, T T
+q –q nötr + E T – Fc +q +q F
E E E c E
mg mg + +q Fe –
Fe mg
i i
+ i – Fe Fe
mg
– – – – – – + – – – – – – – –
+q yüküne elektrik alanla aynı, –q Kütlesi ihmal edilen yalıtkan bir iple Yer çekiminin ve sürtünmelerin ih-
yüküne elektrik alana zıt yönde Fe tavana asılan +q yüklü bir cisim mal edildiği ortamda, yükleri +q
elektriksel kuvveti etki ederken nötr elektriksel alan içerisinde, elektrik- olan özdeş cisimler yalıtkan iplerle
cisme elektriksel kuvvet etki etmez. sel kuvvet ile ağırlık kuvvetinin bi- (+) levhaya şekildeki gibi bağlan-
Yüklerin kütleleri eşit ise iplerdeki leşkesi ipteki T gerilme kuvveti tara- dıklarında dengede kalıyor. Yükler
gerlime kuvvetleri, fından dengelenmiştir. yatayda coulomb kuvvetiyle birbiri-
Fe q.E ni iterken, elektriksel kuvvet yükleri
T1 = mg + Fe tani = =
mg mg aşağı yönde çeker.
T2 = mg – Fe • İpin düşeyle yaptığı i açısı; cismin • Yükler arasındaki coulomb kuv-
T3 = mg olur. yükü ve elektrik alan şiddeti ile doğ- veti artarsa i açısı ve T ip geril-
ru, ağırlığı ile ters orantılıdır. İpin , me kuvveti artar.
• Yüklere etki eden Fe elektriksel
uzunluğuna bağlı değildir.
kuvveti artarsa T1 gerilme kuvveti • Yüklere etki eden elektriksel kuv-
artar, T2 azalır, T3 gerilme kuvveti • İpteki T gerilme kuvveti, vet artarsa i açısı azalırken, T ip
değişmez. 2 2
T = (mg) + Fe olur.
2 gerilme kuvveti artar.

Aralarındaki uzaklık d olan iletken K, L levhaları üretece Yer çekiminin ve sürtünmelerin ihmal edildiği ortamda, yükleri +q olan
bağlanarak şekildeki gibi yüklenmiştir. Kütlesi m olan +q ve özdeş cisimler yalıtkan iplerle K levhası üzerinde O noktasına asıldı-
–q yüklü cisimler ve nötr cisim yalıtkan iplerle K levhasına ğında şekildeki gibi dengede kalıyor.
asılmıştır. İplerdeki gerilme kuvvetleri T1, T2 ve T3 tür. K + + + + + + + + +
yatay
aa
K + + + + + + T T
yatay Fc q q F
Fe d c +
T1 T2 T3 d E V
–
a a
m +q –q Fe Fe
+
d E nötr V
– yatay
mg Fe mg mg L – – – – – – – – –

yatay ¡ Levhalara bağlı üretecin gerilimi (V) arttırıldığında;

L – – – – – – q.q
• Yükler birbirini Fc = k. büyüklüğünde coulomb kuvvetiyle iter.
2
d
¡ Levhalar arasındaki uzaklık azaltıldığında; V
• Elektriksel kuvvetin büyüklüğü Fe = q.E = q. eşitliğinde V ge-
d
• Levhalar arasındaki yüklü cisimlere etki eden elekt- rilimi arttırıldığında Fe kuvveti artar.
V
riksel kuvvet, Fe = q.E = q. artar. • Fe arttığından a açısı artar.
d
• İpteki gerilme kuvveti T2 = F c + F e eşitliğinde Fe arttığından
2 2
• T1 gerilme kuvveti artar, T2 gerilme kuvveti azalır.
T gerilme kuvveti artar.
• Nötr cisme elektriksel kuvvet etki etmez. T3 değişmez.

69
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 73 Cisimlerin Hareket Süreleri ve Hızları

Şekilde düzgün elektrik alan içerisinde, yer çekimi ve sürtünmelerin ihmal edildiği ortamda (+) M d N
levhadan serbest bırakılan m kütleli +q yüklü K parçacığı ile 4m kütleli +q yüklü L parçacığı + –

sabit ivmelerle düzgün hızlanarak (–) levhaya çarpar. + +q tK = t –

K vK = 2v
+m –
• K ve L yüklerinin elektriksel kuvvetten kaynaklanan ivmeleri, + +q –
tL = 2t
L vL = v
q.V + 4m –
aK = = 4a alınırsa 
m.d E
+ –
q.V
aL = = a olur. + –
4m.d
V

• K ve L yükleri karşı levhaya çarptıklarında aynı yolu alır. Yüklerin karşı levhaya • K ve L yüklerinin (–) levhaya çarpma
ulaşma süreleri, hızları,
1 2 1 2
vK = aK.tK = 4a.t = 2v alınırsa
d= .a .t = .a .t
2 K K 2 L L
1 2 1 2 vL = aL.tL = a.2t = v olur.
.4a.t K = .a.t L ⇒ tL = 2tK olur.
2 2
tK = t ⇒ tL = 2t olur. İvmesi büyük olan yük daha kısa sürede (–) levhaya çar-
par.

• K ve L yüklerinin hareket süresince ivme - zaman, hız - zaman ve yol - zaman grafikleri şekildeki gibi olur.

ivme hız yol ivme hız yol

K
4a 2v L
d a v d

K K L L

0 • 0 • 0 • 0 • 0 • 0 •
t zaman t zaman t zaman 2t zaman 2t zaman 2t zaman

K yükünün hareket grafikleri L yükünün hareket grafikleri

Yer çekimi ve sürtünmelerin önemsiz olduğu ortamda, düşey kesiti şekildeki gibi olan düzenekte, K lev- K d L
+ –
hası üzerinden serbest bırakılan m kütleli ve +q yüklü parçacık a ivmesi kazanarak t süre sonra L levha- E
+ –
sına çarpıyor. KL levhalarının uçları arasındaki potansiyel farkı V dir. + m Fe – v

¡ Levhalar arasındaki d uzaklığı arttırılırsa, + +q –

+ E –
V
• Yüke etki eden elektriksel kuvvet, Fe = q.E = q. eşitliğinde d artarsa elektriksel kuvvet azalır. + –
d + –
q.V
• Yükün ivmesi, a = eşitliğinde d artarsa ivme azalır. V
m.d
• Levhalar arasındaki potansiyel aynı üretece bağlı olduğu sürece potansiyel fark değişmez.
• Yükün karşı levhaya ulaşma süresi,
1 2
d= a.t
2

1 q.V 2 2m
d= · ·t ( t = d. olur.
2 m.d q.V
Levhalar arasındaki d uzaklığı arttırılırsa yükün karşı levhaya çarpma süresi artar.
• Yükün karşıya çarpma hızı v değişmez. Yükün karşıya çarpma hızı levhalar arasındaki uzaklıktan bağımsızdır.

70
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 74 Elektriksel Kuvvetlerin Yaptığı İş

Yer çekiminin ve sürtünmelerin önemsenmediği bir ortamda yüklü paralel levhalar arasından +q yüklü bir parçacık (+) levhadan serbest
bırakılıyor. Yüke etki eden elektriksel kuvvet iş yapar. Yapılan iş cismin kinetik enerji değişimine eşittir.

Yük L noktasına geldiğinde, Yük M noktasına geldiğinde, d

+ –
WKL = DEk WKM = DEk E
+ –
Fe.x = Ek – Ek Fe.x = Ek – Ek + +q F L vL M –
son ilk son ilk e
K vM
1 2 V 1 2 + –
q.E.x = m.v L – 0 q. .d = m.v M x
2 d 2 + –

q. V .x = 1 m.v2L
+ –
olur. q.V = 1 m.v2M olur.
d 2 2 + V–

• Cismin karşı levhaya ulaştığında kazandığı kinetik enerji, cismin yüküne ve uygulanan gerilime bağlıdır. Levhalar arasındaki uzaklığa
bağlı değildir.
• Cismin karşı levhaya çarpma hızı; cismin yüküne, kütlesine ve uygulanan gerilime bağlıdır. Levhalar arasındaki uzaklığa bağlı değildir.
• Levhalara uygulanan gerilim sabit kalmak şartıyla, levhalar arasındaki uzaklığın azalması veya artması yükün kazanacağı kinetik
enerjiyi ve hızını değiştirmez. Fakat karşı levhaya ulaşma süresi değişir.

¡ Yer çekiminin ve sürtünmelerin önemsenmediği bir ortamda yüklü paralel levhalar arasında –q yüklü parçacığa elektrik alana zıt
¨
yönde Fe elektriksel kuvvet etki eder. Yükün (–) levhaya ulaşabilmesi için (+) levhadan Ek lık bir kinetik enerji ile atılmalıdır.
d
• Cismin K deki kinetik enerjisi Ek > q.V den büyük ise cisim M noktasına belli bir hızla + –
E
çarpıp tekrar hızlanarak geri döner. + –

K + –q vo M –
• Cismin K deki kinetik enerjisi Ek = q.V ise M noktasına ulaştığında hızı sıfır olur. Cisim
Fe + –
tekrar hızlanarak geri döner.
+ –
• Cismin K deki kinetik enerjisi Ek < q.V ise cisim M noktasına ulaşamadan bir yerde du-
+ –
rur. Tekrar hızlanarak geri döner. V
+ –

¡ Yer çekiminin ve sürtünmelerin önemsenmediği bir ortamda paralel levhalar 4V potansiyel farkı olan üreteçle yüklensin. (+) levha-
daki potansiyel 4V, (–) levhadaki potansiyel 0 olur. Aralıklar eşit olduğundan her aralıktaki potansiyel farkı eşit olacak şekilde (+)
levhadan (–) levhaya doğru azalarak sıfırlanır.

K noktasında durmakta olan +q yükü,

• K noktasından L noktasına 1 yolu izlenerek getirildiğinde cismin L deki kinetik enerjisi, 4V 3V 2V V 0
+ d d d d –
EL = WKL = q.VKL = q.(VL – VK) = q.(3V – 3V) = 0 olur. 2
+ L• •M –
• K noktasından M noktasına 1 ve 2 yolları izlenerek getirildiğinde cismin M deki kinetik + –
enerjisi, 1
+ 3 –
EM = WKM = q.VKM = q.(VM – VK) = q.(V – 3V) = –2qV olur. + +q –
• K noktasından M noktasına 3 yolu izlenerek getirildiğinde cismin M deki kinetik enerjisi, K 4V
+ –
EM = WKM = q.VKM = q.(VM – VK) = q.(V – 2V) = –2qV olur.
Yük K noktasından M noktasına götürüldüğünde yapılan iş yoldan bağımsızdır.
• Yapılan işin önündeki (–) elektriksel kuvvetlerin iş yaptığını gösterir.

71
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 75 Yüklü Parçacıkların Düzgün Elektrik Alandaki Hareketi

Düzgün elektrik alanda yer çekimi kuvveti ihmal edildiğinde yüke elektrik alana paralel olarak Fe = q.E elektriksel kuvvet etki eder. Yük
bu kuvvet etkisinde ivmeli hareket yapar.
¡ Düzgün bir elektrik alanda vo hızıyla atılan yüklü bir parçacık, yükün işareti ve levhaların yük cinsine göre farklı şekillerde hareket yapar.

+ + + + +
– – – – – + + + + +
 3 3
vo E
Fe Fe
+q vo E vo 2 E
+q 2
Fe G –q
h
G G
vx 1 1
.
– – – – –
+ + + + + – – – – –
L vy v

Cisim yatayda sabit hızlı, düşeyde ivme-
li hareket yapar. Cismin yataydaki hızı
vx = vo sabit iken düşeydeki vy hızı Fe ve
G kuvvetlerinin etkisiyle artar.
Cismin yatayda ve düşeyde aldığı yol,
Elektrik alana dik olarak atılan +q yüklü
cisme aşağı yönde G, yukarı yönde ise
Fe kuvveti etki eder.
• G > Fe ise bileşke kuvvet aşağı yön-
de olur. Cisim 1 yolunu izler.
Elektrik alana dik olarak atılan –q yüklü
cisme aşağı yönde G, yukarı yönde ise
Fe kuvveti etki eder.
• G > Fe ise bileşke kuvvet aşağı yön-
de olur. Cisim 1 yolunu izler.

x = L = vo.t • G = Fe ise bileşke kuvvet sıfırdır. • G = Fe ise bileşke kuvvet sıfırdır.

1 2 Cisim 2 yolunu izler. Cisim 2 yolunu izler.
h= at olur.
2 • G < Fe ise bileşke kuvvet yukarı • G < Fe ise bileşke kuvvet yukarı
yönde olur. Cisim 3 yolunu izler. yönde olur. Cisim 3 yolunu izler.

¡ Elektrik yükleri qX, qY, qZ olan eşit kütleli X, Y, Z cisimleri yer çekiminin ihmal edildiği
ortamda, eşit v hızlarıyla düzgün elektrik alana girdiklerinde şekildeki yörüngeleri izle-
yerek elektrik alandan K, L, M noktalarından çıkmaktadır. – – – – – – K
• qX (+), qY nötr, qZ (–) yüklüdür.
E 2d
• X cismi 2d, Z cismi d kadar doğrultusundan saptığına göre, X cismine etki eden X
elektriksel kuvvetin şiddeti Z nin iki katıdır. FZ = F ⇒ FX = 2F olur. Y L
Z
• Cisimlerin kütleleri eşit olduğundan dolayı cisimlerin ivmeleri elektriksel kuvvetle d
doğru orantılıdır. aZ = a ⇒ aX = 2a olur. M
+ + + + + +
• Elektriksel kuvvet Fe = q.E olduğundan qZ = –q ⇒ qX = 2q olur.
• Yüklerin K, L, M noktalarından çıkarken hızlarının büyüklükleri vK > vM > vL olur.

¡ Sürtünmesiz ortam ve düşey düzlemde düzgün elektrik alanına giren –q yüklü, m küt- perde
leli cisim v hızı ile elektrik alanına girdiğinde şekildeki yörüngeyi izleyerek perdede K + + + + +
noktasına t sürede çarpıyor.
Fe 
V E
• Yükün O noktasına çarpması için, Fe = q.E = q. elektriksel kuvveti arttırılmalı ya V v .O
–q
d
da G = mg kuvveti azaltılmalıdır. G d

• Yükün levhaya ulaşma süresi, L = v.t eşitliğinde görüldüğü gibi levhaların uzunluğu- •K
– – – – –
na ve cismin elektrik alana giriş hızı v ye bağlıdır. Levhaların uzunluğu (L) kısaltıldı-
L
ğında veya cismin hızı (v) arttırıldığında t süresi azalır.

72
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 76 Sığa (Kapasite)

İletken maddelerin yük depolayabilme ölçüsüne sığa (kapasite) denir. İletkenlerde biriken yük miktarı iletkenin sığası ile doğru orantılıdır.
• Sığa C sembolü ile gösterilir. SI da birimi Farad'dır (F).
• Paralel iki iletken levha üretece bağlanarak yük ve enerji depolanabilir. İletkenler yüklendikten sonra elektrik yükü
üreteç devreden çıkartıldığında yük levhalar üzerinde kalır. 3q
• İletken levhalar bir üretece bağlanırsa levhalarda depolanan yük miktarı, levhaların sığası ve üretecin 2q
potansiyel farkı ile doğru orantılıdır.
q
q 2q 3q q
tan i = = = = ... = C ⇒ C= olur. potansiyel
V 2V 3C V 0
i
V 2V 3V
• Yük - potansiyel grafiğinin eğimi sığayı verir.

Sığa, paralel levhaların alanı ile doğru orantılıdır.

• Yüzey alanları A, aralarındaki uzaklık d olan iletken paralel levhalar po-
+q d +2q d
tansiyel farkı V olan üretece bağlandığında, üretecin (+) ucuna bağla- –q –2q
A A 2A 2A
nan levha +q, (–) ucuna bağlanan levha –q yükü ile yüklenir. + – + + – –
+ – + + – –
• Levhaların yüzey alanları iki katına çıkartıldığında üretecin uçları ara- + – + + – –
sındaki potansiyel farkı ve aradaki elektrik alan değişmez. + – + + – –
+ – + + – –
+ – + + – –
• Levhaların uçları arasındaki potansiyel farkın değişmemesi için levhala- + – + + – –
rın üzerindeki yük yoğunluğunun da değişmemesi gerekir. Üreteç saye- + – + + – –
sinde levhaların yükü ve sığası iki katına çıkar.
• Levhaların yüzey alanları eşit değil ise yüzey alanı küçük olan levhanın V V
alanı dikkate alınır.

Sığa, levhalar arasındaki uzaklık ile ters orantılıdır.

• Yüzey alanları A, aralarındaki uzaklık d olan iletken levhalar potansiyel farkı +q d +2q d/2
–q –2q
V olan üretece bağlandıklarında, levhalar +q ve –q yükleri ile yüklenir. A A A A
+ – ++ ––
• Levhalar arasındaki uzaklık yarıya indirildiğinde üretecin uçları arasındaki + – ++ ––
+ – ++ ––
potansiyel farkı değişmez, levhalar arasındaki elektrik alan iki katına çıkar. + – ++ ––
+ – ++ ––
• Levhalar arasındaki uzaklık azaldığından yükler arasındaki elektriksel + – ++ ––
potansiyel enerji azalır. Yükler arasındaki uzaklık azaldığında elektriksel + – ++ ––
+ – ++ ––
kuvvetler iş yapar. Sistemin potansiyel enerjisi azalır. Dolayısıyla levhala-
rın potansiyel farkı da azalır. Levhalara bağlı üreteç, levhaların potansiyel
farkını kendi potansiyel farkına eşitlemek için levhalara yük gönderir. Lev- V V
halarda biriken yük ve sığa iki katına çıkar.

Sığa, levhalar arasındaki ortamın elektriksel geçirgenliği (f) ile doğru orantılıdır.
• Levhalar arasındaki uzaklık azaltıldığında aradaki elektrik alan artar. Yük-
d d
ler arasında oluşan elektriksel kuvvet de artacağından (–) levhadaki yükler
karşı levhaya atlayarak yük boşalmasına neden olur. Araya konulan cam, + – ++ ––
+ – ++ ––
lastik gibi yalıtkan maddeler sayesinde bu geçiş engellenir. + – ++ ––
• Boşluğun elektriksel geçirgenliği (fo) küçüktür. Levhalar arasına elektrik- + boşluk – + + yalıtkan ––
+ fo – ++ f ––
sel geçirgenliği f olan yalıtkan bir madde yerleştirilirse, levhalara bağlı + – ++ ––
+ – ++ ––
üreteç, levhalarda azalan potansiyeli arttırmak için levhalara yük gönde- + – ++ ––
rir. Bu durumda levhalarda biriken yük ve sığa artar.
• Sığa; iletkenin alanı (A) ile doğru, levhalar arasındaki uzaklık (d) ile ters ve
V V
levhalar arasındaki ortamın elektriksel geçirgenliği (f) ile doğru orantılıdır.

A
C = f. olur.
d

73
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 77 Sığaç (Kondansatör)

Elektriksel yükü; dolayısıyla elektriksel enerjiyi elektrik alan içerisinde depolayabilme özelliklerinden faydalanılarak, bir yalıtkan malzeme-
nin iki metal iletken tabaka arasına yerleştirilmesiyle oluşturulan temel elektrik ve elektronik devre elemanına sığaç (kondansatör) denir.

• Sığaçlar yapılarına göre; düzlem sığaç, küresel sığaç, silindirik sığaç şeklinde isimlendirilir.
+q –q
+ –
• Sığacın elektrik devrelerinde gösterimi şekildeki gibidir. Şekildeki özdeş ve paralel iki iletken ara-
+ – iletken levhalar
sına yalıtkan bir madde yerleştirilerek düzlem sığaç elde edilir. Levhaların potansiyel farkı ürete-
yalıtkan ortam
cin potansiyel farkına eşitlendiği anda üreteçlerden çekilen akım kesilir. Artık levhalar yüklenmiş
olur. Levhaların birinin üzerinde biriken yük +q ise diğerinde de –q yükü birikir ve levhalardaki toplam yük sıfır olur.

• Sığaçlar elektrik enerjisini yük şeklinde depo eder. Bir sığacın en önemli özelliği depolayabildiği yük miktarı (kapasitesi) yani sığasıdır.

• Şekil - I deki sığaç, K anahtarı kapalı durumda iken levhalardaki potansiyel

fark üretecin potansiyel farkına eşitleninceye kadar yüklenir. Şekil - I de sığaç
L +q –q L
yüklendikten sonra K anahtarı açıldığında üzerinde depo edilen yükler üzerin- + – + –
de kalır. Daha sonra Şekil - II de gösterildiği gibi K anahtarı açılıp, L anahta- + – + –
rı kapatıldığında (–) yüklü levhadaki yükler (+) yüklü levhaya hareket ederek
K V K V
devrede kısa bir süre elektrik akımı oluşur. Yük geçişi tamamlanıncaya kadarki
sürede lamba yanar. Yük geçişi tamamlandığında ise lamba söner. Şekil - II
Şekil - I Şekil - II
de lamba, sığaç dolarken ve boşalırken yanar. Sonra sığaç açık anahtar göre-
vi üstleneceğinden lamba söner.

Sığaçta Depolanan Enerji

Yükler sayesinde sığaçta enerji depolanır. Enerji, sığacın levhaları arasında oluşan elektrik alanda depo- yük(C)
lanır. Sığaç yüklenirken elektriksel kuvvetlere karşı iş yapılır. Yapılan iş, sığaçta enerji olarak depolanır. q
Bir sığacın yükünün potansiyele bağlı grafiği şekildeki gibi olur. Bu grafiğin eğimi sığayı (C), altındaki
alan=enerji
alan sığaç üzerinde biriken enerjiyi verir.

q.V 1
Alan = Enerji = = C.V2 0 gerilim(V)
2 2 V

Sığaçların Kullanım Alanları

Elektronik devrelerde,
elektrik kesintisi oldu-
ğunda devrelerin zarar
görmemesi için kısa
süreliğine de olsa akım
sağlamada kullanılır.
Elektrikli cihazların uç-
larındaki potansiyel fark
değişimlerinde aletlerin
zarar görmemesi için
sığaçlardan yararlanılır.
Sığaç, bağlı olduğu
devreye ani yük akışı
sağlar. Fotoğraf maki-
nesinde flaş ışığı oluş-
turmada sığaç kullanılır.
Fotoğraf makinesinin
düğmesine basıldığında
fotoğraf çekilen ortam
kısa bir süreliğine isteni-
len seviyede aydınlanır.
Durmuş veya ritmi bo- Dijital kol saatleri, bazı Müzik dinlediğimiz ho-
zuk olan kalbin tekrar bilgisayar parçaları, cep parlörün yapısında da
çalışabilmesi için kulla- telefonları gibi aletler- sığaç vardır. Elektrik ke-
nılan elektroşok cihazla- de pil bittiği anda sığaç sildiğinde, devrede bu-
rının yapısında da sığaç devreye girerek bilgile- lunan sığaç sayesinde
vardır. Elektroşok cihaz- rin kayıp olmasını önler. devreye belirli bir süre
larında yüklenen büyük Radyo alıcılarının fre- daha yük akışı sağlanır.
enerji hastanın vücudu- kans ayarlarını değiştir- Hoparlörden akım kesil-
na verildiğinde kalpteki mede sığaçlar kullanılır. se bile ses gelmesi be-
kasılma durur ve kalp lirli bir süre devam eder.
atması sağlanır.

74
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 78 Düz Telin Çevresinde Oluşan Manyetik Alan

Üzerinden akım geçen düz telin etrafında oluşan manyetik alan, telin bulunduğu düzleme diktir.
i
Manyetik alanın yönü sağ el kuralı ile bulunur. Akım geçen tel sağ elin içine alınır. Başparmak
akım yönünde tutulduğunda bükülen dört parmak manyetik alanın yönünü gösterir. Şekilde
telin sağında manyetik alan sayfa düzlemine dik içeri ( ), telin solunda ise sayfa düzlemine dik
dışa ( ) doğrudur.
d
Sonsuz uzun düz telden geçen i akımının d kadar uzakta oluşturduğu manyetik alanın büyüklüğü, K
B B

2i Şekil - I
B = K. matematiksel modeli ile bulunur.
d

• Manyetik alan B sembolü ile gösterilir. Vektörel bir büyüklüktür. SI da birimi Tesla’dır (T). Teslametre ile ölçülür.
• Üzerinden akım geçen düz telin etrafında oluşan manyetik alanın şiddeti; telin üzerinden geçen akım ile doğru, manyetik alanı
bulunacak olan noktaya olan dik uzaklık ile ters orantılıdır.

Sayfa düzlemine paralel ve dik konumda, akım geçen tellerin çevresinde oluşan manyetik alanların yönleri gösterilmiştir.
B B
B B
B
i i B
i i
tel B B tel
B B

B B
Şekil - II (a) Şekil - II (b) Şekil - II (c) Şekil - II (d)

Manyetik alan vektörü ile akım geçen tel, her zaman birbirine diktir. Şekil - II (c) ve Şekil - II (d) de akım geçen tel sayfa düzlemine
dik ise manyetik alan vektörleri şekillerde gösterildiği gibi sayfa düzlemindedir.

ÖZET 79 İletken Halkanın Merkezinde Oluşan Manyetik Alan

Üzerinden i akımı geçen r yarıçaplı şekildeki halkanın merkezinde oluşan manyetik alanın şiddeti,

K.2r.i
B= matematiksel modeli ile bulunur. B
r r
i
¡ Halkanın merkezindeki manyetik alanın yönü sağ el kuralı ile bulunur. Sağ elin dört parmağı akı-
mın dönme yönünü gösterecek şekilde tel halka avuç içine alındığında dik olarak açılan başpar-
mak manyetik alanın yönünü gösterir. Şekildeki halkanın merkezinde manyetik alan +y yönündedir.
Halkaların uzunlukları şekildeki gibi olduğunda; K, L, M, N halkalarının merkezlerindeki manyetik alanların büyüklükleri ve yönleri şekildeki
gibi olur.
i
K L i

r O1 O2 i r O3 O4
r r 30°
BK BL BM BN

M N
i i
2r.i 1 2r.i 3 2r.i 1 2r.i 1
B K = K· · B L = K· · B M = K· · B N = K· ·
r 2 r 4 r 4 r 3

75
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 80 Akım Makarasının (Bobin) Merkez Ekseninde Oluşan Manyetik Alan

Dışı yalıtkan bir madde ile kaplanmış iletken bir telin silindir şeklinde sarılmasıyla akım makarası oluşturulur. Akım makarası, bobin ya
da selenoid olarak da tanımlanır. Bobinden akım geçtiğinde, bobin mıknatıslık özelliği gösterir. Mıknatıslık özelliği gösteren bu yapay
mıknatıslara elektromıknatıs denir.

¡ Elektromıknatıslar hayatımızın içerisinde her B

K B
yerde kullanılır. Elektromıknatıslar; telefon
içerisinde, mikrofonlarda, hoparlörde, kapı
zillerinde, elektrik motorlarında, ampermetre P R
ve voltmetre ölçü aletlerinde, hızlı trenlerde
S N
(maglev), vinçlerde, elektrikli ev aletlerinin
L
çoğunda kullanılmaktadır. Şekil - I de demir i i
çubuğun etrafına tel sarılıp, tele akım verildi-
ğinde bir elektromıknatıs elde edilir. Şekil - I Şekil - II

¡ Bobin üzerinden i akımı geçerse manyetik alanın yönü sağ el kuralı ile bulunur. Bobin sağ elin içine alınır. Bükülen dört parmak akım
yönünü gösterecek şekilde tutulursa başparmak da manyetik alanın yönünü gösterir. Şekil - I deki elektromıknatısın oluşturduğu man-
yetik alanın yönleri Şekil - II de gösterilmiştir. Manyetik alanın yönü K ve L noktalarında –x yönünde iken, P ve R noktaları ile bobinin
içerisinde +x yönündedir.

¡ Şekildeki sarımlarının uzunlukları , olan akım , , ,

makaralarında aynı sayıda sarım bulunmak- B N B 2B N 2B 3B N 3B
tadır. Akım makarasının merkez ekseninde
oluşan manyetik alan şiddeti, akım miktarı ile K L M
i 2i 3i
doğru orantılıdır.
V 2V 3V

, , ,
¡ Şekildeki sarımlarının uzunlukları , olan akım B N B 2B 2N 2B 3B 3N 3B
makaralarında aynı akım bulunmaktadır.
Akım makarasının merkez ekseninde oluşan P R S
i i i
manyetik alan şiddeti, sarım sayısı ile doğru
orantılıdır. V V V

¡ Sarımlarının uzunlukları ,, 2, olan N sarımlı makaralardan aynı , 2,

B B
B N B 2 N 2
şiddette i akımı geçmektedir. Akım makarasının merkezinde olu-
şan manyetik alan şiddeti, sarımın uzunluğu ile ters orantılıdır.
i i

V V

 Manyetik geçirgenlik arttığında manyetik alan sabiti de artar. Şekillerdeki akım makaralarının iç kısımlarındaki boşluklara demir çubuk
konulduğunda, demir çubuğun manyetik geçirgenliği büyük olduğundan makara içerisindeki manyetik alan şiddeti artar.

 Sarımlarının uzunluğu ,, sarım sayısı N, manyetik alan sabiti K olan ve üzerinden i akımı geçen akım makarasının merkezinde oluşan
manyetik alan şiddeti,

K.4r.i
B = N. matematiksel modeli ile bulunur.
,

76
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 81 Düz Tele Manyetik Alanda Etki Eden Kuvvet

¡ Şekil - I de , uzunluğunda, i akımı geçen tel düzgün manyetik alana dik B B
olarak konulduğunda tele etki eden manyetik kuvvet,
i a i
F = B.i.,
, ,

matematiksel modeli ile bulunur. Tel manyetik alanla a açısı yapacak
şekilde konulduğunda tele etki eden manyetik kuvvet,
Şekil - I Şekil - II

F = B.i.,.sina

eşitliği ile bulunur. Tel manyetik alana dik konulduğunda a = 90° olacağından kuvvet maksimum olur. Manyetik kuvvet, man-
yetik alan ve tel birbirine diktir.

¡ Manyetik alan içerisinde iletken tel içerisinde serbest N akım

hareket eden elektronların her birine manyetik kuvvet
S
etki eder. Tele etki eden manyetik kuvvet, yüklere etki i
eden kuvvetlerin bileşkesine eşittir.
manyetik
¡ Manyetik kuvvetin yönü sağ el kuralı ile bulunur. Sağ N
alan B
 S
elin başparmağı akımın yönünü, dört parmak man- ( B)
i i
yetik alanın yönünü gösterecek şekilde tutulduğunda
tele etki eden manyetik kuvvet avuç içine dik yönde V

olur. Şekilde üzerinden i akımı geçen manyetik alan

içerisindeki tele etki eden manyetik kuvvet sağ el ku- akım
(i) kuvvet
ralına göre şekildeki yönde olur.
(F)

ÖZET 82 Üzerinden Akım Geçen Paralel Teller

Aralarında d kadar uzaklık bulunan ve üzerlerinden akım geçen sonsuz uzunluktaki K ve L telleri birbirlerine kuvvet uygular.

–x +x –x +x
. . . .

BL BK BL BK
. . , . , .
FK FL FK FL

iK iL iK iL
. . . .
K L K L
d d
Aynı yönlü akım geçen paralel teller birbirini çeker. Zıt yönlü akım geçen paralel teller birbirini iter.

 Tellerden aynı yönlü akım geçerken teller birbirini çeker, zıt yönlü akım geçerken birbirlerini iter.
 Her iki durumda da tellere etkiyen kuvvetler eşit büyüklükte ve birbirine göre zıt yönlüdür. Kuvvetlerin şiddeti,

2.i K .i L
FK = FL = K. ., olur.
d
 
FK = FL ve FK = –FL dir.
 K ve L telleri birbirini; akım şiddetleri ve uzunlukları çarpımı ile doğru, aralarındaki uzaklık ile ters orantılı olarak çeker veya iter.

77
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 83 Dikdörtgen Tel Çerçeveye Etki Eden Kuvvetin Döndürme Etkisi

¡ Telin KN ve LM kesimlerinden geçen akım ile manyetik alan paralel ise a = 0° dir. sin0 = 0 olduğundan bu parçalara manyetik kuvvet
etki etmez.

¡ Çerçevenin KL ve MN kısımlarından geçen akımla manyetik alan dik olduğun- dönme

dan a = 90° dir. sin90° = 1 olduğundan sağ el kuralına göre KL kısmına sayfa ekseni
düzlemine dik içe, MN kısmına ise sayfa düzlemine dik dışa doğru manyetik
K i N B
kuvvet etki eder. Kuvvetlerin şiddetleri, F1 = F2 = F = B.i., olur. • •

¡ Büyüklükleri eşit olan bu iki kuvvet, çerçevenin dönme ekseni etrafında sürekli
dönmesini sağlar. Kuvvetlerin dönme eksenine göre torku, F1 F2
, i
i
d d
x = F· + F· = F.d = B.i.,.d olur.
2 2 F1 F2
Çerçevenin yüzey alanı, A = ,.d olduğundan levhanın torku,
• •
L i M
x = B.i.,.d = B.i.A olur. Bu eşitliği ABİ sözcüğünden hatırlayabilirsiniz.
d/2 d/2
N tane çerçevede oluşan torkun şiddeti, Şekil - I

x = N.B.i.A olur. Bu eşitliği NABİ sözcüğünden hatırlayabilirsiniz.

¡ Torkun büyüklüğü; manyetik alan şiddeti, çerçeveden geçen akım ve çerçevenin alanı ile doğru orantılıdır.
Şekil - I deki çerçeve, dönme ekseni etrafında dönmektedir. Bu dönme sırasında,
• Çerçevenin bulunduğu manyetik alan şiddeti artırılırsa çerçeveye etki eden toplam tork artar.
• Çerçeveden geçen akım şiddeti artırılırsa çerçeveye etki eden toplam tork artar.
• Manyetik alan içinde kalmak şartıyla çerçevenin konumu değiştirilmeden alan artırıldığında çerçeveye etki eden toplam tork artar.

¡ Düzgün manyetik alan içerisindeki kapalı çerçeveye etki eden net tavan tavan

kuvvet sıfırdır. Ama çerçeve bir manyetik tork etkisinde dönme ha-
reketi yapar.
N F=0 M N F=0 M
¡ İletken bir tel çerçeve yalıtkan iplerle tavana asılarak Şekil - II ve Şe- B1
kil - III düzgün manyetik alanlar içerisine şekillerdeki gibi konuluyor. i
i
Tel çerçevelerden gösterilen yönlerde i akımı geçirilince tel çerçeveler F F
F F
gösterilen ok yönlerinde dönme hareketi yapar.
K F=0 LB K F=0 L
¡ Manyetik alan içindeki tele etkiyen kuvvetin yönü sağ el kuralı ile bu-
lunur. Her bir çerçevenin kenarlarına uygulanan kuvvetler şekillerde Şekil - II Şekil - III
gösterilmiştir. Bu durumda, tavan tavan
• Şekil - II ve Şekil - III teki levhanın KL ve MN kısımlarına manye-
tik kuvvet etki etmez. Levhanın MN kısmına sayfa düzlemine dik B B
içe, KN kısmına ise sayfa düzlemine dik dışa doğru kuvvetler etki N M N M
eder. Bu kuvvetler çerçeveyi ok yönünde döndürür.
i
• Şekil - IV ve Şekil - V teki levhaların üzerine belirtilen yönlerde i

kuvvet uygulanır. Bu kuvvetlerin torkları sıfırdır. Levhalar manye-

tik alan içinde dönmez. K F=0 L K L

Şekil - IV Şekil - V

78
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 84 Yüklü Parçacıkların Manyetik Alan İçindeki Hareketi


Düzgün bir manyetik alan içerisine v hızı ile manyetik alana dik giren q yüklü parçacığa etki eden kuvvetin şiddeti,

F = q.v.B eşitliğiyle bulunur.

¡ Manyetik kuvvetin büyüklüğü; parçacığın yükü ve hızı ile doğru orantılıdır. Manyetik kuvvetin F
büyüklüğü, parçacığın atılma doğrultusuna göre de değişiklik gösterir.
B
¡ Manyetik kuvvetin yönü sağ el kuralı ile bulunur. Sağ elin başparmağı yükün hızının yönünü, v
diğer dört parmak manyetik alanın yönünü gösterecek şekilde tutulduğunda avuç içi pozitif yüke
etki eden manyetik kuvvetin yönünü gösterir. Sağ el kuralı negatif yükler için başparmak, yükün
hareket yönünün tersi yönünde tutulur. Sağ el kuralı uygulanırken kuvvet, hız ve manyetik alan
her zaman birbirine dik olur.

¡ +q yüklü parçacık, sabit v hızıyla sayfa düzlemine dik manye- B B
v v
tik alana girdiğinde F = q.v.B kuvvetinin etkisiyle çembersel bir –q .
v
yörüngede dolanır. Sağ el kuralına göre kuvvetin yönü her za- F .
r F
man şekildeki gibi çembersel yörüngenin merkezine doğrudur. F . v

–q yüklü parçacık ise yine sağ el kuralına göre şekilde gösterilen O O F

.
yöndeki manyetik kuvvet etkisinde çembersel yörüngede dolanır. F v
. r
F
+q ve –q yüklerinin yörünge yarıçapları parçacıkların kütlesi ve +q . v
hızıyla doğru, yük ve manyetik alanla ters orantılı olarak değişir.
v v

¡ Yer çekiminin ihmal edildiği ortamlarda, manyetik alan içerisine şekildeki yönlerde giren parçacıklara etki eden kuvvetlerin yönlerini ve
şiddetlerini bulalım.

BB BB
BB BB

+q+q vv –q
–q vv
+q+q vv –q
–q vv

Şekil - I Şekil - II Şekil - III Şekil - IV

+q yüklü parçacık manyetik ala-
na paralel girdiğinde; yüke etki
eden manyetik kuvvet
F = q.v.B.sin0° = 0 olduğundan
sabit hızla harekete devam eder.
–q yüklü parçacık manyetik ala-
na paralel girdiğinde; yüke etki
eden manyetik kuvvet
F = q.v.B.sin0° = 0 olduğundan
sabit hızla harekete devam eder.
+q yüklü parçacık şekildeki
manyetik alana girdiğinde; yüke
sayfa düzleminden dışa doğ-
ru ( ) F = q.v.B büyüklüğünde
manyetik kuvvet etki eder.
–q yüklü parçacık şekildeki
manyetik alana girdiğinde; yüke
sayfa düzleminden içe doğ-
ru ( ) F = q.v.B büyüklüğünde
manyetik kuvvet etki eder.

y y y
B B B
F v
F
x x x
v +q +q +q
v
z
z F z
Şekil - I Şekil - II Şekil - III

Manyetik alan +x yönünde, yükün hızı
 
+z yönünde ise B = v olur. Bu durumda
sin90° = 1 olur. Kuvvet maksimumdur.
Yüke etki eden kuvvetin yönü, sağ el ku-
ralına göre +y yönündedir.
Manyetik alan –x yönünde, yükün hızı Manyetik alan –x yönünde, yükün hızı
   
+z yönünde ise B = v dir. Bu durumda –z yönünde ise B = v dir. Bu durumda
sin90° = 1 olur. Kuvvet maksimumdur. sin90° = 1 dir. Kuvvet maksimumdur.
Yüke etki eden kuvvetin yönü, sağ el ku- Yüke etki eden kuvvetin yönü, sağ el ku-
ralına göre –y yönündedir. ralına göre +y yönündedir.

79
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 85 Manyetik Akı ve Değişimi

Manyetik alan içindeki bir yüzeyin dik kesitinden geçen manyetik alan çizgilerinin sayısının ölçüsüne manyetik akı denir. U sembolü ile
2
gösterilir. SI da manyetik akının birimi Weber = Tesla.(metre) dir.

• Kapalı bir yüzeyden geçen manyetik akı, yüzey alanı ile manyetik alan şiddetinin yüzeye B
dik olan bileşeninin çarpımına eşittir. Çerçeve Şekil - I deki konumda manyetik alana dik A
yerleştirildiğinden, manyetik alan ile yüzeyin normali arasındaki açı 0° dir.

Yüzeyden geçen manyetik akı, N

U1 = B.A olur.
Şekil - I

• Çerçeve manyetik alanda döndürülerek yüzeyin normali ile manyetik alan arasında bir açı B
yaparsa yüzeyden geçen manyetik alan çizgi sayısı ve manyetik akı azalır. Levha Şekil - II
N
deki konumda, manyetik alan çizgileri şekildeki gibi yüzeyin normaliyle i açısı yapacak
¨ i A
şekilde A yüzeyinden geçiyor ise yüzeyden geçen manyetik akı, B manyetik alanın yüzeye
N
dik olan bileşeni ile yüzeyin çarpımına eşittir. Akı,

U2 = Bdik.A = B.cosi.A
Şekil - II
U2 = B.A.cosi olur.

• Çerçeve manyetik alanda döndürülerek Şekil - III teki manyetik alana paralel konuma getiri-
B
lirse yüzeyin normali ile manyetik alan arasındaki açı 90° olur. Yüzeyden manyetik alan
N
çizgisi geçmeyeceğinden manyetik akı sıfırdır. cos90° = 0 olduğundan U3 = B.A. cos90° = 0
olur.
N A
• Çerçeveden geçen manyetik akı,

 Çerçevenin içinden geçen manyetik alan şiddeti ile doğru orantılıdır. Manyetik alan şidde-
ti arttığında manyetik alan çizgileri sıklaşır ve çerçevenin içinden geçen çizgi sayısı artar. Şekil - III

 Çerçevenin manyetik alan içindeki yüzey alanı ile doğru orantılıdır. Yüzey alanı artırılır-
sa yüzeyden geçen çizgi sayısı artar.

Manyetik Akı Değişimi

Bir yüzeyden geçen manyetik akı değişimi,

DU = Uson – Uilk ile bulunur.

Şekil - I deki yüzeyden geçen manyetik akı,

U1 = B.A.cos0° = B.A olur.

Şekil - III te yüzeyden geçen manyetik akı,

U3 = B.A.cos90° = 0 olur.

Çerçeve Şekil - I deki konumundan Şekil - III teki konumuna getirildiğinde manyetik akı değişimi,

DU = U3 – U1 = 0 – B.A = –B.A olur.

80
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 86 İndüksiyon Elektromotor Kuvveti

¡ Birim yükün devreyi bir defa dolanması için gerekli enerji elektromotor kuvveti olarak tanımlanır. f sembolü ile gösterilir. SI da birimi
volttur (V).

¡ Michael Faraday ve Joseph Henry tarafından gerçekleştirilen deneylerde manyetik alanın şiddeti değiştirilerek üreteç olmadan da
devrede bir elektromotor kuvvetin ve dolayısıyla bir akımın oluşturulabileceği gösterilmiştir.

¡ Manyetik akının değişimi ile elde edilen akıma indüksiyon akımı denir. İndüksiyon akımını oluşturan elektromotor kuvvetine ise in-
düksiyon elektromotor kuvveti denir.

¡ Şekil - I de mıknatıs N sarımlı bobine v̈ hızı ile yaklaştırıldığında veya uzaklaş- ,

tırıldığında manyetik akı değişir. Bobin içerisindeki manyetik akı değişimi, bobin v B
üzerinde elektrik akımı oluşmasını sağlar. Akım sayesinde lamba yanar. Bu oluşan S N
akıma indüksiyon akımı, oluşan elektromotor kuvvete ise indüksiyon elektromotor
N
kuvveti denir.

¡ Mıknatısın bobine yaklaştırılıp uzaklaştırılması ne kadar hızlı ise lambanın parlaklığı

ve lambanın üzerindeki gerilim o kadar büyük olur. Şekil - II de aynı mıknatıs aynı bo- Şekil - I
bine daha hızlı yaklaştığında veya uzaklaştığında devrede oluşan indüksiyon akımı
artacağından lambanın parlaklığı artar. Şekil - I de mıknatıs t sürede v̈ hızıyla bobine ,
2v B
yaklaştırıldığında devrede oluşan indüksiyon akımı i ise Şekil - II de mıknatıs 2 v̈ hı-
t S N
zıyla sürede bobine yaklaştırıldığında 2i indüksiyon akımının oluşmasını sağlar.
2 N
¡ Şekildeki bobinde Dt sürede, DU büyüklüğünde manyetik akı değişimi varsa halka-
da oluşan indüksiyon elektromotor kuvvetinin büyüklüğü,
Şekil - II
DU
f=– bağıntısıyla bulunur.
Dt

N sarımlı akım makarasında ise

DU
f = –N. bağıntısından bulunur.
Dt

• (–) işareti oluşan indüksiyon elektromotor kuvveti kutuplarının yönü ile ilgili olduğundan hesaplamalarda yazmaya gerek yoktur.

• İndüksiyon akımı ve indüksiyon elektromotor kuvveti, manyetik akı değişim hızı d n ile doğru orantılıdır.
DU
Dt

¡ Manyetik akının zamanla değişim grafiğinin eğimi,

DU
tana = = –f olacağından indüksiyon manyetik akı emk
Dt
emk sının zamanla değişim grafiği şekil- U
+f
deki gibi olur.
a
0 0
¡ Akım makarasının ve lambanın toplam di- t 2t 3t zaman t 2t 3t zaman
renci R ise devreden geçen indüksiyon akı- –f
mı Ohm yasasından,

f
i=
R olur.

81
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 87 İndüksiyon Akımının Yönü (Lenz Yasası)

İndüksiyon akımının yönü Lenz Yasası ile bulunur. Lenz yasasına göre indüksiyon akımı, kendisini meydana getiren sebebe karşı koya-
cak yöndedir. Kapalı bir devrede manyetik akı artarsa indüksiyon akımının oluşturduğu manyetik alan, manyetik akıyı azaltacak yönde
oluşurken; manyetik akı azalırsa indüksiyon akımının oluşturduğu manyetik alan, manyetik akıyı arttıracak yönde oluşur.
 
Dikdörtgen şeklindeki KLMN tel çerçeve sabit v hızıyla sayfa düzleminden içeri ( ) doğru olan B manyetik alanından geçmektedir.

B B
K i L K L K i L
• • • • • •
1 1
v v ı v
• R Bı . R .
• R B .
i
2 2 i
• • • • • •
N I. durum M N II. durum M N III. durum M

I. Durum: Tel çerçeve sabit hızla manyetik alana girerken;

• Çerçeve manyetik alana girerken çerçeveden geçen manyetik akı zamanla artar.
• Çerçevenin içinden geçen manyetik alan sayfa düzleminden içeri ( ) doğrudur. Çerçeve üzerinde artan manyetik akının azalmasını
 ı
sağlayacak yönde indüksiyon akımı oluşur. B manyetik alanına karşı sayfa düzleminden dışarı ( ) doğru B manyetik alanı oluşur.
Sağ el kuralına göre R direnci üzerinde 2 yönünde indüksiyon akımı geçer.
f
• Tel çerçevede, i = büyüklüğünde sabit bir indüksiyon akımı oluşur.
R
• Tel çerçevenin LM kısmına –x yönünde Fman = B.i., büyüklüğünde manyetik kuvvet etki eder. Tel çerçevenin hareketinin sağlana-
bilmesi içinde +x yönünde F dış kuvvet uygulanmalıdır.

II. Durum: Tel çerçeve sabit hızla manyetik alanda hareket ederken;
• Çerçeve manyetik alan içinde hareket ederken manyetik akı değişmez. U = sabittir.
• Manyetik akı değişimi DU = 0 olduğu için çerçeve üzerinde indüksiyon akımı oluşmaz.

III. Durum: Tel çerçeve sabit hızla manyetik alandan çıkarken;

• Çerçeve manyetik alandan çıkarken çerçeveden geçen manyetik akı zamanla azalır.
• Çerçevenin içinden geçen manyetik alan sayfa düzleminden içeri ( ) doğrudur. Çerçeve üzerinde azalan manyetik akının artmasını
 ı
sağlayacak yönde indüksiyon akımı oluşur. B manyetik alanını kuvvetlendirecek yönde içeri ( ) doğru B manyetik alanı oluşur. Sağ
el kuralına göre R direnci üzerinde 1 yönünde indüksiyon akımı meydana gelir.
f
• Tel çerçevede, i = büyüklüğünde sabit bir indüksiyon akımı oluşur.
R
• Tel çerçevenin KN kısmına –x yönünde, Fman = B.i., büyüklüğünde manyetik kuvvet etki eder. Tel çerçevenin hareketinin sağlana-

bilmesi için de +x yönünde F dış kuvvet uygulanmalıdır.

¡ Tel çerçeveye ait manyetik akı - zaman, emk - zaman ve dış kuvvet - zaman grafikleri aşağıdaki gibidir.
manyetik akı emk dış kuvvet
U•
+f • F•

0 zaman 0 zaman 0 zaman

t1 t2 t3 t1 t2 t3 t1 t2 t3

–f •

82
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 88 İndüksiyon Akımı ile İlgili Uygulamalar

Bı y

v B

S N B
v B v
N –x S N S N +x
i
R

(2) • (1)
• Şekilde mıknatıs bobine yaklaşırken bobin içerisindeki manye-
tik alan şiddeti artar. Bundan dolayı akı artar. Lenz Yasasına
göre akıyı azaltmak için bobin bu manyetik alanı azaltacak yön-
ı
de B manyetik alanı oluşturur. Sağ el kuralına göre R direnci
üzerinden (1) yönünde indüksiyon akımı oluşur.
• Mıknatıs ters yönde çekildiğinde R direnci üzerinde (2) yö-
nünde indüksiyon akımı oluşur.
• Mıknatıs bobin içerisinde iken akı değişmez. İndüksiyon akı-
mı oluşmaz.
• Mıknatıs bobin içerisinden çıkarken R direnci üzerinde (2) yö-
nünde indüksiyon akımı oluşur.
(2) (1)
•
• Şekilde mıknatıs halkaya yaklaşırken halkanın içinden geçen
akı artar. Halka üzerinde manyetik akıyı azaltacak şekilde in-
düksiyon akımı oluşur. Mıknatısın halkanın merkezinde oluş-
turduğu manyetik alan +x yönündedir. İndüksiyon akımının
oluşturacağı manyetik alan –x yönünde olmalıdır. Sağ el ku-
ralına göre indüksiyon akımı (1) yönündedir.
• Mıknatıs bobinden uzaklaşırken halkanın içinden geçen man-
yetik akı azalır. Halkada oluşacak indüksiyon akımı bu akıyı
artıracak yönde olmalıdır. Halkada (2) yönünde indüksiyon
akımı oluşur.

KL çubuğu +x yönünde sabit hızla çekilirse KL çubuğu –x yönünde sabit hızla çekilirse

B B
i K
i K

1 i
Bı i i i
1 Bı
• R Fman v
R v Fman
2
Bı 2 Bı
i L i L

• Çerçevenin içerisinden geçen akı artar. Çerçevede oluşan

indüksiyon akımı akıyı azaltacak yönde olmalıdır. İndüksiyon • Çerçevenin içerisinden geçen akı azalır. Çerçevede oluşan
ı  indüksiyon akımı akıyı artıracak yönde olmalıdır. İndüksiyon
akımının oluşturacağı manyetik alan (B ), B ile ters yönde ol- ı 
 ı akımının oluşturacağı manyetik alan ( B ), B ile aynı yönde ol-
malıdır. B sayfa düzleminden içeri ( ) olduğundan, B sayfa  ı
düzleminden dışa doğru ( ) olmalıdır. Bu ise R direnci üzerin- malıdır. B sayfa düzleminden içeri ( ) olduğundan, B sayfa
de (2) yönündeki indüksiyon akımı ile sağlanır. düzleminden içeri ( ) olmalıdır. Bu ise R direnci üzerinde (1)
yönündeki indüksiyon akımı ile sağlanır.
• KL çubuğunda sabit bir indüksiyon akımı oluşur. İndüksiyon
f • KL çubuğunda sabit bir indüksiyon akımı oluşur. İndüksiyon
akımı, i = olur.
R f
akımı, i = olur.
• KL çubuğuna sabit bir manyetik kuvvet etki eder. Sağ el ku- R
ralına göre –x yönünde F = B.i., manyetik kuvvet etki eder. • KL çubuğuna sabit bir manyetik kuvvet etki eder. Sağ el ku-
Çubuğun +x yönünde sabit hızla gidebilmesi için +x yönünde ralına göre +x yönünde F = B.i., manyetik kuvvet etki eder.
 Çubuğun –x yönünde sabit hızla gidebilmesi için –x yönünde
F sabit dış kuvvet uygulanmalıdır. 
F sabit dış kuvvet uygulanmalıdır.

83
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 89 İletken Telde Oluşan Elektromotor Kuvveti

 
BB BB
+ K++K + KK KK +K
+K KK
++ ++ ++ ++ • •
++

   
v v – –
v v ,, v v
aa – – v v
aa
,, ee f f  e e
 Fman
Fman fKL
fKL
Fman
Fman

–– –––– –– –– –– – –
LL L –L – LL
LL LL

Şekil
Şekil
- I- I Şekil
Şekil
- II- II

¡ Sayfa düzlemindeki KL iletken çubuk, sayfa düzlemine

dik olan B manyetik alanına Şekil - I deki gibi tel ve
hız vektörü dik olacak şekilde girdiğinde tel içerisindeki
elektronlara manyetik kuvvet etki eder. Sağ el kuralı-
na göre elektronlara çubuğun L ucuna doğru manyetik
kuvvet etki eder. Manyetik kuvvet etkisiyle iletkenin L
ucunda elektronlar birikeceğinden K ucunda (+) yük
fazlalığı oluşur. KL çubuğunun uçları arasında indüksi-
yon elektromotor kuvveti oluşur.
Telin uçları arasında oluşan elektromotor kuvveti,
¡ Şekil - II deki gibi iletken KL çubuğu ve hız vektörü birbirine dik
değilse hızın tele dik bileşeni alınır. İletken telin uçları arasında
oluşan indüksiyon elektromotor kuvveti,
fKL = f = B.v.,.sina
matematiksel modeliyle bulunur.
• İletken telin üzerindeki yüklere etki eden manyetik kuvvet,
manyetik alan şiddeti ve telin hızı arttığında artar. İletken tel
üzerinde daha fazla yük hareket edeceğinden telin uçları ara-
sında oluşan elektromotor kuvveti de artar.

fKL = f = B.v., • Telin manyetik alan içindeki uzunluğu artarsa telin üzerinde
daha fazla yük manyetik kuvvetten etkilenir. Dolayısıyla tel
matematiksel modeliyle bulunur. üzerinde daha fazla yük hareketi olacağından iletkenin uçları
arasında oluşan indüksiyon elektromotor kuvveti artar.

 
¡ Sayfa düzlemine dik ve sayfa düzleminde düzgün B manyetik alanları içerisindeki , uzunluğundaki iletken çubuklar v sabit hızıyla
çekiliyor.

B B B B
K K
– – v
v
+ –
K L v
v + – K L

+ +
L L

Sağ el kuralına göre (–) yükler
çubuğun K ucunda, (+) yükler L
ucunda toplanır. KL uçları ara-
sındaki elektromotor kuvveti,
fKL = B.v., olur.
Sağ el kuralına göre (–) yükler
çubuğun L ucunda, (+) yükler K
ucundan toplanır. KL uçları ara-
sındaki elektromotor kuvveti,
fKL = B.v., olur.
Hız vektörü ile manyetik alan
paralel olduğundan çubuk üze-
rindeki yüklere manyetik kuvvet
etki etmez. KL uçları arasında
elektromotor kuvveti oluşmaz.
Hız vektörü ile manyetik alan
paralel olduğundan çubuk üze-
rindeki yüklere manyetik kuvvet
etki etmez. KL uçları arasında
elektromotor kuvveti oluşmaz.

84
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 90 Düzgün Manyetik Alanda Dönen İletken Tel


Sayfa düzleminden içeri doğru olan düzgün B manyetik alanında, , uzunluğundaki KLM B
K +.+ v K
iletken teli M noktası etrafında dönerken iletkenin uçları arasında elektromotor kuvveti •
,
oluşur. İletkenin üzerindeki tüm noktaların hızları farklı ve dönme noktasına olan uzak- 2
 L . +
v/2
lıkla doğru orantılıdır. M dönme noktasından , kadar uzaklıktaki K noktasının hızı v ise , –
f
v 2
L nin hızı , M nin hızı 0 dır. Hızın büyüklüğü çubuğun her noktasında farklı olduğun- – –
2
M •
dan ortalama hız değeri alınır. KLM çubuğundaki yüklere sağ el kuralı uygulandığında M
(–) yüklere etki eden manyetik kuvvet M noktasına doğru olduğundan, M de (–) yükler,
K de (+) yükler toplanır. İletkenin KM uçları arasındaki elektromotor kuvvetin büyüklüğü,

v
f = B. ., olur.
2

İletken 3, uzunluğundaki KL çubuğu O noktası etrafında döndürüldüğünde sağ el kura- B +K + K

lına göre KL iletkenindeki (–) yüklere etki eden manyetik kuvvet O noktasına doğrudur. 2v •

Çubuğun O ucu (–) yüklenirken, K ve L uçları (+) ile yüklenir. L noktasının hızı v ise K

noktasının hızı 2v olur. Çubuğun uçları arasında oluşan indüksiyon emk sının büyüklüğü, +
2, 4f
–
v
fLO = B.vort., = B. ., = f
2
– –
2v O –• O
fKO = B.vort.2, = B. .2, = 2Bv, = 4f
2 , + f

olur. fLO ve fKO ters bağlı olduğundan, fKL = fKO – fLO = 4f – f = 3f olur. •
v +L+ L

B K B +K + B
2v
, , K

v ,
, +
+ – f =4f
L + –– – KO
, O L , –O
+ –
L O
fLO=f

Şekil - I Şekil - II Şekil - III


• Sayfa düzlemine dik ve yönü içeri doğru olan düzgün B manyetik alanı içindeki eşit bölmeli KOL iletkeni Şekil - I deki gibi sayfa düz-
leminde ve O noktası etrafında döndürüldüğünde iletkenin uçları arasında indüksiyon elektromotor kuvveti oluşur.
• Sağ el kuralına göre (–) yüklere etki eden manyetik kuvvet O noktasına doğru baktığından O noktası (–) ile yüklenirken K ve L
uçları (+) ile yüklenir. Şekil - II de çubukta biriken yükler gösterilmiştir.
 
• L noktasının hızı v ise K noktasının hızı 2 v olur. Çubuğun uçlarındaki emk kuvveti,
v
fLO = B. ., = f ise
2
2v
fKO = B. .2, = 2B.v., = 4f olur.
2
KL uçları arası Şekil - III te gösterildiği gibi ters kutuplandığından, fKL = fKO – fLO = 4f – f = 3f olur.

85
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 91 Öz - İndüksiyon Akımı

Şekildeki akım makarasından akım geçtiğinde bobinden geçen akım belirtilen yönde manyetik alan oluşturur. Devreden geçen akımın
değiştirilmesi sırasında makara içindeki manyetik akı da değişir. Makaradaki akı değişimi makarada elektromotor kuvveti oluşmasını
sağlar. Devre akımının değişiminden dolayı oluşan bu akıma öz - indüksiyon akımı denir.

B B

i
K sürgü

V –x +x
iı i

(1) (2)

 Devredeki indüksiyon elektromotor kuvveti akının değişimiyle oluşurken, öz - indüksiyon elektromotor kuvveti ise akımın değişi-
miyle oluşur.
ı
 Öz - indüksiyon akımının yönü Lenz Yasası’na göre bulunur. Öz - indüksiyon akımı (i ) devre akımı (i) artarken bunu azaltacak,
devre akımı azalırken bunu artıracak yöndedir.
ı
 Kapalı olan K anahtarı açıldığında devre akımı (i) azalarak sıfır olur. Öz - indüksiyon akımı (i ) azalan bu akımı artıracak yönde
devre akımıyla aynı yönde (1 yönünde) olur.
ı
 Açık olan K anahtarı kapatıldığında ise devre akımı (i) artar. Öz - indüksiyon akımı (i ) ise artan devre akımını azaltacak yönde
(2 yönünde) olur.
V
 Şekildeki devrede reostanın sürgüsü +x yönünde çekildiğinde devredeki direnç artar. Devre akımı, i = azalır. Öz - indüksiyon
R
ı
akımı (i ), devre akımını artıracak yönde olduğundan oluşan öz - indüksiyon akımı (1) yönünde olur. Reostanın oku –x yönünde
ı
çekildiğinde devredeki direnç azalır. Devre akımı artar. Öz - indüksiyon akımı (i ) devre akımını azaltacak yönde olur. (2) yönün-
de olur.

Şekildeki devrede anahtar açıldığında ve kapatıldığın- i (devre akımı)

da devre akımının zamanla değişimi şekildeki gibi olur.
Anahtar kapatıldığında devre akımı artmaktadır. I. ara- imax

lıkta öz - indüksiyon akımı bu akımı azaltacak yönde

(2 yönünde) olur. II aralığında devre akımı değişmedi-
ğinden devrede öz - indüksiyon akımı oluşmaz. Kapalı t1 t2 t3 t4
olan anahtar açıldığında devre akımı azalarak sıfır olur. 0 • • • • t (zaman)
Devre akımı azaldığından, öz - indüksiyon akımı dev- Dt1 Dt2
re akımını artıracak yönde (1 yönünde) olur. Anahtar I II III
kapatıldığında akımın maksimuma gelme süresi (Dt1),
anahtar açıldığında akımın minimuma gelme süresin-
den (Dt2) büyüktür (Dt1 > Dt2).

86
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 92 Yüklü Parçacıkların Manyetik Alan ve Elektrik Alandaki Hareketi

Yüklü parçacıklara elektrik alanda, Fe = q.E elektriksel kuvvet etki eder. Bu kuvvet etkisinde cisimlerin hızları ve kinetik enerjileri değişir. Yüklü
parçacıklara manyetik alanda, Fm = q.v.B manyetik kuvvet etki eder. Bu kuvvet etkisinde cisimlerin hızlarının yönü değişir. Hızın büyüklüğü ve
kinetik enerji değişmez. Elektriksel kuvvetler iş yapar, manyetik kuvvetler iş yapmaz. Bir ortamda manyetik alan ile elektrik alan birlikte
varsa yüklü bir parçacığa bu iki kuvvet birlikte etki eder. Elektrik kuvveti ile manyetik kuvvetin toplamı Lorentz kuvvetleri olarak tanımlanır.

¡ Manyetik alan ve elektrik alanın birlikte bulunduğu ortamdaki bir cisme Lorentz kuvveti etki etmesi için,
• Cisim elektrik yüklü olmalıdır.
• Cisim hareket ediyor olmalıdır.
şartlarını sağlamalıdır.
B
+ + + + + + + (1)

¨ ¨ ¨ Fman
FLorentz = Felektrik + Fmanyetik
v
¨ ¨ ¨ ¨ +q (2)
FLorentz = q E + (q v x B)
> 144424443
Fe
Elektrik Manyetik E
Kuvveti Kuvvet
– – – – – – – (3)

Lorentz kuvvetinin etkisini günlük hayatımızda; televizyon tüplerinde, katot ışınları tüplerinde, elektron demetlerinin kontrolünde ve
yüklerin saptırılmasında, malzemelerdeki kusurların tespitinde, parçacık hızlandırıcılarında vb. kullanırız.

 
+q yüklü parçacığa şekildeki elektrik ve manyetik alan yönünde Fe = q.E elektriksel kuvveti etki eder. Yüklü parçacık sayfa düzlemin-
de, içeriye doğru olan manyetik alana girdiğinden sağ el kuralına göre elektriksel kuvvete zıt yönde, Fman = q.v.B kuvvet etki eder.

Fman > Fe ise parçacık (1) yönünde hareket eder.

Fman = Fe ise parçacık (2) yönünde hareket eder.

Fe > Fman ise parçacık (3) yönünde hareket eder.

+q ve –q yüklü parçacıklar düzgün elektrik ve manyetik alan içerisine v̈ hızlarıyla şekillerdeki gibi atılsın. Yüklere etki eden Lorentz
kuvvetinin yönü ve büyüklükleri şekillerde gösterilmiştir.

y y E B
B E
Fm
Fe E E
v B +q v
x –q x Fe –q
Fe
+q v v
z B z Fm
Fm Fe Fm

+q yüküne etki eden elektriksel
kuvvet +y yönünde, manyetik
kuvvet ise –y yönündedir.
Fm > Fe ise parçacığa etki eden
Lorentz kuvveti,
F = qvB –q E
olur.
–q yüküne etki eden elektriksel +q yüküne etki eden elektriksel
kuvvet ve manyetik kuvvet de kuvvet +x yönünde, manyetik
–y yönündedir. kuvvet de –y yönündedir.
Parçacığa etki eden Lorentz Parçacığa etki eden Lorentz
kuvveti, kuvveti,
2 2
F = q.vB + q E F2 = F m + F e
= q(vB + E) olur. F2 = (qvB)2 + (qE)2 olur.
–q yüküne etki eden elektriksel
kuvvet –x yönünde, manyetik
kuvvet ise sayfa düzleminden
içeri doğrudur. Kuvvetler arasın-
daki açı 90° olduğundan parça-
cığa etki eden Lorentz kuvveti,
2 2
F2 = F m + F e
F2 = (qvB)2 + (qE)2 olur.

87
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 93 Akım ve Özellikleri

Doğru Akım ve Özellikleri
Zamana göre, yönü ve şiddeti değişmeyen akıma doğru akım (DC) denir. Doğru akımın oluşmasını sağlayan kaynaklara ise doğru akım
kaynakları denir.
• Doğru akım kaynaklarının oluşturduğu devrede akımın yönü değişmez. Akım tek yönlüdür. doğru akım
Akımın yönü kaynağın (+) ve (–) kutuplarının değiştirilmesi ile sağlanır.
• Doğru akım şiddeti, kaynağın gerilimi sayesinde artırılıp, azaltılabilir.
• Doğru akım kaynaklarının frekansı sıfırdır. zaman

Televizyon kumandası, cep telefonu, pil, güneş pili, el feneri, Doğru akım kaynakları aynı ge- Doğru akımın üretimi ve
akü, elektroliz, bisiklet dinamosu, elektrikli taşıtların elektrik tesi- rilimde diğer akım kaynaklarına maliyeti daha yüksektir.
satı, tren, metro, tramvay doğru akım kaynakları ile çalışır. göre daha az tehlikelidir.

Thomas Alva Edison (Tamıs Alva Edisın) doğru akımın kulla- Doğru akımda, akım ve gerilim Akü ve piller doğru akım
nılması konusunda çalışmış ve doğru akımın elektrik çarpma- sabit olduğundan elektrikli alet- kaynakları ile şarj edile-
larında daha az tehlikeli olduğunu savunmuştur. ler daha düzenli olarak çalışır. bilir.

Alternatif Akım ve Özellikleri

Zamana göre, yönü ve şiddeti sürekli değişen akıma alternatif akım (AC) denir. Alternatif akımı sağlayan alternatif akım
kaynaklara da alternatif akım kaynakları denir.

Alternatif akımın fre- Evlerimizde de kullandığımız; televizyon, fırın, ütü, mikser, saç kurutma makine- zaman
kansı değişkendir. si, aydınlatıcı, soğutucu, jeneratör ve elektrik motorları alternatif akımla çalışır.

Alternatif Akımın Oluşumu ve Etkin Değeri

• Alternatif akım indüksiyon yoluyla elde edilir. Alternatif akım oluşturmaya yarayan araçlara alternatör denir. Alternatör, mıknatısların
oluşturduğu manyetik alan içinde bulunan iletken tel çerçevenin dönmesiyle mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çevirir.
• Elektrik santrallerinde üretilen alternatif akımın iletimi sırasında ısı etkisiyle oluşan enerji kaybını azaltmak için üretilen elektriğin gücü
sabit kalmak şartıyla alternatif gerilim yükseltilir. Güç sabit olacağından P = V.i eşitliğine göre akım şiddeti azalır. Daha az enerji kaybı
oluşur. Böylece daha ince iletim telleriyle daha az maliyetli elektrik enerjisi, uzak mesafelere çok az kayıplarla iletilir. Elektrik enerjisinin
elektrik santrallerinden uzak mesafelere iletilmesi alternatif akımda (AC) daha kolaydır.
• Türkiye’de ve Avrupa’da alternatif gerilimin etkin değeri 220 V, frekansı ise 50 Hz dir. Elektrik araçlarının kullanımı ve verimliliği için en
uygun frekans 50 - 60 Hz aralığıdır. Bazı ülkeler ise farklı frekans ve voltajda elektrik araçlarını kullanmaktadır. Amerika’daki elektrikli
araçlar 60 Hz ve 110 V gerilim altında kullanılmaktadır. Bu gerilimde kullanılan elektrikli araçlar daha maliyetlidir. Çünkü aynı güç akta-
rımında kullanılan kabloların kesiti ve ısı kayıpları artar.
• Alternatif akımla elektroliz olayı ve akü şarjı yapılamaz.
• Alternatif akım jeneratörleriyle elektrik üretimi verimi çok büyüktür. Aynı zamanda alternatif akım motorlarının maliyeti ve bakımı, doğru
akım motorlarına göre çok daha avantajlıdır. Fakat doğru akım motorlarından geçen akım sabit olduğundan bu motorların ayarlarını
yapmak çok daha kolaydır.
• Nikola Tesla alternatif akımın kullanılması konusunda çalışmıştır. Elektrik enerjisinin çok uzak mesafelere yüksek gerilim ve düşük
alternatif akımla çok fazla hat çekmeden, daha az kayıpla aktarılabileceğini savunmuştur.
Gerilimin ve Akımın Etkin Değeri
• Bir dirençten t sürede alternatif akımın sağladığı ısı miktarını, aynı dirençte ve sürede elde eden doğru akım değerine alternatif akımın
Vm im
etkin değeri denir. Ve = ve ie = eşitliklerinden bulunur.
2 2
• Alternatif akım devrelerinde güç hesaplamalarında akım ve gerilimin anlık değerleri yerine etkin değeri kullanılır.
• Alternatif akım devrelerinde kullanılan ampermetre ve voltmetre etkin değerleri okur.
• Alternatif akım devresinde akım ve gerilim sürekli değişse de hem ampermetre hem de voltmetre sabit bir değer ölçer.
• Sanayide kullanılan alternatif gerilimin maksimum değeri, evlerde kullandıklarımızdakinden çok daha büyüktür.

88
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 94 Alternatif Akım Devrelerinde Direnç ve Bobin

Alternatif Akım Devrelerinde Direnç
V R R
 Şekil - I de doğru akım devresinde R direnci üzerinden i = akımı
R
geçtiğinde, R direnci üzerinde elektrik enerjisi ısı enerjisine dönüşür. R
direncinin gücü, P = i2.R olur. A A
V Ve
 Şekil - II de alternatif akım devresinde R direnci üzerinden etkin akım i ie
2
(ie) geçeceğinden R direncinin gücü, P = i e.R olur.
Şekil - I Şekil - II
 Alternatif akım devrelerinde, akıma karşı gösterdiği zorluk sebebiyle sa-
dece ısı kayıpları ile etki gösteren direnç değerine omik (ohmik) direnç denir.

 Alternatif akım devrelerinde direnç, bobin ve sığaç tek başına kullanabildiği gibi devre içerisinde birlikte de kullanılabilir. Birden
fazla devre elemanının kullanıldığı alternatif akım devrelerinde devre elemanlarının gösterdiği dirençlerin eş değerine empe-
dans (Z) denir. Birimi ohmdur (X).

 Alternatif akım ve gerilimin yönü ve şiddeti sürekli değişir. Alternatif akımda sabit bir frekans değeri vardır. Akımın, gerilimin
yönünün ve şiddetinin değişmesi devredeki direncin değerini ve davranışını etkilemez.

Alternatif Akım Devrelerinde Bobin

L L
 Şekil - III te doğru akım kaynağına bağlanan bobin, anahtar kapa-
X Y
tıldığında veya kapalı olan anahtar açıldığında bobin üzerinde öz in- A A
düksiyon elektromotor kuvveti oluşur. Lenz Yasası’na göre oluşan öz
f Ve=f
indüksiyon elektromotor kuvvetinin yönü devrenin elektromotor kuvveti-
nin yönüne ters yöndedir. Şekil - III Şekil - IV

 Şekil - IV te alternatif akım kaynağına bağlanan bobin üzerinden geçen akımın yönü ve şiddeti sürekli olarak değişir. Bu du-
rumda bobin üzerinde sürekli akı değişimi olur. Bobin, oluşan öz indüksiyon elektromotor kuvveti ile akımın değişimine karşı
koymaya çalışır. Bu durumda gerilim maksimum değere ulaştığında akım maksimum değere ulaşamaz.

 Şekil - IV te alternatif akım kaynağına bağlanmış bobin, merkezinde oluşan manyetik alanda elektrik enerjisi depo eder. Bobi-
nin omik (ohmik) direnci ihmal edilirse bu enerjiyi tekrar devreye verir. Bu enerji dışarı harcanmaz. Bobinin depolayabileceği
enerjinin ölçüsüne indüktans (L) denir. L sembolü ile gösterilir ve birimi henrydir (H).

 Bobinin alternatif akıma karşı alternatif akımın frekansına bağlı olarak göstermiş olduğu zorluğa indüktif reaktans (XL) denir.
XL sembolü ile gösterilir ve birimi ohm dur (X). İndüktif reaktans,

XL = 2rf.L eşitliğinden bulunur.

İndüktif reaktans, alternatif akımın frekansına, ortama ve bobinin özelliklerine bağlı olarak değişir.

 Şekil - III te Şekil - IV teki X ve Y özdeş bobinlerden X bobini f doğru akım kaynağına, Y bobini ise Ve = f alternatif gerilim
kaynağına bağlansın.
• X bobini doğru akım kaynağına bağlandığından anahtar kapatıldığında yalnız omik (ohmik) direnci vardır.
• Y bobini alternatif akım kaynağına bağlandığından bobinin hem omik (ohmik) direnci hem de indüktif reaktansı etkilidir.
Devrenin empedansı (Z) artar.
• Akım dirençle ters orantılı olduğundan X bobininden geçen akım, Y bobinden geçen etkin akım değerinden büyüktür.
• Şekil - III teki devrede akımın frekansı sıfır iken, Şekil - IV teki devrede akımın sabit bir frekans değeri vardır.

89
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 95 Alternatif Akım Devrelerinde Sığaç

Şekil - V teki boş sığaç emk sı f olan doğru akım kaynağına, Şekil - VI daki C C
sığaç ise etkin gerilimi f olan alternatif akım kaynağına bağlansın.

 Şekil - V te doğru akım kaynağına bağlanan sığaç, anahtar kapatıldığında A A

yük depolar. f Ve=f

• Sığaç dolduğunda sığaç üzerindeki gerilim, doğru akım kaynağının elekt-

Şekil - V Şekil - VI
romotor kuvvetine eşit ve zıt büyüklükte olur. Sığaç üzerindeki gerilim
üretecin gerilimine eşitlendikten sonra devreden akım geçmez. Ampermetre sıfırı gösterir. Sığaç açık anahtar görevi üstle-
nir. Sonsuz direnç gösterir.

• Sığaç dolana kadar akım geçtiği için sığaç doğru akımı durdurucu bir etki oluşturur. Dolan sığaç elektrik enerjisini levhalar
arasında oluşan elektrik alanda depolar.

• Sığaç ve doğru akım ile kurulan elektrik devresinde sığaçta depolanan enerjinin boşalması sırasında, enerjiyi devreye verir.
Fotoğraf makinelerinde ve kameralarda flaş ışığı, depolanan enerjinin devreye verilmesi sayesinde oluşur.

 Şekil - VI da alternatif akım kaynağına bağlanan sığaçta, alternatif gerilim sürekli değişken olduğundan üretecin gerilimi sığa-
cın gerilimine eşitleninceye kadar yük akışı olur, sonra yük akışı durur.

• Alternatif akım kaynağının gerilimi sürekli yön değiştirdiği için sığaç da bu süre içerisinde sürekli dolar, boşalır.

• Sığacın yük depolayabilme kapasitesine kapasitans (C) denir. C sembolü ile gösterilir ve birimi farad (F) dır. Kapasitans,
aynı gerilim altında sığacın depolayabileceği enerjisinin bir ölçüsüdür.
• Alternatif akım devrelerinde sığacın akıma karşı gösterdiği zorluğa kapasitif reaktans (XC) denir. XC sembolü ile gösterilir

ve birimi ohmdur (X). Kapasitif reaktans,

1
XC = eşitliğinden bulunur.
2rf.C

Kapasitif reaktans, alternatif akımın frekansına, sığacın özelliklerine ve levhalar arasındaki yalıtım malzemesinin cinsine

göre değişiklik gösterir.

• Sığacın kapasitif reaktansı yanında, fiziksel yapısından dolayı omik (ohmik) direnci de vardır. Sığacın empedansı bulunur-
ken, kapasitif reaktansının yanında omik (ohmik) direnci de dikkate alınmalıdır. Omik (ohmik) dirençten dolayı elektronik
devrelerdeki sığaçlar belirli bir zaman sonra ısınarak dışarı enerji yayar.

• Sığaçlar, üzerlerine uygulanan gerilimler sayesinde farklı tepkiler gösterir. Sığacın üzerinde bulunan gerilimden daha büyük
gerilim uygulandığında devreden akım çeker ve sığaç yüklenir. Eğer üzerindeki gerilimden daha düşük bir gerilim uygulanır-
sa sığaç devreye akım sağlar ve boşalır.

• Şekil - V te anahtar kapatıldığında sığacın levhaların yük işareti sabit iken, Şekil - VI daki sığacın levhalarının yük işareti
sürekli olarak değişir.

• Şekil - VI daki sığaç dolmaz. Şekil - VI daki ampermetre sürekli sabit etkin akım (ie) değerini gösterir. Sığaç üzerinden akım
geçeceğinden kapalı anahtar görevi üstlenir.
C C
+ –
• Şekil - VII de doğru akıma, Şekil - VIII de alternatif akıma bağlı sığaçlara + –
K ve L lambaları seri bağlandığında Şekil - VII de K lambası sığaç dolarken
K L
ve boşalırken yanar. Sonra açık anahtar görevi üstleneceğinden söner. Şe-
V Ve
kil - VIII de sığacın bir direnç değeri vardır. Sığaç kapalı anahtar görevi
üstlenir. L lambası sürekli yanar. Şekil - VII Şekil - VIII

90
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 96 Rezonans Durumu

Direnç (R), sığaç (C) ve bobin (L) seri bağlanıp alternatif akım devresine bağlandığında her bir devre elemanının kendine has bir direnç
değeri olur.

Bobinin alternatif akıma karşı, alternatif akımın frekansına bağlı olarak göstermiş olduğu XC XL
R
zorluk indüktif reaktans (XL), sığacın alternatif akıma karşı, alternatif akımın frekansına bağlı ola-
rak göstermiş olduğu zorluk kapasitif reaktans (XC) dir. C L

• Şekildeki R, L, C devresinde belli bir frekans değerinde sığacın kapasitif reaktansı ile bobinin
indüktif reaktansı birbirine eşitlendiğinde rezonans durumu gerçekleşir.

• Şekildeki devrenin empedansı en küçük olduğunda akım en büyük değerini alır. Akımın en
büyük olmasını sağlayan frekans değerine rezonans frekansı denir. Şekildeki devrede
XL = XC olduğunda devre rezonans durumundadır.

• Devrenin rezonans frekansı,

XL = Xc
1
L.~ =
~.C
1 1
L.2rf = & f= olur.
2rf.C 2r L.C

• Günlük hayatımızda rezonans olayı çok önemlidir. Radyo ya da televizyonun alıcı devre frekansı hangi verici devrenin frekansı
ile rezonansa gelirse radyonuzdan o kanalı dinleyebilir veya televizyondan o kanalı izleyebilirsiniz. Aslında kanal değiştirirken
alıcı devrenin rezonans frekansı değiştirilir. Bu ise alıcı devredeki C ve L değerlerini değiştirerek gerçekleştirilir.

• Cep telefonlarının alıcı devresi baz istasyonlarının verici devreleri ile rezonansa gelmezse telefonunuz çekmez ve kapsama
alanı dışına çıkmış olur.

• Tıpta kullanılan görüntüleme cihazları rezonans ilkesi ile çalışır.

• Güvenlik noktalarında kullanılan metal dedektöründe de devre rezonans duruma getirilerek kullanılır.

• Rezonans olayı mekanik, akustik, elektromanyetik, nükleer manyetik (NMR) rezonansları gibi bütün titreşim tipleri ya da dalga-
larda oluşur.

XC XL

Lamba C L
Şekildeki devrede lamba ışık verirken en parlak olarak yanması için dev-
renin rezonansta olması gerekir. Devre rezonansta iken empedans (Z) en
küçük değerindedir. Dolayısı ile akım maksimumdur. Akımın maksimum
olması lambanın maksimum ışık vermesini gerektirir.

Ve

91
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 97 Transformatörler
Kullanım amacına göre alternatif akımın gerilimini yükseltmek ya da düşürmek için kullanılan araçlara transformatör (trafo) denir.

Santrallerde kullanılan alternatif akım, çok uzak noktalara aynen iletilmez. Çünkü tellerin direnci enerji kaybına sebep olur. Bunun
için elektriğin gerilim değerini yükseltip, akım değerini düşürmek gerekir.
Giriş Çıkış
sargısı sargısı
Giriş Çıkış
akımı akımı
iP iS

Giriş (primer) VP NP NS VS Çıkış (sekonder)

gerilimi sarım sarım gerilimi

Transformatörün yapısı Transformatör

 Enerji kaybının olmadığı transformatörlere ideal transformatör denir. İdeal bir transformatör aynı çekirdek üzerinde birbirinden yalı-
tılmış iki bobinden oluşur.

 Transformatörler alternatif gerilimle çalışır. Alternatif gerilim frekansı değiştirilemez. Transformatöre gelen akımın frekansı ile çıkışta
oluşan akımın frekansı birbirine eşittir. Yalnız akım ve gerilim değiştirilebilir.

 Alternatif akım kaynağına bağlanan bobine primer bobin, diğer bobine ise sekonder bobin denir. Primer bobindeki gerilime primer
gerilim, akıma primer akım denir. Çıkıştan alınan gerilime sekonder gerilim, akıma ise sekonder akım denir.

 Transformatörler doğru gerilimle çalışmaz. Transformatörlerde enerji, elektromanyetik indüksiyonla bir devreden diğer devreye geçirilir.
Transformatörler Faraday’ın İndüksiyon Yasası’na göre çalışır. Primer devredeki manyetik akı değişimi, demir çekirdek aracılığıyla sekon-
der bobine taşınır. Sekonder devrede de oluşan bu akı değişimi sekonder devrede indüksiyon elektromotor kuvvetinin oluşmasını sağlar.

Primer ve sekonder devrelerde oluşan indüksiyon elektromotor kuvvetleri,

DU
fP = –NP .
Dt
DU
fS = –NS . olur. Bu eşitlikler oranlanırsa,
Dt

fP NP
= olur.
fS NS

 İdeal bir transformatörde primer devrede sarımlardaki akının değişim hızı, sekonder devrede sarımlardaki akının değişim hızına eşittir.

 İdeal bir transformatörde güç kayıpları ihmal edilir. Giriş ve çıkış güçleri birbirine eşittir.

  Pgiriş = Pçıkış
olur.
VP . iP = VS.iS

En genel anlamda, ideal transformatörlerde gerilim ile sarım sayıları doğru, akım ise ters orantılıdır.

NP VP iS
= =
NS VS iP

NS
 oranına transformatörün değiştirme oranı denir.
NP

92
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 98 Transformatörlerin Verimi

giriş (primer) manyetik

akımı akı (U)
iP çıkış (sekonder)
+
giriş (primer)

akımı
iS
voltajı

çıkış (sekonder)
+
–

voltajı
giriş (primer) –
sargısı
NP sarım
çıkış (sekonder)
transformatör sargısı
çekirdeği NS sarım

 Transformatörün herhangi bir bobinindeki değişen akım, transformatörün çekirdeğinde değişken bir manyetik akı üretmektedir. Olu-
şan akı, aynı çekirdek etrafına sarılmış diğer bobinler boyunca değişen bir elektromotor kuvveti indüklemektedir. Elektrik enerjisi,
iki devre arasında metalik (iletken) bir bağlantı olmadan ayrı bobinler arasında aktarılabilmektedir.

 İdeal bir transformatör devrede, primer ve sekonder devrelerin güçleri eşittir. Transformatör ideal ise yükseltici veya alçaltıcı da olsa
her iki sarımın güçleri eşittir. İdeal kabul edilen transformatörlerin verimi %100 dür.

 Gerçekte primer devreye verilen enerjinin bir kısmı sekonderden alınırken bir kısmı ısıya dönüşür. Bundan dolayı transformatörün
çıkış gücü giriş gücünden daha düşük olur.

Pgiriş > Pçıkış olur. Bu tür transformatörler ideal olmayan transformatörlerdir.

 Transformatörlerde verim diğer elektrik makinelerinde olduğu gibi alınan gücün verilen güce oranı şeklinde tanımlanır.

Alınan (Sekonderde) Güç Psekonder iS.VS

Verim = = =
Verilen (Primerde) Güç Pprimer iP .VP

 Transformatörlerin güçleri arttıkça verimleri artar. Giriş ve çıkış güçleri arasındaki fark azaldığında transformatörün verimi artar.

 Transformatörlerde ısıya dönüşen enerjiyi azaltmak transformatörün verimini artırır. Giriş gücü sabit kaldığında sıcaklık azaldığında
çıkış gücü artar. Transformatörün verimi de artmış olur.

 Transformatörlerin verimliliğini etkileyen birçok faktör vardır. Bunlardan biri de sarım telleridir. Sarım tellerinden akım geçtiğinde
2
dirençten dolayı iş yapılır. Bu iş (i .R) çıkış enerjisini ve dolayısı ile transformatörün verimini azaltır. Transformatördeki bu kayıplar
ısı olarak açığa çıkar.

 Transformatörlerin verimliliğini artırmak için nüve (sarımların yapıldığı bobinler) kesitleri arttırılarak manyetik akı yoğunluğu azaltı-
labilir. Ancak bu yöntem transformatörün üretim maliyetini önemli ölçüde arttırmaktadır.

 Transformatörlerin kayıplarının azaltılması ve böylece veriminin yükseltilmesi dolayısıyla elektrik şebekesinin veriminin artması,
üretilmesi gereken enerji ihtiyacını sınırlamaktadır. Böylece çevreye yayılan ısı miktarında ve sera gazı emisyonunda iyileştirme
sağlamak mümkündür.

93
Elektrik ve Manyetizma 

ÖZET 99 Yükseltici ve Alçaltıcı Transformatörler

Barajlarda üretilen elektrik enerjisi başka yerlere iletilirken enerji kaybı olur. Enerji kaybını en aza indirmek için yüksek gerilim, düşük akım
kullanılmalıdır. Santral çıkışındaki transformatör (trafo) yardımıyla gerilim yükseltilir. 400.000 volta kadar yükseltilen bu gerilim iletim hat-
larıyla taşınır. Yüksek olan bu gerilimin evlerde ve iş yerlerinde kullanılması mümkün olmadığı için şehrin girişlerindeki transformatörler
yardımıyla gerilim 220 volta düşürülerek evlere ve iş yerlerine verilir. Şekilde yüksek gerilim hatları ile üretilen elektrik enerjisi transforma-
törler (trafo) tarafından gerilim düşürülerek şehirlerdeki evlerimize taşınır.

yüksek gerilim hattı

alçaltıcı
transformatör
M
hidroelektrik santral

L
K

yükseltici alçaltıcı alçaltıcı

transformatör transformatör transformatör

düşük yüksek yüksek düşük yüksek düşük

K L M
gerilim gerilim gerilim gerilim gerilim gerilim

yükseltici transformatör alçaltıcı transformatör alçaltıcı transformatör

V (volt) V (volt)
V (volt) NP NS V (volt)
Sarım sayıları NP < NS olan transformatörlere yükseltici V (volt) NP NS V (volt)
NP NS
transformatör denir. Çıkış gerilimi giriş geriliminden yük- düşük yüksek
t(s) düşük K yüksek t(s)
sek (VP < VS) olur. Şekildeki K transformatörü yükselti- t(s) gerilim K gerilim
yüksek t(s)
düşük
gerilim gerilim
t(s) K gerilim t(s)
cidir. gerilim
giriş gerilimi çıkış gerilimi
giriş gerilimi çıkış gerilimi
giriş gerilimi çıkış gerilimi

V (volt) V (volt)
Sarım sayıları NS < NP olan transformatörlere alçaltıcı V (volt) V (volt)
V (volt) V (volt)
transformatör denir. Çıkış gerilimi giriş geriliminden dü-
yüksek düşük
şük (VS < VP) olur. Şekildeki L transformatörü alçaltıcıdır. yüksek L düşük t(s)
t(s) gerilim
yüksek L gerilim
düşük t(s)
t(s) gerilim L gerilim
t(s) gerilim gerilim t(s)

giriş gerilimi çıkış gerilimi

giriş gerilimi çıkış gerilimi
giriş gerilimi çıkış gerilimi

Şekilde bir transformatörün çıkışına birden fazla bobin

giriş çıkış
bağlanabilir. Bobinlerin sarım sayıları gerilimler ile doğru giriş çıkış
giriş NL VL çıkış
NL VL X
orantılıdır. VP NK NL VL X VS
VP NK X VS
VP NK NM VM YY V
NK NL NM NM VM S
= = NM V Y
M
VK VL VM
 L ve M bobinleri X ve Y noktalarından şekildeki gibi bağlandığında transformatör zıt yönlü sarılmış olur.

Bu durumda çıkış gerilimi Vçıkış = |VL – VM| olur.

94
 Elektrik ve Manyetizma

ÖZET 100 Ardışık Bağlı Transformatörler

Şekildeki gibi bağlanmış ideal X, Y transformatörlerinin K, L, M, P bobinlerinin sarım sayıları NK, NL, NM ve NP dir. L ve M bobinleri
birbirlerine paralel bağlandıklarından her zaman VL = VM dir.

K L M P

VK VL VM VP

NK NL NM NP

X Y

 X transformatörünün sarım sayılarının oranı, gerilimlerin oranına eşittir.

NK VK
=
N L VL
 Y transformatörünün sarım sayılarının oranı, gerilimlerin oranına eşittir.
NM VM
=
N P VP
 L ve M bobinlerinin üzerlerindeki gerilim VL = VM olduğundan,

NK.NM
VK = .V olur.
NL.NP P

giriş K L M P çıkış
A1 A2

V1 V2

X Y

 Şekildeki gibi bağlanmış ideal X ve Y transformatörlerinin K, L, M, P bobinlerinin sarım sayıları sırası ile NK, NL, NM ve NP dir. X
transformatörüne V1 alternatif gerilimi uygulandığında A1 ve A2 ampermetreleri i1 ve i2 değerlerini gösteriyor. Y transformatöründen
de V2 gerilimi elde ediliyor.
Transformatörlerde çıkış gerilimi,

NL.NP
V2 = .V olur.
NK.NM 1

V1 alternatif giriş gerilimi değiştirilmeden yalnız,

• NK veya NM sarım sayısı artırıldığında V2 çıkış gerilimi • NL veya NP sarım sayısı arttırıldığında V2 çıkış gerilimi
azalır. V1 gerilimi değişmediğinden i1 akımı değişmez. artar. V1 gerilimi değişmediğinden i1 akımı değişmez.
X transformatörüne verilen güç, Y transformatöründen X transformatörüne verilen güç, Y transformatöründen
alınan güce eşittir. alınan güce eşittir.

P1 = P2 P1 = P2

V1.i1 = V2.i2 bağıntısına göre, V2 gerilimi azaldığında V1 . i1 = V2 . i2 bağıntısına göre, V2 gerilimi arttığından
i2 akımı artar. i2 akımı azalır.

95
 DÜZGÜN ÇEMBERSEL HAREKET

ÖZET 101 Düzgün Çembersel Hareketle İlgili Kavramlar

Bir hareketlinin sabit bir nokta etrafında, sabit bir hızla dönmesine düzgün çembersel hareket denir. m
 
 Çembersel hareket, hız vektörüne dik ve sürekli uygulanan sabit bir kuvvet sayesinde olur. Hız ve v F 
v
kuvvet vektörleri diktir. 
F
m
 Bir cismin hız vektörüne paralel olarak etki eden kuvvet, hız vektörünün yönünü değiştirir. Sabit bir O

kuvvet hıza dik uygulanırsa hızın büyüklüğü değişmez. Yönü değişir ve cisim çembersel bir yörün- F
gede hareket eder.
m

v
Periyot (T)
Düzgün çembersel hareket yapan bir cismin yörünge üzerinde bir tam tur dönebilmesi için geçen süreye periyot denir. Skaler bir büyük-
lüktür. SI birim sisteminde birimi saniyedir (s).
Örneğin Dünya’nın Güneş etrafındaki periyodu 365 gün 6 saat, kendi ekseni etrafındaki periyodu bir gündür.

Frekans (f)
Düzgün çembersel hareket yapan bir cismin 1 saniyedeki tur sayısına frekans denir. Skaler bir büyüklüktür. SI birim sisteminde birimi

T.f = 1
–1
Hertz (Hz) dir. 1 s = 1 Hz dir. Periyot ile frekans arasındaki ilişki dir.

 
Çizgisel Hız ( v ) Açısal Hız ( ~)
Düzgün çembersel hareket yapan bir cis- Düzgün çembersel hareket yapan bir 
v
min daire üzerinde birim zamanda aldığı  cismin radyan cinsinden taradığı açıya
v
yola denir.  denir. Yarıçap vektörü bir tam devir yap- 
r v
O m i
Hareketli çember üzerinde bir tam tur tığında, 2r radyan açıyı T sürede tara- O
 m
yacağından, r
yaptığında çemberin çevresi olan 2rr ~
yolunu T sürede aldığından hareketlinin i 2r
~= = = 2r.f olur.
çizgisel hızı, t T
x 2rr Çizgisel hız ile açısal hız arasında,
v= = = 2rr.f olur.
t T v = ~.r eşitliği vardır.
 Vektörel bir büyülüktür. SI da birimi m/s dir.
 Vektörel bir büyülüktür. SI da birimi rad/s dir.
 Çembersel harekette cismin herhangi bir andaki konumuna
  Açısal hızın yönü sağ el kuralı ile bulunur. Sağ elin dört par-
hareketin merkezinden çizilen vektöre yarıçap vektörü ( r )
mağı dönme yönünü gösterirken dört parmağa dik olan baş-
denir.
parmak açısal hızın yönünü verir.

K K K
• • •
L L L
• • •
r
r r
2r 2r 2r

Şekildeki kasnaklar ok yönünde çevrildi-
ğinde ip üzerindeki her noktada çizgisel
hızların büyüklükleri eşit olacağından
K ve L noktalarının çizgisel hızlarının
büyüklükleri vK = vL olur. L nin dönme
sayısı K nin iki katıdır. Açısal hız dön-
me sayısıyla orantılı olduğundan K ve L
noktalarının açısal hızları ~L = 2~K olur.
Şekildeki kasnaklar ok yönünde çevrildi-
ğinde kasnakların değdiği noktaların çiz-
gisel hızlarının büyüklükleri eşit olacağın-
dan K ve L noktalarının çizgisel hızlarının
büyüklükleri vK = vL olur. L nin dönme
sayısı K nin iki katıdır. Açısal hız dönme
sayısıyla orantılı olduğundan K ve L nok-
talarının açısal hızları ~L = 2~K olur.
Şekildeki eş merkezli kasnaklar ok yö-
nünde çevrildiğinde kasnakların dönme
sayıları eşit olduğundan K ve L noktala-
rının açısal hızları ~K = ~L olur. Çizgisel
hız v = ~.r eşitliğinde görüldüğü gibi ya-
rıçapla doğru orantılı olduğundan K ve L
noktalarının çizgisel hızlarının büyüklük-
leri arasındaki ilişki vK = 2vL olur.

96
 Düzgün Çembersel Hareket

ÖZET 102 Merkezcil İvme ve Merkezcil Kuvvet

Merkezcil İvme
Düzgün çembersel hareket yapan bir cismin hareketi sırasında hızının büyüklüğü değişmezken yönü sürekli olarak değişir. Bu hız deği-
şiminden kaynaklanan ve yönü her zaman merkeze doğru olan ivmeye merkezcil ivme denir. Cismin merkezcil ivmesi,

2 
v v3
amer. =– = –~2.r eşitliğinden bulunur.
r

amer  
F v2
 
 Merkezcil ivme vektörü ile yarıçap vektörü zıt olduğundan eşitlikte (–) işareti konulur. F F
• m
 O 
İvmenin büyüklüğü sorulduğunda (–) işareti konulmaz. amer amer
 
2 v4  F
 Vektörel bir büyüklüktür. SI da birimi m/s dir. amer

v1
Merkezcil Kuvvet
Cismin dairesel yörüngede sabit hızla dönmesini sağlayan ve merkeze yönelmiş kuvvete merkezcil kuvvet denir. Merkezcil kuvvet,

2
m.v
Fmer. = – = –m.~2.r eşitliğinden bulunur.
r

 Vektörel bir büyüklüktür. SI da birimi N dir.

 Merkezcil kuvvet ile konum vektörü zıt yönlü olduğundan eşitlikte (–) işareti konulur. Büyüklük sorulduğunda (–) işareti konulmaz.
 Merkezcil kuvvet cismi etki doğrultusunda yol aldırmadığından fiziksel olarak iş yapmaz.

ÖZET 103 Yatay Düzlemde Düzgün Çembersel Hareket

 Şekil - I de sürtünmesiz yatay düzlemde r uzunluğunda bir 
N
ipin ucuna bağlı m kütleli v büyüklüğünde sabit bir hızla v
M L M L
çembersel hareket yaptırılsın. İpteki gerilme kuvveti, cismi TL 
T
v TM
hareketin yörünge merkezine çeken merkezcil kuvvete eşit- O  O 
m.g  N
tir. Cismin yörüngesi boyunca ipteki gerilme kuvveti eşittir. r TK v T
TN
m.v 2 N
K
N K
TK = TL = TM = TN = = m.~2.r v
r 
 Şekil - II de cisim K ve M noktalarından geçerken cisme etki m.g

eden kuvvetler serbest cisim diyagramında gösterilmiştir. yatay düzlem serbest cisim diyagramı
Merkezcil kuvvet veya merkezkaç kuvveti serbest cisim di- Şekil - I Şekil - II
yagramında gösterilmez.
 Cismin hızının büyüklüğü sabit olduğundan merkezcil kuvvet (F), merkezcil ivme (a) ve T gerilme kuvvetlerinin büyüklükleri hareket
boyunca sabittir.

Düşey kesiti şeklideki gibi olan OOı düfley Düşey kesiti şekildeki gibi olan OO
ı
düfley
ekseni etrafında dönebilen tabloda, O
~ ekseni etrafında dönebilen tablada, O
~
eksenden r uzaklıkta m kütleli bir ci- dönme eksenine m kütleli bir cisim
m T m
sim bulunmaktadır. Cisim ile yüzey fsür bir iple şekildeki gibi bağlanmıştır.
. . fsür
arasındaki sürtünme katsayısı k dir. Cisim ile tabla arasındaki sürtünme
r yatay r yatay
Tabla ~ açısal hızla dönerken cisim mg katsayısı k dir. Tabla ~ açısal hızla mg
dışarıya savrulmadan durabiliyorsa, Oı dönerken cisim dışarıya savrulma- Oı

fsür = Fmerkezcil dan durabiliyorsa,

k.mg = m.~2.r T + fsür = Fmerkezcil

eşitliğini yazabiliriz. T + k.mg = m.~2.r

eşitliğini yazabiliriz.

97
Düzgün Çembersel Hareket 

ÖZET 104 Düşey Düzlemde Düzgün Çembersel Hareket

Bir ipin ucuna bağlı m kütleli bir cisim düşey düzlemde sabit hızla döndürüldüğünde ipteki gerilme kuvveti sürekli değişikliğe uğrar. Bu
değişikliğin sebebi cismin ağırlığıdır. Cismin ağırlığı her zaman –y yönündedir. Cismin hızının yönü sürekli olarak değişir.
L L
M M  M
  m.g 
v TM  T
i TL im M
i  i  g i
m.g TK  .c
m.g os O
N • K N  • K i•
O TN O 
 T
i i TR  i R

m.g  m.g R
TP
R R
 i m.g.cosi
P m.g
P
 
m.g m.g
Serbest cisim diyagramı

Şekil - I Şekil - II Şekil - III

Şekil - I de düşey düzlemde çembersel hareket yapan m kütleli cismin şekli şekildeki konumlardan geçerken serbest cisim diyagramı
Şekil - II de gösterilmiştir.

 Cisim K noktasından geçerken cismi merkeze çeken net kuvvet TK ip gerilme kuvvetidir. Cisme etki eden bu net kuvvet aynı zamanda
merkezcil kuvvettir. TK = Fnet = Fmerkezcil olur.

 Cisim L noktasından geçerken cismi, merkeze doğru çeken net kuvvetin büyüklüğü Fnet = TL + mg dir. Bu net kuvvet aynı zamanda
merkezcil kuvvet olduğundan, Fnet = Fmerkezcil = TL + mg olur. İpte oluşan gerilme kuvveti en küçük değeri alır.

 Cisim M noktasından geçerken cismi, merkeze doğru çeken net kuvvetin büyüklüğü Şekil - III te gösterildiği gibi Fnet = TM + mg.cosi
dır. Bu net kuvvet aynı zamanda merkezcil kuvvet olduğundan, Fnet = Fmerkezcil = TM + mg.cosi olur.

 Cisim N noktasından geçerken cismi merkeze çeken net kuvvet TN ip gerilme kuvvetidir. Bu kuvvet aynı zamanda merkezcil kuvvet
olduğundan, TN = Fnet = Fmerkezcil olur.

 Cismi P noktasından geçerken cismi merkeze çeken net kuvvetin büyüklüğü, Fnet = TP – mg olur. Net kuvvet merkezcil kuvvete eşit
olduğundan Fnet = Fmerkezcil = TP – mg olur. İpte oluşan gerilme kuvveti en büyük değeri alır.

 Cisim R noktasından geçerken cismi, merkeze doğru çeken net kuvvetin büyüklüğü, Şekil - III te gösterildiği gibi Fnet = TR – mg.cosi
dır. Bu net kuvvet aynı zamanda merkezcil kuvvet olduğundan, Fnet = Fmerkezcil = TR – mg.cosi olur.

• Düşey düzlemde çembersel hareket yaptırılan cismin, ipteki gerilme kuvveti en üst noktada minimum, en alt noktada maksimum-
dur.

Tmin. = TL = Fmerkezcil – mg

Tmax. = TP = Fmerkezcil + mg

• Cismin düşey düzlemde hareketini sürdürebilmesi için en üst noktada,

m.v 2
Fmerkezcil ≥ mg ⇒ ≥ mg olmalıdır. Fmerkezcil = G olduğunda TL = 0 dır.
r
m.v 2 vmin. = r.g
Bu durumda cismin hızı = mg ⇒ olur.
r

98
 Düzgün Çembersel Hareket

ÖZET 105 Araçların Emniyetli Dönüş Şartları

Yatay Virajda Hareket
Yatay bir viraja araç girdiğinde araca, hareketine dik doğrultuda tekerlekler ile zemin arasında ve
yönü virajın merkezine doğru olan sürtünme kuvveti etki eder. Aracın virajı emniyetli dönebilmesi
için merkezcil kuvvet, statik sürtünme kuvvetinin en küçük değerinden küçük ya da eşit olmalıdır.
Aracın virajı güvenle dönebilmesi için gereken hız,
Fmerkezcil ≤ Fsürtünme

v2 Fsürtünme
m. ≤ k.mg 
v
r

v≤ k.r.g olur.

Aracın hızı sınır değerinden büyükse araç hızı doğrultusunda virajda savrulur. O

Düşey Virajda Hareket

m kütleli bir araç düşey virajda hareket ederken K, L, M noktalarında araca etki eden kuvvetlerin M
serbest cisim diyagramı şekilde gösterilmiştir. 
vM 
 Araç, K noktasından vK hızıyla geçerken araca etki eden net kuvvetin büyüklüğü, araca etki eden vL
tepki kuvvetiyle yer çekimi kuvvetinin farkına eşittir. Net kuvvet merkezcil kuvvet olduğundan, O L
r
Fnet = Fmerkezcil = NK – mg olur.

 Araç, L noktasından vL hızıyla geçerken araca viraj merkezinde etki eden net kuvvetin büyüklüğü, vK
m
yüzeyin tepki kuvvetinin büyüklüğüne eşittir. Net kuvvet merkezcil kuvvet olduğundan,
K
Fnet = Fmerkezcil = NL olur.
 Araç, M noktasından vM hızıyla geçerken araca etki eden net kuvvetin büyüklüğü, araca etki eden M
tepki kuvveti ile yer çekimi kuvvetinin toplamına eşittir. Net kuvvet merkezcil kuvvet olduğunda,

Fnet = Fmerkezcil = NM + mg olur.  m.g
NM
• Maksimum tepki kuvveti en alt noktada (K), minimum tepki kuvveti en üst noktada (M) oluşur. O L

• Aracın M noktasından geçerken düşmeden geçebilmesi için merkezcil kuvvetin büyüklüğü, en az  NL 
NK m.g
yer çekimi kuvvetine eşit olmalıdır.
Fmerkezcil = m.g K

m.g
v2
m. = mg ⇒ v = r.g olur. Serbest cisim diyagramı
r

Eğimli Virajda Hareket

m kütleli araç r yarıçaplı virajı dönerken hızının büyüklüğü v olsun. Araç,
 
virajı dönerken yüzeyin tepki kuvveti ve ağırlığı etkisinde kalır. Bu kuvvet- N 
N i Ny
ler serbest cisim diyagramında gösterilmiştir. Tepki kuvvetinin yatay bile- r i
O 
şeni merkeze yönelen merkezcil kuvveti oluşturur. Bu durumda merkezcil Nx

kuvvet tepki kuvvetinin x eksenindeki bileşenine, düşey bileşeni ise ara-


m.g
cın ağırlığına eşit olur. i i m.g


Fmer. = Nx = N.sini Serbest cisim diyagramı

m.g = Ny = N.cosi eşitlikler taraf tarafa oranlanırsa,
Fmer.
= tani ⇒ Fmer. = m.g.tani olur. Aracın eğimli virajı emniyetli şekilde dönebilmesi için hızı
m.g

v2 v= r.g.tani
m. = mg.tani ⇒ olur.
r

99
Düzgün Çembersel Hareket 

ÖZET 106 Silindir İçinde Hareket ve Konik Sarkaç

Silindirin İçinde Hareket Konik Sarkaç

ı
Merkezinden geçen OO düşey ekseni etrafında ~ açısal hız , boyundaki ipin ucuna bağlı m kütleli cisim Şekil - I deki gibi
ile dönmekte olan şekildeki r yarıçaplı silindirin iç yüzeyine yatay düzlemde r yarıçaplı yörüngede düzgün çembersel ha-
dayalı duran m kütleli cisim ile yüzey arasındaki sürtünme reket yapmaktadır.
katsayısı k dir. tavan tavan
düfley düfley
O O a ip a ip
~ ~
,
 T
T Ty
 a
m Fsür.
 m m .
N r r . m
• • Tx
r r O yatay O

düfley 
v
düfley
 
m.g
G G
r Serbest cisim diyagramı

Oı Oı  Cisme etki eden yer çekimi kuvveti ve ip gerilme kuvvetleri

Serbest cisim diyagramı serbest cisim diyagramında gösterilmiştir.
 İpteki gerilme kuvvetinin Tx bileşeni merkeze yönelen mer-
 Cisme etki eden kuvvetler serbest cisim diyagramında
kezcil kuvveti oluştururken, Ty bileşeni ise cismin ağırlığı-
gösterilmiştir. Cisme etki eden tepki kuvveti merkeze yö-
nın büyüklüğüne eşittir.
nelen merkezcil kuvveti oluşturur.
Yatay kuvvetlerin dengesinden,
 r yarıçaplı silindir içinde v hızıyla hareket eden m kütleli
cismin düşmeden hareketini sürdürebilmesi için cisme etki Tx = Fmerkezcil
eden statik sürtünme kuvvetinin maksimum değeri cismin v2
T.sina = m. ...(1)
ağırlığına eşit veya büyük olmalıdır. r
Düşey kuvvetlerin dengesinden
Cisme etki eden tepki kuvveti,
Ty = G
v2
N = Fmerkezcil = m. olur. T.cosa = m.g ...(2)
r
Cisme etki eden statik sürtünme kuvveti, eşitlikleri elde edilir.
v2 (1) ve (2) eşitlikleri taraf tarafa oranlanırsa cismin çizgisel
fsür = k.N = k.m. olur.
r hızı,
Cismin düşmemesi için,
2
v
fsür ≥ m.g m.
T. sin a r
=
v2 T. cos a m.g
k.m. ≥ m.g
r
sin a v2
r.g =
v2 ≥ cos a r.g
k
2
r.g v
tana =
v≥ olur. rg
k
Cismin düşmemesi için en küçük hız değeri,
v= r.g.tana olur.
r.g
vmin. = olur.
k

100
 Düzgün Çembersel Hareket

ÖZET 107 Öteleme ve Dönme Hareketi Arasındaki İlişki

Öteleme Hareketi Dönme Hareketi

Havada uçan uçak Sabit hızla uçan kuşlar
Düz bir doğrultuda bütün noktaları eşit miktarda ilerleyen ci-
simlerin yapmış olduğu harekettir. Doğrusal bir yörüngede
sabit hızla yürüyen kişi, aynı doğrultuda uçan kuş, yürüyen
merdivenin üzerindekiler, hareketli taşıma bandı üzerindeki
eşyaların hareketi öteleme hareketine örnektir.
Dönme dolap Çalışan vantilatör
Sabit bir eksen etrafında dönen cisimlerin yapmış oldukları
harekettir. Dönme dolabın hareketi, dönen topaç, çalışan
vantilatör pervanesi, Dünya’nın kendi ekseni ve Güneş etra-
fındaki hareketi, saat içindeki dişli çarkların dönmesi dönme
hareketine örnektir.

Öteleme ve Dönme Hareketi

Dönerek ilerleyen top Hareket halindeki Hamur açmada kullanılan Pistte dönerek ilerleyen
aracın tekerleği merdanenin hareketi buz pateninin hareketi
Cisimler öteleme ve dönme hareketlerinin birleşimi olan birden çok hareketi aynı anda yapabilir. Futbolcu topa vurduğunda topun
yuvarlanarak ilerlemesinde öteleme ve dönme hareketleri aynı anda vardır. Hareket halindeki otomobil ve içindekiler öteleme
hareketi yaparken otomobilin tekerleği hem dönme hem de öteleme hareketi yapar.

Dönerek Öteleme Hareketi Yapan Tekerlek

2v
K K v K v
• v • • v
v v
v2v
v L v v L v
N•
v O • N• O •L N• v O •

v v v2v
• v v • v • v
M M M
Şekil - I Şekil - II Şekil - III

Şekil - I de doğrusal bir yörüngede sabit büyüklükte hızla ilerleyen tekerlek üzerindeki her noktanın anlık hızları eşittir.
Şekil - II de sabit O noktası etrafında dönen tekerleğin üzerindeki noktaların anlık dönme hızlarının büyüklükleri eşittir. Dönen
tekerleğin merkezinin çizgisel hızı sıfırdır. Dönme merkezine eşit uzaklıktaki tüm noktaların çizgisel hızlarının büyüklüğü eşittir.
Şekil - III te dönerek öteleme hareketi yapan tekerleğin hareketi, öteleme ve dönme hareketlerinin birleşimidir. Dönerek ilerleyen
tekerleğin O merkezinin yere göre sadece öteleme hızı, diğer noktaların ise yere göre hem öteleme hem de dönme hızı vardır.
Şekildeki noktaların yere göre anlık hızlarının büyüklükleri,
vO = vöteleme + vdönme = v + 0 = v vN = vL = vöteleme + vdönme = 2v
vK = vöteleme + vdönme = v + v = 2v vM = vöteleme + vdönme = v – v = 0 olur.

101
Düzgün Çembersel Hareket 

ÖZET 108 Eylemsizlik Momenti

Duran ya da öteleme hareketi yapan cisimler kütleleriyle, dönmeye zorlanan cisimler de eylemsizlik momentleriyle etkiye karşı bir direnç
gösterir. Dönmekte olan cisimlerin dönmeye karşı gösterdikleri dirence eylemsizlik momenti denir. Eylemsizlik momenti “I” sembolü ile
gösterilir.
 m kütleli noktasal bir cismin eylemsizlik momenti, dönme eksenine olan uzaklığın v
karesi ile kütlesinin çarpımına eşittir. O noktası etrafında, r yarıçaplı yörüngede
dönen m kütleli cismin eylemsizlik momenti, m

I = m.r2 eşitliğinden bulunur.

O r
 SI birim sisteminde birimi kg.m2 dir. Skaler bir büyüklüktür.
 Eylemsizlik momenti; cismin kütlesine, cismi oluşturan her parçacığın dönme ekse-
nine olan dik uzaklığına ve cismin geometrik şekline bağlıdır.

Kutup
K d d O d L
M m
K L Ekvator
m 2m

Türdeş dikdörtgen levha sırasıyla K, L

Uzunluğu 3d olan çubuğa m ve 2m küt-
leleri sabitlensin. Çubuk O noktası et-
 çevresinde döndürüldüğünde levhanın
rafında ~ hızı ile döndürülsün. K, L ci-
simlerinin O noktasına göre eylemsizlik
momentleri,
IK = m.(2d)2 = 4md2 = 4I
IL = 2m.d2 = 2I olur.
m kütleli bir cismin İstanbul, Ekvator ve
ve M noktalarından geçen dik eksenler
Kutuplardaki eylemsizlik momentleri
dönme eksenine olan uzaklıkların karesi
seçilen noktalara göre eylemsizlik mo-
ile orantılı olduğundan,
mentleri IK < IL < IM olur.
IKutup < Iİstanbul < IEkvator
Dikdörtgen levhanın her parçasının dön-
me eksenine olan dik uzaklığı arttığında olur.
eylemsizlik momenti artar.

m 2m

Şekil - I Şekil - III Şekil - IV

Şekil - II

Çubukların ucundaki tokmaklar çıkarılıp çubukları Şekil - III ve

Şekil - I ve Şekil - II de hacimleri eşit olan m ve 2m kütleli tok-
Şekil - IV teki gibi döndürülmeye çalışıldığında Şekil - IV teki
makları şekillerdeki gibi döndürmeye çalıştığımızda Şekil - II
çubukların kütle merkezinin dönme noktasına olan uzaklığı
deki tokmağı döndürmek daha zordur. Şekil - II deki tokmağın
azaldığından eylemsizlik momenti azalır. Dönmeye karşı daha
eylemsizlik momenti büyük olduğundan dönmeye karşı daha
az direnç gösterir.
fazla direnç gösterir.

Bazı Düzgün Geometrik Şekilli Katı Cisimlerin Eylemsizlik Momenti

Çubuğun Eylemsizlik İçi Dolu Silindirin Eylemsizlik İçi Boş Kürenin Eylemsizlik İçi Dolu Kürenin Eylemsik
Momenti Momenti Momenti Momenti
Uzunluğu ,, kütlesi m olan bir Yarıçapı r, kütlesi m olan içi dolu Yarıçapı r, kütlesi m olan içi boş Yarıçapı r, kütlesi m olan bir
çubuğun kütle merkezine göre silindirin eylemsizlik momenti; kürenin eylemsizlik momenti; kürenin eylemsizlik momenti;
eylemsizlik momenti; 1 2 2
I= .m.r2 olur. I= .m.r2 olur. I= .m.r2 olur.
1 2 3 5
I= .m.,2 olur.
12

102
 Düzgün Çembersel Hareket

ÖZET 109 Dönme ve Dönerek İlerleyen Cisimlerin Kinetik Enerjisi

Dönerek Öteleme Hareketi Yapan

Öteleme Kinetik Enerji Dönme Kinetik Enerji
Tekerleğin Toplam Kinetik Enerjisi

~

m O  O 
~ v

v

yatay düzlem
yatay düzlem

v hızı ile öteleme hareketi yapan m kütleli Cisimlerin dönme hareketlerinden dolayı Dönerek öteleme hareketi yapan m kütleli
bir cismin kinetik enerjisi, sahip oldukları kinetik enerjiye dönme ki- bir tekerleğin öteleme hareketinden dolayı
netik enerji denir. öteleme kinetik enerjisi dönme hareketin-
1
Eöteleme = m.v2 1
den dolayı dönme kinetik enerjisi vardır.
2 Edönme = I.~2 Tekerleğin toplam kinetik enerjisi,
2
ifadesiyle bulunur. Etoplam = Eöteleme + Edönme
ifadesiyle bulunur.
1 1
m: Ötelenen cismin kütlesi (kg) Etoplam = mv2 + I.~2
2
I: Cismin eylemsizlik momenti (kg.m ) 2 2
v: Ötelenen cismin hızı (m/s)
~: Cismin açısal hızı (rad/s) ifadesiyle bulunur.

L Kutup
K 2I
I L
m O 2m
K L 2~ ~ M Ekvator
d d d r 2r
K

Uzunluğu 3d olan çubuğa m ve 2m küt- Yarıçapları r, 2r olan K ve L dişlileri mer- Özdeş K, L, M cisimlerin Dünya yüzeyi
leli K, L cisimleri sabitlensin. Çubuk O kezleri çevresinde dönebilmektedir. K üzerindeki konumları şekildeki gibidir.

noktası etrafında ~ açısal hızla döndü- nin eylemsizlik momenti I, L nin ki ise 2I
• Noktasal cisimlerin eylemsizlik mo-
rülsün. olsun.
mentleri I = m.r2 eşitliğinden bulunur.
• Cisimlerin O noktasına göre eylem- • Açısal hız dönme sayısıyla orantılıdır. Cisimlerin dönme eksenlerine olan
sizlik momentleri, L dişlisi 1 tur attığında K dişlisi 2 tur uzaklıkları rK < rL < rM olduğundan,
atar. Bu durumda,
IK = m.(2d)2 = 4md2 = 4I IK < IL < IM olur.
2 ~L = ~ ⇒ ~K = 2~ olur.
IL = 2m.d = 2I olur. • Dünya üzerinde cisimlerin açısal hız-
• Cisimlerin dönme kinetik enerjileri, ları eşit olduğundan cisimlerin dönme
• Cisimlerin dönme kinetik enerjileri,
1 kinetik enerjileri,
1 1 EK = I.(2~)2 = 2I~2
EK = I .~2 = .4I.~2 = 2I~2 2 1
2 K 2 EK = I .~2
2 K
1
1 1 EL = .2I.~2 = I~2
EL = I .~2 = .2I.~2 = I~2 2 EL =
1
I .~2
2 L 2 2 L
olur.
olur.
1
Bu durumda, EL < EK olur. EM = I .~2
Bu durumda, EL < EK olur. 2 M
eşitliklerinden EK < EL < EM olur.

103
Düzgün Çembersel Hareket 

ÖZET 110 Yatay ve Düşey Düzlemde Kinetik Enerji Uygulamaları

Sürtünmesiz yatay düzlemde eşit kinetik enerji ile atılan K cismi öteleme t
Ek K
hareketi yaparak L cismi ise dönerek ilerlesin. Cisimlerin kütleleri eşit ise,
xK
• Eşit kinetik enerji ile atılan cisimlerden öteleme hız ile ilerleyen cismin hızı,
Ek L t
dönen cismin hızından büyüktür.
xL
• Öteleme hızı yapan cismin hızı, dönen cismin hızından büyük olduğundan
eşit zamanda K cismi L den daha fazla yol alır. xL < xK olur.

Sürtünmesiz eğik düzlemde eşit yükseklikten, eşit kütleli K küpü ile L küresi L
aynı anda serbest bırakılsın. m
K
• Cisimlerin potansiyel enerjileri eşit olduğundan K ve L cisimleri yatay düz- m
leme ulaştıklarında kinetik enerjileri eşit olur.
h
• K küpü hareketi sırasında yalnızca öteleme, L küresi ise dönerek öteleme m
hareketi yapar. Küpün potansiyel enerjisi öteleme kinetik enerjiye dönüşürken ü zle
yd
kürenin potansiyel enerjisi hem dönme hem de öteleme kinetik enerjiye dönü- ta
ya
şür. Bundan dolayı küpün öteleme hızı silindirin öteleme hızından büyüktür.

• Küp küreden daha önce yatay düzleme ulaşır.

Sürtünmesiz eğik düzlemde eşit yükseklikten, eşit kütleli ve M silindirinin ey- N

lemsizlik momenti, N den büyük olan silindirler aynı anda serbest bırakılsın. m
M
• Silindirlerin potansiyel enerjileri eşit olduğundan M ve N silindirleri yatay m
düzleme ulaştıklarında kinetik enerjileri eşit olur.

• Eylemsizlik momenti büyük olan silindirin dönme kinetik enerjisi daha büyüktür. h
m
IM > IN olduğundan Edönme M > Edönme N olur. ü zle
yd
M nin öteleme kinetik enerjisi dolayısıyla öteleme hızı daha küçük olur. ta
ya
Eöteleme M < Eöteleme N
vöteleme M < vöteleme N olur.

• N silindiri M den daha önce yatay düzleme ulaşır.

~
Özdeş K ve L varillerinden K nin içi boş, L nin içi benzin doludur. Bu iki varil L
merkezlerinden geçen düşey eksen çevresinde eşit yükseklikten, eşit ~ açısal lu
~ do
hızla dönecek şekilde serbest bırakılsın. K içi
ş
• K silindirinin içi boş, L silindirinin içi dolu olduğundan, K silindirinin eylem- bo
içi
sizlik momenti L silindirinin eylemsizlik momentinden küçüktür.
h
• Eylemsizlik momenti büyük olan L silindirinin dönme kinetik enerjisi K silin- m
ü zle
dirinin dönme kinetik enerjisinden büyüktür. yd
ta
ya
• Yatay düzleme geldiklerinde L silindirinin kinetik enerjisi K silindirinin kinetik
enerjisinden büyük olur.

104
 Düzgün Çembersel Hareket

ÖZET 111 Açısal ve Çizgisel Momentum Arasındaki İlişki


Çizgisel Momentum ( P )

Şekil - I de yatay düzlemde öteleme hareketi yapan m kütleli, v çizgisel hızıyla
  m
hareket eden cismin çizgisel momentumu, P = m. v eşitliğinden bulunur.

v
• Vektörel ve türetilmiş büyüklüktür. Çizgisel momentumun yönü hızının 
P
yönündedir.
m
• SI da birimi kg. dir. Şekil - I
s
• Sadece cismin kütlesine ve hızına bağlıdır. Cismin çizgisel momentumu, cismin şekline bağlı değildir.


Açısal Momentum ( L )

Sürtünmesiz yatay düzlemde m kütleli cisme, r yarıçaplı yörüngede v çizgisel
hızıyla Şekil - II deki yörüngede düzgün çembersel hareket yaptırılsın. Her- 
r m
hangi bir anda cismin konum vektörüyle momentum vektörünün vektörel çar-

pımına açısal momentum denir. Vektörel gösterimi, v

P
  
L= rx P dir. Şekil - II

Açısal momentumun büyüklüğü ise;

L = m.v.r

eşitliğinden bulunur.

Dönen bir cismin her noktasında ~ açısal hızı eşittir. Yukarıdaki eşitlikte v = ~.r yazılırsa,

L = m.~.r.r
2
L = m.r .~
2
olur. Noktasal cisimler için eylemsizlik momenti I = m.r olduğundan,

L = I.~ olur.

• Açısal momentum; cismin kütlesine, hızına ve yörünge yarıçapına bağlıdır.

m2
• Açısal momentum, vektörel ve türetilmiş bir büyüklüktür. SI da birimi kg.dir. Daha genel olarak J.s kullanılır.
s
• Buz pistinde dönen bir patencinin, Güneş etrafında dönen Dünya’nın, kendi etrafında dönen topacın, atom çekirdeğinin çev-
resinde dolanan elektronların açısal momentumları vardır. Açısal momentum hem büyük kütleli sistemlerde hem de atomik
boyutta fiziksel bir niceliktir.
• Sistem üzerine dışarıdan bir kuvvet uygulanmaz ise açısal momentum korunur. Fizikte korunan niceliklerin başında gelir.

Açısal Momentumun Yönü

Açısal momentumun yönü sağ el kuralıyla bulunur. Sağ elin dört parmağı  
~ L
dönme yönünü gösterirken dört parmağa dik olan başparmak açısal momen-
tumun yönünü verir.
• Açısal momentum vektörü, cismin hareket düzlemine diktir. Yönü cismin
hareketi süresince değişmez.
m 
r O
• Açısal momentum vektörü çizgisel momentum vektörüne her zaman diktir.

• Açısal momentum ile açısal hız vektörleri aynı yönlüdür. P

105
Düzgün Çembersel Hareket 

ÖZET 112 Açısal İvme, Tork ve Eylemsizlik Momenti Arasındaki İlişki

Açısal İvme (a)
Bir nokta ya da eksen etrafında dönmekte olan cisimlere çizgisel hız doğrultusunda bir kuv- 
L
vet uygulandığında cisimlerin çizgisel ve açısal hızları artar veya azalır. Açısal hızın birim
 
zamandaki değişimine açısal ivme denir. x ~

F 
v
D~ ~ son – ~ ilk
a= =
Dt t son – t ilk O r m

rad 1
• SI birim sisteminde birimi veya
dir.
2
s s2
• Düzgün çembersel hareket yapan cismin açısal hız değişimi olmayacağından açısal bir ivmeden bahsedilmez.
• Açısal sürat artarken açısal ivme açısal hız ile aynı yönde; açısal sürat azalırken açısal ivme açısal sürat ile zıt yöndedir.

Şekilde r yarıçaplı çembersel yörüngede düzgün çembersel hareket yapan m kütleli cisme yarıçap vektörüne dik şekilde F kuvveti uy-
gulandığında kuvvetin O dönme eksenine göre oluşturduğu tork, cismin açısal hızında bir değişilik oluşturacağından açısal ivme oluşur.
Cisme etki eden merkezcil kuvvetin uzantısı O noktasından geçtiğinden merkezcil kuvvetin torku sıfırdır. Oluşan tork cismin çizgisel hızını
arttırdığından çizgisel ivme ile açısal ivmenin büyüklükleri arasında,
Dv D~.r D~
a= = = .r = a.r ⇒ a = a.r olur.
Dt Dt Dt

Tork ve Eylemsizlik Momenti Arasındaki İlişki


Şekilde m kütleli cisme uygulanan F kuvvetinin O noktasına torku x = F.r olur. Cisme etki eden F = m.a kuvveti yerine yazılırsa,
x = F.r = m.a.r
olur. Eşitlikteki a çizgisel ivme yerine a = a.r yazılırsa,
2
x = m.a.r.r = a.mr = a.I

x = a.I Torkun eylemsizlik momenti ve açısal ivme cinsinden ifadesi bulunur.

düşey
m O1
O yatay
d
O noktası etrafında serbestçe dönebilen
m kütleli çubuk şekildeki yatay konum-
dan serbest bırakılıyor. Çubuk yataydan
düşey eksene doğru hareketi sırasında:
Açısal hız (~): Çubuğun çizgisel hızı
v = ~.d dir. Hareketi sırasında d sabit, v
arttığından açısal hızı artar.
Açısal ivme (a): x = a.I eşitliğinde I
eylemsizlik momenti sabittir. Çubuk dü-
şey düzleme yaklaştığında kuvvetin O
noktasına olan dik uzaklığı azaldığından
tork azalır. Bu durumda açısal ivme (a)
azalır.
Açısal momentum (L): L = I.~ eşitliğin-
de I sabittir. Açısal hız arttığından açısal
momentum (L) artar.
m 2m
O2
d d
Şekil - I Şekil - II
buz
Düşey düzlemde O1 ve O2 noktalarında
dönebilen m kütleli çubuk bırakıldığında
açısal hızın büyüklüğü (~), açısal ivme-
yatay düzlem
sinin büyüklüğü (a), eylemsizlik momenti
(I), açısal momentum (L) dir. Şekil - II de Merkezi etrafında dönebilen ipin bir
cismin kütlesi iki katına çıkartıldığında: ucunda erime sıcaklığında buz, diğer
2r ucu da makaraya sıkıca sarılmıştır. Ço-
Açısal hız (~): Açısal hız ~ = olup
T cuk buzu serbest bıraktığında erimekte
kütleye bağlı değildir. Şekil - I deki ile aynıdır. olan buz yere gelinceye kadar geçen sü-
D~ rede makaranın;
Açısal ivme (a): Açısal ivme a =
Dt
Açısal hız (~): Harekete başladığından
olup cismin kütlesine bağlı değildir. Şe-
2r
kil -I deki ile aynıdır. ~= açısal hızı artar.
T
Eylemsizlik momenti (I): Cismin dön- Açısal ivme (a): Buz harekete başladı-
me eksenine olan uzaklığına ve kütlesi- ğında tork oluşur. Zamanla tork azalır. I
ne bağlıdır. Kütle arttığında eylemsizlik eylemsizlik momenti sabit olduğundan
momenti artar. x = I.a eşitliğine göre açısal ivme azalır.

106
 Düzgün Çembersel Hareket

ÖZET 113 Açısal Momentumun Korunumu

Herhangi bir cisim ya da sistem üzerine etki eden dış torkların bileşkesi sıfır ise cismin ya da sistemin açısal momentumu korunur.

   
Lilk = Lson ⇒ Iilk. ~ilk = Ison.~son olur.

 Dünya, Güneş’e yaklaştıkça yörünge yarıçapı küçülür. Açısal momentumun korunabilmesi için Dünya’nın çizgisel hızı artar. Dünya
Güneş’ten uzaklaştıkça yarıçapı artar. Dünya’nın çizgisel hızı azalır.
 Hareket halindeki bir bisikletin ve bir topacın devrilmemesi, açısal momentumun korunumundan dolayıdır.
 Tramplenden havuza atlayan bir yüzücü yukarı yükseldikçe daha seri bir şekilde dönebilmek için kollarını ve ayaklarını vücuduna
çekerek küçülür. Bu halde iken yüzücünün eylemsizlik momenti azaldığından dönme hızı artar.
 Belirli bir yükseklikten serbest düşen kedinin açısal momentumu sıfırdır. Kedi yere düşerken vücudunun farklı bölümlerini farklı şekilde
hareket ettirerek yere dört ayağı üzerine düşer. Hareketleri sırasında kedinin organlarının toplam açısal momentumu sıfır kalır.

~1 ~2

Buz pateni yapan sporcular, dönme hareketi yaparken kollarını
ve bacaklarını açarak eylemsizlik momentlerini değiştirirler. Böy-
lece açısal hızlarını değiştirmiş olurlar. Sporcu kolları açıkken
kendi ekseni etrafında dönerken kollarını vücuduna doğru çek-
tiğinde sporcunun eylemsizlik momenti (I) azalırken, açısal hızı
(~) artar. Böylece açısal momentum (L) korunur.
Dönen sandalye üzerinde elindeki ağırlıklarla dönen biri kollarını
kapatırsa hızlandığını fark eder. Bunun nedeni açısal momentu-
mun korunmasıdır. Kollar açıkken eylemsizlik momenti (I) artar.
Kollar kapandığında eylemsizlik momenti azalır. Açısal momen-
tum korunacağından açısal hız (~) artar.
I1 . ~1 = I2 . ~2 olduğundan, I1 > I2 ⇒ ~2 > ~1 olur.

Dönen bir disk üzerindeki adam merkeze doğru ilerlerse, Dönen bir cismin bağlı olduğu ipin boyu uzatılırsa,
 Toplam tork sıfır olduğundan açı- ~  Toplam tork sıfır olduğundan açı- ~
sal momentum (L) sabittir. m sal momentum (L) sabittir. r ip
2 2 M 2 2 m
 I = m.r eşitliğinde m sabittir. r  I = m.r eşitliğinde m sabittir. r
azalacağından eylemsizlik mo- artacağından eylemsizlik momenti
r
menti (I) azalır. R (I) artar. cam
boru
 Açısal momentum korunacağın-  Açısal momentum korunacağın-
dan, dan,
I1 . ~1 = I2 . ~2 I1 . ~1 = I2 . ~2
eşitliğine göre, I azaldığından adamın açısal hızı (~) artar. eşitliğine göre, I arttığından cismin açısal hızı (~) azalır.
2r
 T = eşitliğine göre, ~ arttığından adamın periyodu (T) 2r
~  T= eşitliğine göre, ~ azaldığından cismin periyodu (T)
azalır. ~
 L = m.v.r eşitliğinde, açısal momentum (L) ve m sabittir. r azaldı- artar.
ğından adamın çizgisel hızı (v) artar.  L = m.v.r eşitliğinde, açısal momentum (L) ve m sabittir.
r arttığından cismin çizgisel hızı (v) azalır.

107
Düzgün Çembersel Hareket 

ÖZET 114 Kütle Çekim Kuvveti - Kütle Çekim İvmesi

Kütle Çekim Kuvveti
Aralarında belli bir uzaklık bulunan iki cisim birbirini kütle merkezleri doğrultusunda çeker. Bu çekim kuvvetinin büyüklüğü, cisimlerin küt-
leleri çarpımıyla doğru, kütle merkezleri arasındaki uzaklığın karesiyle ters orantılıdır. Newton’un bulduğu bu kanuna genel çekim kuvveti
denir. X ve Y gezegenlerinin birbirine uyguladıkları kütle çekim kuvvetleri eşit büyüklükte ve zıt yöndedir.
   
| FX| = | FY| , FX = – FY kuvvetinin büyüklüğü, mX
X
m X .m Y  
mY
FY = FY = G. bağıntısıyla bulunur. FX FY Y
d2
–11
G: Kütle çekim sabiti (G = 6,67.10 N.m2/kg2)
 Kütle çekim kuvveti temel kuvvetler arasında en zayıf kuvvettir. d

 Temassız alan etkili kuvvettir. Menzilleri sonsuzdur. Sonsuzda sıfır olur.

 Cisimlerin Dünya yüzeylerinde kalmasını sağlar. Her zaman çekici bir kuvvettir. Tüm gezegenlerin kendi yörüngelerinde dolanmasını sağlar.
 Gezegenlerin hareketleri sırasında gezegenlerin açısal momentumları korunur. Yörünge merkezine doğru olan kütle çekim kuvveti
gezegen üzerinde tork oluşturmaz.

Kütle Çekim İvmesi

Büyük bir kütle ile yakın çevresinde bulunan küçük kütleler, çekim yasasına göre birbirine eşit mK
MD
büyüklükte kuvvet uygular. Küçük kütleli cisimlerin ivmesi büyük olduğundan büyük kütleli cisim

sabit kalır. Kütle çekim kuvvetinin yönü her zaman Dünya’nın merkezine doğrudur. Fçekim
r
Sürtünmelerin ihmal edildiği ortamda Dünya yüzeyinden serbest bırakılan bir cisme etki eden net mL O r
 •
kuvvet Dünya’nın cisme uyguladığı kütle çekim kuvvetidir. Fçekim

M D .m C MD
G. = mC.a ⇒ a = G. olur. 
Fçekim
d2
2
d
mM
Dünya’nın cisimlere uygulamış olduğu kütle çekim kuvvetiyle kazandıkları bu ivmeye kütle çekim
ivmesi ya da yer çekimi ivmesi denir.
m N
• Yer çekimi ivmesi vektörel bir büyüklüktür. SI birim sisteminde ya da ile gösterilir. Dünya yüzeyindeki çekim ivmesi,
s 2 kg
MD
g = G. ifadesiyle bulunur.
r2

 Bir gezegenin çekim ivmesi, merkezden uzaklığın karesi ile ters orantılıdır.
 Çekim ivmesi, gezegenin yüzeyinde en büyük değeri alır. Yer merkezine doğru gidildikçe çekim ivmesi, yer yarıçapı ile doğru
orantılı olarak azalır ve merkezde sıfır olur.
 Her gezegenin kütle ve yarıçapı farklıdır. Bu nedenle, çekim ivmeleri de farklıdır. Dünya yüzeyindeki çekim ivmesi Ay yüzeyinde-
kinin 6 katıdır. Cismin Dünya’daki kütlesi ile Ay’daki kütlesi aynıdır. Ancak Dünya’daki ağırlığı Ay’daki ağırlığından büyüktür.

 Çekim ivmesinin Dünya’nın merkezine olan uzaklığına bağlı değişim grafiği şekildeki gibidir.
ivme
• Dünya’nın merkezinden yüzeye gidildikçe çekim ivmesi artar. Yüzeyde çekim ivmesi en bü- g
yük değeri alır. Dünya yüzeyinden uzaklaştıkça çekim ivmesi, Dünya’nın merkezine olan
uzaklığın karesiyle ters orantılı olarak azalır.
• Bir cismin kutuplardaki ağırlığı, ekvatordaki ağırlığından fazladır. Ekvatordan kutuplara doğru g/2
g/4
gidildikçe cismin ağırlığı artar.
g/9
• Dünya’yı d yoğunluklu, içerisinde herhangi bir noktada merkezine olan uzaklığı r ise çekim ivmesi,
0
g = k.d.r eşitliğinden bulunur. r r 2r 3r uzaklık
2

108
 Düzgün Çembersel Hareket

ÖZET 115 Uyduların Hızı ve Periyodu ÖZET 116 Kütle Çekim Potansiyel Enerjisi

Uy­du­la­rın Hı­zı ve Periyodu Kütle Çekim Potansiyel Enerjisi

Dün­ya mer­ke­zin­den r ka­dar uzak­lık­ta­ki bir yö­rünge­de, yap­ Yerden belirli bir yükseklikte bulunan cismin yer çekimi kuv-
ma bir uy­du­nun do­la­na­bil­mesi için uy­du ro­ket ara­cı­lı­ğı ile vetiyle sahip olduğu yer çekimi potansiyel enerjisi,
is­te­ni­len uzak­lı­ğa gö­tü­rül­dük­ten son­ra bu yö­rün­ge­de do­la­na­
cak şe­kil­de v hı­zıy­la fır­la­tı­lır. Uy­du­nun bu yö­rün­ge­de ha­re­ EP = m.g.h eşitliğiyle bulunur.
ke­ti­ni sür­dü­re­bil­me­si için mer­kez­cil kuv­ve­tin, uy­du ile Dün­ya M
ara­sın­da­ki çe­kim kuv­ve­ti­ne eşit ol­ma­sı ge­re­kir. Bu durumda Dünya v
uydunun hızı, m
Uydu
Fmer = Fçek v
2 mu d
m u .v M D .m u Fçek
= G.
r r
2 Dünya merkezinden d kadar uzaklıkta dolanmakta olan uydu
MD r kinetik enerjiye ve kütle çekim potansiyel enerjiye sahiptir.
2
v = G. MD
r Çekim Potansiyel Enerjisi
MD RD
v= G. M kütleli bir gezegenden d kadar uzaklıkta v çizgisel hızıyla
r Dünya çembersel hareket yapan m kütleli uydunun çekim potansi-
yel enerjisi
eşitliğiyle bulunur.
M.m
Gö­rül­dü­ğü gi­bi uy­du­nun do­la­nım hı­zı ken­di küt­le­sin­den EP = –G.
ba­ğım­sız­dır.
d
2r.r eşitliğiyle bulunur. (–) işaretinden dolayı uydu gezegenden
Bu dolanım sırasında uydunun çizgisel hızı, v = eşitli-
T uzaklaştıkça çekim potansiyel enerjisi artar, gezegene yak-
ğinden bulunur. Bu eşitlik yukarıdaki eşitlikte yerine yazılacak
laştıkça çekim potansiyel enerjisi azalır.
olursa uydunun periyodu,
• Dünya merkezinden d kadar uzaklıkta v çizgisel hızıyla do-
3 lanmakta olan uydunun mekanik enerjisi; kinetik enerjisi ile
r
T = 2r kütle çekim potansiyel enerjisinin toplamına eşittir.
G.M D
Emekanik = Ekinetik + Epotansiyel
olur.
Bağlanma Enerjisi
Dünya yüzeyinde konumu sabit olan bir gözlemci, Dün- Kütle çekim kuvvetinin etkili olduğu kütlelerden birinin bulun-
ya etrafında sabit hızla dolanan yapay bir uyduyu durgun duğu konumdaki toplam enerjisine bağlanma enerjisi denir.
Dünya çevresinde dolanan uydunun sahip olduğu enerji uy-
görüyorsa;
dunun bağlanma enerjisidir.
 Dünya ve uydu aynı eksen etrafında dönmektedir.
Kurtulma Enerjisi
 Dünya ve uydunun açısal hızları ve periyotları eşit olur.
Kütlelerden herhangi birinin çekim kuvvetinin etkisinden kur-
 Uydunun döndüğü yörüngenin yarıçapı Dünya’nın
tulması için cisme verilmesi gereken en küçük enerjiye kur-
döndüğü yörüngenin yarıçapından büyük ve açısal hız- tulma enerjisi denir. Uydunun Dünya’nın çekim etkisinden
ları aynı olduğundan uydunun çizgisel hızı gözlemcinin kurtulması için uyduya verilmesi gereken minimum enerji kur-
çizgisel hızından büyüktür. tulma enerjisidir.
2
 Gözlemcinin merkezcil ivmesi ag = ~ .RD ; uydunun mer- • Şekildeki Dünya
Roket
2 yüzeyindeki roke- Uydu
kezcil ivmesi au = ~ .r olur.
tin, Dünya’nın çe-
r > RD olduğundan au > ag olur. kim alanından kur-
2
 Cisimlerin eylemsizlik momentleri I = m.r eşitliğinden tulabilmesi için ge-
rekli enerji kurtulma
bulunur. Uydunun ve gözlemcinin hem kütleleri hem de
enerjisidir. Dünya
dolanma eksenlerine olan uzaklıkları farklı olduğundan
• Dünya çevresinde dolanan bir uydunun bulunduğu yörün-
eylemsizlik momentleri farklıdır.
ge üzerinde sahip olduğu enerji bağlanma enerjisidir.

109
Düzgün Çembersel Hareket 

ÖZET 117 Kepler Kanunları

Johannes Kepler (Yuhannes Kepler) gezegenlerin Güneş etrafındaki hareketini üç kanunla açıklamıştır.

1. Yörüngeler Kanunu 2. Alanlar Kanunu 3. Periyotlar Kanunu


M vL

v L

vM O1
O1 O2 t O
t A1 A2 
vK RMin RMax

N Güneş K Güneş

vN

Gezegenler, odaklarının birinde Güneş
bulunan elips şeklindeki yörüngelerde do-
lanır. Buna yörüngeler kanunu denir.
• Gezegenlerin Güneş’ten uzaklaştıkça
çizgisel hızları azalır, Güneş’e yaklaş-
tıkça ise çizgisel hızları artar.
• Gezegenlere hareketleri sırasında tork
uygulanmadığı için gezegenin açısal
momentumu korunur. Açısal moment-
mun korunumundan gezegenlerin çiz-
gisel hızları kıyaslanabilir.
Bir gezegeni Güneş’e birleştiren yarıçap Gezegenlerin Güneş etrafındaki dolanım-
vektörü eşit zaman aralıklarında eşit alan- ları sırasında ortalama yörünge yarıçapı-
lar tarar. nın küpünün (R3), dolanım periyotlarının
2
karesine (T ) oranı sabittir.
• Dünya Güneş etrafında dolanırken K
den L ye ve M den N ye eşit sürede • Güneş etrafında ortalama R1, R2, R3
ulaşırsa yarıçap vektörünün tarayacağı yarıçaplı yörüngelerde dolanan geze-
alanlar eşit olur. A1 = A2 olur. genler için periyotlar kanunu,
• Açısal momentumun korunumuna göre R1
3
R2
3
R 33
Dünya’nın hızı Güneş’e yaklaştıkça ar- = = = k = sabittir.
tar, uzaklaştıkça azalır. Dünya’nın çiz- T 21 T 22 T 23
gisel hızı arttığında açısal hızı da artar.
• Güneş etrafında dolanan gezegenin
• Dünya’nın yörünge boyunca toplam Güneş’e olan ortalama uzaklığı,
enerjisi sabittir. Dünya’nın kinetik ener-
jisinin azaldığı yerde kütle çekim potan- R max + R min olur.
R ort =
siyel enerjisi artar. 2

Güneş Güneş
Dünya Rmin Rmax B

A
3 Ocak 3 Haziran Dünya

Dünya Güneş etrafında elips şeklindeki bir yörüngede dolanır. Dünya Güneş etrafında şekildeki eliptik yörüngede dolanırken A
Her yıl bu yörünge üzerinde Dünya’nın Güneş’e en yakın olduğu noktasından B noktasına gelirken:
 
gün 3 Ocak’tır. Bu günde Dünya’nın çizgisel hızı ( v), açısal mo- Çizgisel Hız ( v): Gezegenler Güneş’ten uzaklaştıkça çizgisel hız-

mentumu ( L), eylemsizlik momenti (I), Dünya’ya Güneş tarafın- ları azalır. Dünya’nın çizgisel hızı azalır.
 
dan uygulanan çekim kuvveti ( F), Dünya’nın Güneş’e göre kütle Açısal Hız (~): Dünya’nın çizgisel hızının azalması açısal hızının
çekim potansiyel enerjisi (EP), kinetik enerjisi (Ek) dir. da azalmasına neden olur.

Dünya Güneş’e en uzak olduğu 3 Haziran gününe geldiğinde: Açısal Momentum ( L): Dünya’nın hareketi sırasında Güneş
Dünya’ya bir tork uygulamadığından Dünya’nın açısal momentu-

Çizgisel Hız ( v): Azalır mu korunur.
 Eylemsizlik Momenti (I): Noktasal cisimlerin eylemsizlik mo-
Açısal Momentum ( L): Değişmez
menti I = m.r2 ile bulunur. Eylemsizlik momenti r2 ile doğru oran-
Eylemsizlik Momenti (I): Artar tılıdır. Dünya Güneş’ten uzaklaştıkça r2 artacağından Dünya’nın
 eylemsizlik momenti artar.
Çekim Kuvveti ( F): Azalır
Enerji (E): Dünya’nın yörünge boyunca toplam enerjisi sabittir.
Kütle Çekim Potansiyel Enerjisi (EP): Artar
Dünya’nın A dan B ye hareketi sırasında hızı azalır. Dolayısıyla
Kinetik Enerji (Ek): Azalır kinetik enerjisi azalır. Kütle çekim potansiyel enerjisi artar.

110
 BASİT HARMONİK HAREKET

ÖZET 118 Basit Harmonik Hareket ile Düzgün Çembersel Hareket Arasındaki İlişki
Periyodik ve Titreşim Hareketi: Eşit zaman aralıklarında tekrarlanan harekete periyodik hareket denir. Cismin yapmış olduğu peri-
yodik hareketin herhangi bir eksen üzerinde sabit bir nokta etrafında yapmasına ise titreşim hareketi denir.

Basit Harmonik Hareket: Sürtünmesiz yatay bir düzlemde yay gerilmemiş ve sıkıştırılmamış durumda iken m kütleli cismin bulun-
duğu konuma denge konumu denir. Denge konumuna geri çağırıcı kuvvetlerin etkisi ile sabit iki nokta arasında periyodik olarak gidip
gelen cisimlerin hareketine basit harmonik hareket denir.

 Şekilde yay denge nok-      , uzunluğunda ipin ucu-

2F F F 2F
tasında iken üzerine na bağlı m kütleli cisim i i
etki eden net kuvvet sı- m O denge konumundan ,
fırdır. Yay K noktasına x x x x i açısı (i ≤ 10°) kadar
K L O M N K N
kadar çekildiğinde 2x çekilip bırakıldığında ci-
kadar sıkışmış olur. Geri çağırıcı kuvvet denge noktasına sim K ve N noktaları i mgsini mgsini i
O
olan uzaklık ile doğru orantılı olacak şekilde hareket ettirir. arasında basit harmonik mgcosi mgcosi
mg mg mg
Aynı şekilde cisim N noktasına kadar çekildiğinde yay 2x hareket yapar. Sarkaç K
kadar uzar. Geri çağırıcı kuvvet cismi denge noktasına doğ- noktasına kadar çekilip bırakıldığında mg.sini geri çağırıcı
ru çekerek hareket ettirir. Cisim K ve N noktaları arasında kuvvet ile O denge noktasına doğru hızlanır. Cisim K ve N
basit harmonik yapar. noktaları arasında basit harmonik hareket yapar.


Uzanım ( x): Basit harmonik hareketlinin herhangi bir anda denge nokta-
sına olan uzaklığına uzanım denir. SI da birimi metredir.
Vektörel bir büyüklüktür. k
 m
Genlik (A): Basit harmonik hareket yapan cismin uzanımın en büyük

değerine genlik denir. SI da birimi metredir. Vektörel bir K O x N K A N
büyüklüktür. 
–A A


denge konumu –x O
Periyot (T): Basit harmonik hareket yapan cismin hareketinin bir tam
salınım yapması için geçen süreye denir. SI da birimi sani-
yedir.
Frekans (f): Birim zamanda yapılan titreşim sayısına frekans denir. SI da
birimi Hertz’dir. Periyot ile frekans arasında T.f ilişkisi vardır.

Oı T/12
T/12 T/
Basit Harmonik Hareket ile Düzgün Çembersel Hareket Arasındaki T/
4
L M 4

İlişki
6

T/
T/

 
Düşey düzlemde düzgün çembersel hareket yapan cisim şekildeki eşit A A

aralıklarda KL arasını T/6, LOı arasını T/12, OM arasını T/12 ve MN arası- 60° 60°
K •N
nı T/6 sürede geçecek şekilde basit harmonik hareket yapar. m 
–x O 
x
1 A
Cisim şekildeki L ve M noktasına geldiğinde uzanım x = A.cos60° = A.=
2 2
olur. Düşey düzlemde düzgün çembersel hareket yapan cisim 360°lik açıyı T
sürede alıyorsa 60° lik açıyı T/6, 30° lik açıyı T/12 sürede alır. A/2 A/2 A/2 A/2

Düşey düzlemdeki bu olay yatay düzlemde de incelendiğinde cisim eşit T/6 T/12 T/12 T/6
m
aralıkları, şekilde gösterilen sürelerde alarak basit harmonik hareket yapar. • • • • •
L O M N yatay
K
T/4 T/4

111
Basit Harmonik Hareket 

ÖZET 119 Konumun Zamana Göre Değişimi ve Hızın Konuma Göre Değişimi
Basit Harmonik Harekette Konumun Zamana Göre Değişimi
Basit harmonik hareket yapan cisimlerin konumunun zamana göre değişimi sinüs fonksiyonu şeklindedir.
konum konum
+A +A

O zaman O zaman
T T 3T T 5T 3T T T 3T T 5T
4 2 4 4 2 4 2 4 4
–A –A

Şekil - I Şekil - II

Denge noktasında harekete başlayarak basit harmonik hareket yapan cismin konum - zaman grafiği Şekil - I deki gibidir. Genlik noktasın-
dan harekete başlayarak basit harmonik hareket yapan cismin konum - zaman grafiği ise Şekil - II deki gibidir.

Basit Harmonik Harekette Hızın Konuma Göre Değişimi

Sürtünmesiz ortamda m kütleli cisme düşey düzlemde düzgün çembersel hareket yaptırılsın. Cismin yatay düzlemdeki iz düşümü şekilde
gösterilmiştir. Cisim düşey düzlemde v çizgisel hızıyla hareket etsin.

• Cismin M noktasından geçerken çizgisel hızı v olduğundan, hızın vX yatay N

v
v
hızındaki bileşeni, cismin yatay düzlemdeki iz düşümünü Mı noktasından ge-
çerken hızın büyüklüğüne eşittir. vx a M
i
r a v
vx = v.cosa olur. y
m O i
• Çizgisel hız ile açısal hız arasındaki ilişkiden, K • L
A
x
v = ~.r v
vx = ~.r.cosa
y
vx = ~.r.
r
yatay düzlem
vx = ~.y • •  • •
Kı O x Mı Lı
olur. Şekildeki dik üçgenden x2 + y2 = r2 ⇒ y = r 2 – x 2 yerine yazılır. 
A

2 2
vx = ~. r – x olur.

Bu eşitlikten r genlikli basit harmonik hareket yapan bir cismin herhangi bir konumdan geçerken hızının büyüklüğü bulunabilir.

• Cismin denge noktasından geçerken x = 0 olur. Hızı maksimum olur. Hızın büyüklüğü,

vmax = ~.r olur.

• Genlik noktasından harekete geçen bir cismin uzanımın zamana göre de- hız
ğişim grafiği sinüs eğrisi şeklindedir. Hızın büyüklüğü uzanım (x) ile ters +v
max
orantılıdır. Cisim denge noktasından uzaklaşırken hızı azalır. Yaklaşırken
hızı artar. A genliğinde cismin hızı sıfır, denge noktasında maksimumdur. zaman
O
Hız vektörünün yönü cismin hareket yönüyle aynıdır. T T 3T T 5T 3T
4 2 4 4 2
–vmax

112
 Basit Harmonik Hareket

ÖZET 120 Geri Çağırıcı Kuvvetin Konuma Göre Değişimi ve İvmenin Konuma Göre Değişimi
Geri Çağırıcı Kuvvetin Konuma Göre Değişimi
Düşey düzlemde m kütleli bir cisme r yarıçaplı yörüngede, sabit büyüklükte v hızıyla düzgün çem- N
v v
bersel hareket yaptırılsın. Cismin basit harmonik hareket yapmasını sağlayan kuvvet geri çağırıcı
Fx M
kuvvettir. m kütleli bir cisim düşey düzlemde çembersel yörüngede çembersel hareket yapsın.
F i
Cismin yatay düzlemdeki iz düşümü Kı ve Lı noktaları arasında basit harmonik hareket yapar. r
v
F
m F O i
• Cismin yatay düzlemde basit harmonik hareket yapan iz düşümünün geri çağırıcı kuvve- K • L
A
tinin büyüklüğü, cisme etki eden merkezcil kuvvetin yatay bileşenine eşit olmalıdır. x
v
Fx = F.cosi F
2
Fx = m.~ .r.cosi
v
2 x
Fx = m.~ .r.
r
Fx = m.~2.x
yatay düzlem
bulunur. • •  • •
Kı O x Lı
Basit harmonik hareket yapan bir cismin konum vektörüyle geri çağırıcı kuvvet vektörü 
A
zıttır. En genel anlamda geri çağırıcı kuvvet denklemi,
 
F = –m.~2. x şeklinde bulunur.

Uzanım x = 0 olduğunda kuvvet kuvvet

kuvvet sıfırdır. Cisim O den-
• Fmax=m.~2.r +Fmax
ge noktasından geçmekte-
dir. x = r olduğunda uzanım
O +r O zaman
ve cisme etki eden geri ça- • • uzanım T T 3T T 5T 3T
–r 4 2 4 4 2
ğırıcı kuvvet maksimum –Fmax
olup cisim Kı ve Lı noktala- Fmax=–m.~2.r •
rındadır. Maksimum kuvvet,
Geri çağırıcı kuvvetin büyüklüğü uzanım ile doğru orantılıdır.
Fmak. = m.~2.r olur. Kuvvetin zamana bağlı grafiği şekildeki gibi sinüs eğrisi şek-
linde olur.

İvmenin Konuma Göre Değişimi

Basit harmonik harekette cisme herhangi bir anda etki eden net kuvvet, geri çağırıcı kuvvettir. İvme geri çağırıcı kuvvetle aynı yönde olup,

F m.~ 2 .x
a= =– = – ~ 2 .x
m m


a = –~2.
x olur. Basit harmonik hareket yapan cismin ivmesi, konum vektörüne zıt yönlüdür.

Uzanım x = 0 olduğunda ci- ivme

ivme
sim denge noktasında olur.
• amax=~2.r +amax
Geri çağırıcı kuvvet sıfır oldu-
ğundan cismin ivmesi sıfırdır.
O +r O
x = r olduğunda geri çağırıcı • • uzanım T T 3T T 5T 3T zaman
–r
kuvvet maksimum olduğun- 4 2 4 4 2
–amax
dan cismin ivmesi de maksi- amax = –~2.r •
mumdur. x = r yazıldığında,
Denge konumundan harekete başlayan bir cismin zamana
2
amax = ~ .r olur. göre değişim grafiği sinüs eğrisi oluşturduğundan ivme - za-
man grafiği şekildeki gibi olur.

113
Basit Harmonik Hareket 

ÖZET 121 Yay Sarkacın Periyodu

Şekil - I ve Şekil - II deki sürtünmesiz ortamlardaki yayların uçlarına m kütleli cisimler
bağlanıp yatay ve düşey düzlemde denge konumlarından x kadar çekilip bırakıldıkla-
rında K ve L noktaları arasında basit harmonik hareket yapar. Yayların cisimlere uy- k K
 
guladıkları geri çağırıcı kuvvet F = –k. x tir. Yaya uygulanan kuvvet aynı zamanda, x
2 k
F = k.x = m.~ .x olduğundan bu eşitlikten basit harmonik hareketin periyodu, m m O

m K x O x L x
T = 2r. ifadesiyle bulunur.
k
L
¡ Periyodun birimi SI birim sisteminde saniyedir. Kütlenin birimi kg, k yay sabitinin Şekil - I Şekil - II
birimi ise N/m dir.

¡ Yay sabiti; yayın yapıldığı maddenin cinsine, kalınlığına, boyuna, sertliğine ve helozon sayısına bağlıdır.

¡ Aynı yaydan kesilen farklı uzunluktaki yaylardan uzun olan yayın yay sabiti, kısa olan yayın yay sabitinden küçüktür. Yay sabiti, yayın
uzunluğu ile ters orantılıdır.

¡ Kütle - yay sisteminin periyodu kütleye ve ucuna bağlandığı yayın esneklik sabitine bağlı, çekim ivmesine bağlı değildir.

¡ Şekillerde sürtünmesiz sistemlerde yaylar özdeştir. Sis-

temlerin titreşim periyotları yalnızca cismin kütlesine ve k
k yay sabitine bağlı olduğundan T2 k
T3
m m
T1 = T2 = T3 = 2r. olur. k
k O
m
¡ Küçük genlikli salınımlar için sarkacın genliği değişirse m
T1 O i
periyodu değişmez. Maksimum hız, ivme, kuvvet ve yaya
aktarılan potansiyel enerji değişir. Şekil - III (a) Şekil - III (b) Şekil - III (c)

Yayların Bağlanması
Seri Bağlama Paralel Bağlama

k1
k1 k2

k1 k2
m k2 k1 k2
m m
Şekil - IV
m Şekil - VII
Şekil - VI
Şekil - V

N tane yayın uç uca eklenmesiyle oluşan yay sistemine denir. N tane yayın bir ucunun bir noktaya diğer ucunun başka bir
Şekil - IV ve Şekil - V teki eşdeğer yay sabiti ve sistemin pe- noktaya bağlanmasıyla oluşan yay sistemine denir. Şekil - VI
riyodu, ve Şekil - VII deki eşdeğer yay sabiti ve sistem periyodu,
k 1 .k 2
1 1 1 keş = keş = k1 + k2
= + ⇒
k efl k 1 k 2 k1 + k2

m
m
T = 2r. olur.
T = 2r. k efl
olur.
k efl

114
 Basit Harmonik Hareket

ÖZET 122 Basit Sarkacın Periyodu

Ağırlığı ihmal edilen bir ipin ucuna m kütleli bir cisim bağlanarak O denge konumunda i açısı kadar
çekilip bırakıldığında cisim, K ve L noktaları arasında basit harmonik hareket yapar. Bu şekildeki sis-
i
teme basit sarkaç denir. F = GX = mg.sini kuvveti, cismi yörüngede hareket ettiren geri çağırıcı kuv- ,
vet, Gy = mg.cosi ip gerilmesini oluşturur. Basit sarkaç sisteminde periyot, T
K
, L
T = 2r. olur.
x
g i
v F=Gx Gy
O
¡ Basit sarkacın periyodu, sarkacın boyu (,) ve g çekim ivmesine bağlıdır. Periyot i ≤ 10° olan açı- G=mg
larda genlik ve cismin kütlesine bağlı değildir. Şekil - I

¡ Periyodu 2 s olan sarkaca saniyeleri vuran sarkaç denir.

¡ Yer çekiminin olmadığı yerde cismin ağırlığı dolayısıyla geri çağırıcı kuvvet sıfır olacağından basit sarkaç çalışmaz.

¡ Sarkacın periyodu çekim ivmesine bağlı olduğundan, başka bir gezegene götürüldüğünde periyot değişir. Sarkaç Ay’a götürüldüğünde
çekim ivmesi azalacağından sarkacın periyodu artar, frekansı azalır.

¡ Ekvatordaki çekim ivmesi kutuplardaki çekim ivmesinden küçüktür. Sarkaç Ekvator’dan Kutuplara götürüldüğünde sarkacın periyodu
azalır, frekansı artar.

Şekil - I de Sarkaç K den O ya ve O dan L ye gelirken;

Uzanım (x) : Cisim O denge noktasına yaklaşırken uzanım azalır, O denge noktasından uzaklaşırken uzanım artar.
Cisim K den O ya gelirken uzanım azalır, O dan L ye gelirken uzanım artar.

Çizgisel hız ( v ) : Cismin çizgisel hızı K ve L de sıfır, O da maksimumdur. Cismin çizgisel hızı K den O ya gelirken artar,
O dan L ye gelirken azalır.
 v
Açısal hız ( ~) : Açısal hız, v = ~., ⇒ ~ = eşitliğinde görüldüğü gibi , sabit olduğundan hızla doğru orantılıdır. Açısal
,
hız K ve L de sıfır, O da ise maksimumdur. Cismin açısal hızı K den O ya gelirken artar, O dan L ye
gelirken azalır.
İp gerilmesi (T) : İpteki gerilme kuvveti K ve L noktalarında minimum, O da maksimumdur. İp gerilmesi cisim K den O ya
gelirken artar, O dan L ye gelirken azalır.
Geri Çağırıcı Kuvvet (F) : F = GX = mg.sini kuvveti, cismi yörüngede hareket ettiren geri çağırıcı kuvvettir. K ve L noktalarında bu
kuvvet maksimum, O noktasında sıfırdır. Cisim K den L gelirken bu kuvvet azalır, O dan L ye hareket
ederken artar.

İvme ( a) : Cismin ivmesi geri çağırıcı kuvvet ile doğru orantılı olduğundan ivme K ve L noktalarında maksimum, O
da minimumdur. Cismin K den O ya gelirken ivmesi azalır, O dan L ye gelirken ivmesi artar.

Merkezcil İvme (am)
v2
: Cismin merkezcil ivmesi a m = = ~ 2 ., eşitliğinden bulunur. Merkezcil ivme K ve L noktalarında sıfır, O
,
da ise maksimumdur. Cismin K den O ya gelirken merkezcil ivmesi artar, O dan L ye gelirken merkezcil
ivmesi azalır.

¡ Şekil - II de basit harmonik hareket yapan yay sisteminin periyodu asansörün ha-
m
reket yönü ve ivmesine bağlı değildir. Periyot, T = 2r. eşitliğinden bulunur.
k , i
k
Şekil - III te basit sarkacın periyodu asansörün hareket yönüne ve ivmesine bağ- m
lıdır. Cismin ivmesi acisim = aasansör + g veya acisim = g – aasansör bulunduktan sonra m
,
periyot T = 2r. eşitliğinden bulunur.
a cisim
Şekil - II Şekil - III

115
 DALGA MEKANİĞİ

ÖZET 123 Su Dalgalarında Kırınım

Doğrusal su dalgalarının dalga boyu eşit veya küçük bir aralıktan geçerken dağılarak dairesel dalgalar şeklinde yayılması olayına kırı-
nım, oluşan desene ise kırınım deseni denir.

m engel m engel m engel

kaynak

kaynak

kaynak
w w w

m<w m≈w m>w

Şekil - I Şekil - II Şekil - III

Doğrusal kaynakla su yüzeyinde oluşturu-
lan m dalga boylu doğrusal dalgalar engel
aralığı w olan engeller arasından geçtikle-
rinde w > m ise doğrusal olarak yollarına
devam eder.
Doğrusal kaynakla su yüzeyinde oluşturu-
lan m dalga boylu doğrusal dalgalar, engel
aralığı m = w olacak şekilde engele geldik-
lerinde engelin arkasından geçerken hafif
bükülerek kırınım olayı kısmen gerçekleşir.
Doğrusal kaynakla su yüzeyinde oluşturu-
lan m dalga boylu doğrusal dalgalar, engel
aralığı m > w olacak şekilde engele geldik-
lerinde dalgalar daha çok kırılarak kırınım
olayı tamamen gerçekleşir.

Bir dalga leğeninde yapılan kırınım deneyinde su

f1 f2
dalgalarının w1 yarıklı geçişte geçişi Şekil - IV (a)
K1 kaynağı

K2 kaynağı
daki gibidir.
w1 w2
• Yarık genişliği azaltıldığında (w2 < w1) su dalga-
larının kırınımı Şekil - IV (b) deki gibi olabilir.
• Kaynağın frekansı azaltıldığında (f2 < f1) su dal- h1 derinlikli h1 derinlikli h2 derinlikli h2 derinlikli

galarının kırınımı Şekil - IV (b) deki gibi olabilir. Şekil - IV (a) Şekil - IV (b)
• Leğendeki suyun derinliği arttırıldığında (h1 < h2)
su dalgalarının kırınımı Şekil - IV (b) deki gibi olabilir.

Derinliği her yerde aynı olan Şekil - V (a) ve Şekil - V

v v
(b) deki dalga leğenlerine doğrusal K1 ve K2 kaynak- K1 K2
ları yerleştirilsin. Kaynaklar aynı anda dalga üretti-
kaynak

kaynak

ğinde K1 ve K2 kaynaklarından çıkan dalgalar yarık- w w

lardan şekildeki gibi geçsin. K1 kaynağının frekansı
f1, periyotu T1; K2 kaynağının frekansı f2, periyotu T2 m1 v m2 v
olsun.
• Leğenlerin derinlikleri eşit olduğundan üretilen L 2L 2L L
dalgaların hızları eşittir. Dalgaların kırınıma uğra- Şekil - V (a) Şekil - V (b)

yabilmesi için m ≥ w olması gerekir. Bu durumda m1 < w ve w < m2 olması gerekir.

• Dalgaların kırınıma uğraması kaynakların engele olan uzaklığına bağlı değildir.
m1 m2
• Üretilen dalgaların hızları eşit olduğundan v = = eşitliğinden, m1 < m2 olduğundan T1 < T2 olur.
T1 T2
• Periyot ile frekans ters orantılı olduğundan T1 < T2 ve f2 < f1 olur.

116
 Dalga Mekaniği

ÖZET 124 Su Dalgalarında Dalga Katarı ve Sayısı

Derinliği her yerde aynı olan bir dalga leğeninde aralarında d kadar uzaklık bulunan iki kaynakla aynı periyotlu dalgalar oluşturuldukların-
da, bu dalgaların karşılaşması sonucu gözlenen şekle girişim denir.

1. dalga merkezi 1. dalga

2. dalga katarı dalga katarı katarı 2. dalga
3. dalga katarı katarı 3. dalga
katarı katarı dalga
tepesi
A dalga
çukuru
B A
m A
m
m B B
A A m
m B B
A m
A
m
m

K1 K2

¡ Her iki dalga kaynağından gelen tepelerin oluşturduğu yerler çift tepedir (TT). A noktaları maksimum genlikle titreşen noktalardır.
Her iki dalga kaynağından gelen çukurların oluşturduğu yerler çift çukurdur (ÇÇ). B noktaları maksimum genlikle titreşen noktalardır.
¡ Çift tepe ve çift çukurların birleşmesiyle elde edilen noktalar birleştirildiğinde elde edilen çizgiye dalga katarı (karın çizgisi) denir.
¡ Kaynakların tam ortasındaki çizgiye merkez doğrusu denir. Merkez doğrusu da çift tepe ve çift çukurların birleşmesiyle elde edilen çizgi
olduğundan bir dalga katarıdır. Merkez doğrusu üzerindeki noktaların kaynaklara olan uzaklıkları eşit olduğundan yol farkı sıfırdır.

Katar Çizgilerinin Özellikleri Yol Farkı ve Dalga Katar Sayısı

merkezi
merkez doğrusu
dalga katarı
1. dalga P n. dalga
1. dalga katarı
2. dalga katarı katarı 2. dalga
katarı katarı |PK1| R |PK2|

K1 m/2 m/2 m/2 m/2 K2

d/2 d/2 K1 K2

• Merkez doğrusunun sağında ve solunda kalan dalga katar
çizgileri hiperbol eğrileri şeklinde ve merkez doğrusuna göre
simetriktir.
• Merkez doğrusu dalga katarı olduğundan dolayı dalga katar
sayısı tektir.
• Kaynaklar arasındaki uzaklık d ise K1 ve K2 kaynaklarının mer-
kez doğrusuna olan uzaklıkları d/2 dir. Ardışık iki dalga katarı
çizgisi arasındaki uzaklık m/2 dir.
• Kaynaklar üzerinde ve kaynakların dışında dalga katarı göz-
lenmez.
• Dalga katarları arasındaki uzaklık m ya bağlıdır. Dalga katar-
ları arasındaki uzaklığı artırmak için m artırılmalıdır. m nın art-
ması içinde leğendeki suyun derinliğini artırmak gerekir. Aynı
m
zamanda dalgaların hızı v = = m.f eşitliğinden bulunur. Hız
T ğini azaltmak gerekir. Dalgaların hızı v = = m.f eşitliğinden
sabit olduğundan kaynağın periyodunun artması veya frekan-
sının azalması dalga boyunu artıracağından dalga katarları
arasındaki uzaklık artmış olur.
• 1. dal­ga ka­tar› çiz­gi­si­nin (ka­r›n çiz­gi­si­nin) üze­rin­de­ki nok­ta­lar
için yol far­k› m, 2. ka­tar çiz­gi­si için 2m, 3. ka­tar çiz­gi­si için 3m d›r.
P nok­ta­s›­n›n kay­nak­la­ra olan yol far­k›, dal­ga bo­yu­nun tam ka­t›­
na eflit­se P nok­ta­s› n. dal­ga ka­ta­r› üze­rin­de çift te­pe (TT) ve­ya
çift çu­kur (ÇÇ) nok­ta­s›n­dan bi­ri­dir. Dal­ga ka­tar­la­r› için yol far­k›,
Yol farkı = |PK1| – |PK2| = n . m olur.
• Aynı dalga katarı üzerindeki bütün noktaların kaynaklara olan
yol farkı birbirine eşittir. Şekilde P ve R noktalarının kaynaklara
olan yol farkları eşittir.
• Çizgi sayısı kaynaklar arası d uzaklığı ile doğru, dalgaların dal-
ga boyu ile ters orantılıdır. Dalga katar sayısını artırmak için
m azaltılmalıdır. m nın azalması için leğendeki suyun derinli-
m
T
bulunur. Hız sabit olduğunda kaynağın periyodunun artması
veya frekansının azalması dalga boyunu artıracağından dalga
katarları arasındaki uzaklık artmış olur.

117
Dalga Mekaniği 

ÖZET 125 Su Dalgalarında Düğüm Çizgisi ve Sayısı

2.düğüm 2.düğüm
1.düğüm merkez 1.düğüm
çizgisi çizgisi
3.düğüm çizgisi doğrusu çizgisi 3.düğüm
çizgisi çizgisi dalga
tepesi
dalga
çukuru
m
m
m
m
m
m
m
m

K1 K2

¡ Giriflim deseninde herhangi bir kaynaktan ç›kan dalga tepesi ile diğer kaynaktan ç›kan dalga çukurunun birlefltiği noktaya düğüm
(sönüm) noktas› denir. Dü­ğüm nok­ta­la­r›n›n bir­lefl­me­siy­le el­de edi­len çizgiye dü­ğüm çiz­gi­si de­nir. Şekildeki noktalar düğüm noktalarıdır.
¡ Te­pe ve çu­kur­la­r›­n bir­lefl­me­si son­ucu olu­flan düğüm nok­talar› hareket­siz­dir­. Bu noktalar su yüzeyi üzerindedir.

Düğüm Çizgilerinin Özellikleri Yol Farkı ve Düğüm Çizgisi Sayısı

merkez merkez doğrusu

do¤rusu P
1.dü¤üm 1.dü¤üm •
2.dü¤üm çizgisi 2.dü¤üm
çizgisi
3.dü¤üm çizgisi çizgisi 3.dü¤üm |
çizgisi |PK 1 R
•
|PK2|
çizgisi

K1 K2
m/2 m/2 m/4 m/4 m/2 m/2
K1 K2
d/2 d/2 • 1. dü­ğüm çiz­gi­si­nin üze­rin­de­ki nok­ta­lar için yol far­k› 0,5m

• Mer­kez doğ­ru­su­nun sa­ğ›n­da ve so­lun­daki dü­ğüm çiz­gi­leri mer- 2. dü­ğüm çiz­gi­si­nin üze­rin­de­ki nok­ta­lar için yol far­k› 1,5m
kez doğ­ru­su­na gö­re si­met­rik­tir­. P nok­ta­s›­n›n kay­nak­la­ra olan yol far­k›, dal­ga bo­yu­nun tam
ka­t›­na eflit de­ğil­se P nok­ta­s›­ dü­ğüm çiz­gi­si üze­rin­de bir
• Kaynaklar› birlefltiren doğru üzerindeki ard›fl›k iki düğüm çiz-
dü­ğüm (sö­nüm) nok­ta­s›­d›r. Dü­ğüm çiz­gi­le­ri için yol far­k›,
gisi aras›ndaki uzakl›k m/2 dir. Merkez doğrusu dalga katar›
1
olduğundan merkez doğrusu ile 1. düğüm çizgisi aras›ndaki Yol farkı = |PK1| – |PK2| = (n – ).m d›r.
uzakl›k m/4 olur. 2

• Düğüm çizgileri arasındaki uzaklık m ya bağlıdır. Düğüm çizgi- • Aynı düğüm çizgisi üzerindeki bütün noktaların kaynaklara
leri arasındaki uzaklığı artırmak için m artırılmalıdır. m nın art- olan yol farkı birbirine eşittir. Şekilde P ve R noktalarının kay-
ması için de leğendeki suyun derinliğini artırmak gerekir. Aynı naklara olan yol farkları eşittir.
m • Düğüm çizgi sayısı kaynaklar arası d uzaklığı ile doğru, dal-
zamanda dalgaların hızı v = = m.f eşitliğinden bulunur. Hız
T gaların dalga boyu ile ters orantılıdır. Düğüm çizgi sayısını
sabit olduğunda kaynağın periyodunun artması veya frekansı-
artırmak için m azaltılmalıdır. m nın azalması için leğendeki
nın azalması dalga boyunu artıracağından dalga katarları ara-
m
sındaki uzaklık artmış olur. suyun derinliğini azaltmak gerekir. Dalgaların hızı v = = m.f
T
• Özdeş noktasal iki kaynakla yapılan girişim deneyinde, girişim eşitliğinden bulunur. Hız sabit olduğundan kaynağın periyo-
m dunu azaltırsak veya frekansını artırırsak m azalır. Düğüm
deseninin oluşması için d > ilişkisi olmalıdır.
2 çizgi sayısı da artar.

118
 Dalga Mekaniği

ÖZET 126 Işığın Çift Yarıkta Girişimi (Young Deneyi)

Işık dalgalarında girişim olayı ilk kez Thomas Young (Tamıs Yang) tarafından ortaya konulmuştur.

İki kaynaktan çıkan ışık dalgaları perde üzerinde girişim yaparak ay-
dınlık ve karanlık saçaklar oluşur. Perdede oluşan aydınlık ve karanlık
bölgelere girişim saçakları denir. Karanlık bir ortamda yapılan Young
deneyinde tek ışık kaynağı ile iki yarık sayesinde aynı fazlı, aynı renkli
iki ışık kaynağı elde edilir. İki yarıktan geçen ışık ışınları, perde üzerin-
de aydınlık ve karanlık saçaklar oluşturur.

 Ekran üzerine düşen ışınların birbirlerini sönümlediği tepe + çukur

noktalarda karanlık saçak oluşurken, tepe + tepe ve çukur + çukur
noktalarda aydınlık saçaklar oluşur.

 Kaynaklardan çıkan dalgalar, merkez doğrusuna eşit uzaklıkta olduğundan perdenin tam ortasında çok parlak aydınlık saçak oluşur.
Bu saçağa merkezi aydınlık saçak (Ao) denir. Merkezi aydınlık saçağın alt ve üstünde simetrik olarak eşit genişlikte saçaklar oluşur.

¡ Ardışık iki aydınlık ya da karanlık saçak arasındaki uzaklığa saçak 3. 2. 1. 1. 2. 3.

genişliği (Dx) ya da saçak aralığı denir. Saçak genişliği; kullanılan karanlık karanlık karanlık karanlık karanlık karanlık
saçak saçak saçak saçak saçak saçak
ışığın rengine dolayısı ile dalga boyuna (m), yarıklar arası uzaklığa
(d), yarık düzlemi ile ekran arasındaki uzaklığa (L) ve yarıklar ile per-
de arasındaki ortamın kırıcılık indisine (n) bağlıdır. Saçak genişliği, 2. 1. Ao 1. 2.
aydınlık aydınlık aydınlık aydınlık
Merkezi
m.L saçak saçak
aydınlık
saçak saçak
Dx = eşitliğinden bulunur.
d.n
Dx Dx saçak Dx Dx

ekran ekran ekran

çift yarıklı çift yarıklı çift yarıklı

engel engel engel
S1 S2 S1 S1 S2
L S2 L L

d d d
kırmızı ışık kırmızı ışık
kırmızı ışık kaynağı
kaynağı kaynağı
Şekil - II (a) Şekil - III (a)
Şekil - I (a)
ekran
ekran ekran

çift yarıklı çift yarıklı

engel engel
S1 S2 S1 2L S1 S2
L S2 L

d d 2d
kırmızı ışık kırmızı ışık
yeşil ışık
kaynağı kaynağı
kaynağı
Şekil - I (b) Şekil - II (b) Şekil - III (b)

Işığın dalga boyu ile saçak genişliği doğru
orantılıdır. Işığın dalga boyu küçüldükçe
saçak genişliği küçülür. Yeşil ışığın dalga
boyu, kırmızı ışığın dalga boyundan küçük
olduğundan saçak genişlikleri şekildeki
gibi küçülür.
Yarık düzlemi ile ekran arasındaki uzaklık
saçak genişliği ile doğru orantılıdır. Ek-
ran ile çift yarıklı engel arasındaki uzaklık
iki katına çıkartıldığında saçak genişliği
Şekil - II (b) deki gibi iki katına çıkar.
Yarıklar arası uzaklık ile saçak genişliği
ters orantılıdır. Yarıklar arası uzaklık iki
katına çıkartıldığında Şekil - III (b) deki gibi
saçak genişliği yarıya iner.

119
Dalga Mekaniği 

ÖZET 127 Işığın Çift Yarıkta Girişimine Etki Eden Diğer Değişkenler

 Ifl›k dalgalar›yla perde üzerinde giriflim deseninin görülebil-

mesi için,
+y K2
• Noktasal iki ›fl›k kayna€› kullan›lmal›d›r. Ifl›k kaynaklar› Ko
büyük ise bu kaynaklardan yay›lan atomlar 10–9s za- –x +x Ao
man aral›klar›nda ›fl›k yayd›klar›ndan, bu aral›klardaki –y K1
de€iflimleri insan gözü göremez. Perde üzerinde giriflim
L
deseni olur fakat bu giriflim desenlerindeki h›zl› de€ifliklik- fant perde
leri göremeyiz.
• Ko ›fl›k kay­na­€› +x ve­ya –x yö­nün­de ha­re­ket et­ti­ril­di­€in­de,
• Kaynaklar ayn› fazl› olmal›d›r.
›fl›k dal­ga­la­r› K1 ve K2 ya­r›k­la­r›­na ay­n› an­da va­ra­ca­€›n­
• Kullan›lan noktasal ›fl›k kaynaklar› ayn› dalga boylu olmal›- dan faz far­k› olufl­maz. Faz far­k› olufl­ma­ya­ca­€›n­dan mer­
d›r. Her rengin dalga boyu farkl› oldu€undan farkl› renkler ke­zi ay­d›n­l›k sa­çak ve di­€er sa­çak­lar kay­ma­ya u€­ra­maz.
kullan›ld›€›nda perde üzerindeki giriflim deseni kar›flaca€›n- Fa­kat ›fl›k kay­na­€› +x yö­nün­de ha­re­ket et­ti­ril­di­€in­de ışık
dan oluflan desenler ay›rt edilemez. Giriflim deseninin farkl› akısı artacağından gi­ri­flim de­se­nin­de­ki ay­d›n­l›k sa­çak­la­
renklerinin karanl›k ve ayd›nl›k saçaklar› kar›flaca€›ndan r›n par­lak­l›­€› ar­tar, –x yö­nün­de ha­re­ket et­ti­ril­di­€in­de ise
giriflim deseninin gözlenmesi çok zor olur. ışık akısı azalacağından aza­l›r.

• Giriflim deseninin görülebilmesi için noktasal iki ›fl›k kay- • Ko ›fl›k kay­na­€› +y yö­nün­de ha­re­ket et­ti­ril­di­€in­de mer­ke­zi
na€›n›n aras›ndaki d uzakl›€› kullan›lan ›fl›€›n dalga boyu ay­d›n­l›k sa­çak ve tüm sa­çak­lar –y yö­nün­de, ›fl›k kay­na­€›
m –y yö­nün­de ha­re­ket et­ti­ril­di­€in­de ise +y yö­nün­de kay­ar.
m ise bu ikisi aras›ndaki iliflki d > olmal›d›r.
2
 Ifl›€›n renginin de€iflmesi, dalga boyunun ve frekans›nın •
fant perde
de€iflmesi anlam›na gelece€inden dalga boyu ve frekans
giriflim deseninin de€iflmesine neden olur. Saçak aral›klar› K›o
x L
aras›nda, ∆xk›rm›z›> ... > ∆xmor iliflkisi vard›r. i
Ko Ao
i
 Kullan›lan ›fl›€›n genli€i dalgalar›n dalga boyunu, h›z›n› b
y
de€ifltirmedi€inden; genli€in de€iflmesi perde üzerinde
oluflan merkezi ayd›nl›k ve di€er saçaklar›n yerleri ve aral›k- A›o

lar›n› de€ifltirmez.
Ko ›fl›k kay­na­€› +y yö­nün­de x ka­dar kay­d›­r›l­d›­€›n­da mer­ke­zi
 Bir kayna€›n ›fl›k fliddeti giriflim deseninin fleklini de€ifltir- ay­d›n­l›k sa­çak –y yö­nün­de y ka­dar kay­ar. y kay­ma mik­ta­r›,
mez. Kayna€›n ›fl›k fliddeti artt›r›ld›€›nda ışık akısı arta-
x y x.L
cağından ayd›nl›k saçaklar›n parlakl›€› artar, ›fl›k fliddeti = & y= bulunur. y kay­ma mik­ta­r›; x, L ve b
b L b
azalt›ld›€›nda ise ayd›nl›k saçaklar›n parlakl›€› azal›r.
ye ba€­l›, kay­nakl­ar ara­s›n­da­ki d uzak­l›­€›­na ba€­l› de­€il­dir.

K2 K2 cam levha
Ko Ko
n
Ao Ao
K1
K1

fant perde
Per­de ile fant ara­s›n­da­ki or­ta­m›n n k›­r›l­ma in­di­si ar­
t›r›ld›€›nda, ∆x ile n ters orant›l› oldu€undan ∆x kü­çü­lür. Or­
ta­m›n k›­r›l­ma in­di­si ar­t›­r›l­d›­€›n­da,
• Saçak aral›klar› azal›r.
• Merkezi ayd›nl›k saça€›n yeri de€iflmez.
• Perde üzerindeki toplam saçak say›s› artar.
L
fant perde
K1 ve K2 ya­r›­€›­n›n önü­ne ay­n› ka­l›n­l›k­ta ay­n› cam levha koy­
du­€u­muz­da ya­r›k­lar­dan ç›­kan dal­ga­la­r›n iki­si ­de ay­n› an­da
ge­cike­ce­€in­den faz far­k› olufl­maz. Bu du­rum­da mer­ke­zi ay­
d›n­l›k sa­çak ve di­€er sa­çak­lar kay­ma­ya u€­ra­maz­lar. Saçak
aral›€› da de€iflmez.

120
 Dalga Mekaniği

I
P fant K3
+y II
cam levha A2
K2 i K2
Ko A1
∆x K1
Ao d d›
Ao
K1 K1
–y A1
K2
L A2
K3
fant perde

K2 ya­r›­€›­n›n önü­ne in­ce bir cam lev­ha ko­nul­du­€un­da K2 ya­
r›­€›n­dan ç›­kan dal­ga­lar­da bir ge­cik­me olur. Bu du­rum­da ya­
r›k­tan ç›­kan dal­ga­lar ay­n› faz­da ça­l›fl­ma­ya­ca­€›n­dan mer­ke­zi
ay­d›n­l›k sa­çak ve tüm sa­çak­lar ge­ci­ken kay­nak ta­ra­f›­na ya­ni
+y yö­nün­de kay­ma­ya u€­rar. Ancak aydınlık veya karanlık
saçaklar arasındaki uzaklık değişmez.
Fant, or­ta nok­ta­s› et­ra­f›n­da q aç›­s› ya­pa­cak fle­kil­de dön­dü­
rü­lür­se sa­çak aral›€›,
d > d› ol­du­€un­dan ∆x› > ∆x olur.
• Ya­r›k­lar II. ko­nu­ma ge­ti­ril­di­€in­de ek­ran­da­ki sa­çak sa­y›­s›
aza­l›r.
• Ya­r›k­lar ok­la gös­te­ri­len yön­de çev­ril­di­€in­de mer­ke­zi ay­
d›n­l›k sa­çak +y yö­nün­de ya da –y yö­nün­de kay­ma­ya u€-
rayabilir veya ye­ri de de­€ifl­me­ye­bi­lir.

fant 4.K.S. I
P K
II
3.K.S.
L1 K›
(+y) 2.K.S. K2
K2
1.K.S. L
Ao Ao
Ko Ko L2
1.K.S. K1 i
K1
(–y) L›
2.K.S.
3.K.S. L

4.K.S. Çift ya­r›k­la ya­p›­lan gi­ri­flim de­ne­yin­de ye­te­rin­ce uzun bir per­de
¡ fie­kil­de çift ya­r›k­la ya­p›­lan gi­ri­flim de­ne­yin­de P nok­ta­s› ile orta noktas› etraf›nda q aç›s› kadar döndürülürse |KAo| = |LAo|
mer­ke­zi ay­d›n­l›k sa­çak ara­s›n­da­ki ay­d›n­l›k ya da ka­ran­l›k ol­mak flar­t›y­la I. du­rum­dan II. du­ru­ma ge­ti­ril­di­€in­de ye­ni ko­
sa­çak sa­y›­s›­n› art­t›r­mak için ∆x kü­çül­tül­me­li­dir. ∆x kü­çül­dü­ num­da,
€ün­de iki nok­ta ara­s›n­da­ki ay­d›n­l›k ya da ka­ran­l›k sa­çak sa­ m.L
• Sa­çak ara­l›k­la­r› Dx = eflit­li€ine göre, L1 > L ol­du-
y›­s› ar­tar. d.n
›
­€un­dan, K Ao ara­l›­€›n­da bü­yür, sa­çak sa­y›­s› ise aza­l›r.
Sa­çak sa­y›­s›­n› ar­t›r­mak için,
›
• L2 < L ol­du­€un­dan L Ao ara­l›­€›n­da sa­çak ara­l›­€› kü­çü­lür,
• Kullan›lan ›fl›€›n dalga boyu l azalt›lmal›
sa­çak sa­y›­s› ise ar­tar.
• Per­de ile ya­r›k­lar ara­s›n­da­ki uzak­l›k L azal­t›l­ma­l› › › ›
• K Ao ara­s›n­da­ki sa­çak sa­y›­s› aza­l›r. AoL ara­s›nda ise sa­
• Yar›klar aras› uzakl›k d art›r›lmal› › ›
çak sa­y›­s› ar­tar. Fa­kat K L ara­s›n­daki toplam sa­çak sa­
• Perde ile yar›klar aras›ndaki ortam›n k›r›lma indisi n art›r›l- y›­s›, per­de ilk du­rum­da iken KL ara­s›n­da olu­flan sa­çak
mal› sa­y›­s›­na eflit­tir.
ifl­lem­le­rin­den bi­ri­ya da bir­ka­ç› bir­lik­te ya­p›l­ma­l›­d›r.
• Per­de­nin I. ve II. du­ru­mun­-
¡ P nok­ta­s› 3. ay­d›n­l›k sa­çak ol­sun. 3. ay­d›n­l›k sa­ça­€›n ol­
da gi­ri­flim de­se­nin­de göz­
du­€u yer­de,
le­nen ay­d›n­l›k ve ka­ran­l›k
• 3. ka­ran­l›k sa­çak ol­ma­s› is­te­ni­yor­sa ∆x ar­t›­r›l­ma­l› ve­ya kay­ sa­çak­lar fle­kil­de­ki gi­bi­dir.
nak –y yö­nün­de ha­re­ket et­ti­ril­me­li­dir.
• 4. ka­ran­l›k sa­çak ol­ma­s› is­te­ni­yor­sa ∆x kü­çül­tül­me­li ve­ya
kay­nak +y yö­nün­de ha­re­ket et­ti­ril­me­li­dir.
I. durum II. durum

121
Dalga Mekaniği 

ÖZET 128 Işığın Tek Yarıkta Girişimi ve Etki Eden Değişkenler

Işık demeti tek yarıktaki her noktadan aynı anda çıkacağından faz farkı uzaklık
oluşmaz. Şekilde görüldüğü gibi perdede aydınlık ve karanlık saçaklar
oluşur. Çift yarıklı girişimden farklı olarak merkezi aydınlık saçağın ge- ışık
demeti
nişliği diğer saçakların genişliğinin iki katına eşittir. Merkezi aydınlık
saçağın iki tarafında sırasıyla karanlık ve aydınlık saçaklar oluşur. Ay-
dınlık saçakların parlaklığı merkezden uzaklaştıkça azalır. saçak
parlaklığı
 Ardışık iki aydınlık ya da karanlık saçağın orta çizgileri arasındaki
uzaklığa saçak aralığı ya da saçak genişliği denir. Saçak genişliği, engel

m.L
Dx = eşitliğiyle bulunur.
w.n perde
∆x
 Saçak aralığı, kullanılan ışığın dalga boyu (m) ve yarıklar ile perde
K2 ∆x
arasındaki uzaklık (L) ile doğru orantılı; yarıklar arası uzaklık (w) ve
L 2∆x
perde ile yarıklar arası ortamın kırıcılık indisi (n) ile ters orantılıdır. w
K1 ∆x
 Saçak genişliği kullanılan ışığın dalga boyu ile doğru orantılı oldu- paralel
›fl›k demeti ∆x
ğundan ışığın dalga boyu büyüdükçe saçak genişliği artar. Yeşil ve
kırmızı ışıkların aynı tek yarıktan geçtiklerinde ekran üzerindeki sa-
çaklar şekildeki gibi olur. Yeşil ışığın dalga boyu, kırmızı ışığın dalga
boyundan daha küçük olduğundan yeşil ışık kullanılarak elde edilen
saçak genişlikleri daha küçüktür. Merkezi
aydınlık saçak
 Yarık düzlemi ile ekran arası daha büyük olan saydam ortam konul-
duğunda ışığın hızı azalır ve dalga boyu küçülür. Aydınlık saçaklar
ve karanlık saçakların genişliği azalır. Merkezi aydınlık saçağın yeri Merkezi
değişmez. aydınlık saçak

 Işık kaynağının ışık şiddeti artırılırsa saçak parlaklıkları artar. Ancak saçak genişlikleri ve yerleri değişmez. Merkezi aydınlık saçağın
parlaklığı maksimumdur. Merkezi aydınlık saçaktan uzaklaşıldığında saçak aralıkları değişmez fakat parlaklıkları artar.

saydam paralel paralel

saydam olmayan ışık ışık
madde madde demeti demeti

Ao Ao
• Ao Ao
A'o
paralel paralel
ışık ışık
demeti demeti
yarık yarık yarık yarık
ekran ekran ekran düzlemi ekran
düzlemi düzlemi düzlemi

Yarık önüne şekildeki gibi say-
dam madde konulduğunda üst
kısımdan geçen ışınlar geç
kalır. Merkezi aydınlık saçak
ve diğer saçaklar yukarı yönde
kayar. Saçak genişliği değiş-
mez.
Yarık önüne şekildeki gibi say-
dam olmayan madde konuldu-
ğunda yarık genişliği küçülür.
Saçak genişlikleri büyük, mer-
kezi aydınlık saçak oluşan yeni
yarığın orta dikmesi üzerine
aşağı yönde kayar.
Yarık düzlemi şekildeki yönde
döndürüldüğünde saçak ge-
nişliği artar. Merkezi aydınlık
saçağın ve diğer saçakların
yerinin değişip değişmeyeceği
hakkında kesin bir şey söyle-
nemez.
Ekran şekildeki yönde döndü-
rüldüğünde ekranın yarıklardan
uzaklaşan kısımlarında saçak
genişlikleri artarken yarıklara
yakın kısımlarda ise küçülür.
Merkezi aydınlık saçağın yeri
değişmez.

122
 Dalga Mekaniği

ÖZET 129 Işık ve Ses Dalgalarında Doppler Olayı

Dalga kaynağının ve gözlemcinin hareketi ile ortaya çıkan dalga frekansındaki gözlenen değişime Doppler olayı ya da Doppler kayması denir.

Ses Dalgalarında Doppler Etkisi

Ses dalgalarının hızı ortama bağlıdır. Aynı ortamda üretilen ses dalgalarının hızları aynıdır. Ses dalgalarının frekansı kaynağın frekansı-
na bağlıdır. Ortam değiştiğinde frekans değişmez.

Kaynağın ürettiği dalgaların frekansı f olsun.

 Kaynak ve gözlemci arasındaki uzaklık değişmiyor ise gözlemci bu dalgaların frekansını f olarak algılar.
 Kaynak ve gözlemci arasındaki uzaklık azalıyor ise gözlemci bu dalgaların frekansını f den daha büyük olarak algılar.
 Kaynak ve gözlemci arasındaki uzaklık artıyor ise gözlemci bu dalgaların frekansını f den daha küçük olarak algılar.
 Gözlemciler, frekansı yüksek olan sesleri ince (tiz), frekansı düşük sesleri kalın (pes) olarak algılar.
 Tıpta görüntülemede kullanılan ultrason cihazlarında da ses dalgalarından meydana gelen Doppler olayından faydalanır.

v=0 v=0 v=0 v=0 v=0

v=0 K v K fK fL L
K L L f

Durmakta olan ambulans ve durmakta
olan gözlemciler
• Durmakta olan bir ambulansın sirenin-
den çıkan sesin frekansı f sabittir. Yol
kenarında durmakta olan K ve L göz-
lemcilerinin işittikleri sesin frekansları
aynıdır. fK = fL = f olur.
• Sirenden çıkan ses dalgalarında yayı-
lan sesin hızının büyüklüğü de değiş-
mez.
+x yönünde sabit hızla giden ambulans ve
durmakta olan gözlemciler
• Ambulans L gözlemcisine doğru yak-
laştığında kaynak ve gözlemci arasın-
daki uzaklık azaldığından L gözlemcisi
bu dalgaların frekansını f den daha bü-
yük olarak algılar (fL > f).
• Ambulans K gözlemcisinden uzaklaştı-
ğından kaynak ve gözlemci arasında-
ki uzaklık arttığından K gözlemcisi bu
dalgaların frekansını f den daha küçük
olarak algılar (f > fK).
Durmakta olan ambulans ve ambulansa
yaklaşan gözlemci ve ambulanstan uzak-
laşan gözlemci
• K gözlemcisi durmakta olan ambulans-
tan uzaklaştığından kaynak ve gözlem-
ci arasındaki uzaklık arttığından K göz-
lemcisi bu dalgaların frekansını f den
daha küçük olarak algılar (fK < f).
• L gözlemcisi durmakta olan ambulansa
yaklaştığından kaynak ve gözlemci ara-
sındaki uzaklık azaldığından L gözlem-
cisi bu dalgaların frekansını f den daha
büyük olarak algılar (fL > f).

Işık Dalgalarında Doppler Etkisi

Doppler olayı su ve ses dalgalarında gözlenmesinin yanı sıra aynı zamanda ışık dalgalarında da gözlenir.
 Doppler olayıyla araçların hız sınırını aşıp aşmadığını kontrol eden trafik polislerinin kullandığı radarlarda da elektromanyetik dalgalardan
faydalanır. Radardan karşıdan gelen arabaya gönderilen elektromanyetik dalgaların frekansı ile araçtan yansıyan dalganın frekansında
meydana gelen değişim miktarı ile arabanın hızı belirlenir. Bu durumda arabanın hız sınırını aşıp aşmadığı tespit edilmiş olur.
 Elektromanyetik spektrumda görünür ışık bölgesinde en yüksek frekanslı ışık mor, en düşük frekanslı ışık kırmızı renkli ışıktır.
 Doppler olayına göre bize yaklaşmakta olan gök cisimlerinden gelen ışık
maviye, bizden uzaklaşmakta olan gök cisimlerinden gelen ışık ise kırmı-
yıldız
zı renge doğru kaymaktadır. Buna göre uzaydaki cisimlerin bize doğru
gelmekte olduğunu veya bizden uzaklaşmakta olduğunu saptayabiliriz.
 Işık kaynağı Dünya’ya yaklaşıyorsa gözlenen frekans büyük, dalga boyu
küçük olur. Işık kaynağı Dünya’dan uzaklaşıyor ise gözlenen frekans küçük,
dalga boyu büyük olur.
 Evren genişlemektedir. Doppler olayı ile bir yere göre yıldızların, gökadaların ve gök cisimlerinin hem birbirinden hem de bizden ne
kadar uzaklaştığı belirlenebilir.

123
Dalga Mekaniği 

ÖZET 130 Elektromanyetik Dalgalar

Sabit durmakta olan yük etrafında sadece elektrik alan oluşur. Sabit bir hızla hareket eden yükler ise sabit bir akım oluşturur. Bu akım ise çevresin-
de elektrik ve manyetik alan oluşturur. Bu elektrik ve manyetik alanların büyüklükleri sabittir. Yüklerin ivmeli hareketi sırasında oluşan elektrik ve
manyetik alanların birleşimiyle oluşan dalgaya elektromanyetik dalga denir. Maxwell (Maksvel) elektromanyetik teorinin kurucusu olarak bilinir.
+y

E dalg +y 
E (elektrik alanın yönü)
a bo
yu E
B elektrik alan
vektörü
E manyetik alan
B B . .. c
+z vektörü +x 
c (dalganın ilerleme yönü)
E
B c
B 
B (manyetik alanın yönü)
+x yay›lma yönü +z
E
¨ ¨ ¨
 Bir elektromanyetik dalgada elektrik ( E), manyetik alan ( B) ve hız ( c) vektörleri birbirine diktir.
 Elektromanyetik dalganın ilerleme yönü sağ el kuralı ile bulunur. Sağ elin başparmağı hızı, dört parmak elektrik alanı gösterecek şe-
kilde açıldığında avuç içi manyetik alanın yönünü gösterir.
v c
 Dalgaların dalga boyu m = eşitliğinden bulunur. Elektromanyetik dalgalar v = c ışık hızıyla yayıldığından dalga boyları, m= olur.
f f
h.c olur. h Planck sabiti olup değeri h = 6,62 . 10–34 J.s dir.
 Elektromanyetik dalgaların enerjisi, E = h.f =
m

 Elektrik alanın büyüklüğü manyetik alanın büyüklüğüyle ışık hızının çarpımına eşittir. E = B.c

 Elektromanyetik dalga çeşitlerini dalga boylarına göre sıralayan çizelgeye elektromanyetik spektrum denir. Spektrumda soldan sağa
doğru gidildikçe dalga boyu azalır, frekans ve enerji artar.

Anten FM Radar TV kumandası Lamba Güneş X-ray cihazı Radyoaktif elementler

Görünür ışık

Radyo dalgaları Mikrodalgalar Kızılötesi ışınlar Morötesi ışınlar X-ışınları Gama ışınları

100 m 1m 1 cm 0,01 m 1000 mm 10 nm 0,01 nm 0,0001 nm

Dalga
boyu
Elektromanyetik Dalgaların Ortak Özellikleri
• Yüklerin ivmeli hareketleriyle oluşur. • Enerji taşırlar. Elektromanyetik dalgaları soğuran cisimler
• Enine dalgalardır. Doğrusal yolla yayılır. ısınır.

• Hareket doğrultuları titreşim doğrultusuna dik olarak yayı- • Hızları ortamdan etkilenir yoğun ortama girdiklerinde hızları
lırlar. Elektrik alan, manyetik alan ve ilerleme doğrultuları azalır.
birbirine diktir. • Yansıma, kırılma, kırınım ve girişim yapabilme özelliklerine
• Elektrik ve manyetik alanlar aynı fazda, birbirlerine dik ola- sahiptirler.
rak yayılır. • Hem dalga hem de tanecik gibi davranırlar.
• Boşlukta yayılma hızları, ışık hızına eşittir. • Yüksüzdürler. Elektrik ve manyetik alan içerisinde kuvvet
• Mekanik dalgalardan farklı olarak boşlukta da yayılırlar. etki etmeyeceğinden sapmaya uğramazlar.

• Enerjileri frekansları ile doğru orantılı, dalga boyları ile ters • Yüzeye basınç yapabilirler.
orantılıdır. • Polarize edilebilirler (kutuplanabilir).

124
 Dalga Mekaniği
ÖZET 131 Elektromanyetik Spektrumun Günlük Hayattan Örnekleri
Radyo Dalgaları
• Elektromanyetik spektrumda en uzun
dalga boyuna sahiptirler. 104 m ile 0,1 m
arasında değişen dalga boyuna sahiptir.
• Antenler, TV istasyonundan yayılan
sinyali elektromanyetik dalga biçiminde
alır ve TV tarafından işlenerek görüntü
olarak karşımıza çıkar. Cep telefonla-
rında da bilgi iletişimini sağlayan radyo
dalgalarıdır.
• Radyo dalgaları sayesinde uzaydaki gök
cisimleri hakkında araştırmalar yapılır.
Morötesi (Ultraviyole) Dalgalar
• Dalga boyları 4.10–7 m ile 6.10–7 m ara-
sında değişen dalga boyuna sahiptir.
• Morötesi ışınların kaynağı Güneş’tir.
Canlılar üzerinde olumsuz etkileri var-
dır. Bu ışınların çoğunluğu atmosferde
soğrulup bize çok az zararlı kısmı ula-
şır. Korunmak için koruyucu kremler
kullanılmalıdır.
• Morötesi ışınlar laboratuvar ortamının
sterilize edilmesi, salgın hastalıkların
tespiti ve gerçek - sahte para kontrolün-
de kullanılır.
Mikrodalgalar
• Dalga boyları 0,3 m ile 10–4 m arasında
değişir. İletken üzerinde yüklerin ivme-
lendirilmesiyle oluşan dalgalardır.
• Mikrodalgalar, evlerimizde mikrodalga
fırınlarında kullanılmaktadır. Mikrodal-
galar sayesinde yemekler daha kısa
sürede pişer.
• Mikrodalgalar; cep telefonları, radarlar,
kablosuz internet, bluetooth kulaklıklar
ve güvenlik sistemlerinde kullanılmak-
tadır.
X-Işınları
• Dalga boyları 10–8 m ile 10–12 m arasın-
da değişir.
• Yüksek enerji kazandırılan elektronla-
rın metal bir yüzeye çarptırılarak ivme-
lendirilmesi sonucu durdurularak oluş-
turulan ışınlardır.
• X-ışınları Röntgen tarafından keşfedil-
miştir. Tıpta hastalıkların teşhis ve te-
davi edilmesi için kullanılır.
• X-ışınları; alışveriş merkezlerinde ve
güvenlik gerektiren yerlerde eşyaların
ve insanların kontrolünde kullanılır.
125
Kızılötesi Dalgalar
• Dalga boyları 1 mm ile 7.10–7 m ara-
sında değişir. Bu bölgedeki dalgalara
infrared dalgalar da denir.
• Sıcak cisimlerin yaydığı ışınlar kızılö-
tesi ışınlardır. Bu ışınlar soğuk cisimler
tarafından soğrulur.
• Sıcak cisimlerden yayılan kızılötesi dal-
galar termal kameralarla algılanarak
görüntü elde edilir.
• Kızılötesi ışınlar tıpta hastalıkların belir-
lenmesinde kullanılmaktadır.
Gama Işınları
• Dalga boyları 10–10 m ile 10–14 m ara-
sında değişir. Spektrumun en yüksek
enerjili ışınlarıdır.
• Radyoaktif atomların çekirdeklerinden
yayılırlar. Yüksüzdürler. Elektrik ve
manyetik alanda saparlar. Işık hızıyla
yayılırlar.
• Bu ışınlar, canlı varlıklara gönderildi-
ğinde vücudu tahriş eder. Gama ışınları
düşük dozda verilerek kanserli hücrele-
rin öldürülmesi için kullanılır.
Dalga Mekaniği 
Görünür Bölge
c-ışınları

X-ışınları Mor
4000

Morötesi 4750 Mavi

Görünür
5500 Yeşil
bölge

Kızılötesi 5800 Sarı

Mikrodalgalar 6000 Turuncu

Radyo Kırmızı
dalgaları 7000

Işığın renklerine göre dalga boyları (Å)

• İnsan gözünün elektromanyetik dalgalar içerisinde görebildiği kısmına görünür bölge denir. Dalga boyları 7000 Å olan kırmızı ışık ile
dalga boyu 4000 Å olan mor ışık arasındaki altı renkten oluşur.

• Şekildeki spektrumda yukarı çıktıkça dalga boyu azalır, frekans ve enerji artar. Aşağıya inerken ise dalga boyu büyürken, frekans ve
enerji artar.

• Renklerin birbirinden ayrılmasını sağlayan temel özellik dalga boylarının farklı olmasıdır. Gökkuşağındaki renklerin hepsi görünür
bölgedeki renklerden oluşur.

Elektromanyetik Dalgaların Zararları

 Elektromanyetik dalgalar madde ile karşılaştığında dalga olmaktan çok bir enerji kümesi gibi davranır. Bu enerji kümelerine foton denir.
Bunlar gama (c) ve X-ışınlarıdır. Bu ışınlar hücrelerdeki molekülleri bir arada tutan atomik bağları koparacak yeterli enerjiye sahiptir.
Enerjisi çok yüksek bu ışınlar moleküllere çarptığında onları iyonlaştırarak molekül yapısını yani yaşamsal işlevini bozar. Hücrelerin
DNA’sını etkileyerek kansere yol açar.

 Elektromanyetik dalgaların enerjisi daha az olanlar; mor ötesi ışınlar, görünür ışık, kızıl ötesi ışınlar, mikrodalgalar ve radyo dalgaları-
dır. Bunların iyonlaştırıcı etkisi yoktur. Atomik bağları kırmak için yeterli enerjiye sahip değildirler. Elektromanyetik dalga yayan birçok
ortam vardır. Bunların başlıcaları şunlardır:

• Baz istasyonları

• Cep telefonları

• Radyo, televizyon, telsiz ve verici istasyonlarının antenleri

• TV, bilgisayar ekranları

• Yüksek enerji iletim hatları

• Radar sistemleri

• Tıpta kullanılan bazı cihazlar

Bu ve benzeri aletlerin yaydığı elektromanyetik kirlilik canlılar ve insanlar üzerinde çok ciddi olumsuz etkilere sebep olmaktadır. Bazıları
aşağıda verilmiştir.

¡ Keyifsizlik, boyunda sertlik, hafıza kaybı, baş ağrısı, kalp atışında düzensizlik, sindirim ve dolaşım sorunları oluşturmaktadır.

¡ Beyin hücrelerine gönderilen sinyalleri engelleyerek vücudun bağışıklık sistemine zarar verir.

¡ Canlıları olumsuz etkiler, ekolojik dengeyi ve canlıların genetiğini bozar. Gözde görme zayıflığı, katarakt gibi rahatsızlıklara sebep olur.

¡ Ölü veya engelli bebeklerin doğmasına yol açar. Kısırlığa sebep olur.

126
 ATOM FİZİĞİNE GİRİŞ VE RADYOAKTİVİTE

ÖZET 132 Atom Kavramı

Atom Modelleri
Atom hakkındaki ilk görüş M.Ö 400 yılında Democritus tarafından ortaya atılmış, daha sonra sırası ile Dalton, Thomson, Rutherford,
Bohr ve De Broglie gibi bilim insanı ve filozofların görüşlerini ortaya koymasıyla günümüzdeki modern atom teorisi ortaya çıkmıştır.

Dalton Atom Modeli Thomson Atom Modeli

• Maddeler atom adı verilen, küçük ve bölünemeyen tanecik-
lerden oluşur.
• Atomlar, içleri dolu küre şeklinde sert taneciklerden oluş-
muştur.
• Kimyasal tepkimelerde atomlar bölünemez ve yeniden oluş-
turulamaz.
• Aynı cins element atomları aynı, farklı cins element atomları
ise farklıdır.
• Aynı cins bileşiğin her molekülündeki atom sayıları ile bunla-
rın kütlece oranları sabit kalır.
 Dalton Atom Modeli, atomun iç yapısını tam olarak açıkla-
yamamasına rağmen diğer modellerin gelişmesine öncülük
yapmıştır.
• Üzümlü kek modeli olarak bilinen bu modele göre atom-
lar artı yüklü maddeden oluşmuştur. Elektronlar ise bu artı
madde içine gömülü olup hareket edemez.
• Atomlar küre şeklinde olup çapları yaklaşık 10
–10
m çaplıdır.
• Atom nötrdür.
• Thomson, elektronun yükünün kütlesine oranını,
e
= 1,7588.1011 C/kg olarak hesaplamıştır.
m
 Thomson Atom Modeli, atomun çekirdeğini ve nötronların
varlığını açıklayamamıştır.
 (+) ve (–) yükler neden birbirlerini nötrleyemediğini açıklaya-
mamıştır.

Milikan’ın Yağ Damlası Deneyi Rutherford Atom Modeli

Doğrultusu değişmeyen
ZnS sürülmüş levha
alfa tanecikleri
Altın
levha

Alfa Doğrultusu değişen

tanecikleri alfa tanecikleri
Alfa tanecikleri
ışın kaynağı
• Milikan yer çekimi kuvvetinin etkisinde ve düzgün bir elektrik
• Rutherford’un önerdiği bu modele göre atom (+) yüklü bir
alan içerisinde bulunan yüklü bir yağ damlasının hareketini
çekirdek ve bunun çevresinde dönen elektronlar Güneş sis-
inceleyerek elektronun yükünü ölçmek için şekildeki deney temine benzer. Elektronlar çekirdek çevresinde Coulomb
düzeneğini kurmuştur. çekim kuvvetiyle döner. Rutherford’un yaptığı deneyde hız-
¨ ¨ landırılan a (He+2) tanecikleri ile ince altın yaprakları bom-
• Elektrik alana giren yağ damlacıklarına Fe = q. E elektriksel
¨ ¨ bardıman edildiğinde a taneciklerinin saçıldığını gözlemledi.
kuvvet ile G = m. g yer çekimi kuvveti etki eder. Bu iki kuvve-
m.g • Atomun ilk defa çekirdekli yapıda olduğu fikri bu modelle or-
tin eşitliğinden, q.E = m.g ⇒ q = olur. taya atılmıştır.
E
Bu eşitlikten elektronun yükünü ölçmüştür. • Rutherford Atom Modeli’ne göre, bir atomun kütlesinin çok
büyük bölümü pozitif yükten oluşur. Yüklerin tamamı çekir-
• Milikan bu deneyiyle elektronun yükünün pozitif ya da nega- dekte bulunur. Elektronlar çekirdek çevresindeki boşluklar-
tif yüklü diğer maddelerin yüklerinin tam katına eşit olduğu- da bulunur. Çekirdek çevresinde büyük bir boşluk vardır.
nu ispatlamıştır. Atomun elektrik yükü bakımından nötr olduğunu belirtmiştir.
e  Rutherford Atom Modeli, bir atomun çekirdeğinin çevresinde
• Milikan, Thomson’un bulmuş olduğu oranından yararla- elektronların nasıl yerleştiğini açıklayamamıştır. Elektronla-
m
–31
narak elektronun kütlesini m = 9, 11.10 kg olduğunu bul- rın çekirdeğe düşmemesini ve çekirdekten belirli uzaklıkta
muştur. dolanarak hareket ettiğini açıklayamamıştır. Atomların her
frekansta ışıma yapmayıp yalnız belli frekansta ışıma yap-
malarını açıklamada yetersiz kalmıştır.

127
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite 

ÖZET 133 Bohr Atom Modelinde Açısal Momentum ve Enerji Seviyeleri

Atomun yapısını açıklamak için, daha önce ileri sürülen modellerin eksikliklerini ortadan kaldırmak için Bohr kendi adı ile bilinen modeli
ortaya atmıştır. Bu model son yörüngesinde tek elektron bulunan atomları özellikle hidrojen atomunu açıklamakta oldukça başarılır.

Bohr, Rutherford atom modelindeki eksiklikleri gidermek için yapmış oldukları çalışmalarını üç varsayımla ifade etmiştir.

1. Varsayım
Elektronlar, pozitif yüklü çekirdeğin çevresinde Coulomb Kuvveti etkisiyle ışıma yapmadan kararlı yörüngelerde dolanır.

2. Varsayım
h
Kararlı seviyede dönen elektronların açısal momentumu nin tam katlarına eşittir. n. yörüngede dolanan bir elektronun açısal momen-
2r
h
tumu, L = n. ifadesiyle bulunur.
2r
L: Açısal momentum (J.s), n: Elektronun yörünge numarası, h: Planck sabiti (h = 6,62.10–34 J.s) 
v

n. yörüngede v çizgisel hızıyla dolanmakta olan elektronun açısal momentumu,

çekirdek – elektron
h + r
L = n. = m.v.r ifadesiyle bulunur.
2r
n. yörünge

L
 Yönü ise sağ el kuralı ile bulunur. Sağ elin dört parmağı elektronun dönme yönünü gösterdiğinde
(açısal momentum)
bunlara dik olarak açılan başparmak açısal momentumun yönünü gösterir.

 Bir atomun çekirdeğinden belirli uzaklıklarda elektronların bulunabileceği dairesel yörüngelere enerji seviyesi denir. Enerji seviyesi n;
1, 2, 3 ... gibi tam sayıdır. Elektronun en düşük n = 1 enerji seviyesinde kararlı olarak bulunduğu yörüngeye temel hâl denir.

 Şekildeki yörüngelerde elektronun h

h n = 3 ⇒ L3 = 3. 2r
bulunduğu yörüngelerde açısal azalır h
2r n = 3 ⇒ L3 = 3. 2r
momentum değerleri verilmiştir. Bir h h h h
artar n = 2 ⇒ L2 = 2. 2r artar azalır
2r 2r 2r h
alt yörüngeden bir üst yörüngeye h
azalır n = 2 ⇒ L2 = 2. 2r
2r
h h h
geçerken açısal momentum artar n = 1 ⇒ L1 = 1. 2r h
artar
h
azalır
2r 2r
h 2r 2r
kadar artarken, inişte kadar h
2r n = 1 ⇒ L1 = 1. 2r
azalır. + Çekirdek

3. Varsayım
Bir elektron yüksek enerjili kararlı bir yörüngeden, düşük enerjili kararlı bir yörüngeye kendiliğinden geçebilir. Bu geçiş sırasında dışarıya
foton yayılarak ışıma yapılır. Yayılan fotonun enerjisi, elektronun ilk ve son yörüngelerindeki enerjileri farkı kadardır.

h.c
Eilk – Eson = h.f = olur. E2 elektron elektron
m E2
Foton
E1 foton
Ei : Elektronun bulunduğu yörüngedeki ilk enerjisi
+ E1
Es : Elektronun son yörüngedeki enerjisi Efoton = E2 – E1
çekirdek
f : Yayılan fotonun frekansı
n=1
m : Yayılan fotonun dalga boyu
n=2

128
 Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite

ÖZET 134 Bohr Atom Modelinde Yörünge Yarıçapı, Hızı ve Atomun Toplam Enerjisi
Elektronun Yörünge Yarıçapı
Şekil - I de elektron dairesel yörüngede hareket yaptığına göre 
v
n1=1 n2=2 n3=3
elektrona uygulanan Coulomb çekim kuvveti, merkezcil kuvvete elektron
¨ ¨ 
eşit olmalıdır. Fmerkezcil = FCoulomb eşitliğine göre n. yörüngede do- Fc
e
lanan elektronun yarıçapı, r1=r
r2=4r
+ e
r
2
n +Ze r3 =9r
rn = ao. eşitliğinden bulunur.
Z e

ao = 0,53 Å ifadesine Bohr yarıçapı denir.

Şekil - I Şekil - II
Z atom numarası ve n yörünge numarasıdır.
 n pozitif tam sayı olduğu için elektronların yarıçapları her değeri alamaz. Belirli değerleri alabilir. Elektronun yörünge yarıçapları kesikli
(kuantumlu) değerler alır.
2
 Eşitlikte de görüldüğü gibi elektronun bulunduğu yörünge yarıçapı, n ile doğru orantılıdır. Yörünge yarıçapları Şekil - II deki gibidir.

Elektronun Hızı
Z
Elektronun çekirdek çevresindeki hızları, v = sabit. eşitliğinden bulunur.
n
v v
Bu eşitliğe göre elektronun 1. yörüngede hızı v ise 2. yörüngede , 3. yörüngede ... olacak şekilde azalır.
2 3
 Bir alt seviyeden üst seviyeye uyarılan elektronun hızı azalacağından, elektronun kinetik enerjisi, momentumu ve frekansı azalırken
periyodu artar.

 Bohr atom modeline göre; temel hâlde bulunan bir hidrojen atomu herhangi bir enerji düzeyine uyarıldığında temel hâle göre elektronun,
• Çizgisel hızı ve çizgisel momentumu azalır.
• Elektrona eşlik eden de Broglie dalga boyu ve periyodu artar.
 Herhangi bir enerji düzeyine uyarılmış bir hidrojen atomu taban enerji durumuna dönerken elektronun,
• Çizgisel hızı ve çizgisel momentumu artar.
• de Broglie dalga boyu ve periyodu azalır.

Elektronun Toplam Enerjisi

Çekirdek çevresinde dolanan elektronların sahip oldukları kinetik enerji ve potansiyel enerjinin toplamına elektronun toplam enerjisi denir.
n. yörüngede dolanan elektronun toplam enerjisi,

Z2
En = –R. eşitliğinden bulunur. R = 13,6 eV olup Rydberg (Reybörk) sabitidir.
n2

 Çekirdek çevresinde dolanan elektronun toplam enerjisi de kesikli (kuantumlu) değerler alır.
 Eşitlikte n büyüdükçe toplam enerji büyür. Bir elektron çekirdekten uzakta bir yörüngede iken sahip olduğu enerji çekirdeğe daha ya-
kınken sahip olduğu enerjiden büyüktür.
 Bir elektronu atomdan koparmak için yani iyonlaştırmak için gerekli olan enerjiye bağlanma enerjisi denir. Toplam enerjisinin zıt işa-
retlisine eşittir. Çekirdeğe yakın yörüngede olan elektronları iyonlaştırmak için daha fazla enerji gerekir.
 Atom üst enerji düzeylerine uyarıldığında,
• Toplam enerjisi ve elektriksel potansiyel enerjisi artar.
• Kinetik enerji, elektronun bağlanma enerjisi ve elektronun iyonlaşma enerjisi azalır.

129
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite 

ÖZET 135 Atomun Uyarılması

1. Atomların Birbiriyle Çarpıştırılarak Uyarılması
Atomlar yüksek basınç ve sıcaklık altında birbirleriyle çarpıştırılarak uyarılabilir. Bu çarpışma sonrasında atomlar birbirlerine enerji akta-
rır. Aktarılan enerji atomu 1. uyarılmış enerji seviyesinden büyük ise atom uyarılabilir. Uyarılan atomların elektronları, foton yayınlayarak
tekrar temel hâle geri döner.

2. Atomun Elektronla Uyarılması

Bir atomun elektronla uyarılabilmesi için gönderilen elektronun kinetik enerjisinin en az 1. uyarılma seviyesine eşit veya bu seviyesinin
enerjisinden büyük olması gerekir. Uyarılan elektron çok kısa bir zaman sonra hemen temel hâle döner. Temel hâle dönerken dışarıya
foton salarak ışıma yapar.
• Ortama gönderilen elektronun kinetik enerjisi 1. uyarılma enerji seviyesinin enerjisinden küçükse atomla esnek çarpışma yapar ve
atomu uyaramadan yani hiç enerji vermeden ortamdan dışarı çıkar.
• Bir elektron enerjisi yeterli seviyede ise birden fazla atomu aynı enerji seviyesine ya da farklı enerji seviyelerine uyarabilir.
• Bir elektron enerjisi yeterli seviyede ise herhangi bir çarpışma yapmadan veya esnek çarpışma yaparak ortamda hiç atom uyarmadan
dışarı çıkabilir.
• Elektronun kinetik enerjisi, atomun iyonlaşma enerjisine eşit ya da büyükse elektron atomu uyarabilir, iyonlaştırabilir ya da esnek çar-
pışma yaparak aynı enerjisi ile ortamdan ayrılır. Eğer atom uyarılmış ise atomun elektronu foton salarak tekrar temel hâle geri döner.

3. Atomların Fotonlarla Uyarılması

• Fotonun enerjisi, atomun uyarılma enerjilerinden birine eşit ise uyarır, diğer durumlarda uyaramaz. Gelen fotonun enerjisi birinci uya-
rılma enerjisinden küçükse foton aynı enerji ile esnek olarak çarpışır. Sistemden dışarı aynı enerji ile çıkar. Atom uyarılmaz.
• Gelen fotonun enerjisi herhangi bir uyarılma enerjisine eşit enerji ile gelirse enerjisini atoma verir, atom uyarılır. Foton soğrulur. Uya-
rılan elektron kısa bir sürede tekrar temel hâle döner. Temel hâle dönerken yine aynı enerjili foton salarak ışıma yapar.
• Gelen fotonun enerjisi birinci uyarılma seviyesinden daha büyük enerji ile gelirse foton esnek çarpışma yaparak yani enerji vermeden
dışarı çıkar. Foton atoma enerji vermediğinden uyarılma olmaz.
• İyonlaşma enerjisine eşit veya iyonlaşma enerjisinden büyük enerjiye sahip foton, atomdan elektron kopararak atomu iyonlaştırır.

4. Atomların Isıyla Uyarılması

Gazın bulunduğu ortamın sıcaklığı artırılarak, gaz atomlarının enerjileri artırılır. Gaz atomlarının enerjileri uyarılma enerjilerinden birine
eşit olduğunda uyarılma gerçekleşir. Aynı şekilde üst enerji seviyesine çıkan elektronlar, foton yayınlayarak temel hâle geri döner.
• Sıcaklık artırıldığında görünür bölgeden ışıma yapan ışığın rengi ilk kırmızıdır. Sıcaklık arttırıldığında yayılan fotonların frekansları ve
enerjileri artar ve ışığın rengi maviye doğru kayar.

 Uyarılan atomun enerjileri kararsız olduklarından ortalama 10–8 saniyede foton yayarak temel hâle döner.

n=4 n=4 n=4 n=4

n=3 n=3 n=3 n=3

n=2 n=2 n=2 n=2

n=1 n=1 n=1 n=1

(temel hâl)

• Temel hâlden 3. uyarılma düzeyine (n = 4) uyarılan elektron temel hâle farklı geçişler yaparak ortama foton salar.

• Uyarılmış bir atomda elektron temel hâle dönerken,

n. (n –1)
Işıma sayısı = eşitliğinden bulunabilir.
2
• Yayılan fotonun frekansı veya dalga boyu,

h.c
Efoton = Eilk – Eson = h.f = eşitliğinden bulunabilir.
m

130
 Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite

ÖZET 136 Franck - Hertz Deneyi

Elektronlar çekirdekten belirli uzaklıkta bulunabileceklerinden belirli bir enerjiye sahiptir. Atomun ardı ardına sahip olabileceği bu enerji-
lere, o atomun enerji seviyeleri denir. Bu olay Franck - Hertz deneyi ile ispatlanmıştır.

ızgara
flaman
Plaka
– –
– –
– –

cıva buharı
+ –
katot ışın tüpü

Vhızlandırıcı Vyavaşlatıcı
– + –
+

hızlandırıcı gerilim yavaşlatıcı gerilim

 Franck - Hertz deneyi ile atomların enerji seviyelerinin kesikli olduğu ispatlanmıştır. Elektronların belirli enerji seviyelerinde bulunduğu
gösterilmiştir.

 Franck - Hertz deney tüpü düşük basınçlı cıva buharı ile doludur. Şekildeki düzenek ısıtıldığında elektron saçan bir flaman ile diğer uca
ulaşan elektronları toplayan metal plakadan oluşur. Flaman ve ızgara arasında doğru gerilim sayesinde oluşan elektrik alan etkisiyle
flamandan ayrılan elektron hızlandırılarak ızgaradan geçer. Izgara ve plaka arasındaki ters gerilim sayesinde yavaşlayan elektronlar
plakaya ulaşarak akım oluşur.

 Şekildeki deneyde hızlandırıcı potansiyel farkı arttırıldığında ampermetreden okunan değerin önce arttığı gözlenmiştir. Hızlandırıcı
gerilim değeri 4,9 eV değerine ulaştıktan sonra devrede oluşan akımda düşüş meydana geldiği gözlenmiştir. Bunun nedeni ise cıva
buharı içerisinde hareket eden elektronların cıva atomları ile esnek olmayan çarpışma yapıp atomları uyarmaları sonucunda kinetik
enerjilerinin bir kısmını kaybetmeleridir. Hızlandırıcı gerilim arttıkça akımdaki düşüşün devam ettiği görülür. Bu da bize atomun her
seviyedeki enerjiyi değil belli bir değerdeki enerjiyi alabileceğini gösterir.

 Gaz atomlarıyla çarpışan elektronların, enerjilerinin bir kısmını verdiği gözlenmiştir.

enerji (eV)
iyonlaflma
10,4
8,84 . . . n=4 enerji (eV)
6,67 . . . n=3
iyonlaflma
3,87
4,86 . . . n=2 . . . n=3 (2. uyarılma enerji seviyesi)
2,30
1,38 . . . n=2 (1. uyarılma enerji seviyesi)

temel hal temel hal

0 . . . n=1 0 . . . n=1 (temel hâl)
C›va atomunun Sezyum atomunun
baz› enerji seviyeleri baz› enerji seviyeleri

Deneyde kullanılan gaz cıva ve sezyum olduğunda atomların alabileceği enerjiler şekilde gösterilmiştir. Görüldüğü gibi atomların enerji
seviyeleri kesiklidir. Deney başka maddeler içinde yapıldığında enerji seviyelerinin farklı değerlerde yine kesikli olduğu görülür.
 Ato­mun ala­bi­le­ce­ği en kü­çük ener­ji­ye bi­rin­ci uya­r›l­ma ener­ji­si (ener­ji se­vi­ye­si) de­nir. Ato­mun ar­d› ar­d›­na ala­bi­le­ce­ği iç ener­ji­le­re, o
ato­mun ener­ji se­vi­ye­le­ri de­nir. Her­han­gi bir ener­ji al­ma­m›fl ato­mun bu­lun­du­ğu duruma te­mel hâl de­nir. Atom­la­ra çar­pan elek­tron­la­r›n
ener­ji­le­ri ye­ter­li ise bu ener­ji­nin bir k›s­m›­ya da ta­ma­m›­ato­ma ve­rilir. Bu ener­ji­yi alan atom uyar›lma dü­zey­le­rin­den bi­ri­ne ç›­kar.

131
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite 

ÖZET 137 Hidrojen Atomunun Enerji Seviyeleri

enerji(eV) Bracket
serisi
‹YONLAfiMA Pfund
13,6 n=∞
serisi
n=6 Paschen
13,06 n=5 serisi
a b Pfund serisi
12,75 a b c Bracket serisi n=4
12,09 n=3
a b c Paschen serisi

1
Balmer

2
n=2

=
10,20

3
n=
serisi

n
Ha Hb Hc Balmer serisi

n=
5
=
6
n=
(Görünür bölge)

n
=
n=
n
Lyman
serisi

0 n=1
a b c Lyman serisi
(Morötesi bölge)

 Lyman se­ri­si : Üst yö­rün­ge­ler­den n = 1 e olan ge­çifl­ler­dir. Lyman serisinde yayılan fotonların enerjileri büyük olduğundan elek­tro­
man­ye­tik dal­ga­spek­tru­mun­un morötesi bölgesine karşılık gelir.
Bal­mer se­ri­si : Üst yö­rün­ge­ler­den n = 2 ye olan ge­çifl­ler­dir. Elek­tro­man­ye­tik dal­ga­spek­trumun­da gö­rü­nür ışık böl­ge­sin­de­dir.
Pasc­hen se­ri­si : Üst yö­rün­ge­ler­den n = 3 e olan ge­çifl­ler­dir. Spek­trumda kı­zılöte­si ›fl›n­lar böl­ge­si­ne karşılık gelir.
Bracket se­ri­si : Üst yö­rün­ge­ler­den n = 4 e olan ge­çifl­ler­dir. Spek­trumda kızılötesi ışınlar bölgesine karşılık gelir.
Pfund se­ri­si : Üst yö­rün­ge­ler­den n = 5 e olan ge­çifl­ler­dir. Spek­trumda kızılötesi ışınlar bölgesine karşılık gelir.
ı 13, 6
 Atom numarası Z = 1 olan hidrojen atomunun enerji seviyeleri En = 13,6 – ifadesinden bulunur.
2
ı n
n = 1 için E1 = 13,6 – 13,6 = 0
13, 6 enerji
n = 2 için E2ı = 13,6 – = 10,2 eV 13,6 n=∞
4
12,09 n=3
13, 6
n = 3 için E3ı = 13,6 – = 12,09 eV
9 10,2 n=2
h
13, 6 taban durumu n=1
ı
n = ∞ için E∞ = 13,6 – = 13,6 eV 0
3
 Enerjisi en büyük olan geçiş, frekansı en büyük ve dalga boyu en küçük olan geçiştir. Balmer serisini oluşturan fotonların dalga boyu,
Lyman serisini oluşturanlarınkinden büyüktür.
E
 Çizgisel momentum P = bağıntısından bulunur. Lyman serisini oluşturan fotonların enerjileri Balmer serisininkinden daha büyük
c
olduğundan, çizgisel momentumları da daha büyüktür.

 Lyman serisindeki spektrum çizgilerinin sayısı, Balmer serisini oluşturanlarınkinden büyüktür. Tüm serilerde ∞ tane geçiş vardır.
n seviyesine uyarılmış atom taban durumuna geçerken, Lyman serisinden n – 1 tane, Balmer serisinden n – 2 tane, Paschen serisin-
den n – 3 tane ... geçiş gözlenir.

Bohr Atom Modelinin Eksiklikleri

h
• Bohr atom modeline göre elektronun açısal momentumunun en küçük değeri L = olur. Fakat açısal momentumunun en küçük
2r
değeri sıfırdır.
• Bohr atom modeli maddelerin fiziksel ve kimyasal özelliklerini ve etkileşimlerinin nasıl gerçekleştiğini açıklayamamıştır.
+1 +2
• Bohr atom modeli tek elektronlu; H, He , Li , ... atomlarının spektrumlarını açıklamada deneysel sonuçlarla uyumludur. Çok
elektronlu O, Ar, N, ... atomlarının spektrumunu açıklamada yetersizdir.
• Bohr atom teorisinin elektronların dairesel yörüngelerde hareket ettiği ifadesinin yanlış olduğu günümüzde ispatlanmıştır.

132
 Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite

ÖZET 138 Modern Atom Teorisi

Atomun yapısını açıklamak için geliştirilen atom modellerinden hiçbiri atomun yapısını tam olarak açıklayamamıştır. Bu modellerin en
sonuncusu olan Bohr atom modeli birçok olayı açıklamış olsa bile açıklayamadığı birçok olay vardır. Bu olayları açıklamak için modern
atom teorisi geliştirilmiştir.
Modern atom teorisine göre:
 Maddenin tanecik ve dalga özellikleri birlikte ele alınmıştır.
 Schrödinger (Şördinger) ve Heisenberg gibi bilim insanlarının katkılarıyla kuantum mekanik teori geliştirilmiştir. Bohr atom modelinin
açıklayamadığı olaylar açıklanmıştır.
 de Broglie, ışığı oluşturan fotonların hem dalga hem parçacık özelliğine sahip olduğunu göstermiştir.
 Maddesel parçacıklara bir dalganın eşlik ettiği belirtilmiştir. Parçacıklara eşlik eden dalgaların dalga boyu momentumla ters orantılıdır.
 Elektronların atom içindeki yerleri ve durumu Schrödinger denkleminin çözümü ile elde edilen kuantum
sayıları ile belirlenir.
 Modern atom teorisinde elektronun yörüngesinden bahsedilemez. Elektronun yeri tam olarak bilinmeme-
sine karşın elektronun belirli bir zaman aralığında nerede bulunabileceği olasılığı açıklanabilir. Şekilde
hidrojen atomunun n = 2 durumu için elektronun bulunma olasılığı noktalı grafikle gösterilmiştir.
 Elektronların en büyük olasılıkla bulunabilecekleri yerler orbitallerdir.

Heisenberg Belirsizlik İlkesi Schrödinger Dalga Denklemi

• Dalga doğasına sahip elektron gibi küçük parçacıkların ko- • Kuantum fiziğinin temel denklemidir.
numları Heisenberg Belirsizlik İlkesi olarak bilinen ifadeye
• Bir kuantum sistemi hakkında bize her bilgiyi veren bir fonk-
göre “Bir parçacığın konumunun ve momentumunun aynı
siyondur.
anda ve kusursuz olarak ölçülmesi mümkün değildir.” Yani
elektronun konumunu çok duyarlı ölçersek, momentumunu • Uzay ve zamana bağlı değişimini Erwin Schrödinger ilk kez
ölçemiyoruz. Momentumunu ölçersek, bu sefer de konumu- yazmıştır.
nu ölçemeyiz.
• Bu denklemin çözümünden elde edilen dalga fonksiyonu
• Momentum ve konumun aynı anda istenilen duyarlılıkta öl- elektronun bir t anında uzayın V hacminde bulunma olasılı-
çülememesi ölçüm araçlarının duyarlılığın yetersiz olmasın- ğını verir.
dan değil, bu maddenin doğasından kaynaklanmaktadır.
• Bu denklemin çözümünde kuantum sayıları elde edilir.
• Elektron çekirdek etrafında bir bölgede bulunur. Sınırları net
olmayan bu bölgelere elektron bulutu denir.

Kuantum Sayıları
1. Baş kuantum sayısı (n): Elektronun ait olduğu kabuğu ya da enerji seviyesini belirtir. Yörünge numarası olarak da bilinir.
n = 1, 2, 3 ... ∞ tam sayı değerlerini alır.
2. Açısal momentum kuantum sayısı (,): Elektron bulutlarının şekillerini ve şekil farkı nedeni ile enerji seviyelerinde nasıl ayrılma
olabileceğini belirtmek için kullanılan kuantum sayısıdır. , = 0, 1, 2, ... (n – 1) değerlerini alır.
3. Manyetik kuantum sayısı (m,): Manyetik alan etkisinde kalan orbitallerin uzaydaki yönelim biçimini belirlemek için kullanılır.
m, = ,, , – 1, ... 0, 1, 2 ... , değerlerini alır.
4. Spin kuantum sayısı (ms): Elektronların çekirdek çevresinde dönerken aynı zamanda kendi eksenleri etrafında da döndüğünü
1
belirtmek için kullanılır. ms = ! değerlerini alır.
2

Pauli (Pauli) Dışlama İlkesi

Elektronların kuantum sayıları ile ilgili önemli bir bilgi ortaya koymuştur. Bir atomda dört kuantum sayısı aynı olan iki elektron bulunamaz.
1 3
• Tüm fermiyonlar (spini , , ... 1 olan parçacıklar) bu ilkeye uyar. Bozonlar (spini 0, 1, 2 olan parçacıklar) bu ilkeye uymaz.
2 2

133
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite 

ÖZET 139 Büyük Patlama Teorisi - Atom Altı Parçacıklar

Büyük Patlama Teorisi
Büyük patlama (Big Bang), evrenin yaklaşık 13,7 milyar yıl önce aşırı yoğun ve sıcak bir noktadan meydana geldiğini savunan kozmolojik
bir teoridir. Evrenin bir başlangıcı olduğunu varsayan bu teori, çeşitli kanıtlarla desteklendiğinden bilim insanları arasında geniş ölçüde
kabul görmüştür.
Teorinin temel fikri, hâlen genişlemeye devam eden ve evrenin geçmişteki belirli bir zamanda sıcak ve yoğun bir başlangıç durumundan
itibaren genişlemiş olduğudur. Bu ilk duruma benzer koşullarda üretilen parçacık hızlandırıcılarla yapılan deney sonuçları, bu teoriyi doğ-
rulamaktadır. Büyük patlama teorisinin dört bilimsel kanıtı vardır.
1. Hubble Yasası
Edwin Hubble, doppler etkisiyle evrendeki galaksilerin birbirinden uzaklaştığını tespit etmiş, galaksileri gözlemlemiş ve onların hız-
ları ile Dünya’ya olan uzaklıklarını hesaplamıştır. Hesaplamaları sonucunda galaksilerin hızlarının uzaklıklarına oranın her zaman
sabit olduğunu görmüştür. Bu sabite Hubble sabiti denir. Hubble yasasına göre; evren genişlemekte, galaksiler hem bizden hem de
birbirinden uzaklaşmakta ve galaksilerin uzaklaşma hızları, bize olan uzaklıklarıyla doğru orantılı olarak arttığını ispatlamıştır. Fakat
galaksilerde genişleme olmaz.

2. Kozmik Fon Işınları

Büyük patlama teorisinin açıklanmasını sağlayan en önemli gelişme uzaydaki kozmik fon ışınımının tespit edilmesidir. Bu ışımanın
evrenin her yerinde eşit şiddetle görünüyor olması bu ışınımın eş yönlü olduğunu gösterir. Kozmik fon ışınımı, evrenin en uzak geçmi-
şinden gelen, en uzun dalga boylu ışımasıdır. Kozmik fon ışınımı büyük patlama ile evrene yayılmıştır. Büyük patlamanın en önemli
kanıtı kabul edilir. Evrenin her yerinden eşit şiddetle gözlenen eş yönlü bir ışımadır.

3. Kızıla Kayma 4. Hidrojen / Helyum Oranı

Galaksilerden gelen ışığın dalga boyu- Yıldızların enerji kaynağı füzyon olayıdır. Füzyon reaksiyonlarında hidrojen
nun kırmızıya kaymasıdır. Bu doppler helyuma dönüşür. Evrenin bir başlangıcı olmasaydı, günümüzde tüm hidrojen-
olayıdır ve galaksilerin bizden uzaklaştı- lerin helyuma dönüşmüş olması gerekirdi. Var olan hidrojen / helyum oranı bize
ğını gösterir. evrenin bir başlangıcı olduğunu ve yaşını verir.

Atom Altı Parçacıklar

İnsanoğlu, tarih boyunca maddenin en küçük yapı taşını bulmaya Kütle 2.4 MeV/c2 1.27 GeV/c2 171.2 GeV/c2
0
≈126 GeV/c2

çalışmış maddenin en küçük yapı taşına bölünemeyen anlamına

u c t g H
gelen “atom” adını vermişlerdir. Daha sonra elektron, proton ve nöt- Higgs
üst gluon bozonu
ron keşfedilmiştir. Yapılan saçılma deneylerinde atomun yapısında
proton ve nötrondan daha küçük parçacıkların da olduğu tespit edil- 4.8 MeV/c2 95 MeV/c2 4.18 GeV/c2
0

miş ve bu parçacıklara atom altı parçacık adı verilmiştir. Elektron, d s b

proton ve nötronun ardından parçacık hızlandırıcıların gelişmesiyle foton

art arda elementer parçacıklar keşfedilmiştir.

0.511 MeV/c2 < 105.7 MeV/c2 < 1.777 GeV/c2 91,2 GeV/c2
 Temel parçacıklar ve bu parçacıkların aralarındaki etkileşimlerinde
etkili olan güçlü nükleer kuvvet, zayıf nükleer kuvvet ve elektroman- e Z
yetik kuvveti açıklayan modele standart model denir. elektron müon tau Z bozonu

 Standart model altında parçacıklar, fermiyonlar ve bozonlar diye 80,4 GeV/c2

ikiye ayrılır. Fermiyonlar madde parçacıkları, bozonlar da bu
parçacıklar arasında meydana gelen etkileşimlere aracılık eden
oe o o W
elektron müon tau W bozonu
kuvvet parçacıklarıdır. nötrino nötrino nötrino

 Evren 6 çeşit kuark, 6 çeşit lepton ve kuvvet taşıyıcıları olan Kuark, lepton ve bunlara ait kuvvet taşıyıcıları
bozonlardan oluşur.

Kuvvet Taşıyıcı Parçacıklar (Bozonlar)

Parçacıklar arasında etkileşmeyi sağlayan dört temel kuvvet ve kuvvet taşıyıcıları vardır. Fermiyon parçacıkları ile etkileşen kuvvet taşıyıcı par-
çacıklara bozon denir. Bozonlar kendi içlerinde dört gruba ayrılır. Standart modelde her kuvvetin kendine özgü kuvvet taşıyıcı parçacığı vardır.

134
 Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite

ÖZET 140 Atom Altı Parçacıkların Temel Özellikleri

Kuarklar
 Standart modelde deneysel olarak kanıtlanmış bugün tes-
pit edilen altı tip kuark vardır. Bunlar; yukarı, aşağı, tılsımlı,
acayip, üst ve alt kuarklardır. Bu kuarklar, ingilizce kelime-
lerinin baş harfleriyle gösterilir. Yukarı ve aşağı kuarklar
evrende en yaygın olanlardır.
Parçacıkların Sınıflandırılması
Buraya kadar öğrendiklerimizi toparlarsak; yukarı ve aşağı
kuarklar proton ve nötronları oluşturur. Proton ve nötronlar
çekirdeği, çekirdek ile elektronlar atomu oluşturur. Atomlar
bir araya gelerek molekülleri, moleküller bir araya gelerek
maddeyi oluşturur. Buna göre, yukarı ve aşağı kuarklar ile
elektronlar, maddenin üç temel yapı taşını oluşturur.

Parçacıklar
yukarı kuark aşağı kuark
u d
(up) (down)

tılsımlı kuark acayip kuark Bileşik Parçacıklar

c s Temel Parçacıklar
(charm) (strange) (Hadronlar)

üst kuark alt kuark

t b
(top) (bottom)
Kuarklar Leptonlar Baryonlar Mezonlar
LEPTONLAR
 Kuarklar dört büyük kuvvetin etkisindedir. Doğada serbest hâlde bulunan fermiyonlara lepton denir.
 Hiçbir zaman tek başlarına bulunmazlar. Genellikle çiftler  Daha küçük parçacıklara ayrılamazlar.
halinde bulunurlar. (u-d, c-s, t-b)  Bağımsızdırlar, bir arada bulunmazlar.
 Kuarklar aralarında etkileşim parçacığı olan gluon alışve-  Temel parçacıkların en hafifidirler.
rişi ile sürekli güçlü nükleer etkileşim gösterir.  Zayıf nükleer kuvvetler ve elektromanyetik kuvvetlerle et-
kileşime girerler.
 Kuarkların bir de karşıt kuarkları vardır. Aralarındaki tek
 Bu gruba giren parçacıkların en bilineni elektrondur. Bun-
fark, yüklerinin ters işaretli olmasıdır.
ların yanında; müon, tau, elektron nötrinosu, müon nötri-
Kuarklardan biri diğerinden uzaklaşmaya kalktığında di- nosu, tau nötrinosu bu gruptadır.
ğerleriyle arasındaki güçlü kuvvet alanı, bir lastik gibi ge-
HADRONLAR
rilir. Bu da kuarkların birbirinden ayrılmama isteğini artırır.
a) Baryonlar (Üç Kuarklılar)
Uzaklık arttıkça, artan potansiyel enerji belli bir değere gel-
diğinde elektrik alan kopar ve enerji yeni bir kuark ve karşıt Üç kuarkın güçlü etkileşimle
birbirine bağlanarak oluştur- u u
kuarka dönüşür.
duğu parçacıklara baryon adı d d
u d
verilir.
Aşağıdaki tabloda kuarkların ve karşıt kuarkların sembolleri • Proton ve nötronlar üç ku- Proton Nötron
verilmiştir. arktan oluşan birer baryondur.
• Üç kuarkın birleşimiyle oluşurlar.
Kuark Sembol Karşıt Kuark Sembol • Parçacıklar içinde en ağır olanlarıdır.
– • Proton ve nötronun yanında; lambda, sigma, ksi ve omega
Yukarı kuark u Karşıt yukarı u
bu gruptadır.
–
Tılsımlı kuark c Karşıt tılsımlı c b) Mezonlar (İki Kuarklılar)
–
Üst kuark t Karşıt üst t Bir kuarkla bir karşıt kuark-
– tan oluşan parçacıklara u s
Aşağı kuark d Karşıt aşağı d mezon adı verilir. _
_
– d u
Acayip kuark s Karşıt acayip s • Pion ve kaon mezonları- π+ –
K
– nın kuark yapısı modelle- Pion Kaon
Alt kuark b Karşıt alt b
ri şekildeki gibidir.
• Mezonlar, baryonlardan daha küçük kütleli parçacıklardır.
• Mezonlar çok kararlı olmadıklarından 10–8 ile 10–10 s aralı-
ğında bozunur.

135
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite 
ÖZET 141 Temel Kuvvetler - Madde Oluşum Süreci - Kütle ve Higgs Bozonu
Temel Kuvvetler
Doğada bilinen dört çeşit temel kuvvet vardır.
1) Kütle Çekim (Gravitasyonel) Kuvveti
Kütle çekim kuvveti temel kuvvetler arasındaki en zayıf kuv-
vettir. Kütle çekim kuvveti sadece çekme özelliği gösteren bir
kuvvettir. Kuvvetin büyüklüğü, kütlelerin büyüklüğü ile doğru,
kütleler arasındaki uzaklığın karesi ile ters orantılıdır.
• Temassız alan etkili, menzilleri sonsuzdur. Sonsuzda sıfır olur.
• Cisimlerin Dünya yüzeylerinde kalmasını ve tüm gezegenle-
rin kendi yörüngelerinde dolanmasını sağlar.
• Kütleler arasındaki çekim kuvvetinin iletilmesine gravitan
adı verilen parçacıklar aracılık eder.
• Büyük kütleli cisimlerde etkili iken temel parçacıklar üzerin-
deki etkisi ihmal edilir.
3) Elektromanyetik Kuvvet
Elektrik yükleri arasındaki etkileşmeden kaynaklanan kuvvet-
tir. Yüklü iki parçacığın birbirini ittiği ya da birbirlerini çektiği ve
mıknatıslar arasında gerçekleşen kuvvettir.
• Temassız alan etkili kuvvet olup, menzilleri sonsuz olup son-
suzda sıfır olur.
• Bu kuvvetin taşıyıcı parçacıkları fotonlardır.
Madde Oluşum Süreci
Kuarklar Leptonlar
Hadronlar
Mezonlar Baryonlar
Çekirdekler
Atomlar
Moleküller
Madde
• Çevremizdeki maddeler, fermiyon denilen kuark grupları ve
leptonların bozonlar aracılığı ile bir araya gelmesinden oluşur.
• Parçacıklar iki ana yapıdan oluşur.
• Bozonlar, atomu oluşturan parçacıkları bir arada tutan kuvvet
taşıyıcılarıdır. Fermiyonlar ise maddeyi oluşturan yapı taşları-
dır. Fermiyon ailesi kuarklar ve leptonlar olarak ikiye ayrılır.
136
2) Zayıf Çekirdek Kuvveti
Çekirdekteki parçacıklar arasında görünen alan etkili kuvvettir.
Bu kuvvetler pek çok parçacığın ve hatta pek çok atom çekir-
değinin kararsız olmasından sorumludur. Bu kuvvetin büyüklü-
ğü, çekirdeğin kararlı olup olmamasını etkiler. Bu kuvvet bazı
atomlarda fazla ise çekirdek parçalanmaya uğrayarak radyoak-
tif parçalanma gerçekleşir.
• Temassız alan etkili kuvvet olup, menzilleri çok küçüktür. Et-
kisi atom çekirdeği boyutlarında gözlenen kuvvettir.
• Nötrinoların ve diğer lepton türlerinin çekirdek ile etkileşimle-
rinden sorumlu kuvvettir.
• Kuvvet taşıyıcıları W ve Z bozonlarıdır.
4) Güçlü Çekirdek Kuvveti (Yeğin Kuvvet)
Bu kuvvet, atomun çekirdeğindeki protonların ve nötronların
dağılmadan bir arada durmasını sağlar.
• Temassız alan etkili kuvvettir. En şiddetli kuvvet olmasına
rağmen atom çekirdeğinde etkilidir. Menzilleri çok küçüktür.
• Bu kuvvet çekirdeğin dağılmasını engeller.
• Bu kuvvetin iletimini sağlayan parçacıklara gluon adı verilir.
Kütle ve Higgs Bozonu
Higgs bozonu, varlığı teorik olarak 1964 yılında Peter Higgs ta-
rafından ortaya atılan, 2013 yılında CERN de yapılan deneylerle
varlığı bilim insanlarınca doğrulanan bir bozondur. Bu bozondan
dolayı Peter Higgs’e 2013 yılında nobel ödülü verildi.
• Evrenin başlangıcı kabul edilen büyük patlamanın hemen sa-
niyenin milyarda biri kadar ertesinde ilk parçacıklar oluşmaya
başladı. Bu parçacıklar saf enerjiydi. Bir kütleleri yoktu. Onlara
kütle kazandıran mekanizmanın Higgs bozonu olduğu standart
model tarafından ortaya atıldı.
• Bir parçacık Higgs bozonu (Higgs alanı) ile etkileşirse alan or-
tadan kayboluyor, parçacık ise kütle kazanıyor ve kütle saye-
sinde atomlar oluşmaktadır.
• Standart modele göre tüm uzayın Higgs alanı ile dolu olduğu
varsayılır. Bu alanla etkileşen parçacık kütle kazanır. Etkileş-
meyenler ise kütle kazanmaz. Fermiyonlar (elektron, proton,
nötron...) ile W ve Z bozonları uzayda hareket ederken bu
alanla etkileşerek kütle kazanır. Fotonun ve gluonların kütlesi-
nin olmaması bu alan ile etkileşmemelerinden kaynaklanır.
• Kuarklar hadronları ve mezonları oluşturan kütlesi olan temel
parçacıklardır. Dolayısı ile kuarkların tamamı Higgs alanı ile
etkileşir.
 Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite

ÖZET 142 Madde ve Antimadde

Anti (Karşıt) Parçacık
Her parçacığın bir de karşıt parçacığı vardır. Karşıt parçacık Karşıt Parçacıklardan Yararlanma
kütlesi aynı, elektrik yükü zıt işaretli olan başka bir parçacıktır.
 Karşıt parçacıklar sayesinde geliştirilen pozitron salma to-
Örneğin; elektronun karşıt parçacığı pozitrondur.
mografisi (PET) ile tıpta, beyin ve kalple ilgili önemli teşhis-
Elektronun yükü = –1,6.10–19 C ler konulabilmektedir. Beyin kanaması geçiren bir hastanın
Pozitronun yükü = 1,6.10–19 C beyninin neresinde kanama olduğunu tespit etmek için be-
Elektronun kütlesi = 9,11.10–31 kg yin tomografisi çekilmesi şarttır. Bunun için hastaya önce
Pozitronun kütlesi = 9,11.10–31 kg pozitron (e+) yayan radyoaktif madde, glikoz çözeltisiyle en-
jekte edilir.
Görüldüğü gibi elektron ve pozitronun kütleleri aynı, elektrik
yükleri zıt işaretlidir. Aşağıda bazı parçacıklar ve karşıt par-
çacıkları verilmiştir.
işlem birimi
Parçacık Sembol Karşıt Parçacığı Sembol
Elektron e– Pozitron e+
–
Proton p Karşıt proton p
–
Nötron n Karşıt nötron n
–
Nötrino o Karşıt nötrino o

 Bir madde ile karşıt madde karşılaştığı zaman parçacıklar ile

karşıt parçacıklar birbirini yok eder. Bu sırada çok büyük bir
elektron - pozitron görüntüye dönüştüme
enerji (foton) açığa çıkar. Bu enerji, değişik türlere dönüşebilir. çarpışması

c Foton Beyne ulaşan bu radyoaktif maddeden yayılan pozitronlar

e+ (e+) elektronlarla çarpışıp gama (c) ışınları yayarlar. Bu ışın-
Pozitron lar pozitron salma tomografisi ile belirlenir ve beyne ait gö-
rüntüler bilgisayara aktarılır. Damarlarda düz bir yol izlemesi
c Foton
gereken gama ışınları hasarlı bölgelerde düzgün ilerlemez.
Böylelikle hasarlı bölge tespit edilmiş olur.
Elektron e–
 NASA (Amerika Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi), 2000 li
c
Foton yılların başında karşıt madde roketi tasarladı. Bu roket ile
Yok olma tepkimesi kısa zamanda, az yakıt kullanarak çok uzak mesafeleri ka-
tetmek hedeflenmektedir.
 Elektron (e–) ile pozitron (e+) çarpıştıklarında birbirini yok
 Madde - karşıt madde tepkimesiyle açığa çıkan bu enerji,
ederek gama (c) ışını olarak enerjiye dönüşürler. Şekilde
nükleer füzyon tepkimelerinden elde edilen enerjiden 300
görüldüğü gibi bir parçacık ile onun karşıt parçacığı (anti-
kat, nükleer fisyon tepkimelerinden elde edilen enerjiden
parçacık) bir araya geldiğinde parçacıkların kütle enerjileri-
nin toplamına eşdeğer bir ışıma oluşur. Bu olaya yok olma 1000 kat fazladır.
tepkimesi denir. İki foton bir araya geldiğinde parçacık ve Nasa “1 miligram antimadde oluşturmak için yaklaşık 100
antiparçacık oluşur. Bu olaya ise çift oluşumu tepkimesi milyar dolar gerekmektedir.” şeklinde açıklama yapmıştır.
denir. Antimadde ile çalışan bir uzay aracı 40 ile 60 yıl içerisinde
yok olma
e– + e+ c kullanılabilir olacaktır.
çift oluflum
 Evrende var olan parçacıklar, karşıt parçacıklara göre  Yapılan araştırmalarda evrenin %4 ü madde, %26 sı karan-
daha fazladır. Bunun nedeni henüz bilinmiyor ama parça- lık madde, %70 i karanlık enerjiden oluşmaktadır.
cıkların fazla olması nedeniyle evrende geri kalan her şeyi
madde oluşturur.

137
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite 

ÖZET 143 Kararlı ve Kararsız Atomların Özellikleri

Radyoaktivite
Atom çekirdeğinin tanecik veya gama ışıması yaparak parçalanmasına radyoaktivite denir. Kendiliğinden veya dışarıdan bir etkiyle çe-
kirdeği bozunuma uğrayabilen atom çekirdeklerine radyoaktif çekirdek, bu atomların oluşturdukları maddelere radyoaktif madde denir.
• Radyoaktif bozunma kendiliğinden gerçekleşirse doğal radyoaktiflik, dışarıdan bir etki ile gerçekleşirse yapay radyoaktiflik denir.

Kararlı ve Kararsız Atomların Özellikleri

Atom çekirdeklerinin kararlılığı çekirdekte bulunan nötron ve proton sayısıyla ilgilidir. Nötron sayısının proton sayısına oranı arttıkça
çekirdek kararsız hâle gelir.
• Çekirdekte proton ve nötronları bir arada tutan enerjiye bağlanma enerjisi denir. Nükleon başına düşen bağlanma enerjisi büyük olan
çekirdeklere kararlı çekirdek, bağlanma enerjisi küçük olan çekirdeklere ise kararsız (radyoaktif) çekirdek denir. Demir ve çelik
elementleri kararlı; uranyum ve radyum gibi elementler kararsız çekirdeklere örnek olarak verilebilir.
n n
• Genel olarak < 1,5 olan çekirdekler kararlı ya da az kararlı, > 1,5 olan çekirdekler kararsızdır.
p p
• Ağır çekirdekler kararsız çekirdeklerdir. Bu çekirdekler kararlı hâle gelebilmek için alfa (a), beta (b) veya gama (c) ışını yayınlarlar. Bu
olaya radyoaktiflik veya radyoaktif bozunma denir.
• Kararlı olan çekirdekler uyarılarak yapay radyoaktif çekirdekler hâline getirilebilir. Kendiliğinden a, b, c radyasyonları yayınlayan çe-
kirdeklere doğal radyoaktif çekirdekler denir. Bu olaya da doğal radyoaktivite denir.
• Kararlı durumda olan bazı çekirdekler a, b ve proton gibi yüklü parçacıklarla, nötronlar ve fotonlarla bombardıman edilerek uyarılmış
duruma gelen bu çekirdekler radyoaktif bozunmaya uğrar. Böyle çekirdeklere yapay radyoaktif çekirdekler denir.
 Elementlerin proton ve nötron sayılarının değişimine bağlı olarak nükleer kararsızlık eğrisi şekildeki gibidir.
proton sayısı
III. Bölge
83 n
=1
80 p
I. Bölge
n
60 <1
p Kararlı çekirdekler
(Proton
nötrona
40 dönüşür.) n
>1
p
(Nötron
20 protona
II. Bölge dönüşür.)

nötron sayısı
20 40 60 80 100 120

• Proton ve nötron sayıları bakımından kararlı çekirdeklere sahip olan atomların oluşturduğu bölgeye kararlılık kuşağı denir.

• Kararsız çekirdekler radyoaktif dönüşümler sonucunda ve proton sayılarını değiştirerek kararlılık kuşağına geçer.

• Atom çekirdeğinde çift sayıda proton ve nötron içeren çekirdekler, tek sayıdaki proton ve nötron içeren çekirdeklere göre daha
kararlıdır. Soygazlar en kararlıdır.

Atomlar kararlı hale geçerken;

n
• I. Bölgede : Nötron sayısı proton sayısından daha küçük ( < 1) olduğu için proton nötrona dönüşür, bu bölgedeki atomlar
p
genel olarak beta artı (b+) ışıması yapar.
n
• II. Bölgede : Proton sayısı nötron sayısından küçüktür ( > 1) . Bu bölgedeki atomlar pozitron (b–) ışıması yapar.
p
• III. Bölgede : Proton sayısı (atom numarası) 83 ten büyüktür. Hepsinin çekirdekleri kararsızdır ve radyoaktiftirler. Bu bölgedeki
elementler a (24He) ışıması yapar.

138
 Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite

ÖZET 144 Alfa (a), Beta (b) ve Gama (c) Bozunumu

Atom nu­ma­ra­sı (Z): Bir ato­mun çe­kir­de­ğin­de bu­lu­nan pro­ton sa­yı­sı­na ato­m nu­ma­ra­sı de­nir. Pro­ton­lar ato­mun çe­kir­de­ğin­de bu­lu­nan yük­lü
ta­ne­cik­ler ol­duk­la­rın­dan çe­kir­dek yü­kü de de­ni­lir. Ato­mun sol alt kö­şe­sin­de gös­te­ri­lir. Atomların özellikleri atom numarasına göre değişir.
Atom nu­ma­ra­sı = pro­ton sa­yı­sı = çe­kir­dek yü­kü

Küt­le nu­ma­ra­sı (A): Bir ato­mun çe­kir­de­ğin­de bu­lu­nan pro­ton ve nöt­ron sa­yı­sı­nın top­la­mı­na küt­le nu­ma­ra­sı de­nir. Sem­bo­lün sol üst kö­
şe­sin­de gös­te­ri­lir. Bir X atomun A ve Z değerleri;

kütle numarası A değerliği

atom numarası Z X şeklinde gösterilir. Kütle numarası (A) = proton sayısı (p) + nötron sayısı (n)

a) Alfa (a) Işınları

4 +2
Alfa ışınları, iki proton ve iki nötrondan meydana gelen pozitif yüklü helyum (a = 2He ) iyonlarıdır.
Bir a ışıması yapan radyoaktif atomun kütle numarası 4, atom numarası 2 azalır.
A 1a A–4 4
ZX Z – 2 Y + 2 He
9
    a taneciği

Radyoaktif ışıma ve çekirdek tepkimelerinde denklemin her iki tarafındaki kütle numaraları ve elektriksel yüklerin toplamı eşit olmalıdır.
 Maddelerden geçme özelliği azdır. Madde içinden geçerken yoğun bir iyonlaşma meydana getirerek enerjilerini hemen kaybeder-
ler. Bu nedenle maddelerin içinde alacakları yol çok kısa olur.
 Fotoğraf filmine etki ederler. Elektrik ve manyetik alanda saparlar.

b) Beta (b) Işınları

– + o o
b ışınları, yüksek enerjili yüklü taneciklerdir. b bozunumu; b ( –1 e) ve b ( +1 e) olmak üzere iki çeşit vardır.
– – –
b ışıması: b ışımasında atom numarası 1 artar. b ışıması radyoaktif çekirdekteki bir nötronun protona dönüşmesi ile oluşan –1 yüklü
o
taneciğin (–1 e) çekirdekten fırlamasına denir. Çekirdekteki fazla olan enerji çekirdekten b– tanecikleri olarak çıkar. Yapılan deneyler
b– taneciklerinin kütlesinin elektronun kütlesine, yükünün de elektronun yüküne eşit olduğunu göstermiştir.

1 1b –
0n $ 11 p + –10 e A
ZX
A 0
Z + 1 Y + –1 e
8 8
b– taneciği b– taneciği

b+ ışıması: b+ ışıması yapan radyoaktif atomun kütle numarası değişmez, atom numarası ışıma sayısı kadar azalır.
+
A 1b A 0
ZX Z–1 Y + +1 e
8
b taneciği
+

 Kütleleri çok küçük, hızları da çok büyük olduğundan maddeler içerisinde a taneciklerinden daha fazla yol alırlar.
 Alfa ışınlarından daha çok, gama ışınlarından daha az madde içine nüfus ederler.
 Madde içinden geçerken, maddenin atomlarına çarparak iyonlaştırırlar.
 Fotoğraf filmine etki ederler. Elektrik ve manyetik alanda saparlar.

c) Gama (c) Işınları

c ışınları, uyarılmış atom çekirdeğinin daha düşük enerji düzeylerine dönerken yayınlanır. Çekirdek bir a veya b taneciği yayınlarken
bazen kararlı duruma geçemez. Kararlı duruma geçebilmek için fazla olan enerjisini c ışını yayarak verir. c ışıması yapan atomun,
atom ve kütle numarası değişmez.
A A
ZX ZX + c (enerji)
c

 Boşluktaki hızları ışık hızına (c) eşittir.

 Dalga boyları küçük, frekansları büyük olan yüksek enerjili elektromanyetik dalgalardır.
 Yüksek enerjileri nedeniyle maddelerde a ve b ışınlarından daha fazla yol alırlar.
 Gazları iyonlaştırırlar. Fotoğraf filmine etki ederler.
 Yüksüz olduklarından elektrik ve manyetik alanda sapmazlar.

139
Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite 

ÖZET 145 Nükleer Fisyon ve Füzyon

Nükleer Fisyon (Çekirdek Bölünmesi)
Nötronlarla bombardıman edilen ağır atom çekirdeğinin
141
parçalanarak daha hafif iki veya daha fazla farklı çekir- 56Ba

değe bölünmesine fisyon denir.

Nükleer fisyon olarak da bilinen bu olay, bir nötronun,

Nötron
uranyum gibi ağır bir element atomunun çekirdeğine çar-
+ Enerji
parak yutulması, bunun sonucunda bu atomun kararsız
Nötron
hâle gelerek daha küçük iki ayrı çekirdeğe bölünmesidir.
Parçalanma sonucunda ortaya çıkan ürünlerden bazıları 235
radyoaktiftir. 92U Çekirdek
bölünmesi
• Fisyon olayında, büyük kütleli bir çekirdek daha küçük 92
36
Kr
kütleli iki çekirdeğe bölünür.
• Fisyon olayında, canlıları olumsuz yönde etkiyen rad-
236 92 141 1
yasyon yayılır. 92 U $ 36 Kr + 56 Ba + C 0 n + Enerji

• Fisyon sonucu ortaya çıkan ürünlerden bazıları rad- Fisyon tepkimesi

yoaktiftir.
• Nükleer santrallerde fisyon olayı ile elektrik üretimi yapılmaktadır.
• Atom bombası fisyon tepkimelerine örnektir.

Nükleer Füzyon (Çekirdek Kaynaşması)

Çok yüksek sıcaklıklarda atom numarası küçük olan radyoaktif
Döteryum Nötron
atom çekirdeklerinin daha ağır atom çekirdeklerini oluşturmasına (1on)
(21H)
füzyon denir.

Döteryum ve trityum çekirdekleri oldukça yüksek sıcaklıklarda

çarpıştıkları zaman kaynaşmaya uğrarlar ve sonra ayrılıp bir nöt-
Enerji
ron ve helyum çekirdeğine dönüşür. Bu dönüşümden elde edilen
enerji füzyon enerjisidir.
• Füzyon olayında, iki hafif çekirdek birleşerek daha ağır bir çe-
Trityum
kirdek oluşur. Helyum
(31H)
(42He)
• Füzyon olayında açığa çıkan enerji, fisyon olayında açığa çı-
kan enerjiden daha fazladır.
2 3 4 1
• Hidrojen bombası füzyon tepkimelerine örnektir. 1H + 1 H $ 2 He + 0 n + Enerji

• Füzyon tepkimeleri Güneş’te her an doğal olarak gerçekleş-

Füzyon olayı
mektedir.

Nükleer Enerjinin Faydaları

 Günümüzde dünyada 400 den fazla nükleer enerji santrali bulunmaktadır. Bu santrallerde dünyanın enerji ihtiyacının yaklaşık %15 i
karşılanmaktadır. Fransa elektrik ihtiyacının %72 sini nükleer santrallerden sağlamaktadır. Nükleer reaktörlerin atıkları güvenli bir
şekilde muhafaza edildiği sürece temiz bir enerji kaynağıdır.

 Nükleer enerji sayesinde; dışa olan enerji bağımlılığı azalır, doğal kaynaklara zarar gelmez.

 Nükleer enerji sayesinde; ülke nükleer teknolojiye sahip olur ve enerjide fiyat istikrarı sağlanır.

 Nükleer enerji santralinde karbondioksit salınımı düşük olduğundan çevreci bir enerji kaynağıdır.

140
 Atom Fiziğine Giriş ve Radyoaktivite

ÖZET 146 Radyasyonun Canlılar Üzerindeki Etkileri

Radyasyon
Herhangi bir maddenin atom çekirdeğindeki nötronların sayısı proton sayısından fazla ise çekirdekte kararsızlık oluşur ve fazla nötronlar
parçalanır. Bu parçalanma sırasında ortaya alfa (a), beta (b) ve gama (c) adı verilen, çıplak gözle görülemeyen ışınlar çıkar. Dalga ya
da parçacık şeklinde yayılan enerjiye radyasyon denir. Yüksek enerjili radyasyon, atomdan elektron koparabilen, atomu iyonlaştırabilen
radyasyondur. Bu tür radyasyonlara iyonlaştırıcı radyasyon denir.

Radyasyon Çeşitleri

Parçacık Radyasyonu Elektromanyetik Radyasyon

Alfa (a) Radyo Dalgaları Morötesi Işık

Beta (b) Mikrodalgalar X-Işınları

Nötron (n) Kızılötesi Işık Gama Işınları

Görünür Işık

Radyasyonun Canlılar Üzerindeki Etkileri Radyasyondan Korunma Yolları

 Radyasyon, yaşadığımız çevrede var olan bir olgudur. Tek-
nolojik gelişmeler sonucu üretilen çoğu cihazdan ve doğal
olarak yayılan radyasyondan, farkında olmadan organ ve
dokularımız sürekli zarar görmektedir.
 Asıl kaynağı Güneş olan ultraviyole ışınları (UV) Güneş tam
doğarken bol miktarda yayılmaktadır. Bu ışınların etkisi be-
yaz giysi giyilerek engellenebilir. UV ışınları daha derinlere
inemediklerinden en çok deri ve gözleri etkiler. Deri kanseri-
nin en büyük sebebi bu ışınlardır.
 Radyo dalgaları, mikrodalgalar, mobil ve cep telefonları,
radyo FM ve TV vericileri, bilgisayarlar, trafolar, radarlar ve
akım taşıyan kablolar nitelikli radyasyonlara örnektir.
 Radyasyonun etkileri zaman içinde ortaya çıkar. Önceden ya-
pılan nükleer silah denemeleriyle radyoaktif maddelere yüklen-
miş toz bulutları atmosfere yerleşerek radyoaktif yağışlar halin-
de yeryüzüne iner, suların ve çevrenin kirlenmesine yol açar.
 İyonlaştırıcı radyasyon hücrenin genetiğini belirleyen
DNA’nın yapısını bozarak hücreleri öldürmekte, kansere ve
kısırlığa sebep olmaktadır.
 Çevreye rastgele atılan radyoaktif maddeler insan, hayvan
ve bitki sağlığını son derece olumsuz etkiler.
 Kullanılmayan elektronik aletler kapatılmalı ve fişten çıkarıl-
malıdır.
 Yatak odasında cep telefonu ve elektrikli cihazlar kullanıl-
mamalıdır.
 Bilgisayar monitörü alırken düşük radyasyonlu veya LCD
ekran olmasına dikkat edilmelidir.
 Cep telefonları kullanılmadığı müddetçe kapalı tutulmalı, ko-
nuşurken kulaklık kullanılmalıdır.
 Çocukların ve gençlerin beyin ve omurilik sistemi gelişmeye
devam ettiğinden 16 yaşına kadar çocukların cep telefonu
kullanmasına izin verilmemelidir.
 Cep telefonu baz istasyonlarının yerleşim yerlerinin yakınla-
rına kurulmasına izin verilmemelidir.
 Saç kurutma makinesi çok sık kullanılmamalıdır.
 Mikrodalga fırınlar çalışırken yakınında bulunmamaya özen
gösterilmelidir.
 İnternet bağlantısı için kablolu modem kullanılmalı, kablosuz
internet (WiFi) kullanılmadığında bilgisayarın WiFi özelliği
kapatılmalıdır.
 Vücuttaki zararlı maddeleri yok ettiği için günde iki kaşık yo-
ğurt yenmelidir.

Radyasyonun Yararlı Etkileri

Radyasyonun aynı zamanda yararlı etkileri de olduğu için tıpta ve üretim alanında kullanılır.
Radyasyondan; tıpta kanser gibi hastalıkların belirlenmesi ve tedavisi başta olmak üzere, tıbbi malzemelerin sterilize edilmesinde,
plastik gibi bazı maddelerin sertleştirilmesinde ve bazı imalat parçalarının imalat kusuru içerip içermediğinin kontrolünde yararlanılır.

141
 MODERN FİZİK

ÖZET 147 Michelson - Morley Deneyi

Klasik fiziğin açıkladığı birçok olayın yanı sıra açıklayamadığı olaylar da vardır. Bunlardan biri de madde ile boşluk arasında aklen olması
savunulan bir özün bulunmasıydı. Evrende var olan maddesel varlıklar (gezegenler, yıldızlar, gök cisimleri gibi) arasında mükemmel bir
boşluğun olacağı fikri, akla yatkın bulunmuyor ve o günün bilim adamları arasında kabul görmüyordu. Her yer su gibi bir maddeyle kaplı
olmalıydı. Ayrıca Güneş’ten çıkan ışınların dünyamıza gelebilmesi için Dünya ile Güneş arasında bir maddenin var olması gerektiği dü-
şüncesi, o günün bilim adamlarının çoğunda hakim olan görüştü. Dünyamız var olduğu günden beri bu madde içinde hareket etmekteydi.
Aynen bir balinanın su içinde hareket ettiği gibi. Evreni doldurduğu düşünülen bu maddeye esir (ether) deniyordu. Bunun nedeni göğe
maviliği bu maddenin verdiği inancıydı. Işık, bu madde yardımı ile Güneş’ten Dünya’ya gelebiliyordu.
Esirin varlığını ispatlamak için yapılan deneylerin en önemlisi Michelson - Morley deneyidir.
Hareketli L aynası

Ether rüzgârının doğrultusu

Işık kaynağı
Sabit K
aynası

Yarı geçirgen
düzlem ayna

Girişim saçakları

ekran

 Işık hızındaki küçük değişmeleri ölçmek ve var olduğuna inanılan esir maddesini tespit etmek için ilk olarak 1881 yılında Albert A.
Michelson tarafından deney yapıldı. Bu deney Albert A. Michelson ve Edward Morley tarafından 1881 - 1887 yılları arasında değişik
ortam ve sıcaklıklarda yapılmıştır.

 Şekilde Michelson girişimölçerinin şematik görünümü verilmiştir. Girişimölçerler, tek renkli ışığı bir yarı geçirgen ayna yardımıyla iki ışık
demetine ayırıp bu ışınların tekrar birleşmesiyle ekran üzerinde girişim deseninin oluşmasını sağlayan düzeneklerdir.

 Şekilde yarı geçirken çift taraflı aynaya gönderilen ışığın bir bölümü aynadan yansırken bir bölümü geçer. Işınlar K aynasına ulaşır. K
aynasından yansıyan ışık, tekrar yarı geçirgen aynadan yansıyarak ekrana gelir. Işınlar ekran üzerinde girişim oluşturur.

 İki bilim adamı bu deneyi 10 yıl boyunca farklı mevsimlerde ve dünyanın farklı yerlerinde defalarca yaptılar. Deney düzeneği 90° dön-
dürülerek de deney tekrarlandığında girişim saçak kaymasının olmadığı gözlenmiştir. Işık hızında en ufak bir sapma gözlenmedi. Bu
da bize esirin olmadığını ve ışık hızının sabit olduğunu gösterir.

Michelson - Morley Deneyinin Sonuçları

1. Bu deney ile esir hipotezi çürütülmüştür.
2. Işığın yayılması için hiçbir ortama ihtiyaç duyulmadığı, ışık hızının kaynağın ve gözlemcinin hızından bağımsız olduğu ispatlanmıştır.
3. Bütün eylemsiz referans sistemlerinde ışığın boşluktaki yayılma hızı c = 3.108 m/s değerine sahiptir. Işığın elektromanyetik dalga
fikri öne çıkmıştır.

 Einstein, Michelson - Morley deneyinin sonuçlarından yola çıkarak özel görelilik kuramına temel oluşturmuştur.

142
 Modern Fizik

ÖZET 148 Özel Görelilik Kuramı - Göreli Uzunluk ve Göreli Zaman Kavramları
Özel Görelilik Kuramı
Görelilik kuramı bir fiziksel büyüklüğün farklı gözlemcilerce ölçülen değerleri arasındaki ilişkiyi belirler. Özel görelilik kuramı birbirine göre
sabit hızla hareket eden gözlem çerçevelerini inceler.
Deney yaparken bir laboratuvardan olaylara bakar ve ölçüm yaparız. Bu laboratuvar dünyanın kendisi olabileceği gibi bir ülke, bir şehir
ya da sınıfımız olabilir. Referans sistemleri ikiye ayrılır.
a) Eylemsiz Referans Sistemi: Birbirlerine göre duran ya da sabit hızla hareket eden gözlem çerçevelerine eylemsiz referans sistemi
adı verilir. Burada eylemsizden kasıt seçilen referans sisteminin ivmeli hareket yapmamasıdır. Newton mekaniğine göre uzay ve zaman
tüm eylemsizlik referans sistemlerinde değişmez. Hızın bir üst sınırı yoktur.
b) Eylemli Referans Sistemi: Birbirlerine göre ivmeli hareket eden gözlem çerçevelerine eylemli referans sistemi denir. Aslında evren-
de mutlak anlamda eylemsiz referans sistemi yoktur. Çünkü tüm cisimler birbirlerine göre hareket yapmaktadır.
 Yüksek hızlarda fiziksel olaylar Newton mekaniğinin kurallarına uymamaktadır. Newton’un hareket yasaları düşük hızlarda doğru iken
ışık hızına yaklaşan hızlarda geçersizdir.
 Einstein, özel görelilik kuramının yalnızca eylemsizlik gözlem çerçeveleri için geçerli olduğunu belirtmiştir. Özel görelilik kuramını iki
postülayla açıklamıştır:
1. Postüla: Fizik yasaları tüm eylemsiz (ivmesiz) referans sistemlerinde aynıdır.
2. Postüla: Işık hızı, gözlemci ve ışık kaynağının hızından bağımsızdır. Tüm eylemsiz referans sistemlerinde aynıdır. Işık boşlukta
8
3.10 m/s hızla yayılır.

Göreli Uzunluk Göreli Zaman

Bir cismin yüksek hızlarda hareket ederken durgun sistemde Herhangi bir olayın gerçekleştiği durgun gözlem çerçevesinde
ölçülen uzunluk ile hareketli sistemde ölçülen uzunluk birbirin- ölçülen zaman aralığına mutlak zaman denir. Durgun gözlem
den farklıdır.
çerçevesinde ölçülen zaman hareketli bir gözlem çerçevesin-
• Bir cismin durgun olduğu refe- de faklı ölçülür. Hareketli gözlem çerçevesinde ölçülen zaman
y
rans sisteminde ölçülen uzun- o aralığına göreli zaman denir.
luğuna mutlak uzunluk denir. K v=0 L
• Durgun bir gözlemciye göre hareket hâlindeki bir saat, dur-
Hareketli bir gözlem çerçeve- Lo gun bir saate göre daha yavaş çalışır. Bu olaya zaman ge-
sinde ölçülen farklı uzunluğa
0 xo nişlemesi denir.
göreli uzunluk denir.
yı • Dünya’da durgun bir saatte fizik dersinin bitme süresi 40 da-
Durgun olan bir gözlemci dur-
kika olarak ölçülsün. Dünya’ya göre, ışık hızına yakın hızla
makta olan KL çubuğunun K L 
v hareket etmekte olan bir eylemsiz referans sisteminde aynı
uzunluğunu Lo olarak ölçsün.
L ders 40 dakikadan daha az olur. Dünya’da ölçülen 40 da-
Gözlemci ışık hızına yakın ve
ı xı kikalık süre mutlak zaman, diğer sistemde ölçülen 40 daki-
çubukla aynı doğrultuda v hızıy- 0
kadan daha az olan süre ise göreli zamandır. Bu durumda
la hareket ettiğinde çubuğun boyunu Lo dan daha kısa L < Lo
durgun bir gözlemciye göre hareketli bir saat, durgun bir sa-
uzunlukta ölçer. Bu olaya uzunluk büzülmesi denir. Hız art-
atten daha yavaş çalışıyor olarak algılanmış olur.
tıkça cisimlerin boyundaki büzülme daha da artar.
• Hareketli gözlemcinin ölçtüğü zaman gözlemcinin hızı arttık-
• Uzunluk büzülmesi sadece cismin hareket doğrultusunda olur.
ça artar. Hareket eden saat ile ölçülen süreler daha uzundur
Hareket doğrultusuna dik olan bölümlerinde büzülme olmaz.
ve saat daha yavaş olarak çalışır.
Şekildeki top rölativistik
• Hızlandırılmış gözlem çerçevelerinde karşılaştığımız fizik-
hızda hareket ettirildi-
sel ve kimyasal olayların hepsi duran bir sisteme göre daha
ğinde hareket doğrultu-
uzun sürede gerçekleşir.
sundaki çapında mey- v=0 v = 0,8c v = 0,9c
dana gelen kısalma
şekildeki gibi olur.

143
Modern Fizik 

ÖZET 149 İkizler Paradoksu ve Kütle - Enerji Eşdeğerliği

İkizler Paradoksu
Bir anne ya da baba çocuğundan daha küçük yaşta olabilir mi? Ya da ikiz kardeşlerden biri daha genç diğeri daha yaşlı olabilir mi? İkizler
paradoksu fizikteki en ünlü paradokslardan biridir. Doğruluğu ve yanlışlığı ispatlanabilen düşüncelere paradoks denir.

Paradoks zaman genişlemesinin bir sonucudur. Alp ve ikizi Tuna 20 yaşında iken
Alp bir uzay yolculuğuna çıkmış olsun. Alp’in bindiği uzay aracı ışık hızına çok ya-
kın bir hızda hareket etsin.

Alp uzayda bir yıl geçirdikten sonra Dünya’ya döndüğünde kardeşi kaç yaşındadır?
Bu sorunun cevabı Alp ve Tuna’ya göre değişir.

Alp: Kendisi duruyor, Dünya’daki Tuna hareket etmektedir. Tuna 21 yaşından kü-
çük, kendisi 21 yaşındadır.

Tuna: Kendisi Dünya’da duruyor. Alp ise hareketli izafiyet teorisi gereği Alp 21
yaşında, kendisi 220 yaşında.

Acaba hangi kardeşin sonucu doğrudur? Burada paradoks ikiz kardeşlerin yaşının birbirlerine göre farklı olmasındandır.

İzafiyet teorisinin postülatları dikkate alındığında Alp ivmeli hareket yaptığından postülaya aykırı hareket yapmıştır. Sonuçları yanlıştır.
Tuna’nın verdiği bilgi ise doğrudur. Alp ışık hızına yakın hızda hareket ettiği için bir yıl yaşlanmıştır. 21 yaşındadır. Buna karşılık Dünya’da
200 yıl geçmiştir ve Tuna 20 + 200 = 220 yaşındadır. Tabiki yaşıyor ise.

Kütle - Enerji Eşdeğerliği

Einstein’a göre madde “Enerjinin soğrulup zamana bağlanmış şeklidir.” Yani maddenin özü enerjidir. Madde enerjiden oluşmuştur. Dola-
yısı ile bir maddeyi (kütleyi) enerjiye dönüştürebiliriz.

Einstein m kütlesinin enerjiye dönüştüğünde elde edilecek enerjinin,

E = m.c2

8
kadar olacağını söyler. Eşitlikte m: kütle, c = 3.10 m/s ışık hızıdır. Işık hızı (c) çok
büyük olduğundan kütle çok küçük olsa bile, elde edilen enerji çok büyüktür. Bunu nük-
leer santrallerde gözlemleyebiliriz. 1 kg madde tamamen enerjiye dönüştüğünde enerji
16
değeri 9.10 J dür. Buda Türkiye’nin 2020 yılında tükettiği elektrik enerjisine yaklaşık
eşdeğerdir.
 Bu eşitlik bize çok küçük bir maddenin kütlesinin enerjiye dönüşmesiyle, büyük bir
2
enerjinin açığa çıkacağını gösterir. E = m.c formülünün en önemli uygulama alanı
çekirdek ve parçacık fiziğidir. Çekirdek dönüşümlerinde ortaya yüksek enerjili fo-
tonlar çıkar ve çekirdekten ayrılır. Bu durumda geride kalan çekirdeğin kütlesinin
enerjinin eşdeğeri kadar azalması demektir. Einstein bu eşitliği yazana kadar kütle
ile enerji arasında bir eşitlik yazılmamıştır. Bu iki kavramın ayrı olgular olduğu varsa-
yılmıştır.
 19. yüzyıla gelene kadar hassas aygıtlar olmadığı için kimsenin kimyasal tepkimeler de dönüşüm sonrası kütle kaybından haberleri
yoktu. Basit tepkimeler sonrası oluşan kütle kaybı fark edilememiştir. Einstein bunu fark ederek bütün bilinenleri yıkarak en popüler
formülünü yazıp çağdaş bilimin temel taşlarını atmıştır. Ona göre her şey enerjidir. Maddeler de çok yoğun enerjilerdir. Birim kütleden
inanılmaz enerji elde edilebileceğini gösteren bu formül sayesinde diğer insanlar tarafından atom bombası da icat edilmiştir.

144
 Modern Fizik

ÖZET 150 Siyah Cisim Işıması - Planck Hipotezi

Siyah cisim üzerine düşürülen her renkteki (frekanstaki) ışığın tümünü soğuran ve sıcaklığa bağlı olarak her dalga boyunda ışıma yapan
cisimlere siyah cisim denir. Siyah cisimler tarafından cismin sıcaklığına bağlı olarak yapılan ışımaya da siyah cisim ışıması denir.

 Siyah cisimler görünür bölgede kırmızı ışıma yapar. Cismin sıcaklığı arttıkça ışımanın rengi turuncu, sarı, yeşil
ve maviye doğru kayar.

 Şekil - I deki gibi küçük bir boşluk açılmış, içi oyuk bir cisim siyah cisim için iyi bir modeldir. Küçük delikten içeri
giren ışığın bir kısmı soğrulur, diğer kısmı yansıyarak karşı yüzeye çarpar. Bu yansımalar aynı şekilde devam
eder. Her bir yansımada ışığın bir kısmı oyuk tarafından soğrulur. Böylece oyuk içerisine gönderilen ışığın
hemen hemen hepsi soğrulmuş olur.
fiekil - I

ışıma şiddeti ışıma fliddeti

Morötesi mMax Kızılötesi

•
• • •
T = 5000 K deneysel
• sonuçlar
mMax T = 4000 K •
•
•
T = 3000 K •
mMax • klasik fizik
• • • sonuçları
dalga •
• •
•
0 500 1000 1500 2000 boyu (nm) • dalga boyu
Şekil - II fiekil - III
Siyah cisimlerin yaptığı ışımanın, sıcaklığın artışıyla ışınım Siyah cisim ışıması klasik fizik yasaları ile açıklanamıyordu.
şiddetinin ışınımın dalga boyuna bağlı değişimi Şekil - II deki Şekil - III te klasik fiziğin sonuçları ve deneysel sonuçlar görülmek-
gibidir. Şekil - II deki grafiğe göre; tedir. Klasik fiziğe göre dalga boyu küçüldükçe ışıma şiddeti (ya
• Sıcaklık arttıkça ışıma şiddeti artar, yayınlanan ışınımın dal- da enerjisi) sürekli artacak ve sonsuza yaklaşacağı varsayılıyordu.
ga boyu küçülür. Işıma şiddetinin maksimum olduğu tepe Oysa deneysel sonuç bunun tam tersini gösteriyordu. Deneysel
noktası daha kısa dalga boyuna doğru yaklaşır. Bu olay sonuçlara göre dalga boyu küçüldükçe ışıma enerjisinin sonsuza
Wien kayması (Wien yer değiştirme yasası) olarak ifade kadar değil belirli bir maksimum değere kadar artmakta, dalga
edilmiştir. Bu yasaya göre, boyu sıfıra yaklaştıkça ışıma enerjisi de sıfıra yaklaşmaktadır. Bu
sonuç büyük dalga boyları için klasik fiziğin sonuçları ile uyum
mmak..T = 2,89.10–3 m.K eşitliği vardır. gösterse de düşük dalga boylarında göstermez. Şiddet - dalga
boyu grafiğinin altındaki alan enerji ile orantılıdır. Klasik fizik
T   : Işınımı yapan cismin sıcaklığı (K)
bu alanın sonsuz, deneysel veriler ise sonlu olduğunu gösterir.
mmak.: Tepe noktasına karşılık gelen en büyük dalga boyu (m)
• Siyah cisim ışımasını; düşük dalga boylarında klasik fizik
• Cismin sıcaklığı arttıkça ışıma gücü ve ışımanın frekansı artar. yasaları açıklayamaz. Yüksek dalga boylarında açıklar. De-
Işıma şiddetinin - ışımanın dalga boyuna bağlı değişim grafiği- neysel sonuçlar klasik fiziğin kara cismin ışıma teorisini çü-
nin altında kalan alan, toplam ışıma gücünü verir. Sıcaklık art- rütmüştür.
tıkça grafiğin altındaki alan artacağından ışıma gücü de artar. • Klasik fizik yasaları tüm dalga boyları için ışıma enerjisinin
• Siyah cisim ışıması ile ışığın tanecikli yapıda olduğu ispat- toplamının sonsuz olduğunu söyler. Deneysel sonuçlar son-
lanmıştır. lu olduğunu gösterir.

Planck Hipotezi
Max Planck (Maks Plank) enerjinin sürekli olmadığını kesikli (kuantumlu) yayıldığı fikrini ortaya atmıştır. Bu fikir kuantum fiziğinin te-
meli hâline gelmiştir. Bu keşfiyle 1918’de Nobel Ödülü almıştır. Planck hipotezinde iki varsayımda bulunmuştur.

1) Işıma enerjisi ancak belirli büyüklüklerde soğrulup yayınlanabilir ve ışımanın frekansı ile doğru orantılıdır. Işıma yayan cisimlerden

salınan ışınım enerjisi, E = n.h.f ifadesiyle bulunur.

–34
n: Atomun kuantum sayısı, f: Işınımın frekansı, h: Planck sabiti olup değeri h = 6,62.10 J.s dir.
2) Atomlar, kesikli paketler hâlinde enerji yayar ve soğurur. Ardışık iki kuantum düzeyi arasındaki enerji fakı E = h.f eşitliğiyle bulunur.

145
Modern Fizik 

ÖZET 151 Foton ve Fotoelektrik Olayı

Foton
Işık kaynaklarından çıkan yoğunlaşmış enerji paketlerine foton denir. Kuantum fiziğinin uğraş alanı içerisinde yer alan pek çok büyüklük
kesikli veya kuantumlu değerler alır.

Fotonların Özellikleri Fotonların Enerjisi

• Işık foton denilen enerji paketlerinden oluşur. Einstein’e göre frekansı f olan bir fotonun enerjisi,

• Foton ışık hızıyla hareket eder. h.c

E = h.f = eşitliğinden bulunur.
• Hiçbir zaman durgun hâlde bulunamaz. m
• SI birim sisteminde enerjinin birimi Joule (J), h Planck sabiti
• Foton soğurulduğunda yok olur. –34 –1
h = 6,62.10 J.s, frekansı s , dalga boyu m, c ışık hızı m/s dir.
• Kütleleri ve durgun enerjileri yoktur.
• 1 elektronun bir voltluk potansiyel farkı altında kazandığı
–19
• Kütlesi olmamasına rağmen madde ile etkileşime girer. enerjiye elektrovolt denir. 1 eV = 1,6.10 J dür.

• Yüksüz olduklarından elektrik ve manyetik alanda sapmaz- • Fotonun enerjisi bulunurken h ve c değerleri yazıldıktan
lar. sonra dönüşümlerden h.c , 12400 eV.Å bulunur.
• t sürede n tane foton yayan kaynağın gücü,
• Frekans ve dalga boylarına bağlı olarak enerji ve momentu-
ma sahiptir. E n.h.f h.c
P= = = n. eşitliğinden bulunur.
t t m.t

Fotonun Dalga Boyu

Fotonlar bir enerjiye sahip olduğu gibi bir momentuma da sahiptir. Einstein, bir fotonun momentumu ile enerji arasındaki ilişkiyi,
E h.c
P= şeklinde tanımlamıştır. E = değeri kullanılırsa, fotonun momentumu ile dalga boyu arasındaki ilişkiyi
c m
E h
P= = şeklinde vermiştir.
c m

Fotoelektrik Olay
Işığın metallerden (fotoduyar yüzeyden) elektron sökmesi olayına fotoelektrik olay denir. Fotoelektrik olay sonunda sökülen elektronlara
fotoelektron denir.

– – + + + +
– – – – + + + +
– – + + ›fl›k + +
– – ›fl›k – – + + + +
– – + + + +
– – – –
– –
++ ++
–– + + + +
– – – + 2θ + 2θ
– – + +
– 2θ
– – θ

fiekil - III fiekil - IV

fiekil - I fiekil - II
fiekil - I deki elektroskop önce (–) elektrik yüküyle yüklensin.
Daha sonra üzerine c›va maddesi sürülmüfl çinko levha, iletken
bir telle elektroskoba bağland›ğ›nda elektroskoptaki yükler ka-
pasitelerine göre paylafl›l›r. Levha üzerine kuartz mercek saye-
sinde mor ötesi ›fl›k odakland›ğ›nda fiekil - II de görüldüğü gibi
elekroskopun yapraklar› aras›ndaki aç› azal›r. Bunun nedeni
›fl›ğ›n levha üzerinden elektron koparmas›dır. Levha yüzeyinden
elektron kopar›ld›ğ›nda buradaki yük azalacağ›ndan, yapraklar›n
biraz kapanmas›n› sağlar.
Elek­tros­kop fiekil - III teki gibi (+) yük­len­dik­ten son­ra çin­ko lev­ha
ilet­ken tel­le bağ­lan­d›­ğ›n­da top­lam yük pay­la­fl›­la­rak çin­ko lev­ha­s›­
n›n (+) yük­len­me­si sağ­la­n›r. Çin­ko lev­ha üze­ri­ne ku­artz mer­cek
sa­ye­sin­de mor öte­si ›fl›k odak­lan­d›­ğ›n­da elekt­ros­ko­pun yap­rak­la­r›
ara­s›n­da­ki aç›­n›n de­ğifl­me­di­ği gö­rü­lür. (+) yük­lü ci­sim, üze­rin­de
(+) yük faz­la­l›­ğ› olan ci­sim de­mek­tir. Çin­ko lev­ha yü­ze­yin­de (–)
yük­ler de var­d›r. Fa­kat ›fl›k de­me­ti bu­ra­da­ki (–) le­ri yü­ze­yin­den
ko­pa­ra­maz. (+) yük­ler bu yük­le­rin kop­ma­s›­n› en­gel­ler. (+) yük­lerin
çe­kir­de­ğe bağ­lanma enerjileri çok yüksektir.

146
 Modern Fizik

ÖZET 152 Fotoelektronların Maksimum Kinetik Enerjileri ile Gelen Fotonların Frekansı Arasındaki İlişki
Fotosel
Üzerine düşürülen ışık enerjisini elektrik enerjisine dönüştüren düzeneklere fotosel denir. ışık
demeti
Şekildeki havası boşaltılmış cam fanusun katodunda alkali metaller kullanılır. Işığın düşü-
rüldüğü levhaya katot, diğer levhaya ise anot denir. Katot ile anot arasında açıklık olduğun-
dan devreden akım geçmez. Eğer katoda ışık düşürürsek buradan sökülen fotoelektronlar
anota ulaşır ve devre tamamlanacağından ampermetreden akım geçer. Bu geçen akıma
anot
fotoelektrik akımı denir. katot

Eşik (Bağlanma) Enerjisi A

Ifl›­ğ›n her­han­gi bir me­tal yü­zey­den elekt­ron sö­ke­bil­me­si için ge­rek­li olan en kü­çük ener­ji­ye eflik (ba€­lan­ma) ener­ji­si de­nir. Elekt­ron
sök­me­yi sağ­la­yan ›fl›­ğ›n fre­kan­s›­n›n en kü­çük de­ğe­ri­ne eflik fre­kan­s› (fo), en bü­yük dal­ga bo­yu­na ise eflik dal­ga bo­yu (mo) de­nir.
h.c
Eflik (bağlanma) enerjisi, Ebağ = h.fo = eflitliğinden bulunur.
mo
 Bağ­lan­ma ener­ji­si yal­nız­ca ka­tot­da­ki mad­de­nin cin­si­ne bağ­lı­dır. Yü­ze­ye ge­len fo­to­nun ener­ji­si­ne ve yü­ze­yin bü­yük­lü­ğü­ne bağ­lı de­ğil­
dir. Maddeler için ayırt edici bir özelliktir.

Fotoelektronların Maksimum Kinetik Enerjileri Kopan Elektronların Kinetik Enerjilerinin Gelen Fotonların
Frekansına Bağlı Değişimi
Her foton ancak bir elekt- foton maksimum
ronla etkileşir. Fotonun kinetik enerji
– Ek
enerjisi eşik enerjisinden +
– +
büyükse fotonun enerjisi- –
+ kopan fotoelektronun
nin bir kısmı ile elektron – – mak. kinetik enerjisi i
+ frekans
koparılır. Kalan enerji de – anot fo f
katot
koparılan elektronlara ki- gelen fotonun
frekans›
netik enerji olarak verilir. Ebağ eflik frekans›
Elektronların yüzeyi terk A
bağlanma enerjisi
ettikleri anda sahip olduk-
ları kinetik enerjiye maksimum kinetik enerji denir. Şekildeki grafik, ener­ji­nin ko­ru­nu­mu denk­le­min­de, ge­len fo­ton­
la­r›n fre­kans­la­r›­n›n ko­pan fo­toelekt­ron­la­r›n mak­si­mum ki­ne­tik
Einstein enerjinin korunumundan yararlanarak,
ener­ji­le­ri­ne bağ­l› gra­fi­ği­dir.
Eilk = Eson  Eğim h Planck sa­bi­ti­ni ve­rir. Bu EK(eV)
gra­fik tüm mad­de­ler için çi­zi­le­ um
h.f = Ebağ + Ekin y um iny
cek olur­sa tüm doğ­ru­la­r›n d m in
So Alü Plat
1 eğim­le­ri sa­bit h Planck sa­bi­ti­ni
h.f = h.fo + m.v2max
2 vere­ce­ğin­den doğ­ru­lar bir­bir­ a a a
h.c h.c 1 lerine paralel­ olur. Şekilde f (s–1)
= + m.v2max
m mo 2 farklı üç metalden koparılan –2,28
–4,08
elektronların kinetik enerjileri-
–6,35
denklemi yazılabilir. ne gelen fotonların frekansına
• f < fo ise metal yüzeyinden elektron koparılamaz. Fotoelekt- bağlı değişimi çizilmiştir.
rik olay gerçekleşmez.  Gra­fik doğ­ru­sal ol­du­ğun­dan ge­len fo­ton­la­r›n fre­kans­la­r›, ko­
• f = fo ise metal yüzeyinden elektron koparılabilir. Kopan foto- pan fo­toelektronlar›n ki­ne­tik ener­ji­siy­le doğ­ru oran­t›l›d›r.
elektronların kinetik enerjisi sıfır olur. • f = 0 ise enerjinin korunumundan Ekin = –Ebağ olur.
• f > fo ise metal yüzeyden elektron koparılabilir. Kopan fo- • f = fo ise kopan fotoelektronların kinetik enerjisi Ekin = 0
toelektronların kinetik enerjisi olduğundan fotoelektrik olay olur.
gerçekleşir.
• f > fo ise kopan fotoelektronların kinetik enerjisi olur.

147
Modern Fizik 

ÖZET 153 Işık Şiddeti ve Akım Şiddeti

Işık Şiddeti (I)
Işık şiddeti bir kaynaktan birim zamanda çıkan foton sayısına ışık şiddeti denir. Işığın şiddeti foton sayısı ile orantılı bir büyüklüktür.
Işık şiddetini artırmak, kaynaktan çıkan foton sayısını artırmakla olur. Fotonun enerjisini artırmak ışık şiddetini değiştirmez. Fotoelektrik
olayda bir foton ancak yüzeyden bir elektron sökebilir.
 Fotoelektronların sayısı katota çarpan foton sayısıyla doğru orantılıdır. Foton sayısı da ışık akısıyla doğru orantılıdır.
Işık akısını artırmak için,
 Ifl›k kaynağ›n›n ›fl›k fliddeti (I) art›r›lmal›d›r. kaynak
ışık
 Katota gelen ›fl›klar noktasal kaynaktan geliyorsa ›fl›k kaynağ› katota yak-
laflt›r›l›p d uzakl›ğ›n›n küçülmesi sağlanmal›d›r. Fakat katota gelen ›fl›nlar pa-
ralel geliyorsa kaynağ›n katota yaklaflmas› veya uzaklaflmas› ak›y› dolay›s›yla
fotoelektronlar›n say›s›n› değifltirmez. katot A anot katot A anot
 Katotun yüzey alan› (A) art›r›lmal›d›r.
A A
 Katota gelen ›fl›nlar›n yüzeye dik gelmesi sağlanmal›d›r.

Akım Şiddeti
Bir iletkenin kesitinden birim zamanda geçen elektron say›s›na akım şiddeti denir. Fotoelektrik olaydaki ak›m fliddetini iki ana bafll›k
alt›nda inceleyeceğiz.

io akımı imax akımı

ışık
ışık elektrik ak›m›
im

– + io
E
katot anot – +
E gerilim
katot anot O Vd VM
d A
K ak›m L ak›m M
A artar sabit

Devrede üreteç olmadan oluflturulan ak›ma denir. fiekilde katot yüzeyine
bağlanma enerjisinden daha büyük enerjili fotonlar gönderildiğinde bu-
radan kopan fotoelektonlar›n bir k›sm› anota ulaflarak devrenin tamam-
lanmas›n› sağlar. Anota ulaflan elektronlar sayesinde ampermetrenin
üzerinden ak›m geçer. Bu ak›ma io ak›m› denir.
Devreden geçen io akımını artırmak için,
 Katota düflen foton say›s›na bağl›d›r. Foton say›s›n› art›rmak için ›fl›k
ak›s› art›r›lmal›d›r.
 Katot ve anot levhalar aras›ndaki d uzakl›ğ› küçültülmelidir.
 Katot ve anotun yüzey alan› art›r›lmal›d›r. Katotun yüzey alanını ar-
tırmak akıyı artırır, anotun yüzey alan›nın artırılması ise daha fazla
fotoelektronun anota çarpmasını sağlar.
 Gelen fotonlar›n enerjisi art›r›lmal›d›r. Gelen fotonlar›n enerjisi-
ni art›rmak için fotonlar›n frekanslar› art›r›lmal› veya dalga boylar›
azalt›lmal›d›r. Yüzeyden kopan fotoelektronlar›n kinetik enerjisi ne
kadar büyük olursa, anot yüzeyine ulaflma ihtimali o kadar fazla olur.
 Yüzeyden kopan fotoelektronlar›n kinetik enerjisini art›rmak için
bağlanma enerjisi küçük olan yüzeyler kullan›lmal›d›r. Bu durumda
büyük kinetik enerjiye sahip olan fotoelektronlar›n anota ulaflma ihti-
malleri artm›fl olur.
D›fl devreye bağlanan üretecin pozitif kutbunun anota, negatif kutbunun
ise katota bağlanmas› durumunda devredeki tüm elektronlar›n anot lev-
haya ulaflmas› sağlanır. Bu durumda oluflturulan akıma imax akım denir.
 Üretecin gerilimi artırıldığında K den L ye gidildikçe akımın arttığı gö-
rülmektedir. K den L ye gidildikçe üreteç sayesinde kopan fotoelekt-
ronlar›n kinetik enerjileri art›rılarak anota daha fazla fotoelektronun
gelmesi sağlanm›flt›r.
 L den sonra gerilim art›r›lmaya devam edildiğinde L - M aras›nda
ak›m›n değiflmediği görülmektedir. Çünkü gerilim Vd değerini al-
d›ğ›nda katottan sökülen tüm fotoelektronlar anota ulaflm›flt›r. Geri-
limin art›r›lmas› katottan yeni foton sökmeyi sağlayamaz. Foton sö-
külmesi yaln›zca katota gelen fotonlarla sağlan›r. Fotoelektronlar›n
tümünün anota ulaflmas›n› sağlayan potansiyele doyma gerilimi
(Vd) ve doyma gerilimindeki ak›ma ise maksimum akım (imax) denir.
Fotoelektronların anoda çarptığı andaki maksimum kinetik enerjisi,
hf + e.V = Ebağ + Ekin eşitliğinden bulunabilir.
Devreden geçen imax akımı,
 Katota düflen foton say›s›na bağl›d›r. Foton say›s›n› art›rmak için
›fl›k ak›s› art›r›lmal›d›r.
 Katoda gelen fotonlar›n enerjisine bağl› değildir. Fotonlar›n fre-
kanslar›ndan ve dalga boylar›ndan bağ›ms›zd›r. Bağlanma ener-
jisine, katot ile anot aras›ndaki uzakl›ğa ve anotun alanına bağlı
değildir.

148
 Modern Fizik

ÖZET 154 Kesme Potansiyel Farkı

Üretecin pozitif kutbu katoda, negatif kutbu da anota bağlan›rsa katot havası alınmış
ışık
demeti
levha (+) yükle yükleneceğinden katotdan sökülen fotoelektronlar katotdaki tüp
(+) yükler taraf›ndan çekilir, anota gitmeleri zorlafl›r. Anot levhaya ulaşan + –
–
elektron sayısı azalır. Bu durumda devrede oluşan akımda azalma olur. katot + – anot
– –
Üretecin gerilimi artırılarak belli bir değere ulaştığında hiçbir fotoelektron, + – –
+ –
anot levhaya ulaşamaz ve devredeki akım sıfır olur. Anot levhasına ulaşan
elektron sayısını sıfırlayarak devreden geçen akımın kesilmesine neden
olan gerilim değerine kesme potansiyeli (durdurma gerilimi) denir. V
+ –
A

Şekil - I

Durma Gerilim ile Fotoelektrik Akım İlişkisi Durma Geriliminin Frekans ile Değişimi
fotoelektrik akımı kesme gerilim

imax •

io
•

frekans
0
• • gerilim Şekil - III
Vkesme 0 Vdoyma
Şekil - II Şekil - I de anot - katot arasındaki elektrik alanının yaptığı iş,
maksimum kinetik enerjiye eşit olduğunda elektronlar anoda
Durma geriliminin akımı kesme grafiği Şekil-II deki gibidir. Şe-
ulaşamaz. Elektronun yükü e, kesme potansiyeli Vkesme ise,
kil-I de katot levhaya düşürülen fotonların enerjisi metalin eşik
enerjisinden büyükse katot levhadan elektron koparılır. Kopan Ekinetik = e.Vkesme olur.
fotoelektronlar metalden bir Ek lık kinetik enerjisiyle ayrılır.
Elektronun yükü e olmak üzere potansiyel farkı V olan levhalar Einstein’in fotoelektrik denkleminden,
arasındaki enerjisi, Efoton = Ebağlanma + Ekinetik

h.f = Eb + e.Vkesme olur.

Ek = q.V = e.V olur.
 Kesme gerilimi, fotoelektronların katot levhanın yüzeyini terk
 Ek > e.V ise
ettiği andaki maksimum kinetik enerjiye bağlıdır.
Katottan koparılan elektronlar anot levhaya E = Ek – e.V ki- • Kesme potansiyel farkı gelen ışığın frekansı ile doğru
netik enerji ile çarpar. Devrede fotoelektrik akımı oluşur. orantılıdır. Frekans büyükse kesme potansiyeli artar, kü-
 Ek = e.V ise çük ise azalır.

Katottan koparılan elektronlar anot levhasına ulaşamaz ve
devrede akım oluşmaz. Bu durumdaki gerilim kesme gerili-
midir. VK = V dir.
 Ek < e.V ise
Katottan koparılan elektronlar anot levhasına ulaşamaz.
Devrede akım oluşmaz. Bu durumdaki gerilim, kesme po-
tansiyeli (durdurma) geriliminden büyük olur.
• Kesme potansiyel farkı gelen ışığın dalga boyu ile ters
orantılıdır. Dalga boyu büyük ışık kullanıldığında azalır,
küçük ışık kullanıldığında ise artar.
• Kesme potansiyel farkı, katottaki metalin bağlanma ener-
jisiyle ters orantılıdır.
• Kesme potansiyel farkı; ışık akısına, ışık kaynağının şid-
detine, anot katot arası uzaklığa, anot ve katotun alanla-
rına, kaynağın katoda olan uzaklığına bağlı değildir.

149
Modern Fizik 

ÖZET 155 Fotoelektrik Olaydaki Grafiklerin Yorumu

1. Ay­n› fo­to­sel lam­ba­ya gön-­ ak›m K
3. Ay­n› fo­to­sel lam­ba­ya ak›m
imK imK = imL K
de­ri­len K ve L ›fl›k de­met­ L gön­de­ri­len K ve L ›fl›k
imL L
ioK
le­ri­nin ge­ri­li­min ak›­ma bağ­ ioK de­met­le­ri­nin ge­ri­li­min
l› gra­fik­le­ri fle­kil­de­ki gi­bi ak›­m›­na bağ­l› gra­fik­le­ ioL
ioL
ise, gerilim ri fle­kil­de­ki gi­bi ise, gerilim
VK VL VK VL

 K ›fl›k de­me­ti­nin mak­si­mum ak›­m›­n›n, L den bü­yük ol­ma­s›  K ve L ›fl›k de­met­le­ri­nin ak›m­la­r›­n›n mak­si­mum de­ğer­
(imK > imL) K nin ›fl›k flid­de­ti­nin (fo­ton sa­y›­s›­n›n) L den bü­ le­ri­nin eflit ol­ma­s› (imK = imL) K ve L nin ›fl›k flid­det­le­ri­nin
yük ol­du­ğu­nu gös­te­rir. (fo­ton sa­y›­la­r›­n›n) eflit ol­du­ğu­nu gös­te­rir.

 K nin kes­me ge­ri­li­mi­nin, L den bü­yük ol­ma­s› (VK > VL) K fo­ton­
la­r›­n›n ener­ji­si­nin L fo­ton­la­r›­n›n ener­ji­sin­den bü­yük ol­du­ğu­nu
gös­te­rir. Do­la­y›­s›y­la K nin fre­kan­s› L den bü­yük, K nin dal­ga
bo­yu L den kü­çük­tür.
 K nin io ak›­m›­n›n L den bü­yük ol­ma­s› (ioK > ioL) K nin ›fl›k
flid­de­ti (fo­ton sa­y›­s›) ve­ya ener­ji­si­nin L den bü­yük ol­du­ğu
an­la­m›­na ge­lir.
 K nin kes­me ge­ri­li­mi­nin, L den bü­yük ol­ma­s› (VK>VL) K
fo­ton­la­r›­n›n ene­ji­si­nin L fo­ton­la­r›­n›n ener­ji­sin­den bü­yük
ol­du­ğu­nu gös­te­rir. Do­la­y›­s›y­la K nin fre­kan­s› L den
bü­yük, K nin dal­ga bo­yu L den kü­çük­tür.
 K nin io ak›­m›­n›n L den bü­yük ol­ma­s› (ioK > ioL) K nin
ener­ji­si­nin L den bü­yük ol­du­ğu an­la­m›­na ge­lir.

2. Ay­n› fo­to­sel lam­ba- ak›m 4. Bağ­lan­ma ener­ji­le­ri­nin ak›m

imK K K
­ya gön­de­ri­len K ve L ay­n› ol­du­ğu fark­l› iki fo­ imK = imL
L
›fl›k de­met­le­ri­nin ge­ ioK to­sel lam­ba­ya gön­de­ri­ ioK
L
ri­li­min ak›­ma bağ­l› imL len K ve L ›fl›k de­met­le­
ioL
gra­fik­le­ri fle­kil­de­ki VK ioL ri­nin ge­ri­li­mi­nin ak›­m›­na VK
gerilim
gi­bi ise, VL bağ­l› gra­fik­le­ri fle­kil­de­ki VL gerilim
 K ›fl›k de­me­ti­nin mak­si­mum ak›­m›­n›n, L den bü­yük gi­bi ise,
ol­ma­s› (imK > imL) K nin ›fl›k flid­de­ti­nin (fo­ton sa­y›­s›­n›n) L  K ve L ›fl›k de­met­le­ri­nin ak›m­la­r›­n›n mak­si­mum de­ğer­
den bü­yük ol­du­ğu­nu gös­te­rir. le­ri­nin eflit ol­ma­s› (imK = imL) K ve L nin ›fl›k flid­det­le­ri­nin
 K nin ve L nin kes­me ge­ri­lim­le­ri­nin eflit ol­ma­s› K ve L (fo­ton sa­y›­la­r›­n›n) eflit ol­du­ğu­nu gös­te­rir.
fo­ton­la­r›­n›n ener­ji­le­ri­nin eflit ol­du­ğu­nu gös­te­rir. Do­la­  K nin ve L nin kes­me ge­ri­lim­le­ri­nin eflit ol­ma­s› K ve L
y›­s›y­la K ve L fo­ton­la­r›­n›n fre­kans­la­r› ve dal­ga boy­la­r› fo­ton­la­r›­n›n ener­ji­le­ri­nin eflit ol­du­ğu­nu gös­te­rir. Do­la­y›­s›y­
ay­n›­d›r. la K ve L fo­ton­la­r›­n›n fre­kans­la­r› ve dal­ga boy­la­r› ay­n›­d›r.
 K nin io ak›­m›­n›n L den bü­yük ol­ma­s› (ioK > ioL) K nin ›fl›k  K nin io ak›­m›­n›n L den bü­yük ol­ma­s› (ioK > ioL) K ›fl›n­la­r›­n›n
flid­de­ti­nin (fo­ton sa­y›­s›­n›n) L den bü­yük ol­du­ğu an­la­m›­ gön­de­ril­di­ği fo­to­sel­de anot-ka­tot ara­s›n­da­ki uzak­l›­ğ›n kü­çük
na ge­lir. olmasından ve­ya K ›fl›n­la­r›­n›n kul­la­n›l­d›­ğ› fo­to­sel­de­ki anot
lev­ha­n›n yü­zey ala­n›n›n bü­yük ol­ma­s›n­dan kay­nak­la­n›r.

ÖZET 156 Fotoelektrik Olayının Günlük Hayattaki Uygulamaları

Fotoelektrik olayının günlük hayatta en yaygın kullanım şekli fotosellerdir. Fotoseller, üzerine düşürülen ışık nedeniyle gerilim oluşturan
ışık algılayıcılardır. Fotoseller kullanıldıkları devrelerde anahtar görevi görür.
• Fotoseller; fotoselli musluklarda, fotoselli kağıt havlu cihazlarında, hırsız alarmlarında, her gün açılıp kapanan otomatik kapılar ve
asansörlerde, yangın ve duman dedektörlerinde, sokak lambalarının güneş ışığına göre kontrol edilmesinde, trafik ışıklarında, elekt-
ronik dizgi makinelerinde günlük hayatımızın her alanında kullanılmaktadır. Aynı zamanda fotoelektrik olayının kullanıldığı bir yerde
fotoğraf makineleridir. Pozometreler fotoğraf çekilecek ortamdaki ışık şiddetini ölçmek için kullanılır. Pozometre üzerine düşen ışığın
oluşturduğu akım miktarına göre ortamın ışık şiddeti belirlenmiş olur ve daha kaliteli net bir görüntü elde edilmiş olur.

150
 Modern Fizik

ÖZET 157 Compton Saçılması

Işık bazı durumlarda dalga, bazı durumlarda tanecik gibi davranır. Compton olayı, ışığın tanecik özelliğini kanıtlayan önemli bir olaydır ve
ilk kez Arthur Holly Compton (Artır Holy Kamptın) fotonların hem enerji hem de momentum taşıdığı fikrini destekleyen bir deney yapmıştır.

n c
to
fo
ç› lan ı
sa ı ,m
ı , f
ı ,P
Ef
gelen foton elektron 
c i P

a a
Ef, P, f, m s
eleaç›la
ktr n  ı
o
Çarpışmadan önce E  n Pe P
e, P
e
ve
Çarpışmadan sonra
Şekil - I Şekil - II
Şekilde bir fotonla bir elektronun çarpışması şematik olarak gösterilmiştir. Bir çarpışma söz konusu olduğundan momentumun ve enerji-
nin korunumu ilkeleri, diğer bütün çarpışma olaylarında olduğu gibi bu çarpışma içinde sağlanmalıdır. Einstein ışık hızına yakın hızlarla
E h.f h.c h
hareket eden bir parçacığın momentumunu, P= = = = ile ifade etmiştir.
c c m.c m

Compton Saçılma Deneyinin Sonuçları Compton ve Fotoelektrik Olaylarının Benzer Yönleri

• Bu olayda foton soğrulmaz. • Compton ve fotoelektrik olaylarının ikisi de ışığın tanecikli
• Bu olay aynı düzlemde gerçekleşmektedir. yapıda olduğunu ispatlayan deneylerdendir.

• Deney ışığın tanecikli yapıda olduğunu ispatlar.
• Fotonun çarpışmadan önceki ve sonraki hızı c aynıdır, de-
ğişmez. Elektron fotondan daha küçük hızlarla yayılır.
• Çarpışma merkezi olmayan esnek çarpışma şeklinde ger-
çekleşir. Momentumun korunumu yasası gereği gelen foto-
¨ ¨ı
nun momentumu (P), saçılan fotonun momentumu (P ) ile
¨
saçılan elektronun momentumunun (Pe) vektörel toplamı-
¨ ¨ ¨
na eşittir. P = Pe + Pı
• Enerjinin korunumu yasasından gelen fotonun enerjisi (Ef)
saçılan fotonun enerjisi (Eı) ile saçılan elektronun kinetik
enerjisinin (Ee) toplamına eşittir. Ef = Ee + Ef
• Gelen fotonun kaybettiği enerji, saçılan elektronun kazan-
dığı enerjiye eşittir.
• Çarpışmadan sonra fotonun enerjisinin azalması,
h.c
E = h.f = eşitliğinde görüldüğü gibi frekansın azal-
m • Fotoelektrik olayda fotonların yüzeyden ayrılma süresi yak-
ması veya dalga boyunun büyümesi anlamına gelir.
ı ı
f < f ve m > m olur.
• Fotoelektrik ve Compton olayının ikisinde de ışık dalga
olarak değil tanecik olarak davrandığından iki olayda da
E
fotonların enerjileri E = h.f ve momentumları P = olup
c
parçacık olarak kabul edilmiştir.
• Fotoelektrik olay ve Compton olayı ışığın dalga doğası ta-
rafından açıklanamamıştır. Dalga teorisine göre ışık elekt-
romanyetik dalga olup enine olarak titreşir.
• Eşik frekansından daha küçük frekansa sahip fotonlardan
oluşan ışık demetinin ışık şiddeti (foton sayısı) arttırıldığın-
da fotoelektrik olay gözlenmez. Bu olay ışığın dalga doğası
tarafından gözlenemez.
• Işık şiddeti artırıldığında yüzeye düşen foton sayısı artar.
Dolayısıyla yüzeyi terk eden fotoelektronların sayısı da ar-
tar. Kopan fotoelektronların kinetik enerjileri değişmez. Bu
olayı dalga doğası açıklayamaz.
–9
laşık 10 s dir. Bu olayı da dalga doğası açıklayamamıştır.

151
Modern Fizik 

ÖZET 158 Işığın İkilem Doğası - Madde ve Dalga Arasındaki İlişki

Işığın Dalga ve Tanecik Modeli Işığın Dalga ve Tanecik Doğasının Açıkladığı Işık Olayları
• Ifl›k olay­la­r›­n› aç›k­la­mak için ta­ne­cik mo­de­li ve dal­ Tanecik Dalga
ga mo­de­li ol­mak üze­re iki model geliştirilmiştir. Ba­z› Işık Olayı
Doğası Doğası
fi­zik olay­la­r› yan­l›z ta­ne­cik mo­de­li ile ba­z›­la­r› yal­n›z
dal­ga mo­de­li ile ba­z›­la­r› da her iki­si ile de aç›k­la­na­
Gölge oluşması  
bil­mek­te­dir. Örneğin fotoelektrik olay ışığın yalnızca Kırılma  
tanecik modelini açıklayabiliyorken, ışığın kırınımını Işığın doğrusal yol boyunca yayılması  
yalnız dalga modeliyle açıklayabilmektedir.
Yansıma  
• Bazı olaylar ise her ikisini birden açıklayabilir. Örne-
ğin; ışığın yansıması her iki olayla da açıklanabilir.
Işık akısı  
Yan­s›­ma, dal­ga­n›n ve­ya ta­ne­ci­ğin bir yü­ze­ye çar­p›p Işık basıncı  
gel­di­ği or­ta­ma ge­ri dön­me­si­dir. Ta­ne­cik mo­de­lin­de, Işığın birbiri içerisinden etkilenmeden geçmesi  
bir yü­ze­ye çar­pan bil­ye ta­ne­le­ri­nin ya da pin­pon top­
la­r›­n›n gel­me aç›­s›­na eflit aç› ile ge­ri dön­me­le­ri ›fl›­ğ›n
Fotoelektrik olayı 
yan­s›­ma­s›­n› aç›k­lar. Doğ­ru­sal su dal­ga­la­r›­n›n düz­ Compton saçılması 
lem en­gel­de yan­s›­ma­s› da dal­ga mo­de­li­nin ›fl›­ğ›n Siyah cisim ışıması 
yan­s›­ma­s›­na bir ör­nek ola­rak ve­ri­le­bi­lir.
Girişim 
• Işık bir olayda aynı anda hem dalga hem de tanecik Ortam değiştiren ışığın bir kısmının kırılıp bir
özelliğini aynı anda göstermez. Ya dalga doğası ya kısmının yansıması

da tanecik doğası ön plana çıkar. Fotoelektrik olay ile
Compton saçılmasında tanecik doğası ön planda iken,
Işığın renklere ayrılması 
girişim ile kırınım olaylarında dalga doğası ön plana Kırınım 
çıkmaktadır. Polarizasyon (Kutuplanma) 

Madde ve Dalga Arasındaki İlişki

Klasik fiziğe göre bazı olaylar tanecik, dalga doğasına göre ise dalga olarak görülür. Fakat kuantum fiziğine göre bu ayrım kesinlikle
yapılamaz. Çünkü parçacıklara aynı zamanda dalga eşlik eder.

 de Brogli’ye göre elektronda ışık gibi ikili parçacık - dalga yapısına sahiptir. Hareket eden her elektrona bir dalga eşlik eder. Parçacıklara
h
eşlik eden dalgalara madde dalgası denir. Fotonun dalga boyu ile momentumu arasında, m = bağıntısının geçerli olduğunu belirtti.
P
 Kütlesi m, hızı v olan parçacığın momentumu P = m.v olduğundan Broglie dalga boyu,

h h
m= = olur.
P m.v

De Broglie’ye göre hareket halindeki tüm cisimlere bir dalga eşlik eder. Bu dalgalar, madde dalgaları ya da olasılık dalgaları olarak
adlandırılır.

 Kinetik enerji ile momentum arasındaki ilişkiden,

P2
E k = &P = 2m.E k olur.
2m

Bu eşitliği m dalga boyunda yerine yazarsak,

h h
m= = eşitliği elde edilir.
P 2m.E k

152
 MODERN FİZİĞİN TEKNOLOJİDEKİ UYGULAMALARI

ÖZET 159 Görüntüleme Teknolojileri

Son 30 yıl içinde teknolojinin gelişmesi ve atom altı parçacıkların keşfi ile özellikle tıp, iletişim ve askeri alanda görüntüleme teknolojisi
hızlı bir şekilde gelişmiştir. Görüntüleme cihazları,

• Modern fiziğin uygulama alanlarından biridir.

• Özellikle tıp, iletişim ve savunma sanayinde kullanılır.

• Farklı teknolojilerle her geçen gün daha da gelişmektedir.

• İnsan vücudunun iyi bir şekilde görüntülenebilmesi, hastalığın teşhis ve tedavi aşamasında büyük öneme sahiptir. Manyetik rezonans,
bilgisayarlı tomografi ve ultrason gibi cihazlar, doktorların en büyük yardımcılarıdır.

Görüntüleme cihazlarının çalışma prensiplerini inceleyelim.

Pozitron Emisyon Tomografisi (PET)

Röntgen Cihazı Manyetik Rezonans (MR) Cihazı
Görüntüleme Cihazı

Röntgen cihazı MR cihazı PET cihazı

X-ışınları Röntgen tarafından bulunmuş-
tur. Röntgen, 1901 yılında bu buluş ile No-
bel Ödülü almıştır.
• Röntgen cihazlarında X-ışınları kullanı-
lır.
• Radyoaktif tanı yöntemlerinden en es-
kisidir.
• Organizmaların gözle görünmeyen iç
yapıları, fotoğraf materyali şeklinde ya
da dijital sisteme aktarılarak incelenir.
Manyetik rezonans (MR) görüntüleme,
zararlı radyoaktif maddelerinin kullanıl-
madığı bir görüntüleme tekniğidir. Ci-
hazda bulunan güçlü mıknatıslar, insan
hücresindeki atom çekirdeklerinin titreşim
yapmalarını sağlayacak alanlar oluşturur.
Üzerine radyo dalgaları uygulanan atom-
lar belirli bir frekansta, bu radyo dalgalarını
geri yansıtırlar. Yansıyan dalgalar bilgisa-
yar yardımıyla hareketsiz ya da hareketli
üç boyutlu görüntü oluşturur.
Vücuda verilen radyoaktif madde tarafın-
dan salınan pozitronların atomlardaki ser-
best elektronlarla birleşip gama (c) ışınını
oluşturması ve c ışınının dedektör tarafın-
dan algılanıp görüntüye dönüştürülmesidir.
• Özellikle onkolojik hastaların hastalıkla-
rının teşhis ve tanısında kullanılır.
• Tüm vücuttan üç boyutlu görüntü elde
edilebilir. Böylece vücudumuzdaki or-
ganların incelenmesi sağlanır.

• X-ışınlarının zararlı etkilerinden dolayı
çok sık kullanılmamalıdır.
• Vücudumuzun kemiksi dokularında net
bir görüntü oluşturur. Yumuşak doku-
lardaki görüntüler yeterli seviyede de-
ğildir.
• Görüntü gerçek zamanlı olarak alınabilir.
• Üç boyutlu cisimlerin yoğunluğuna ve
şekline göre oluşan iki boyutlu bir gö-
rüntüdür.
• Temeli manyetizmaya dayanır. Yapı-
sında mıknatıslar vardır.
• Üzerine radyo dalgaları uygulanan
atomların manyetik alana doğru yönel-
mesi ve belirli bir frekansta salınım yap-
maları prensibiyle çalışırlar.
• X-ışınları kullanılmadığından zararsızdır-
lar. Ancak kalp pili kullananlarda risklidir.
• Vücuttaki bütün doku ve organlardan
görüntü alınabilir.
• PET yaptıracak hasta, öncesinden
en az 6 saat bir şey yiyip içmemelidir.
Hastanın kan şekeri ölçüldükten sonra
radyoaktif sıvı hastaya damar yoluyla
verilerek gerekli görüntülemeler yapılır.
• Kanserli hücreler, sağlıklı hücrelere
göre daha hızlı büyür. Kanserli hücreler
sağlıklı hücrelere göre daha çok şeker
bağlar. Şekere bağlanmış bu tümörlü
hücreler daha çok ışıma yapar. Bu yolla
da kanserli hücreler belirlenmiş olur.

153
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları 

Bilgisayarlı Tomografi (BT) Ultrason (US) Cihazı

Bilgisayarlı tomografi cihazı BT görüntüsü Ultrason cihazı Transdüser (prob)

Bilgisayarlı tomografi, X-ışınlarının kullanılmasıyla vücudun bir
bölgesinin incelendiği görüntüleme tekniğidir. Bu cihazlarda, MR
cihazlarının aksine manyetik alan yerine X-ışınları kullanılır. En
gelişmiş X-ışını cihazlarıdır.
• Sürekli dönen tüp ve tam karşısına yerleştirilmiş dedektör ile
görüntü alınacak bölge her açıdan taranarak bilgisayarda işle-
nir ve bölgenin kesit görüntüsü oluşturulur.
• Bilgisayarlı tomografi cihazı, en sık kullanılan tanı ve teşhis
yöntemlerinden biridir. Bu cihaz, kemikli dokuların incelenme-
sinde daha başarılıdır.
• Vücuttan geçen X-ışını demetindeki ışınların bir kısmı Compton
saçılması ile yansır, bir kısmı da fotoelektrik olay ile soğurulur.
• Radyoaktif inceleme yöntemi olduğundan zararlıdır.
İnsan kulağının duyabileceği sesin frekansı 20 - 20000 Hz aralı-
ğındadır. Daha yüksek frekanslı sese ultrasonik ses denir. Ultra-
son cihazı megahertz seviyesindeki ses dalgasını dokuya gön-
derip geri yankılanan sesten görüntü oluşturmaya yarayan bir
tekniktir. Bu görüntüleme yönteminde ses dalgaları kullanıldığın-
dan diğer görüntüleme yöntemlerinden farklıdır.
• Radyasyon riski olmaması ve kullanımı kolay olduğu için sık
başvurulan bir yöntemdir. Canlı dokuda hiçbir olumsuz etkisi
yoktur.
• Ses dalgalarının farklı ortamda farklı hızda ilerlemesi ve yansı-
ması ile görüntü oluşturulur.
• Hareketli organlarda da görüntü alabilir. Görüntü eş zamanlıdır.
• Tıp, endüstri ve savunma sanayinde de kullanılır.

Radarlar Sonar Cihazları Termal Kameralar

Trafik radarı Sonar cihazı Termal kamera

Radar anteninden hedefe mikrodalga sin-
yalleri gönderilir. Hedeften yansıyan mik-
rodalga sinyalleri alıcılar tarafından algı-
lanır. Elde edilen bilgiler sayesinde cismin
uzaklığı ve sürati hakkında bilgiler elde
edilir.
• Hava radarı, füze radarı, trafik radarı
gibi çeşitleri vardır.
• Radyo dalgaları ilk kez radarlarda kulla-
nılmıştır.
• Radarlar; araç hız sensörlerinde, erken
hava saldırı sistemlerinde, navigasyon,
füze savunma, deniz ve hava gözleme
gibi birçok alanda kullanılır.
Sonar cihazları sesin yansıması prensibi
üzerine kurulu aletlerdir. Bu cihaz, yaydığı
dalgaların bir yere çarpıp geri dönme sü-
resini ölçer. Böylelikle yansımanın olduğu
yerin derinliği ölçülebilir.
• Batık gemilerin yerlerinin tespiti, deniz
derinliğinin tespiti, deniz dibi haritasının
çıkarılması ve balık sürülerinde hangi
türden kaç ton balık bulunduğunun tes-
pitinde sonar cihazları kullanılır.
• Bu teknoloji; mayın aramalarında,
uçaklarda kullanılan erken uyarı ve he-
def kontrol sistemlerinde, gemi ve deni-
zaltılarda yön ve hedef tayininde, renkli
doppler ultrasonografide, arabalarda
ses dalgaları ile çalışan sensörlerde
kullanılmaktadır.
Termal kamera, görüntüleme yöntemi ola-
rak ısıyı esas alan ve görüntünün genel
yapısını, ısıya göre oluşmuş renk ve şekil-
lerin belirlediği görüntüleme teknolojisidir.
• –273 °C (0 K) nin üzerinde sıcaklığa sa-
hip tüm maddeler termal enerji yayar.
Bu enerji kızılötesi (in frared) aralıkta
yayılır. Termal kameralar, kızıl ötesi
ışınları bizim görebileceğimiz görünür
bir resme çevirir.
• Savunma sanayinde gece görüşü ve
hedef saptamasında kullanılır.
• Tıpta; kan damarlarının farklı ısılarda
olması sebebiyle bypass ameliyatla-
rında, yüksek ateşe sebep olan domuz
gribi gibi hastalıkların teşhisinde ve vü-
cut sıcaklıkları oranına bakılarak kan-
ser hücresi tespitinde kullanılır.

154
 Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları
LCD ve Plazma Teknolojilerinde Fizik Biliminin Yeri
Fizik Bilimindeki gelişmeler teknolojideki gelişmeleri, teknolojideki gelişmeler de fizik bilimindeki gelişmeleri etkiler. Buna en güzel örnek
tüplü televizyonlardır. Fizik biliminde meydana gelen yeni gelişmelerle bu televizyonlar yerini LCD ve plazma TV ye bırakmıştır.
a) LCD Teknolojisi
LCD teknolojisi; tablet, televizyon ve akıllı telefon gibi cihaz-
larda kullanılan bir görüntü teknolojisidir.
Elektrotlar Renk filtresi
Likit kristal
Polarize
filtre
Işık
kaynağı
Ekran
yüzeyi
Polarize
filtre
Elektrotlar
LCD panel yapısı
• Yapı olarak katı özellikleri gösterseler de görünüş olarak
sıvı olan sıvı kristalleri, ekranlarda LCD teknolojisi ile çı-
ğır açmıştır. Bu teknoloji ile LCD panellerden görüntü elde
edilir.
• LCD paneller iki kat polarize cam arasında yer alan yüz-
binlerce sıvı kristal hücreden oluşur.
• Panelin arkasında bulunan güçlü lambalardan gelen ışık,
yayılmayı sağlayan tabakadan geçerek ekrana homojen
bir şekilde dağılır. Daha sonra ince film transistör tabaka-
sından geçer. Ardından her sıvı kristal hücresine iletilen
elektrik miktarını ayarlayan renk filtrelerine geçerek voltaj
farkına göre sıvı kristalleri harekete geçirir. Bu hareketle
arkadan verilen ışığın şiddeti ve kutuplaşma yönü değişir.
Sonuçta, farklı oranda ve parlaklıkta kırmızı, mavi ve ye-
şil renkleri oluşturan, görüntü sağlayan yüz binlerce piksel
elde edilir.
• Sıvı kristalleri; hesap makineleri, saatler, cep telefonları
gibi basit görüntüleme işlemleri ile TV ve bilgisayar ekran-
larında kullanılır.
• Sıvı kristalleri; ışığı polarize edebilir, polarize edilmiş ışığı
geçirebilir ve molekül dizilimleri elektrik akımı ile değiştiri-
lebilir.
Görüntüleme cihazları ile ilgili olarak;
• Ses dalgalarının yansıması ile çalışanlar: Ultrason ve sonar cihazları
• Elektromanyetik dalgalar ile çalışanlar: Termal kamera, X-ray, bilgisayarlı tomografi ve manyetik rezonans cihazlar
• Sıvı kristalleri ile çalışanlar: LCD televizyonlar
• Plazma ile çalışanlar: Plazma televizyonlar
155
b) Plazma Teknolojisi
Plazma teknolojisi; görüntü kalitesi ve parlak resim görüntü-
süyle geliştirilen bir görüntüleme teknolojisidir. Pastel renkler
daha net görüntülenir.
Adres Plazma hücrelerinde
elektrodu fosfor kaplama Ekran elektrodu
Arka plaka
camı
Dielektrik Ön cam
katman
Dielektrik
katman
Bir plazma pikseli
Plazma panel yapısı
• Plazma paneller iki paralel cam tabakanın arasında yer
alan ızgara şeklinde yerleşik, içi plazma halde olan ksenon
ve neon gazları ile dolu binlerce odacıktan oluşur. İki elekt-
rot arasında yer alan bu gazlar, voltaj uygulanarak iyon-
laştırılır. Bu sırada oluşan çok küçük bir ultraviyole ışınımı
panelin foton kaplı bir tabakasına çarpıp yansıyarak ekranı
aydınlatır. Bu ekranda her renk ayrı ayrı aydınlatıldığı için
renklerdeki gerçekçilik en üst düzeydedir. Ekran yüzeyin-
de oluşan yüz binlerce piksel bir araya gelerek görüntü
oluşturur.
• Plazmaların en büyük avantajı incelikleri ve ağırlıkları
ile duvara asılarak fazla yer kaplamamalarıdır. Manyetik
alandan etkilenmezler. Görüntü kalitesi LCD ye göre daha
iyidir. LCD televizyonlara göre daha gerçekçi ve canlı
renkler verir. 160° ye kadar görüntü açısına sahip düz ek-
ran yapıları, her şekilde oturma konumuna göre kusursuz
görüntü sunabilir.
• Plazmaların en büyük dezavantajı ise fazla güç tüketmeleri
ve düşük konstrast oranına sahip olmalarıdır. Hareketli gö-
rüntülerde açık ve koyu renklere geçiş, her piksel için ayrı
ayrı yapıldığından zor gerçekleşir. Bu da kontrastı düşür-
mektedir. Başka bir dezavantajı ise plazma televizyonların
fiyatı, LCD televizyonların fiyatından daha pahalı olmasıdır.
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları 

ÖZET 160 Yarı İletken Teknolojisi

Yarı İletkenler ve Genel Özellikleri
Elektrik akımına karşı çok az direnç gösteren maddelere iletken, çok yüksek direnç gösteren maddelere yalıtkan, iletken ve yalıtkan arası
özellik gösteren maddelere ise yarı iletken maddeler denir.
• Yarı iletken maddeler normal şartlarda yalıtkandır ancak ısı, ışık, manyetik etki veya elektriksel gerilim gibi dış etkiler karşısında son
yörüngelerindeki elektronların serbest hâle geçmesiyle iletkenlik özelliği kazanırlar. Bu etkiler ortadan kaldırıldığında ise yalıtkanlık
özelliği gösterirler.
• Germanyum, silisyum, selenyum gibi elementler ile bakır oksit, galyum arsenik, indiyum fosfor ve kurşun sülfür gibi bileşikler yarı ilet-
kendir.
• Yarı iletken teknolojisi, yarı iletkenlerin özelliklerini araştırır. Yarı iletkenleri kullanan cihaz ve sistemlerin geliştirilmesini sağlar. Bileşim
teknolojilerinin gelişmesinde büyük bir yeri vardır. Havacılık, savunma sanayi, sağlık, bilgisayar, uydu ve TV sistemleri gibi alanlarda
kullanılır. Elektrik ve elektroniğin vazgeçilmez elemanlarıdır.
• Normal hâldeyken yalıtkandır. Kristal yapıya sahiptir.
• Tabiatta bulunduğu gibi laboratuvar ortamında da bileşik olarak elde edilir.
• P ve N olmak üzere iki tipi vardır. Birçok devre elemanının yapısında kullanılır.

Yarı İletken Malzemelerin Teknolojideki Önemi

P ve N tipi yarı iletken malzemeler teknolojide birçok devre elemanının yapımında kullanılmaktadır. P ve N ikili olarak kullanıldığında
diyotu, üçlü olarak kullanıldığında ise transistörleri oluşturur.

Diyot Transistör
P ve N tipi yarı iletken malzemeden oluşan akımın tek yönlü Transistör, akımı ya da gerilimi yükseltme özelliğine sahip,
akmasına olanak sağlayan devre elemanıdır. DC (doğru
akımın geçip geçmemesi yönüyle anahtarlama görevi yapan
akım) ve AC (alternatif akım) ile kullanılabilir.
yarı iletken malzemelerden meydana gelmiş devre elemanıdır.
anot katot anot katot NPN tipi transistör PNP tipi transistör
P N
(+) (–) anot katot (+) (–)

Diyotun şematik gösterimi şekildeki gibidir. Diyotun uçları n p

pozitif (+) ve negatif (–) işaretleri ile belirlenir. (+) uca anot,
(–) uca katot denir. p n

• Yarı iletken diyotlar P ve N tipi germanyum ve silisyum yarı n p

iletkenlerin bir araya gelmeleriyle oluşur.
• Yarı iletken üzerinden geçen akım, anottan katoda doğ- Şekil - I Şekil - II
rudur. Doğrultucu görevi gören diyot, alternatif akımı (AC)
doğru akıma (DC) çevirir. • İki çeşidi vardır. Şekil - I de NPN transistör; N, P ve N tipi
• Akımı tek yönde geçirirler. Akımın yönü ile diyotun yönü yarı iletkenlerden oluşmuştur. Şekil - II de PNP transistör
aynı ise iletken, ters ise yalıtkandır. ise P, N ve P tipi yarı iletkenlerden oluşur.
• Transistör; ister bir anahtar, ister bir yükseltici, isterse de
i
bir üreteç işlevi görsün bütün transistörler elektrik direnci-
nin değişmesine dayalı olarak çalışır.
i
• Boyutları çok küçüktür. Az enerji harcarlar.
+ – – +
• Uzun ömürlü olup, dayanıklıdırlar.
İletken lamba yanar. Yalıtkan lamba yanmaz. • Üretimi kolay ve ekonomiktir.
• Prize takılarak çalışan tüm cihazların yapısında vardır. • Transistörlerin boyutu 22 nanometredir. Yani saç telinin 5
Ters bağlı diyotlarda uygulanan gerilim belirli değerin üs- binde biri kadardır. 4 çekirdekli bir bilgisayar işlemcisinde
tünde olursa diyot bozulur.
1,7 milyar transistör bulunur.

156
 Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları
LED (Light Emitting Diode - Işık Yayan Diyot) Teknolojisi
Elektrik enerjisini ışık enerjisine dönüştüren yarı iletken devre elemanına LED denir. Ana maddesi silisyumdur. LED’ler, üzerinden akım
geçtiğinde foton açığa çıkararak ışık verir. LED’in üretimi sırasında kullanılan değişik katkı maddelerine göre, ışığın rengi de değişmektedir.

Led lambalar Led lambalarla aydınlatma Led lambası olan TV kumandası Led lambalı pano

 Diğer aydınlatma sistemlerine göre led lambalar daha uzun ömürlü ve verimleri yüksektir. Daha sağlam ve küçük boyutludur. Üretim
maliyetleri düşüktür.

 Led lambalar; genel amaçlı tüm aydınlatmalarda, ışıklı panolarda, uzaktan kumandalarda, TV, bilgisayar ve cep telefonu ekranlarında,
kızılötesi ışın yayan tüm aletlerde kullanılır. Bir otobilde yaklaşık 300 adet led bulunur. Bu yönüyle otomotiv sektöründe vazgeçilmez
bir unsurdur. Bunun yanında sokak lambalarında, iç ve dış aydınlatmada, trafik işaretlerinde, fotoğraf makinelerinde gibi günlük haya-
tımızın her yerinde karşımıza gelir.

Güneş Pillerinin Çalışma Prensibi

Güneş enerjisi, Güneş’in çekirdeğinde meydana gelen füzyon olayı ile açığa çıkan ışıma enerjisidir. Güneş ışığı foton adı verilen küçük
enerji paketlerinden oluşur. Her dakika Güneş’ten gelen fotonlar, bir yıllık enerji tüketimimize yetecek kadar enerjiyi bize ulaştırır.

 Güneş pilleri (fotovoltaik pil), ışık enerjisini elektrik enerjisine dö-

Yansıma önleyici
nüştürür. Güneş pilleri yarı iletken maddelerden yapılmıştır. Yarı
kaplama
iletken bir diyot olarak çalışırlar. Yarı iletken olarak silisyum kulla-
Güneş ışığı
nılır.

 Güneş pilleri P ve N tipi yarı iletkenlerden meydana gelmektedir. Akım

Şekilde bir fotovoltaik pilin dönüşüm sistemi verilmiştir. Kapak camı

 Güneş pilleri yüzeylerine düşen ışığı doğrudan elektrik enerjisine

dönüştürür.

 Fotonların elektronlara aktardığı enerji ile elektronlar hareket ede-

rek doğru akımı (DC) oluşturur.
Oyuk
Elektron
 Güneş pilleri; haberleşmede, hava gözlem istasyonlarında ve
elektrik enerjisinin gerekli olduğu her yerde kullanılabilir. N tipi yarı iletken
P tipi yarı iletken
 Güneş pili ile bir konutun elektrik ihtiyacı karşılanırken üretilen
fazla enerji elektrik şebekesine satılır, gerektiğinde geri alınır. Fotovoltaik dönüşüm sistemi
Böyle sistemlerde enerji depolamaya gerek kalmaz. Üretilen DC
akımın AC akıma dönüştürülmesi ve şebekeye uyumlu olması yeterli olur.

 Güneş pillerinin kullanım alanlarının başında haberleşme ve aydınlatma gelir. Dağ evleri ve yerleşim yerlerinden uzaktaki evlerde TV,
radyo, buzdolabı gibi elektrikli aygıtların çalışmasında, ilk yardım, alarm ve güvenlik sistemlerinde, deprem ve hava gözlem istasyon-
larında, petrol boru hatlarının katodik korumasında ilaç ve aşı soğutmada, tarımsal sulamada yaygın olarak kullanılmaktadır.

 Güneş pillerinin ilk büyük ölçekli uygulama alanı, uzay çalışmalarıdır. Bu piller, uzay araçlarına enerji sağlamak için en uygun araçlar
olmuştur. Günümüzde bu pillerle çalışan güneş otomobilleri, güneş uçağı, elektrik santralleri bulunmaktadır. Güneş enerjisini dünyanın
dışında Ay’da yakalayıp bunu bir şekilde elektrik enerjisine çevirerek dünyaya aktarmak, geleceğin projeleri arasındadır. Ay’da bulut
sorunu ve gece-gündüz engeli olmaması, bu proje için bir avantajdır.

157
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları 

ÖZET 161 Süper İletkenler

Sıcaklığın belli düzeyler altına çekilmesi durumunda doğru akıma karşı elektriksel dirençleri sıfır olan maddelere süper iletken denir.
Başka bir deyişle; süper iletkenlik, herhangi bir iletkenin direncinin belli bir sıcaklıkta tamamen yok olmasıdır. Bir iletkenin sıfır dirençli sü-
per iletken hâline geçmesi için düşük sıcaklık tek başına yeterli değildir. Düşük sıcaklıktaki bir süper iletken üzerine kuvvetli bir manyetik
alan uygulanırsa madde, süper iletkenlik özelliğini kaybedebilir. Bu nedenle, maddenin süper iletken olabilmesi için sıcaklığın ve manyetik
alanın belli değerlerde tutulması gerekir.

Süper iletkenliğin iki belirleyici özelliği vardır.

1. Kritik Sıcaklık : Elektrik akımına karşı oluşan direncin kritik bir sıcaklık değerinde tamamen ortadan kalkması ve elektron-
ların dirençle karşılaşmaması

2. Kritik Manyetik Alan : Süper iletkenin içine manyetik alanın nüfuz edememesi

 Kritik sıcaklık ve kritik manyetik alan, süper iletkenler için ayırt edici özelliklerdir.
 Süper iletkenlik kuantum mekaniği ile açıklanabilen bir olgudur.
 Süper iletken mıknatıs bilinen en güçlü mıknatıstır.
 Süper iletkenlerin fiziksel özellikleri farklılık gösterir.
 Oda sıcaklığında iyi iletken olarak bilinen demir, gümüş ve altın soğutulduğunda süper iletkenlik göstermez. Süper iletkenlerin çoğun-
luğu alaşım ve bileşimdir.

Süper iletken üzerine yaklaştırı- Bütün süper iletkenler, Meissner B

lan hafif ama kuvvetli bir mıkna- etkisi adı verilen bir özellik göste-
tıs, süper iletkenin oluşturduğu rir. Bu etki, süper iletken malze-
manyetik alan tarafından itilir. melerin süper iletken durumday-
Bu itme kuvveti, mıknatısın ken manyetik alanı dışlaması B=0
ağırlığına eşit olduğunda mık- olayıdır.
natıs havada kalabilir. Sıvı azot
Süper iletkenler yakınlarında bu-
ile soğutulmuş olan resimdeki süper iletken üzerinde yer
lunan manyetik alanı dışlar. Bu
alan mıknatısın manyetik alanı, süper iletkende bir manyetik
dışlama uygulanan manyetik ala-
alan oluşturur. Her iki manyetik alanın birbirini itmesi sonucu
nın çizgilerini süper iletkenin yüzeyinde birbirine daha yakın du-
mıknatıs havaya yükselir.
ruma getirerek süper iletkenin içerisinden uzaklaştırır.

Süper İletkenliğin Teknolojideki Kullanım Alanları

Günümüzde süper iletkenlik teknolojide ve yaşantımızda belirli alanlarda yaygın olarak kullanılmaktadır.
• Süper iletkenler, raylara değmeden havada giden MAGLEV trenlerinin yapımında kullanılır. MAGLEV trenler, süper iletkenlerin man-
yetik ortamda itilmeleri özelliğinden yararlanılarak yapılmıştır. Kritik sıcaklığın altına kadar soğutulmuş bir süper iletken, üstten hafif
fakat güçlü bir mıknatısa yaklaştırıldığında süper iletken parça havada kalır.
• MR (Manyetik Rezonans) cihazının çalışma prensibi manyetizmaya dayanır. Cihazda bulunan güçlü mıknatıslar, insan hücresindeki
atom çekirdeklerinin titreşim yapısını sağlayacak alanlar oluşturur. Titreşen atomlar üzerine gönderilen radyo dalgaları onların salınım
yapmalarını sağlar. Bu salınımların sonucunda atomlar bir radyo dalgası yaymaya başlar. Yayılan radyo dalgaları bilgisayar yardımıyla
hareketli veya hareketsiz görüntü oluşturur.
• CERN de yapılan yüksek enerji fiziği deneylerinde kullanılan parçacık çarpıştırıcılarında, süper iletken elektromıknatısların oluşturduğu
yüksek manyetik alanlara ihtiyaç duyulur. Atom altı parçacıklar ışık hızına yakın hızlarda hareket eder. Bu parçacıkları bir arada tutmak
ancak güçlü süper iletken mıknatıslar sayesinde mümkün olur. Süper iletkenler sayesinde ileri düzeyde deneyler yapılabilmektedir.
• Bugüne kadar hayali mümkün olmayan yüksek kapasitede enerji iletim kablolarının üretimi, süper iletkenlik sayesinde gerçekleşmiş
oldu. HTS adı verilen bu kablolar, geleneksel bakır kablolara göre 10-100 kat fazla akım taşıyabilir. Özdirençleri çok düşük olduğundan
ısınma problemini ortadan kaldırır. Santrallerden yerleşim yerlerine ulaşması, çok az enerji kaybı ile verimli bir şekilde gerçekleşir.
Ancak bu süper iletken kablolar çok kırılgan olduklarından henüz yaygın olarak kullanılmamaktadır.

158
 Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları

ÖZET 162 Nanoteknoloji

Nanometreyi ifade eden nano kelimesi, malzemelerin mekanik, termal, elektrik, manyetik, optik ve estetik gibi temel özelliklerini etkileyen,
metrenin milyarda biri (10–9) kadar küçük birimine karşılık gelen uzunluk ölçüsünü tanımlamaktadır.

• En küçük maddelerin teknolojisi olarak da tanımlanır.

• Malzemenin yüzeyinde bulunan atomların ve atomsal yüzeyde oluşan tepkimelerin gözlemlenmesi tarayıcı tünelleme mikroskobu
(TEM) yardımıyla mümkündür. Bu sayede nano ölçeğindeki maddeler, atomlar ve moleküller incelenebilir duruma gelmiştir.

• Nanobilim, nanometre boyutlarında ortaya çıkan yeni davranışları kuantum kuramı ile anlamamızı sağlarken, nanoteknoloji yeni
nano yapılar tasarlamayı ve bu nano yapılara olağanüstü yeni özellikler kazandırıp yeni işlevlerde kullanmayı amaçlar.

• Nanoteknoloji, metallerin atomik yapılarını işleyerek, daha hafif metaller yapmayı ve daha iyi yarı iletkenler ile mikroçipler üretmeyi
hedeflemektedir.

Nanomalzemelerin Temel Özellikleri

• Madde nano boyutta elektrik, elektronik, optik, manyetik ve reaksiyona girme isteği gibi çok farklı özellikler kazanır.

• Nanomalzemelerin yapısına az miktarda belirli maddeler eklendiğinde dayanıklılıkları %100 e kadar çıkabilir.

• Malzemenin yüzeyine kaplanan ve pürüzsüzlüğü sağlayan nanoparçacıklar, su ve nem izolasyonu ile kirlenmeyi önler.

• Nano malzemeler diğer malzemelerden daha temiz, daha hızlı, daha güvenli, daha akıllı, daha dayanıklı, daha küçük ve daha tasarrufludur.

• Malzemenin boyutları nanometre ebatlarına inince madde farklı özellikler gösterir. Kırılma özelliği fazla olan seramik, nanometre de-
ğerine indirildiğinde kolaylıkla deforme olup şekillendirilebilir.

• Grafenin elektrik akımını iyi iletir. Transistörlerin yapımında kullanılan malzemelerin başında gelir. Grafenin malzemesinin saydam ve
esnek olması sebebiyle katlanabilir ekranların gelişmesinde önemi büyüktür.

• Fulleren nanoteknolojide sıkça kullanılan malzemelerden biridir. Fullerenler karbon atomlarından oluşmuş top şeklindeki kapalı kafes
yapıdır.

Nanomalzemelerin Teknolojideki Kullanım Alanları

Maddelerin moleküler yapısını değiştirerek daha temiz, daha dayanıklı, daha güvenli, daha hafif ve daha akıllı malzemeler üretmeyi
amaçlayan nanoteknolojinin alanı oldukça geniştir ve genişlemeye devam etmektedir. Günümüzde fizik, kimya, moleküler biyoloji, mal-
zeme bilimi, elektrik, elektronik, bilgisayar teknolojisi, tıp, iletişim, uzay ve havacılık gibi pek çok alanda etkin olarak kullanılmaktadır.

Su ve kir tutmayan Tıpta kullanılan Karbon nanotube Nano çipler

nanokumaş
Su tutmayan, kirlenmeyen,
renk değiştirebilen boyalar,
kumaşlar, çok fonksiyonlu
malzemelerden üretilen elbi-
se ve ürünler, hayatımızın her
alanında bizimle birlikte olma-
ya başlamıştır.
nanorobotlar
Gelecekte tıpta da bu alanda
önemli gelişmeler beklenmek-
tedir. İnsan vücudunda dola-
şarak kanser hücrelerini yayıl-
madan bulup yok edebilecek
tıbbi araçlar üretilebilecektir.
Karbon nanotube, nano ma-
teryaller arasında en ilgi göre-
nidir. Çubuk şeklindeki karbon
moleküller, yüksek bir yoğun-
luktadır ve oldukça sert bir ya-
pıdadır. İçi boş olan bu çubuk-
lar istenilen her şeyin içerisine
yerleştirilebilmektedir.
Nano çipler; bilgisayar, akıllı
telefon ve tablet gibi her türlü
teknolojik aletin içerisine yer-
leştirilebilmektedir. Bu saye-
de cihazlar için kullanılan tüm
donanım, mikro seviyeden de
daha az bir yer kaplamaktadır.

159
Modern Fiziğin Teknolojideki Uygulamaları 

ÖZET 163 LASER Işınları

LASER Işınlarının Elde Edilişi
LASER, uyarılmış emisyon yolu ile ışığın şiddetlendirilmesi anlamına gelen İngilizce “Light Amplification by Stimulated Emission of Radi-
ation” (Layt Amplifikeyşın bay Stımulted Emişın of Redieyşın) kelimelerinin baş harflerinden oluşmaktadır.

 Laser ışınlarının temeli, atom veya molekül enerji düzeyleri arasındaki elektron geçişleri ile oluşan ışık fotonlarına dayanır.

 Uyarılmış atomun bir dış etki olmaksızın temel hâle dönmesi olayına kendiliğinden emisyon (ışıma) denir.
yarı kararlı enerji seviyeleri yarı kararlı enerji seviyeleri yarı kararlı enerji seviyeleri
n = 2 (E) n = 2 (E) n = 2 (E)
yayınlanan yayınlanan yayınlanan
uyarıcı fotonlar foton (E) foton (E) foton (E)
gelen gelen gelen gelen gelen
gelen
foton (E) foton (E) foton (E) foton (E) foton (E)
foton (E)
n=1 n=1 n=1
Şekil - I (temel hâl) (temel hâl) Şekil - III (Temel hâl)
Şekil - II

 Uyarılmış atom fotonlarla bombardıman edilmeye devam edildiğinde uyarılmış atomun düzeyindeki elektron yoğunluğu artar. Bu olaya
tersine birikim denir. Uyarılmış atoma iki enerji seviyesi arasındaki fark kadar enerjiye sahip fotonlar gönderilerek elektronlar temel
hâle dönmeye zorlanır. Bu olaya uyarılmış emisyon denir. Şekil - I, Şekil - II ve Şekil - III te gösterildiği gibi aynı frekansta, çok sayıda
foton elde edilir. Oluşan bu ışınlara LASER denir.

 Şekilde LASER cihazının şematik şekli verilmiştir. Laser ışığı şekilde gösteril- %100 yansıtıcı yoğunlaşma ortamı
ayna
diği gibi tam yansıtıcı ve yarı geçirgen aynalar arasında bulunan katı, sıvı, gaz elektron
atom kısmi geçirgen
veya yarı iletken maddelerin uyarılmasıyla oluşan fotonlar aynalar sayesinde foton ayna
paralel hâle getirilerek dış ortama gönderilir. laser ışık
demeti
 Bir kişinin suratına tutulan LASER ışınları ciddi hasara yol açabilir. Bir kişi bir-
tüp
kaç saniye maruz kalsa bile ciddi hasarlar oluşabilir. İnsan gözünün retinası
çok hassastır ve göze tutulan bu yoğunlukta ışınla retina başa çıkamaz. Farklı
belirtiler ortaya çıkabilir. LASER cihazı

LASER Işınlarının Özellikleri LASER Işınlarının Teknolojideki Kullanım Alanları

• Uyarılmış emisyon yoluyla elde edilir. LASER, günümüzde endüstri, tıp, mühendislik ve savunma
alanları başta olmak üzere hayatımızın her alanında kulla-
• Aynı fazlı, aynı dalga boylu ve aynı yönlü fotonlardan olu-
nılmaktadır.
şurlar.
• Barkod okuyucularda
• Tek renkli ışık olup gözle görülebilir.
• CD ve DVD okuyucularda
• Dalga boyları kısadır. Enerjileri ve frekansları yüksektir.
• Askeri alanda hedef bulma
• Çok uzaklara dağılmadan gidebilir. Yönleri değiştirilebilir.
• Eğlence sektöründe ışıklandırma ve hologram elde etmede
• LASER ışınları, bir noktaya odaklandığında bu noktada
• Evrenin araştırılmasında mesafe ölçümünde
yüksek sıcaklık elde edilir. Elde edilen bu enerji delme,
kesme ve buharlaştırma olaylarında kullanılır. • Kuyumculukta delme ve kesme işlemlerinde
• Tıpta; cilt yaralarının tedavisi, damar ve göz ameliyatlarında
• LASER ışınları ile çok uzak mesafeler rahatlıkla ölçülebilir.
Örneğin Dünya ile Ay arasındaki mesafe bile ölçülebilir. • Güzellik teknolojisinde (epilasyon)

• LASER ışınları; bulut, sis ve yağmur gibi atmosfer olayla- • Fiber optik haberleşme sistemlerinde
rından etkilenir. • Sert malzemelerin birleştirilmesinde

160