‫سیاست کشاورزی‬

‫بسمه تعالی‬

‫شولتز‪ :‬هنگامی که فرصت های سرمایه گذاری و انگیزه های مؤثر وجود دارند‪ ،‬زراعت ری گ را ب ه طال تب دیل خواهن د‬
‫کرد‪.‬‬

‫زراعت در توسعه چه نقشی دارد؟‬

‫زراعت از قدیم ترین اشکال فعالیت اقتص ادی و تولی دی جامع ه اس ت‪ .‬اص وًال تم دن ه ای عم ده در ح ول‬
‫محور زراعت شکل گرفتند‪.‬‬
‫در زیر به مهم ترین نقش های بخش زراعت در فرایند توسعه اشاره شده است‪:‬‬
‫تأمین مواد غذایی‬ ‫‪-1‬‬
‫اکنون تأمین امنیت غذایی یکی از مسائل مشترک و از اولویت های مهم کشورهاست که ب ه دسترس ی هم ه‬
‫افراد به غذای کافی در تمام اوقات و برای زندگی سالم و فعال تأکید می ورزد‪.‬‬
‫الکس اف‪ .‬مک کاال پیش بینی کرده است‪:‬‬
‫جمعیت جهان تا سال ‪ 2025‬از هشت میلی ارد نف ر پیش ی خواه د گ رفت و در س ی س ال آین ده ب ه دو و نیم‬
‫میلیارد افزایش خواهد یافت و بیشتر افزونی در شهرهای رو به توسعه به وقوع خواهد پیوست‪ .‬انتظار می‬
‫رود جمعیت ش هری جه ان از ی ک میلی ارد نف ر در ‪ 1985‬ب ه چه ار میلی ارد نف ر در ‪ 2025‬اف زایش یاب د‪.‬‬
‫همچنین نیازهای غذایی کشورهای رو به توس عه ب ه س بب اف زایش م ورد انتظ ار در درآم د و ش هرگرایی‬
‫اضافه بر رشد جمعیت می تواند تا سال ‪ 2025‬دو برابر شود‪.‬‬
‫توسعه زراعت‪ ،‬افزایش تولیدات زراعتی‪ ،‬دامی‪ ،‬ش یالت و جنگل داری را ب ه هم راه خواه د داش ت ک ه ب ه‬
‫امنیت غذایی و بهبود تغذیه در جهان سوم کمک می کند‪.‬‬
‫کمک به توسعه سایر بخش ها از طریق ایجاد مازاد اقتصادی‬ ‫‪-2‬‬
‫بخش زراعت برای اینکه بتواند نقش مهمی در فراین د توس عه ایف ا کن د بای د بیش از مص رف م ورد نی از‬
‫کشاورزان تولید کرده‪ ،‬خصلت تجاری به خود بگیرد تا بتواند پس اندازی را برای سرمایه گذاری مجدد در‬
‫بخش خود و یا در بخش صنعت فراهم کند‪.‬‬
‫معموال بین بخش زراعت و صنعت دو نوع ارتباط متقابل برقرار است‪:‬‬
‫بخش زراعت برخی از نهاده های مورد نیاز خود را‪ ،‬مانن د ماش ین آالت زراع تی‪ ،‬کوده ای کیمی اوی و‬
‫ادویه جات دفع آفات‪ ،‬از بخش صنعت تأمین می کند و از سوی دیگر‪ ،‬بخش صنعت بسیاری از مواد خام و‬
‫واسطه ای مورد نیاز خود را از بخش زراعت تأمین می کند‪ .‬به عبارت دیگ ر‪ ،‬بخش زراعت از ی ک س و‬
‫برای برخی از تولیدات صنعتی تقاضا ایجاد می کند و از سوی دیگر‪ ،‬مواد خام و واسطه ای مورد نیاز ب ه‬
‫بسیاری از صنایع را عرضه می کند‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬توسعه اصولی بخش زراعت با توجه به ارتب اط ه ای‬
‫پسین و پیشین مذکور به تکمیل زنجیره های تولید و رونق فعالیت های تولیدی مرتبط با زراعت در اقتصاد‬
‫ملی کمک می کند‪.‬‬
‫کمک به تأمین سرمایه در رشد اقتصادی‬ ‫‪-3‬‬
‫از زمانی که روستا خصلت خودبسندگی را از دست می دهد و با استفاده از فنون زراع تی م وجب تولی د‬
‫مازاد قابل توجهی می شود‪ ،‬به طوری که از حد معاش دهقانان و خانواده های ش ان بیش تر باش د‪ ،‬ق ادر ب ه‬
‫تأمین پس انداز خواهد بود ک ه بخش ی از آن را می توان د ب ا اه داف ص رفًا تولی دی ب ه س ایر فع الیت ه ای‬
‫اقتصادی منتقل کند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫سیاست کشاورزی‬

‫کمک به ذخیره نیروی کار‬ ‫‪-4‬‬

‫سایر نقش ها‬ ‫‪-5‬‬

‫فرایند سیاستی‬
‫قبل از حرکت به سمت سیاست هایی که توجه سریعی ب ه زراعت و من اطق روس تایی دارن د‪ ،‬مفی د اس ت‬
‫فرایندی که این سیاست را تشکیل داده و کاربردی می نماید‪ ،‬در نظر داشته باشیم‪ .‬این فرایند چه ار مرحل ه‬
‫اصلی دارد که در نگاره زیر آمده است‪.‬‬

‫نگاره ‪ -1‬فرایند سیاستی‬

‫مسأله چیست؟‬
‫تدوین مسأله‬ ‫دلیل چیست؟‬
‫آیا آن ها مهم هستند؟‬

‫اهداف کدام می باشند؟‬

‫آیا به صورت منطقی ایجاد شده اند؟‬
‫تدوین سیاست‬ ‫چه کسی اهداف را مشخص می کند؟‬
‫آیا با هم در تعارض هستند؟‬

‫از چ ه ابزاره ای دیگ ری می ت وان‬

‫اجرای سیاست‬ ‫استفاده کرد؟‬
‫بازخور‬ ‫چ را یکی از آن ه ا ت رجیح داده‬
‫می شود؟‬
‫د‬
‫‪2‬‬ ‫آیا با هم در تعارض هستند؟‬
‫سیاست کشاورزی‬

‫اثر سیاست‬

‫منبع‪ :‬هیل‪ ،‬برکلی‪ ،‬ترجمه ولی بریم نژاد‪ ،1388 ،‬اقتصاد زراعتی و بخش روستایی‪ ،‬ص‪.356‬‬

‫چهار مرحله از فرایند سیاستی عبارت اند از‪:‬‬

‫الف‪ -‬چرا به این سیاست نیاز است؟‬
‫ب‪ -‬این سیاست به دنبال دستیابی به چه هدفی است؟‬
‫ج‪ -‬چه مکانیسمی (ساز و کاری) برای رسیدن به نتایج مطلوب استفاده می شود؟‬
‫د‪ -‬پیامد استفاده از این مکانیسم چیست و چگونه می توان آن را با اثرات مورد نظر مقایسه نمود؟‬

‫در ادامه به طور خالصه به توضیح چهار مرحله از فرایند سیاستی می پردازیم‪:‬‬
‫‪ -1‬تدوین مسأله‪ :‬اولین مرحله شناخت مسائلی است که نیاز به دخالت دولت دارند‪.‬‬
‫تغییر اولویت ها‪ .‬در زمان هایی ک ه کمب ود م واد غ ذایی ج دی اس ت‪ ،‬مانن د زم ان جن گ‪ ،‬ب ه‬ ‫‪-1-1‬‬
‫موضوعات محیط زیست توج ه چن دانی نمی ش ود‪ ،‬ام ا در وض عیتی ک ه م واد غ ذایی ف راوان‬
‫است‪ ،‬فرصتی برای توجه به اهداف وس یع ت ر جامع ه‪ ،‬از جمل ه ک اربری اراض ی روس تاهای‬
‫کشور و نقشی که در محیط زیست دارند‪ ،‬ایجاد می شود‪.‬‬
‫تدوین سیاست‪ .‬مرحله بعد تصمیم گیری در مورد فعالیتی است که برای مواجه با مس ائل در دس ت‬ ‫‪-2‬‬
‫اقدام‪ ،‬باید اجرا گردد‪ .‬در این مرحله اهداف باید به طور مشخص و شفاف تعیین شوند‪ .‬برای مثال‪،‬‬
‫اگر هدف این است که بچه های حاشیه شهرها بدون س فر ب ه جاه ای دیگ ر‪ ،‬ب ه مدرس ه دسترس ی‬
‫داشته باشند‪ ،‬یک هدف مورد آزمون می تواند کاهش درصد بچه هایی باشد که در مناطق روستایی‬
‫(حاشیه ای) برای رفتن به مدرسه هر روز بیشتر از یک ساعت سفر می کنند (مثًال از ‪ 20‬درص د‬
‫به ‪ 10‬درصد)‪.‬‬
‫اجرای سیاست‪ .‬شامل طراحی فعالیت هایی مبتنی بر برنامه برای دستیابی به اهداف ت دوین ش ده و‬ ‫‪-3‬‬
‫اجرای عملی آن ها می باشد‪ .‬مثال‪ :‬سیاست عمومی ب ا ه دف جلوگ یری از تخ ریب زیس تگاه ه ای‬
‫طبیعی‪ ،‬در مناطق بیرون شهر به وسیله زراعت تجاری‪ .‬در تعقیب این هدف‪ ،‬به عنوان یک ه دف‬
‫سیاستی ویژه‪ ،‬ممکن است دولت فرمان دهد زمین هایی با ویژگی های خاص حیات وحش یا محیط‬
‫زیست‪ ،‬نباید تخریب و شخم زده شوند‪.‬‬
‫اثر سیاست‪ .‬اگر برنامه های سیاستی‪ ،‬باعث نیل به اهداف گردد‪ ،‬آن سیاست ها را می ت وان م ؤثر‬ ‫‪-4‬‬
‫دانست‪ .‬مثًال اگر کمک های بالعوضی ب ه ش رکت ه ای اتوبوس رانی محلی اعط ا گ ردد ت ا آن ه ا‬
‫خدمات بیشتری ارائه دهند و درصد بچه هایی که یک ساعت یا زمان بیشتری را صرف رسیدن به‬
‫مدرسه می کنند از ‪ 20‬درصد به ‪ 10‬درصد یا کمتر برسانند‪ ،‬سیاست به هدف خود رسیده است‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫سیاست کشاورزی‬

‫سیاست زراعتی‬
‫امروز دخالت دولت در امور اقتصادی زراعت و بخش های دیگر اقتصاد از ویژگی های اساسی اقتص اد‬
‫مختلط است‪.‬‬
‫در کشورهای کمونیستی‪ :‬پالنگذاری اقتصادی و تنظیم روابط اقتصادی‪ ،‬بر عهده دولت است‪.‬‬
‫در کشورهای دیگر‪ :‬دخالت دولت محدودتر‪.‬‬
‫در کشورهای غربی‪ :‬دخالت دولت به حداقل ممکن‪.‬‬
‫در کشورهای در حال توسعه‪ :‬به دلیل ضرورت برنامه ریزی به منظور توسعه اقتصادی‪ ،‬بیشتر‪.‬‬
‫حتی در نظام های مبتنی بر اقتصاد بازار آزاد‪ ،‬این موضوع پذیرفته شده که مکانیسم قیمت نمی توان د در‬
‫حل مسائل اقتصادی‪ ،‬به ویژه تقسیم صحیح منابع و توزیع متعادل درآمد‪ ،‬موفق شود‪ .‬ب ه این دلی ل دولت از‬
‫راه های مختلف‪ ،‬مستقیم یا غیرمستقیم در امور اقتصادی دخالت می کند تا کمبودهای نظ ام متکی ب ر قیمت‬
‫بازار تا حدودی برطرف شود‪.‬‬
‫روند کلی سیاست های اقتصادی و سیاست زراعتی‬
‫سیاست زراعتی از سیاست های کلی اقتصادی جدا نیست و جزء تجزیه ناپذیر آن به شمار می رود‪.‬‬
‫در آغاز عصر جدید‪ ،‬در قرن های ‪ 17‬و ‪ 18‬م‪( Mercantilism :‬مرکانتیلیس م)‪ :‬مکتب اقتص ادی ح اکم‬
‫بر بسیاری از کشورهای اروپایی بود‪ .‬مرکانتیلیسم طرفدار دخالت شدید دولت در امور اقتصادی و یکی از‬
‫هدف های آن‪ :‬ایجاد و تقویت صنایع داخلی‪.‬‬
‫در زم ان م ا هم نش انه ه ایی از عقای د مرکانتیلیس ت ه ا را می ت وان دی د‪ :‬ظه ور مج دد این مکتب ی ا‬
‫‪.Neomercantilism‬‬
‫مرکانتیلیسم حمایت از صنایع را مقدم بر زراعت می دانست و در بیش تر م وارد این حم ایت را ب ه زی ان‬
‫زراعتی انجام می داد‪.‬‬
‫در اواخ ر ق رن هج دهم در واکنش ب ه مرکانتیلیس م در فرانس ه مکتب اقتص ادی ف یزیوکرات ه ا (‬
‫‪ )Physiocrates‬به وجود آمد که معتقد بود زراعت تنها رش ته و ش غل تولی د اس ت و س ایر فع الیت ه ای‬
‫اقتصادی به ویژه تجارت غیرتولیدی است‪ .‬این نظریه از دید اقتصاددانان معاصر‪ ،‬بی اعتبار است‪.‬‬
‫با آغاز انقالب ص نعتی‪ ،‬مکتب ه ای اقتص ادی لیبرالیس م و تج ارت آزاد‪ :‬ابت دا در انگلس تان و س پس در‬
‫دیگر کشورهای اروپایی پذیرفته شد‪ .‬مدت ‪ 30‬سال از ‪ 1846‬ب ه بع د تج ارت بین المللی ک امًال آزاد ب ود و‬
‫دخالت دولت در امور اقتصادی به حداقل رسید‪.‬‬
‫آدام اسمیت (‪ )Adam Smith‬از بنیانگزاران مکتب اقتصادی بازار آزاد‪ :‬مصالح ک ل جامع ه زم انی ب ه‬
‫بهترین وجه تأمین خواهد شد که مصرف کنن دگان بتوانن د تم ام نیازه ای خ ود را (محص والت زراع تی و‬
‫ص نعتی) در ارزان ت رین ب ازار داخلی ی ا خ ارجی خری داری کنن د‪ .‬بن ابراین اس میت و پ یروانش مخ الف‬
‫محدودیت بازرگانی بین المللی و دخالت دولت در امور اقتصادی بودند‪.‬‬
‫فردری ک لیس ت (‪ )Friedrich List‬بع دتر نظری ه اقتص ادی ب ازار آزاد را م ورد مخ الفت ق رار داد‪ .‬او‬
‫حمایت دولت از صنایع نوپ ا در براب ر رق ابت ه ای خ ارجی را الزم و انج ام کاره ای زیربن ایی را ب رای‬
‫توسعه صنعتی از وظایف اساسی دولت می دانست‪ .‬این شیوه تفکر با اقدام های دولت آلمان در اواخر قرن‬
‫نوزدهم در ایجاد تعرفه گمرکی به منظور حمایت از تولی د ص نعتی و م واد غ ذایی ب ه عم ل درآم د‪ .‬ج الب‬
‫اینجاست که فردریک لیست طرفدار تجارت آزاد برای محصوالت زراعتی بود و اعتقاد داشت که زراعت‬
‫یک رشته فعالیت قدیمی است و نه یک صنعت نوپا و به همین دلیل به حمایت از آن معتقد نبود‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫سیاست کشاورزی‬

‫بحران اقتصادی سال های پس از ‪1930‬‬

‫‪-‬ایجاد مرحله جدید در سیاست اقتصادی و به ویژه در سیاست زراعتی کشورهای غربی و‬
‫‪-‬دخالت دولت ها برای نجات اقتصاد این کشورها از رکود شدید به عنوان اصلی مسلم پذیرفته شد‪.‬‬
‫‪-‬در زمینه زراعت‪ :‬سیاست حمایت از محصوالت زراعتی نخست به شکل وضع تعرفه بازرگانی‬
‫‪-‬و بعد به اشکال مختلف‪ :‬ایجاد سود بازرگانی‪ ،‬سهمیه بندی واردات‪ ،‬کمک مالی به کش اورزان‪ ،‬تض مین‬
‫قیمت و نظایر آن‪.‬‬
‫هدف های سیاست زراعتی‬
‫همانطور که گفته شد‪ ،‬سیاست زراعتی هر کشور به طور کلی از سیاست های اقتصادی جدا نیست‪ ،‬بلک ه‬
‫تابعی است از آن‪ .‬ابعاد و جوانب هدف های سیاست زراعتی عبارتند از‪ :‬اقتصادی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬اجتماعی‪.‬‬
‫الف‪ -‬هدف سیاسی‪ :‬نگه داشتن حداکثر تع داد ممکن اف راد ش اغل در بخش زراعت‪ .‬این ه دف بیش تر در‬
‫گذشته مورد توجه دولت ها بوده‪ ،‬زیرا کشاورزان همیشه سربازان خوبی در پیاده نظام بودند‪.‬‬
‫ب‪ -‬هدف اقتصادی‪ :‬رسیدن به حد مطلوب خودکفایی در تولید محص والت زراع تی ب ه علت حف ظ تع ادل‬
‫تراز پرداخت های کشور و احتمال قطع واردات مواد غذایی در صورت وقوع بحران‪.‬‬
‫ج‪ -‬هدف اجتماعی‪ :‬تثبیت و افزایش درآمد کشاورزان به نحوی که شکاف میان درآمد مش اغل ص نعتی و‬
‫زراعت به حداقل برسد و کارایی تولید محصوالت زراعتی افزایش یابد‪.‬‬

‫سیاست های گوناگون زراعتی‬

‫دولت ها مجبور به مداخله در امور زراعتی و اتحاد سیاستی برای حل آن ها هستند‪ .‬یک تقسیم بن دی کلی‬
‫از سیاست ها‪:‬‬
‫‪ -1‬سیاست های بنیادی‬
‫‪ -2‬سیاست های بازاریابی‬
‫‪ -3‬سیاست های قیمت گذاری‬
‫‪ -1‬سیاست های بنیادی‪ :‬بهبود ساختار تولید زراعتی مانند ان دازه مزرع ه‪ ،‬نح وه تقس یم بن دی زمین در‬
‫داخ ل مزرع ه‪ ،‬تأسیس ات و تجه یزات موج ود در مزرع ه و ن یز ایج اد زیربن ای الزم ب رای توس عه‬
‫زراعتی مانند جاده‪ ،‬برق‪ ،‬توسعه منابع آب‪ ،‬خدمات آموزشی و ارشادی به معنای گسترده کلمه و تمام‬
‫خدمات و تسهیالت اجتماعی در مناطق روستایی‪.‬‬
‫توجه‪ :‬دولت ها نظیر چنین سیاست هایی را در مناطق ش هری و ص نعتی ن یز اعم ال می کنن د‪ ،‬البت ه این‬
‫موضوع در مناطق زراعتی باید از اولویت خاصی برخوردار باش د‪ ،‬زی را در ص نایع تط بیق ب ا ش رایط‬
‫جدید اغلب تحت فشارهای اقتص ادی س ریع ت ر انج ام می ش ود‪ ،‬در ح الی ک ه این تط بیق در زراعت ب ه‬
‫آهستگی و دشواری رخ می دهد‪.‬‬
‫چرا؟‬
‫به دلیل خانوادگی بودن واحد تولید زراعتی در بیش تر م وارد‪ ،‬ب دون اینک ه نظم اقتص ادی ح اکم ب ر ی ک‬
‫کارخانه در آنجا وجود داشته باشد؛ و وابسته به زمین بودن تولید زراعتی‪.‬‬
‫‪ -2‬سیاست های بازاریابی‪ :‬به عملیاتی ارتباط دارد ک ه از زم ان خ روج محص ول از مزرع ه ت ا زم ان‬
‫رسیدن آن به دست مصرف کننده انجام می شود‪ .‬هدف این سیاست ها ممکن است تقویت قدرت چان ه‬
‫زدن کشاورز از طریق ایجاد ش رکت ه ا و س ازمان ه ای تع اونی ب رای ف روش ی ا اف زایش کیفیت و‬
‫رعایت نکات بهداشتی در عرضه محص ول‪ ،‬ی ا ک اهش هزین ه بازاری ابی باش د‪ .‬هزین ه بازاری ابی ی ا‬
‫تفاوت قیمت که تولید کننده دریافت می کند و قیمتی که مصرف کننده می پردازد‪ ،‬همیشه مورد انتق اد‬

‫‪5‬‬
‫سیاست کشاورزی‬

‫ب وده اس ت‪ .‬در ای ران‪ ،‬ب ه وی ژه ب ه س بب وج ود انحص ار در بازاره ای عم ده فروش ی محص والت‬

‫زراعتی و میدان ها‪ ،‬واسطه ها با عرضه حداقل خدمات درآمدهای سرشاری به دست می آورند‪.‬‬
‫‪ -3‬سیاست قیمت گذاری محصوالت زراعتی به قیمتی که تولید کنن ده در مقاب ل ف روش محص والت خ ود‬
‫دریافت می دارد (قیمت سر مزرعه) و قیمت در سایر مراح ل ش بکه توزی ع مرب وط می ش ود‪ .‬تأکی د‬
‫خاص در این سیاست ها بر قیمت تولید کننده یا قیمت سر مزرعه‪ ،‬و هدف آن تث بیت و اف زایش قیمت‬
‫در جهت منافع تولید کننده است‪ .‬قیمت مس تقیمًا ب ه درآم د کش اورزان ارتب اط دارد‪ ،‬و ه دف سیاس ت‬
‫قیمت گذاری تثبیت و افزایش درآم د کش اورزان اس ت‪ .‬تث بیت قیمت ه ا کش اورزان را ب ه اس تفاده از‬
‫تکنولوژی تشویق می کند‪ .‬افزایش درآمد کشاورزان از طریق سیاست قیمت گذاری به منظور تع دیل‬
‫تفاوت درآمد بین شهر و روستا‪ ،‬تنها در کوتاه مدت می تواند از شدت مسئله بکاهد‪ .‬حل اساسی مسئله‬
‫پ ایین ب ودن درآم د کش اورزان در مقایس ه ب ا درآم د مش اغل غیرزراع تی در درازم دت‪ ،‬از طری ق‬
‫سیاست های بنیادی و بازاریابی امکان پذیر است‪.‬‬
‫اجرای سیاست قیمت گذاری محصوالت زراعتی در دو سطح‪:‬‬
‫‪ -1‬سطح ملی‪ :‬تعرفه‪ ،‬سود بازرگانی‪ ،‬سهمیه بندی واردات‪ ،‬کمک مالی به کشاورزان (یارانه) از طریق‬
‫تضمین قیمت محصوالت‪ ،‬خرید مستقیم محصول از کشاورزان‪ ،‬کنترل سطح زیر کش ت‪ ،‬ی ا ترکی بی‬
‫از این روش ها‪.‬‬
‫‪ -2‬سطح بین المللی‪ :‬قراردادهای بین المللی کاال که از سال ‪ 1920‬تا کن ون در م ورد محص والتی مانن د‬
‫گندم‪ ،‬کائوچو‪ ،‬قهوه و شکر مورد بحث بوده است اما با موفقیت چندانی رو به رو نب وده اس ت‪ .‬ه دف‬
‫از این قراردادها تضمین قیمت محصوالت در سطح بین المللی است‪.‬‬

‫سیاستی برای تصحیح شکست بازاری و افزایش برابری‬

‫اگر دولت بخواهد شکست بازاری را اصالح کند‪ ،‬مثًال برای ک اهش آل ودگی محیطی‪ ،‬از طری ق ک اهش‬
‫تولید (و مصرف) یک نوع حمل و نقل (مثل اتومبیل های خصوص ی) و گس ترش دیگ ری (مث ل حم ل و‬
‫نقل عمومی)‪ ،‬در حقیقت می خواهد از نقطه ‪ A‬به نقطه ‪ C‬در طول مرز (منحنی) امکان ات تولی د جامع ه‪،‬‬
‫حرکت نماید‪ .‬برای مثال دولت می تواند این کار را با اخذ مالیات از اتومبیل های خصوصی و یا اعط ای‬
‫یارانه به قطارها و اتوبوس ها انجام داده و قیمت های نسبی را تغییر دهد تا سازندگان آن ها عکس العم ل‬
‫نشان دهند‪ .‬رفتن از ‪ A‬به ‪ C‬همیشه آسان نیست و گاهی اوقات ممکن است حتی به دالیل عملی غ یرممکن‬
‫باشد‪ .‬پیشرفت (به طور مثال) از طریق نقطه ‪ B‬است که نشان دهنده مصرف کم تر کارای منابع نسبت به‬
‫نقطه ‪ A‬می باشد‪ .‬در این مورد‪ ،‬بنگاه ها برای هماهنگ شدن با قیمت جدی د‪ ،‬نیازمن د زم ان هس تند و این‬
‫ممکن است باعث اتالف منابع در کوتاه مدت گردد‪ ،‬چون آن ها با کاهش تقاض ا‪ ،‬تولی د کااله ا را ک اهش‬
‫می دهند‪ .‬جامعه به خاطر کمبود محصول متضرر می ش ود؛ ‪ B‬در درون م رز امکان ات تولی د ق رار می‬
‫گیرد‪ .‬به هر حال‪ ،‬در اینجا شاید یک زیان دائمی ک ارایی ایج اد ش ود‪ .‬سیس تم ه ای مالی اتی و یاران ه ای‪،‬‬
‫منابع را برای به حرکت در آوردن آن ها جذب می کنند و شاید هرگز به طور کامل به سطوح تولید در ‪C‬‬
‫نائل نگردیم‪ .‬تغییر ق وانین مالی اتی‪ ،‬ش اید ب اعث کن د ش دن مح رک ه ا و در نتیج ه ک ارایی کم ت ر ش ود‪.‬‬
‫بنابراین سیاستمداران حداقل در کوتاه مدت‪ ،‬باید توازنی را از یک طرف بین زیان های بالقوه کارایی‪ ،‬با‬
‫منابعی که در این دخالت دولت استفاده می شوند و از طرف دیگر منافع محیطی و اجتماعی که دخالت ها‬
‫به ارمغان می آورند‪ ،‬رعایت کنند‪ .‬گاهی اوقات بهتر این است که هیچ کاری انجام ندهیم‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫سیاست کشاورزی‬

‫منبع‪ :‬هیل‪ ،‬برکلی‪ ،‬اقتصاد زراعتی و بخش روستایی‪ ،‬ترجمه‬

‫ولی بریم نژاد‪ ،‬ص ‪354‬‬

‫مسائل اساسی زمینه ساز دخالت دولت در زراعت‬

‫الف‪ -‬پایین بودن درآمد‬
‫ب‪ -‬نوسان های درآمد‬
‫مطالعه درآمد کشاورزان در بسیاری کشورها نشان می دهد که درآمد آن ها در مقایسه با درآمد ص احبان‬
‫مشاغل غیرزراعتی در اغلب موارد کم تر است‪ .‬این برآوردها ب ر اس اس آم ار درآم د ملی ب ا اس تفاده از‬
‫فرمول زیر انجام می شود‪:‬‬

‫‪YA Y 1‬‬
‫=‪R‬‬ ‫÷‬
‫‪PA P1‬‬
‫‪ =R‬نسبت درآمد سرانه زراعت به درآمد سرانه سایر بخش های اقتصادی‬
‫‪ =YA‬درآمد ملی بخش زراعت (سهم زراعت در درآمد ملی)‬
‫‪ =Y1‬درآمد ملی بخش غیر زراعتی‬
‫‪ =PA‬جمعیت بخش زراعتی‬
‫‪ =P1‬جمعیت بخش غیرزراعتی‬
‫بنابراین اگر ‪ 65‬درصد جمعیت کشوری فرضی‪ ،‬در بخش زراعت شاغل باشند و ‪ 45‬درص د درآم د ملی‬
‫آن از زراعت به دست آید‪ ،‬نسبت نابرابری درآمد (‪ )R‬با استفاده از فرمول برابر ‪ 44/0‬خواهد بود‪.‬‬
‫بر اساس گزارش سازمان بهره وری آسیایی در دهه ه ای هش تاد و ن ود‪ ،‬در ‪ 13‬کش ور آس یایی از جمل ه‬
‫ایران‪ ،‬درآمد خانوارهای روستایی بین ‪ 4/0‬تا ‪ 7/0‬درآمد خانوارهای شهری بوده است‪.‬‬
‫توجه‪ :‬آمار مربوط به نابرابری درآمد زراعت را به چند دلیل باید با احتیاط تفسیر کرد‪:‬‬
‫‪ -1‬این ارقام نشان دهنده متوسط درآمد است‪ ،‬و وجود تفاوت درآمد بین کشاورزان را پنهان می سازد‪.‬‬
‫‪ -2‬برخی از صاحبان مزارع کوچک ممکن است بخشی از درآمد خ ود را از مش اغل غ یر زراع تی ب ه‬
‫دست آورند‪ ،‬در نتیجه ممکن است درآمد کل بیشتری داشته باشند‪.‬‬
‫‪ -3‬اغلب مقداری از محصول تولید شده به وسیله کشاورز و خ انواده اش مص رف می ش ود و این خ ود‪-‬‬
‫مصرفی معموال محسوب نمی شود یا اگر به حساب آید‪ ،‬بر اساس قیمت سر مزرعه خواهد ب ود و ن ه‬
‫قیمت خرده فروشی‪ ،‬به همین دلیل ارزش آن کم تر از آنچه هست نشان داده می شود‪.‬‬
‫نظریات توسعه زراعتی‬
‫‪-1‬دوره نخس ت‪ :‬دو ده ه ‪ 1950‬و ‪ 1960‬میالدی (دوره رش د و نوس ازی اقتص ادی)‪ :‬توس عه اساس ًا ب ر‬
‫مبنای مفهوم رشد تولید سرانه تعریف می شد‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫سیاست کشاورزی‬

‫‪-2‬دوره دوم‪ :‬دهه ‪ :1970‬توسعه به مفهوم رشد همراه با عدالت تعریف شد و بیشتر به موضوعاتی چ ون‬
‫توزیع درآمد‪ ،‬اشتغال‪ ،‬تغذیه و مسائل عینی در مورد اقتصاد روستا می پرداخت‪.‬‬
‫‪-3‬دوره سوم‪ :‬دهه های ‪ 1980‬و ‪ :1990‬تأکید بر اصالح سیاست گذاری ها‪ ،‬تغییرات نهادی‪ ،‬توجه بیشتر‬
‫به امنیت غذایی و پایداری محیط زیست بوده است‪.‬‬

‫الف‪ -‬دوره رشد و نوسازی‬

‫تأکید بر افزایش در تولید ملی‪ ،‬افزایش در سرمایه گذاری و مصرف بیشتر‪.‬‬
‫در زمینه روستایی به تغییر در مشخصه های عقب ماندگی روستایی چ ون‪ :‬تولی د معیش تی‪ ،‬به ره گ یری‬
‫روستاییان از فنون ابتدای تولید‪ ،‬نگرش های محافظه کارانه‪ ،‬سطح پایین آرزوها و ن اتوانی در پس ان داز‬
‫اشاره شد‪.‬‬
‫اساس تحلیل دیدگاه نوسازی بر نظریه دوگانگی و تقابل های دوتایی یا دوبخشی مانند شهری و روستایی‪،‬‬
‫صنعتی و زراعت‪ ،‬توسعه یافته و عقب مان ده‪ ،‬م درن و س نتی اس توار اس ت و رابط ه برت ری و که تری‬
‫مشخصه اصلی مناسبات بین آن ها است‪ .‬بخش اول پویا و پیش رون ده و بخش دوم اس تا و س اکن تعری ف‬
‫می شود‪.‬‬
‫بر طبق این نظریه کشورهای در حال توسعه از دو بخش متمایز تشکیل یافته اند‪:‬‬
‫الف‪ -‬بخش صنعتی (شهر) که دگرگون پذیر و پویا است‪.‬‬
‫ب‪ -‬بخش سنتی یا زراعت (روستا) که ایستا است‪ .‬به همین ترتیب در بخش زراعت نیز دو بخش متفاوت‬
‫تجاری (مدرن) و معیشتی (سنتی) وجود دارد‪.‬‬
‫غالب صاحب نظران توسعه دهه ‪ ،1950‬زراعت را عامل مهمی در رشد اقتصادی نمی دانند‪.‬‬
‫تمام اقتصاد دانان نئوکالسیک سیاست ه ای آزادی اقتص ادی را ب ه عن وان تنه ا مس یر توس عه قلم داد می‬
‫کردند‪ ،‬به طوری که در دهه ‪ 1950‬تحت تأثیر این دیدگاه‪ ،‬بخش زراعت را به عنوان جعب ه ای س یاه می‬
‫دانستند که نیروی کار‪ ،‬غذای مورد نیاز و همچنین سرمایه شان می توانست از آن آزاد شود‪.‬‬
‫رویکرد توسعه در دهه ‪ 1950‬و ‪ 1960‬از مقال ه آرت ور ل وئیس در ‪ 1954‬ب ه ن ام «توس عه اقتص ادی ب ا‬
‫عرضه نامحدود نیروی کار» متأثر شد‪ .‬او یک الگوی دو بخشی توس عه در اقتص اد را ارائ ه داد‪ .‬ل وئیس‬
‫بر اساس این دیدگاه این الگو را در کشورهای در حال توسعه در سطح کالن ارائه می دهد که ی ک بخش‬
‫آن شامل سرمایه داری مبادله ای نو است و با بخش جدید صنعتی شناخته می شود و بخش دیگ ر آن غ یر‬
‫سرمایه داری بومی است که با زراعت معیشتی مش خص می ش ود‪ .‬این م دل‪ ،‬بخش معیش تی ]س نتی[ را‬
‫ذخیره کننده نیروی انسانی برای بخش سرمایه داری فرض کرده و بخش صنعتی (سرمایه داری) را منبع‬
‫تغذیه علمی و فنی بخش معیشتی فرض می کند‪.‬‬
‫الگوی لوئیس بر این نکته تأکید دارد که چگونه می توان نیروی کار را از بخش معیشتی‪ ،‬ک ه به ره وری‬
‫نهایی یک کارگر محدود کننده به صفر نزدیک می شود‪ ،‬به بخش س رمایه داری منتق ل و رش د اقتص ادی‬
‫را از طریق سرمایه گذاری مجدد سود فراهم کرد‪.‬‬
‫غالب اقتصاددانان بخش سرمایه داری را با بخش صنعت و بخش غیر سرمایه داری را با زراعت س نتی‬
‫یکی می انگاشتند و استدالل شان بر این بود که باید نیروی ک ار «اض افی» و دیگ ر من ابع ب رای رش د و‬
‫پیشرفت از زراعت به صنعت انتقال یابد‪ .‬اما برخی از اقتصاددانان مانند جانسون (‪ )1970‬نشان دادند که‬
‫این فرضیات نوعی ساده انگاری در واقعیات اقتصادی است و در عمل م وجب می ش ود ک ه از الزام ات‬
‫عمده غفلت شود‪ ،‬به همین دلیل باید طوری برآورد کرد که زراعت بتواند در رش د عم ومی اقتص اد نقش‬
‫مثبتی ایفا کند‪.‬‬
‫در مقابل گرایش های مبتنی بر کم انگاشتن نقش بخش زراعت‪ ،‬بسیاری از کارشناس ان زراعت از غفلت‬
‫نسبت به زراعت نگران بودند‪ .‬برای مثال جانستون و میلر (‪ )1961‬بر اهمیت و نقش زراعت در فراین د‬
‫‪8‬‬
‫سیاست کشاورزی‬

‫رشد اقتصادی تأکید کردند‪ .‬این نقش در ابع ادی چ ون ن یروی ک ار‪ ،‬س رمایه‪ ،‬ارز خ ارجی و م واد اولی ه‬
‫برای بخش رو به رشد صنعت و بازار برای کاالهای صنعتی داخلی تأکید شد‪.‬‬
‫از مشخصات مهم در اتخاذ راهبرد توسعه زراعت روستایی در ده ه ‪ 1950‬و اوای ل ده ه ‪ ،1960‬نس خه‬
‫برداری اقتصاددانان غربی از روند توسعه کشورهای توسعه یافته برای کشورهای رو به توسعه ب ود ک ه‬
‫فرض می شد مش اوران غ ربی می توانن د مس تقیمًا ش یوه ه ای ف نی‪-‬زراعی و الگوه ای توس عه زراعت‬
‫کش ورهای پردرآم د را ب ه کش ورهای کم درآم د انتق ال دهن د و ب ا برنام ه توس عه محلی می توانن د ب ه‬
‫روستاییان کمک کنند تا بر نظام های نابرابر مالکیت زمین غلبه یابند‪ .‬الگوی حاکم در اذهان اقتصاددانان‬
‫همان برنامه توسعه مارشال بود که در آن انتقال میزان زیادی از سرمایه و فناوری از آمریک ا و اروپ ای‬
‫پس از جنگ به کشورهای رو به توسعه را در دستور کار خ ود ق رار می دادن د‪ .‬از این رو برنام ه ه ای‬
‫توسعه زراعتی دهه ‪ 1950‬تأکید زیادی بر الگوهای آمریکایی در ترویج زراعتی و الگوی رخنه به پایین‬
‫توسعه زراعتی می کرد‪.‬‬
‫بخش اعظمی از برنام ه ه ای توس عه زراع تی ب رای رس یدن ب ه اه دافی چ ون اف زایش س ریع تع داد‬
‫تولیدکنندگان و حل مسئله غذا به شکست انجامید و بخش روستایی و زراع تی م ورد غفلت ق رار گ رفت‪.‬‬
‫هر چند نوسازی و توسعه بخش صادرات در برخی مناطق موفق ب ود‪ ،‬توس عه بخش ه ای س نتی و تولی د‬
‫محصوالت اساسی تا حد زیادی به شانس واگذار شد‪ .‬این ناتوانی ها در مجموع منج ر ب ه ارزی ابی مج دد‬
‫الگوی توسعه زراعتی شد‪ .‬نخست مشخص شد که در بسیاری از کشورها موان ع س اختاری عم ده ای در‬
‫اجرای برنامه های توسعه زراعتی در روستاها وجود دارد و تمرکز زیاد قدرت سیاسی و مالکیت دارایی‬
‫از جمل ه این عوام ل بودن د‪ .‬دوم بحث دسترس ی ب ه نه اده ه ای تولی د دهقان ان ب ود ک ه محقق ان و نظری ه‬
‫پ ردازانی چ ون گ ریفین (‪ )1979‬و ش ولتز (‪ )1978‬ب ر آن تأکی د داش تند‪ .‬گفت ه ش د ک ه کش اورزان و‬
‫روستاییان نه تنها غیر منطقی و سرنوشت گرا نیستند‪ ،‬بلکه حسابگر ان د و ب ا دقت‪ ،‬هزین ه و فوای د روش‬
‫های گوناگون زراعت را ارزیابی می کنند‪ .‬به گفته شولتز اگر «‪ ...‬فرصت های سرمایه گذاری و انگیزه‬
‫های مؤثر وجود داشته باشد‪ ،‬کشاورزان شن را ب ه طال مب دل خواهن د ک رد» ش ولتز س رمایه گ ذاری در‬
‫تحقیقات زراعتی و سرمایه انسانی را از عوامل بنیادی تبدیل بخش زراعت سنتی به ن و می دان د‪ .‬ب ه این‬
‫ترتیب‪ ،‬تأثیر این تفکر در ظهور الگوی انقالب سبز نمایان ش د ک ه ج ایگزین الگ وی اش اعه و رخن ه ب ه‬
‫پایین و الگوی توسعه محلی گردید‪ .‬انقالب سبز با انتقاداتی رو به رو شد‪ ،‬چون این برنامه اغلب ب ه س ود‬
‫مالکان و دهقانان بزرگ مالک در مناطق مستعد تمام شد در حالی که خرده مالکان غالب ًا ب ا ک اهش قیمت‬
‫غالت و اخراج از زمین های خود‪ ،‬با فقر مواجه شدند‪.‬‬
‫تجارب دهه های گذشته به ما می آموزد که با افزایش جمعیت‪ ،‬باید تغییر شیوه ه ای ف نی ب ه عن وان ی ک‬
‫عنصر اصلی‪ ،‬هم در نظریه و هم در کاربرد توسعه زراعتی صورت گیرد‪.‬‬

‫ب) اقتصاد سیاسی رادیکال و دیدگاه های وابستگی‬

‫در دهه ‪ 1960‬و ‪ 1970‬دیدگاه های اقتصاد غربی توس عه ب ا ظه ور دی دگاه اقتص اد سیاس ی رادیک ال و‬
‫نظریه های وابستگی به چالش طلبیده شدند‪ .‬اساسًا نظریه های توسعه رادیکال ریشه در نظریه ه ای ل نین‬
‫(در مورد امپریالیسم)‪ ،‬کائوتسکی (در مورد زراعت)‪ ،‬پل باران و سایر اقتصاددانان مارکسیست داشت‪.‬‬
‫در ‪ 1952‬پل باران در مقاله خود به ن ام «درب اره اقتص اد سیاس ی عقب مان دگی» اس تدالل ک رد ک ه در‬
‫بیش تر کش ورهای کم درآم د ممکن نیس ت ب دون تغ یرات بنی ادی و خش ونت ب ار در نهاده ای سیاس ی و‬
‫اجتماعی آن بتوان سرمایه داری را توسعه داد‪ .‬وی در تشخیص موانع بنیادی و ساختاری موفق ب ود ولی‬
‫همانند بسیاری از اقتصاددانان توس عه در غ رب ک ه وی منتق د آن ان ب ود‪ ،‬زراعت کوچ ک مقی اس را در‬
‫کمک به رشد اقتصادی ناتوان می دید‪ .‬برای مثال‪ ،‬باران پذیرفت که در زراعت تولید نهایی ن یروی ک ار‬
‫اغلب به صفر نزدیک می شود و بنابراین در زراعت برای استخدام ک ارگر ب ه ش یوه س ودمند هیچ راهی‬

‫‪9‬‬
‫سیاست کشاورزی‬

‫وجود ندارد‪ .‬به نظر وی زراعت تنها با انتقال به بخش صنعت می تواند کار مولد را ب ه دس ت آورد و ب ا‬
‫بعضی قطعات کوچک زمینی زارعان نمی توان به پیشرفت هایی که برای افزایش بهره وری الزم اس ت‬
‫دست یافت‪ ،‬در نتیجه مزارع برای کارآمد بودن باید یکپارچه شوند‪.‬‬
‫در دهه های ‪ 1950‬و ‪ ،1960‬نظریات وابس تگی تحلی ل ه ای وابس تگی از ش رایط اقتص ادی کش ورهای‬
‫عقب نگه داشته شده را ارائه دادند که رائول پربیش برای اولین بار تفس یر وابس تگی از عقب مان دگی را‬
‫ارائه کرد‪ .‬به نظر او‪ ،‬توسعه نیافتگی مرحله ای از مراح ل توس عه ی افتگی نیس ت‪ ،‬بلک ه نتیج ه گس ترش‬
‫نظام عالم گیر سرمایه داری است‪ .‬تعری ف مع روف از وابس تگی را دوس انتوز چ نین ارائ ه ک رده اس ت‪:‬‬
‫«منظور از وابستگی حالتی است ک ه در آن اقتص اد کش ورهایی معین توس ط توس عه و گس ترش اقتص اد‬
‫کشور دیگر مشروط می شود که اقتصاد این کشورها به آن وابسته است»‪ .‬کشورهای کم درآم د پ یرامون‬
‫هم از طریق مبادله نابرابر با کش ورهای ص نعتی مرک ز و هم ب ر اث ر س ودی ک ه ش رکت ه ای خ ارجی‬
‫برگشت می دهن د روز ب ه روز فق یرتر می ش وند‪ .‬در کش ورهای پ یرامون رش د س رمایه داری خوداتک ا‬
‫نیست‪ ،‬بلکه سیاست های جایگزینی واردات کاالهای تجملی و صدور محصوالت زراعی صنعتی‪ ،‬آن را‬
‫تضعیف می کند‪ .‬این سیاست ها بازار داخلی را برای کاالهای مصرفی از جمله م واد غ ذایی و ف رآورده‬
‫های زراعت محدود می کند و توده دهقانان را ب ه فق ر می کش اند‪ .‬مهم ت رین نف ع برن دگان این فراین دها‪،‬‬
‫شرکت های چندملیتی‪ ،‬بورژوازی محلی و نخبگان زمین دار هستند که تمامًا از روابط وابستگی سود می‬
‫جویند و در نتیجه مانع هر گونه اصالح سودمندی می شوند‪.‬‬
‫در کل نظریه پردازان رادیکال به فهم زراعت کمک زیادی کردند‪.‬‬
‫نخست‪ ،‬آنان با تأکید بر اینکه توسعه اقتصادی هر کش ور بای د در متن تجرب ه ت اریخی آن کش ور درک و‬
‫تحلیل شود‪ ،‬به منسوخ شدن اسطوره کشور توسعه نیافته نمونه کمک کردند؛‬
‫دوم‪ ،‬این استدالل که فقر روستایی در کشورهای جهان سوم بر اثر کارکرد اقتصاد جه انی س رمایه داری‬
‫به وجود آمده است‪ ،‬نویسندگان رادیکال را به ارتب اط بین روس تاییان و نظ ام فراگ یر اقتص ادی معط وف‬
‫کردند‪ .‬اگر شولتز فقر روستایی را به فقدان فناوری مولد روستایی و ن یز س رمایه انس انی نس بت می داد‪،‬‬
‫نظریه پردازان رادیکال بر اهمیت پیوندها و ترتیبات مبادالتی‪ ،‬که روستاها را ب ه بقی ه اقتص اد پیون د می‬
‫داد تأکید کردند‪.‬‬
‫سوم‪ ،‬اقتصاددانان رادیکال ادعاهای اقتصاددانان توسعه را زیر سؤال بردند ک ه ب ر نف ع متقاب ل تأکی د می‬
‫کردند و معتقد بودند که مناسبات اقتصادی میان کشورهای کم درآمد و پر درآمد می تواند به نح وی باش د‬
‫که به همه نفع برساند‪ .‬به عقیده صاحب نظران رادیکال‪ ،‬توسعه صرفًا موضوعی فن ساالرانه نیس ت ک ه‬
‫بهترین راه افزایش تولید ناخالص سرانه ملی را تع یین کن د‪ ،‬بلک ه ش امل تجدی د س اخت رواب ط سیاس ی و‬
‫نهادی است‪ .‬آنان توصیه می کرند که در تحلیل ها و ارائ ه خ ط مش ی ه ا بای د ب ه این مالحظ ات سیاس ی‬
‫توجه کرد‪.‬‬

‫ج) رشد توأم با عدالت‬

‫نارسایی هایی که در تحلیل های رادیکالی اقتصاددانان غربی ده ه ‪ 1960‬وج ود داش ت‪ ،‬از قبی ل نظری ه‬
‫پردازی کالن نگر و تجریدی‪ ،‬توجه اندک بر ضرورت تحول فنی در زراعت‪ ،‬بی توجهی به ویژگی ه ای‬
‫مکانی فرایندهای تولید دهقانی و عدم بنیان های قوی خردنگ ر مبت نی ب ر پ ژوهش ه ای تج ربی در س طح‬
‫محلی (روستا و ی ا مزرع ه)‪ ،‬از اوای ل ده ه ‪ 1980‬مح رکی ب رای ارزی ابی مج دد اه داف و رویکرده ای‬
‫اقتصاد توسعه و نقش زراعت در نیل به این اهداف شد‪.‬‬
‫از اوایل دهه ‪ ،1970‬مسئله اشتغال و توزیع درآمد واقعی به عنوان یک جری ان ح اکم اقتص اد توس عه در‬
‫غرب مطرح شد‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫سیاست کشاورزی‬

‫این نیاز احساس شد که باید اهداف توس عه دوب اره تعری ف ش ود‪ .‬همچ نین تجرب ه رش د اقتص ادی ب رخی‬
‫کشورها از دهه ‪ ، 1960‬از قبیل پاکستان‪ ،‬نیجریه و ایران‪ ،‬آثار جانبی زیادی بر جای گذاشت؛ بیش از پیش‬
‫برای اقتصاددانان توسعه آشکار ش د ک ه ح تی کش ورهایی ک ه رش د س ریع اقتص ادی داش تند و اغتشاش ات‬
‫اجتماعی را تجربه کردند‪ ،‬منافع حاصل از رشد کمتر نصیب فقرا شده و بیشتر ب ه ش کاف بین دارا و ن دار‬
‫انجامیده است‪ ،‬حتی در جایی که درآمد فقرا افزایش یافته‪ ،‬این افزایش کند و ناچیز بوده است‪.‬‬
‫ًا‬
‫موضوع اشتغال روستایی‪ ،‬سؤاالتی درب اره تولی د و ظ رفیت اش تغال زایی مط رح ک رد‪ .‬بحث عم دت در‬
‫بخش زراعت بر این موضوع متمرکز بود که در مقایسه با مزارع و کش تزارهای ب زرگ‪ ،‬ت ا چ ه ح د می‬
‫توان به توسعه مزارع کوچک تأکید کرد‪.‬‬
‫تالش برای توسعه زراعتی با تمرکز بر توده زارعان خرده پا در کشورهایی ک ه درآم د پ ایین دارن د‪ ،‬ب ه‬
‫رشد تولید کل اقتصاد و نیز اشتغال بیشتر کمک خواهد کرد‪.‬‬

‫د) توسعه یکپارچه روستایی و نیازهای اساسی‬

‫طی دهه ‪ 1970‬تمرکز اصلی توسعه ملی و بین المللی بر اتخ اذ ی ک رویک رد ج امع ب ود ک ه ب ه توس عه‬
‫زراعتی محدود نمی شد‪.‬‬
‫به نظر چمبرز افزایش تولیدی که به فقیر شدن بیانجامد توسعه نیست‪ .‬تولید یک ابزار است نه هدف‪.‬‬
‫بر اساس توصیف بانک جهانی‪« :‬توسعه روستایی راه بردی اس ت ک ه ب رای بهب ود زن دگی اقتص ادی و‬
‫اجتماعی گروه خاصی از مردم‪ -‬فقرای روستایی‪ -‬طراحی می شود‪ .‬آن بسط منافع توسعه به فق یرترین ه ا‪،‬‬
‫از میان آن هایی که قوت الیموتی را در مناطق روستایی جستجو می کند‪ ،‬در بر می گیرد»‬

‫ه) زراعت پایدار‬

‫در دهه ‪ 1980‬تغی یرات عم ده ای در مب احث توس عه ب ه وق وع پیوس ت و گ رایش ه ای جدی دی در بحث‬
‫توس عه و تع یین اه داف و راهبرده ای آن‪ ،‬ب ه وی ژه تغی یر از ابع اد خ رد ب ه ابع اد کالن و تأکی د ب ر رش د‬
‫اقتصادی‪ ،‬اصالح سیاست ها و آزادسازی بازار شکل گرفت‪ .‬اصالح سیاست های کالن به عنوان موضوع‬
‫توسعه مطرح شد‪ .‬بر اساس گزارش بانک جهانی تا اواخ ر این ده ه در ‪ 31‬کش ور از ‪ 45‬کش ور واق ع در‬
‫جنوب صحرای آفریقا‪ ،‬برنامه های تعدیل اجرا شد در نتیجه اصالحات سیاست اقتصادی در زمین ه توس عه‬
‫زراعتی‪ ،‬برخی از نتایج موفقیت آمیز رخ داد‪ .‬به عنوان مثال در اواسط دهه ‪ ،1980‬هند ب ه خودکف ایی در‬
‫تولید غالت رسید‪ .‬تأکیدهایی که بعدها با انتشار آثاری مانند کتاب مع روف فق ر و قحطی (‪Poverty and‬‬
‫‪ -Famine‬آمارتیا سن‪ )1981 -‬بر مسئله تغذیه شد‪ ،‬به این رویکرد اش اره داش ت ک ه ام نیت غ ذایی هم ب ه‬
‫عرضه کافی مواد غذایی و هم به دستیابی جمعیت به عرضه آن اطالق می شود و تأکید ب ر یکی از ط رف‬
‫های این معادله مشکل گشای امنیت غذایی در کشورهای در حال توسعه و فقیر نیست‪.‬‬
‫همچنین دهه ‪ 1980‬شاهد چند موضوع محوری در طرح یا افول رویکردهای توسعه بود‪ :‬نخس ت مس ائل‬
‫از قبیل باران های اسیدی‪ ،‬آثار گازهای گلخانه ای‪ ،‬آلودگی و نابودی محیط زیست‪ ،‬مقوله توسعه پای دار را‬
‫در سطوح محلی‪ ،‬ملی و جهانی مطرح کرد و استمرار روش ه ای فعلی ب ه ک اهش به ره وری زراع تی و‬
‫افزایش فقر روستایی انجامید‪ .‬به عالوه تقاضاهای فزاینده ای برای توسعه و انتخاب نظ ام ه ای زراعی کم‬
‫مخرب توسعه و فناوری های کم آلوده کننده صورت گرفت‪.‬‬

‫و) تعدیل ساختاری‬

‫از اواسط سال های ‪ 1980‬تغییر ژرفی در راهبردهای توسعه یا حرکت به س وی اقتص اد ب ازتر و تغی یر‬
‫در تفکر نقش دولت به وجود آمد‪ .‬در این دوره تعدادی از کشورهای در حال توسعه ب ه اص الحات سیاس ی‬
‫پرداختند که در زراعت تأثیرگذار بود‪ .‬تثبیت اقتصادی و آزادسازی تجاری به مرور به عناص ر اص لی در‬

‫‪11‬‬
‫سیاست کشاورزی‬

‫اصالح راهبرد توسعه تبدیل شد‪ .‬موضوع اصلی در آزادسازی تجارت این بود ک ه آی ا کش ورها می توانن د‬
‫نرخ ارز واقعی رقابتی را حفظ و صادرات را تشویق کنند‬
‫نتایج پژوهش ها و تجارب دهه های توسعه نشان می دهد ک ه ب رای نی ل ب ه رش د س ریع زراعت و توس عه‬
‫روستایی باید مواردی را در نظر گرفت‪:‬‬
‫‪-1‬تحکیم زیرساخت های نهادی برای کشاورزان خرده مالک از نظر پژوهش و آموزش آن ها‪.‬‬
‫‪-2‬نظارت بر تحلیل خط مشی ها و آموزش‪.‬‬
‫‪-3‬تأکید مجدد بر تحلیل موضوعات توسعه اقتصادی در چارچوب گسترده تر اقتصاد کالن‪.‬‬
‫‪-4‬ارزیابی مجدد نقش تجارت جه انی‪ ،‬کم ک ه ای م واد غ ذایی و تخصص ی ک ردن زراعت در اقتص اد‬
‫جهانی مواد غذایی‪.‬‬
‫‪-5‬ایجاد نهادهای قدرتمند محلی و افراد آموزش دیده‪.‬‬

‫ز) نهادگرایی‬
‫هم مصوبات رسمی (قواعد و قوانین) و هم غیر رسمی (هنجارهای رفتاری‪ ،‬پیمان ها و قواعد ع رفی) و‬
‫خصوصیات اجرای آن ها روی هم‪ ،‬ساختار انگیزه جوامع‪ ،‬به ویژه اقتصاد را تعریف می کنند‪.‬‬
‫نهادها قواعد بازی سازمان ها و کارآفرینان شان بازیکنان آن ها هس تند‪ .‬اگ ر چ ارچوب نه ادی ب ه دزدی‬
‫دریایی پاداش دهد‪ ،‬در این صورت سازمان ه ای دزدی دری ایی پدی د خواهن د آم د و اگ ر ب ه فع الیت ه ای‬
‫تولیدی پاداش دهد‪ ،‬در این صورت سازمان ها برای ورود به فعالیت های تولیدی به وجود خواهند آمد‪.‬‬
‫نهادها عواملی اند که عملکرد بلندمدت اقتصادها را به نحوی بنیادی تعیین می کنند‪.‬‬

‫ابزارهای مؤثر به منظور کاربرد زراعت برای توسعه چه می باشند؟‬

‫اولویت های باالیی عبارتند از‪:‬‬
‫افزایش دارایی های خانوارهای فقیر‬
‫افزایش بهره وری و مولد ساختن هر چه بیشتر بهره برداران کوچک و به طور کلی بخش زراعت‬
‫ایجاد فرصت هایی در آن بخش از اقتصاد غیرزراعی روستا که فقرای روستایی می توانند آن فرصت ها‬
‫را به چنگ آورند‪.‬‬

‫اصالح تجارت‪ ،‬سیاست های قیمتی و یارانه اصالحات هم بازن دگان و هم برن دگانی را ب ه دنب ال خواه د‬
‫داشت‪ .‬سیاست های زراعتی به طور گسترده ای در میان کشورها متغیر است‪.‬‬
‫حفاظت از زراعت و یارانه ها در کشورهای توسعه یافته‬
‫توجه زیادی نسبت به کاهش اث رات منفی سیاس ت ه ای کش ورهای توس عه یافت ه ب ر کش ورهای در ح ال‬
‫توسعه شده است به وی ژه از طری ق تالش ه ا ب رای ب از ک ردن بازاره ا و ح ذف سیاس ت ه ای یاران ه ای‬
‫کشور(های) توسعه یافته که مح رک تولی د ب وده و قیمت ه ای جه انی را از ارزش انداخت ه اس ت‪ .‬اف زایش‬
‫حفاظت از زراعت در کشورهای توسعه یافته و نگرانی ها در خص وص اث رات این ]ابزاره ای[ حف اظتی‬
‫بر کشورهای در حال توسعه ی فقیرتر‪ ،‬تالش هایی را در دهه ‪ 1980‬به منظ ور ک اهش تحری ف قمیت ه ا‬
‫در بازارهای جهانی موجب گردید‪ .‬در آغاز دور اروگوئه از مذاکرات تجارت‪ 1‬در سال ‪ ،1986‬ب رخی از‬

‫‪1‬‬
‫‪- Uruguay Round of trade negotiation‬‬

‫‪12‬‬
‫سیاست کشاورزی‬

‫کشورهای صادر کننده در زمین ه زراعت‪ ،‬گ روه ک ایرنس‪ 2‬را تش کیل داده و اعض اء تض مین نمودن د ک ه‬
‫اصالح یارانه و تجارت زراعت را در رأس دستور ک اری دور اروگوئ ه ق رار دهن د‪ .‬کش ورهای در ح ال‬
‫توسعه ن یز گ روه بیس ت‪ 3‬را در زم ان برگ زاری کنف رانس وزی ران‪ 4‬در دور دوه ه ک ه در س ال ‪2003‬‬
‫برگزار شد‪ ،‬تشکیل دادند تا کاهش های حفاظتی را در کشورهای توسعه یافته تضمین نمایند‪.‬‬

‫منابع‪:‬‬

‫‪ -1‬شکوری‪ ،‬ع‪ .1388 .‬سیاست های توسعه زراعتی در ایران‪ ،‬انتشارات سمت‪ ،‬مرکز تحقیق و توس عه‬
‫علوم انسانی‪ ،‬چاپ دوم‪.‬‬
‫‪ -2‬هیل‪ ،‬ب‪ ،1388 .‬اقتصاد زراعتی و بخش روستایی‪ ،‬ترجمه بریم نژاد‪ ،‬و‪ .‬انتشارات آذربرزین‪ ،‬چ اپ‬
‫اول‪.‬‬
‫‪ -3‬سلطانی‪ ،‬غ‪ .‬ر‪ ،.‬و ب‪ .‬الف‪ .‬نجفی‪ ،1385 .‬اقتصاد زراعتی‪ ،‬مرکز نشر دانشگاه‪ ،‬چاپ اول‪.‬‬
‫سایر منابع مورد استفاده و ارجاع‪:‬‬
‫‪ -4‬شولتز‪ ،‬ت‪ .1386 .‬گذار از زراعت سنتی‪ ،‬ترجمه نوری نائینی‪ ،‬س‪ .‬م‪ .‬س‪ .‬نشر نی‪ ،‬چاپ دوم‪.‬‬
‫‪ -5‬کارل‪ ،‬ک‪ .‬ایچر‪ ،.‬و جان‪ ،‬م‪ .‬استاتز‪ ،1380 .‬توسعه زراعتی بین المللی‪ ،‬ترجمه فرهن گ‪ ،‬ه‪ .‬مؤسس ه‬
‫پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی‪.‬‬
‫‪ -6‬شکری‪ ،‬ش‪ .‬الف‪ .1389 .‬غم تکراری آب و نان‪ ،‬عشایر جنوب استان کرمان در جست و ج وی گوش ی ش نوا‬
‫برای دردهای شان هستند‪ ،‬روزنامه همشهری‪ ،22/12/1389 ،‬شماره ‪ ،5363‬ص‪.17‬‬
‫‪ -7‬شکری‪ ،‬ش‪ .‬الف‪ .1390 .‬بخل آسمان امان عشایر را بریده است‪ ،‬روزنام ه همش هری‪،20/1/1390،‬‬
‫شماره ‪ ،5374‬ص ‪.14‬‬
‫‪8- World Bank. 2007. Agriculture for Development, world development report‬‬
‫‪2008. [on line], Available at: www.worldbank.org‬‬

‫‪2‬‬
‫‪- Cairns Group‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- G-20 group‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- Cancun Ministerial Conference‬‬

‫‪13‬‬