‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬

‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫فصل چهارم‪:‬‬
‫گردش بودجه‬
‫مقدمه ‪:‬‬
‫در كشاكش تلش براي ادامه حيات انسان از يك طرف با اين واقعيت مواجه‬
‫مي شود كه نيازهايش را حدي نيست و ازطرف ديگر اين واقعيت را بايد بپذيرد كه‬
‫منابع در اختيار و محدودند ‪ .‬اين واقعيت يعني نامحدود بودن نيازها و محدود بودن‬
‫منابع ‪،‬انسان متفكر و انديشمند را به چاره جويي مي خواند ‪ :‬چگونه و به چه شكلي‬
‫مي توان اين دو را با هم آشتي داد ؟‬
‫رفع نيازهاي نامحدود با توسل به منابع محدود‪(( ،‬حداكثر ارضا و اقناع )) را براي‬
‫انسان ناممكن مي سازد ‪ ،‬پس ناگزير بايد از حداكثر چشم پوشيد و به حد متناسب‬
‫راضي شد ‪ .‬انسانها به صورت منطقي چنين نتيجه گيري مي كنند كه (( از منابع‬
‫محدود بايد براي رفع نيازهاي نامحدود آنچنان ياري گرفت كه ((حد متناسب ))‬
‫رضايت به دست آيد و اين نخستين تصور بودجه يزي است ‪)).‬‬
‫اگر منابع نامحدود بودند ‪ ،‬مسائل چه چيز چگونه و براي كه نيز به وجود نمي آمد و‬
‫چون اين امكان وجود داشت كه مقدار بي پاياني از هر كال توليد شود تركيب‬
‫نابخردانه نيروي كار و مواد ‪ ،‬متشكلي ايجاد نمي نمود و مهم نبود كه كالها و‬
‫درآمدها چگونه ميان طبفات مختلف مردم تقسيم مي شوند ‪ .‬اما واقعيت اين است‬
‫كه مساله محدوديت منابع افراد ‪ ،‬جوامع و دولتها همه را به خود مشغول ساخته‬
‫است وبنابراين براي همه اينها كه مستقيم يا غيرمستقيم از نعمت انديشه‬
‫برخوردارند ‪ ،‬تصور (( بودجه )) حادث مي شود‪،‬چه فرد كه صاحب خرد است ‪ ،‬چه‬
‫جامعه و دولت كه باخرد انسانها اداره مي شود ‪ ،‬هر يك مي كوشند تا منابع‬
‫محدودخويش را آنچنان به كار ببندند كه اگر حداكثر ارضا ممكن نيست حد متناسب‬
‫آن تحقق يابد ‪ .‬پس چه براي فرد ‪ ،‬چه جامعه و چه دولت تصور بودجه از دنياي‬
‫انديشه به دنياي عمل وارد مي شود ‪.‬‬
‫آنچه فرد در ذهن خود از بودجه ترسيم مي كند به ميزان زيادي سليقه شخصي او‬
‫وابسته است و از عواملي چون كيفيات روحي و گرايشهاي اجتماعي و اقتصادي‬
‫تاثير مي پذيرد ‪ ،‬اما جامعه كه دولت نماينده آن است نيازهايي دارد كه بايدآنها را به‬
‫شكلي رفع كرد ‪ .‬دولت رفع نيازهاي جامعه را هدف خويش مي داند و منابعي را كه‬
‫در جامعه در اختيار دارد منابع خويش مي شمارد‪ .‬بودجه دولت همين سنجش امكان‬
‫و هدف به نحوي است كه ((حد متنانسب )) رضايت درجامعه حاصل شود ‪.‬‬

‫‪1‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫سنجش امكان و هدف و به كار رفتن منابع براي نيل به هدفهاي دولت نبايد و نمي‬
‫تواند تابع ذوق و خواست شخصي باشد ‪ ،‬پس معيارها و ضوابطي مقرر و از فنوني‬
‫پيروي شود ‪ .‬در اينجا برگزيدن يك نياز و چشمپوشي از نيازي ديگر نمي تواند تابع‬
‫ذوق و سليقه شخصي باشد و در نتيجه فن بودجه نويسي و بودجه بندي مطرح مي‬
‫شود‪.‬‬
‫بودجه بندي را فرايند تخصيص منابع محدود به نيازهاي نامحدود مي‌دانند مجموع‬
‫كوششهايي كه صرف تدوين بودجه و تخصيص منابع مي‌شود به منظور (( استفاده‬
‫حداكثر)) از منابعي است كه معمول ً در حد كفايت وجود ندارند و در اصطلح‬
‫اقتصادي كميابند‪ .‬بنابر اين در راه رسيدن به (( اهداف مطولب)) ضرورت دارد به‬
‫نحئي از هر يك از منابع محدود استفاده گردد كه در تبديل كل منابع به پول بتوان‬
‫(‪)1‬‬
‫گفت با صرف حداقل هزينه حداكثر استفاده به عمل آمده است ‪.‬‬
‫بودجه بندي يك ابزار موثر و مفيد براي مديريت مي باشد ‪ .‬بسياري از مديران نمي‬
‫دانندمخارج واقعي كارهايشان چقدر مي باشد ‪ .‬بعضي از مديران تمايل دارند هزينه‬
‫هارا پايين تر از حد معمول قلمداد كنندتا توانايي خود را نشان دهند ‪ .‬و در مقابل‬
‫گروه ديگري نيز تمايل دارند كه هزينه ها ر‪ -‬ا بالتر مشخص سازند تا در زمان‬
‫تصويب و كاهش آن به وسيله مقامات بالي سازمان دچار اشكال نشوند ‪ .‬مسلم‬
‫است كه هر دوي اين گروهها ممكن است در جريان تحقق هدفها مواجه با مشكلتي‬
‫بشوند ‪.‬‬
‫از آنجايي كه منظور و هدف اصلي از بودجه بندي ايجاد معيار و اساس قابل‬
‫سنجشي در برنامه ريزي كار واحد مي باشد ‪ ،‬بايد حتي المكان بر پايه واقعيات‬
‫تعيين گردد‪ .‬برآورد واقعي هزينه ها به ما امكان مي دهد قبل از انجام عمليات‬
‫متوجه ميزان مفيد و مقرون به صرفه بودن هدفهاي خود بشويم ‪ .‬به علوه برآورد‬
‫هزينه ها به ما فرصت ارزيابي روشهاي ديگري را براي برنامه ريزي اجرايي يك‬
‫هدف مي دهد ‪ .‬بدين ترتيب كه اگر اجراي هدف با يك روش خاص مقرون به صرفه‬
‫(‪)2‬‬
‫نبود ‪ ،‬روشهاي ديگر را بيازماييم و موثرترين روش را انتخاب كنيم ‪.‬‬
‫بودجه ريزي فرآيند مستمري است كه اركان و عناصرآن در بيشتر كشورها تقريبا ً با‬
‫يكديگر شباهت دارند ‪ .‬اين وجه تشابه در مراحل اساسي از تهيه و تنظيم بودجه‬
‫گرفته تا اجراي آن مشاهده مي شود ‪ .‬روش هايي كه در اين مراحل اعمال ميگردد‬
‫از لحاظ هدف يكي است ‪،‬اما كيفيت بكار بستن آنها ممكن است فرق كند ‪ .‬دولتها‬
‫عموما ً براي تنظيم بودجه نخست درآمدها و هزينه ها را براي دوره آينده پيش بيني‬
‫مي كنند‪ ،‬سپس بر مبناي مجموع اين برآوردها و تطبيق آنها با اطلعات و مفروضات‬
‫جمع آوري شده ‪ ،‬بودجه پيشنهادي را تهيه و تنظيم و پس از تصويب مراجع صلحيت‬
‫دارد ‪ ،‬براي اجرا آماده مي نمايند ‪ .‬آنگاه روشها و تدابير لزم براي‬

‫‪2‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫حسن اجراي بودجه را بكار برده ‪ ،‬عمل نظارت را به صورت بررسي نتيجه عمليات‬
‫(‪)2‬‬
‫انجام مي دهند تا از بروز مسائل و مشكلت جلوگيري كنند‪.‬‬
‫تجربه بودجه بندي عملياتي در فلوريداي آمريكا نشان مي دهد كه تاكيد بر عملكرد‬
‫‪ ،‬مسئوليت پذيري در قبال برنامه هاي دولتي را تقويت كرده است ‪ .‬سطح ارائه‬
‫خدمات عمومي را بهبود بخشيده است و موجب صرفه جويي هايي در هزينه ها شده‬
‫است ‪ .‬اما دستگاههاي اجرايي بايد سيستم هاي جامع تري براي سنجش عملكرد‬
‫ارائه دهند ‪ .‬كيفيت داده ها را افزايش دهند و استانداردهاي معقول تري ارائه دهند ‪.‬‬
‫علوه بر اين مجلس مي توان كارايي بودجه بندي بر مبناي عملكرد را براي‬
‫(‪)3‬‬
‫تصميمات بودجه افزايش دهد ‪.‬‬
‫بودجه از چهار مرحله تشكيل مي شود ‪ .‬اين چهارمرحله كه در مجموعه دور بودجه‬
‫يا گردش بودجه ناميده مي شود عبارتند از تهيه و تنظيم و پيشنهاد بودجه كه بوسيله‬
‫دستگاههاي اجرايي و سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور تهيه مي شود ‪.‬‬
‫مرحله دوم – تصويب بودجه كه بر عهده مجلس شوراي اسلمي باشد ‪.‬‬
‫مرحله سوم – اجراي بودجه ‪.‬‬
‫(‪)5‬‬
‫مرحله چهارم – كنترل و نظارت بر بودجه ( تغريغ بودجه )‬
‫مرحله اول – تهيه ‪ ،‬تنظيم و پيشنهاد بودجه ‪:‬‬
‫در هر كشور رفع قسمتي از نيازهاي جامعه به عهده بخش عمومي و رفع قسمتي‬
‫ديگر به عهده بخش خصوصي محول است ‪ .‬حفظ حقوق مردم ‪ ،‬امنيت و دفاع ‪،‬‬
‫اداره امور كشور‪ ،‬اجراي قوانين ‪ ،‬راهسازي ‪ ،‬توسعه صنايع ‪ ،‬تامين و رفاه اجتماعي‬
‫مانند آنها بر عهده بخش عمومي و نيازهائي چون پوشاك ‪ ،‬غذا ‪ ،‬مسكن ‪ ،‬تاكسي ‪،‬‬
‫برعهده بخش خصوصي است ‪ ( .‬بايد دانست كه رفع قسمتي از اين نيازها را هر دو‬
‫اين بخش ها بر عهده دارند مانند صنايع ‪ ،‬تامين مسكن ‪ ،‬آموزش و بهداشت ) ‪.‬‬
‫دولت به عنوان جزئي از بخش عمومي شناخت و رفع نيازهاي جامعه را هدف و‬
‫وظيفه خويش مي داند و در قالب منابع و امكانات خويش ترتيبي مي دهد كه حد‬
‫متناسب رضايتمندي حاصل شود ‪ .‬و نيز براي انجام اين وظايف و وصول به‬
‫هدفهايش ‪ ،‬دستگاههائي را ( وزارتخانه ها و ساير موسسات دولتي ) تاسيس و‬
‫مامور و موظف ساخته است و اين دستگاهها با منابعي كه دولت در اختيارشان مي‬
‫گذارد نيازهاي جامعه را مرتفع مي سازند ‪.‬‬
‫نخستين گام در تهيه و تنظيم بودجه آنست كه دولت با بررسي و مقايسه و سنجش‬
‫نيازهاي جامعه و نيزمنابع و امكانات خويش سياست هاي اقتصادي ‪ ،‬اجتماعي ‪ ،‬مالي‬

‫‪3‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫‪ ،‬پولي و بازرگاني خويش را براي زماني كوتاه يا بلندتعيين و به اين دستگاهها ابلغ‬
‫كند ‪ .‬به بياني ديگر دولت بايد براي كارهائي كه مي خواهد در دوره محدودي از زمان‬
‫در آينده انجام دهد براي خود نقشه بريزد و برنامه بچيند ‪.‬‬
‫در اينجاست كه نخستين ارتباطات ميان ((برنامه ريزي )) و ((بودجه )) آشكار مي‬
‫شود‪ .‬ولي بايد ديد اين بستگي ها تا چه حد و چگونه است ‪.‬‬
‫((‪ .....‬مي توان گفت برنامه ريزي دو مرحله اصلي دارد ‪ :‬درهرمرحله نخست بايد‬
‫تمام هدفهاي دولت و شقوت مختلف انجام عملياتت براي وصول به هر يك از آن‬
‫هدفها شناخته شود و در مرحله دوم از ميان اين شقوق بهترين آنها برگزيده شود ‪.‬‬
‫شق هاي پذيرفته شده در واقع همان ((نقشه )) است ‪ .‬بودجه احتمال ً در مرحله‬
‫نخست نقش مهم و برجسته اي ندارد ولي در مرحله دوم روشهاي سنجيده و‬
‫منظمي را براي تعيين و انتخاب شقوق مختلف انجام عمليات در اختيار مي گذارد‬
‫‪..........‬‬
‫پس در واقع بودجه يكي از عوامل و اجزاء هر كبه برنامه ريزي است كه به آن‬
‫نظم و انضباط مي بخشد ‪......‬‬
‫تقريبا ً هر يك از دولتهاي امروزي به تدريج شكل خاصي از طرح ريزي و برنامه‬
‫ريزي اجتماعي – اقتصادي را پذيرفته اند و بدينسان پيش از آغاز كار تهيه و تنظيم‬
‫بودجه سياست هاي كلي آنها براي يك دوره آتي سيا در برنامه هاي بلند مدت و يا در‬
‫برنامه هاي ميان مدت پيش بيني ميگردد‪.‬‬
‫با اتخاذ چنين روشي در واقع خطوط كلي سياست هاي دولت روشن است و چون‬
‫در آمدها ‪ ،‬هزينه ها ‪ ،‬برنامه ها و عمليات منظور در بودجه – و به بياني كلي‬
‫((سياست بودجه اي )) در چهارچوب و قالب چنين سياستهائي تجسم مي يابند و به‬
‫خود شكل مي گيرند ‪ ،‬مي توان گفت به كمك و ياري (( برنامه ريزي )) بودجه با‬
‫آگاهي بيشتر و ديد روشن تري تهيه و تنظيم مي شود ‪ .‬هنگاميكه دولت در برنامه‬
‫خويش توسعه كشاورزي را بر توسعه صنايع مقدم مي داد ‪ ،‬وقتي توسعه تعليمات‬
‫ابتدائي را بر تعليمات متوسطه رجحان مي نهد ‪ ،‬وقتي خروج ارز از كشور را تابع‬
‫مقررات خاص مي سازد و محدود مي كند و هنگامي كه صدوركالهاي داخلي را‬
‫حمايت مي كند سياست هاي كلي خود را پايه مي نهد ‪ ،‬و بودجه تابع مستقيمي از‬
‫اين سياست هاست پس دولت بايد اين سياست هاي كلي و نيز اجزاء آنها را كه خط‬
‫مشي ناميده مي شود تعيين و به دستگاهها ابلغ كند زيرا همين سياستها ها و‬
‫(‪)6‬‬
‫خطوط مشي است كه سياست بودجه اي و هدفهاي آن را مي سازد ‪.‬‬
‫مرحله تهيه وتنظيم و پيشنهاد بودجه مستلزم تعيين ومشخص شدن سياستهاي‬
‫اقتصادي كشور و خط مشي هاي بودجه اي مي باشد ‪ .‬پيوستگي و وابستگي بودجه‬

‫‪4‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫كل كشور با برنامه ريزيهاي اقتصادي و تحقق هدفهاي بلندمدت اقتصادي ‪ ،‬اجتماعي‬
‫جامعه با اتخاذ خطوط كلي و زيربنايي سرمايه گذاريهاي در اين مرحله شكل مي‬
‫(‪)7‬‬
‫گيرد سياستها و خط مشي هاي بودجه در قيمت چهارچوب بودجه پيشنهادي است ‪.‬‬
‫مرحله تهيه و تنظيم بودجه كه فني ترين قسمت از فرآيند بودجه را تشكيل مي دهد‬
‫شامل كليه عمليات مربوط به تهيه ‪ ،‬ارزيابي و طبقه بندي اطلعات بودجه اي و‬
‫پيشنهادي آن با رعايت قوانين و مقررات مربوط مي باشد ‪.‬‬
‫در كليه كشورهايدنيا قوه مجريه مسئول تهيه و پيشنهاد بودجه است و صلحيت‬
‫انجام اين وظيفه منحصرا ً با قوه مجريه و دستگاه اداري است ‪ .‬در بعضي از‬
‫كشورها اين اصل در قوانين و مقررات بخصوص در قانون اساسي ذكر شده و در‬
‫بعضي ديگر رسم و رويه چنين است ‪ .‬در اصل پنجاه و دوم قانون اساسي به اين‬
‫نكته اشاره شده است ‪:‬‬
‫((بودجه سالنه كشور ‪ .....‬از طرف دولت تهيه و براي رسيدگي و تصويب به‬
‫مجلس شوراي اسلمي تسليم ميگردد‪.‬‬
‫در اينكه نتها حكومت است كه بايد اين سند را تهيه و تقديم پارلمان كند ‪ ،‬كليه‬
‫صاحبنظران حقوقي اتفاق نظر دارند و در وجاهت اين نظر به دو دسته استدلل‬
‫متمسك مي شوند ‪:‬‬
‫‪ -2‬از لحاظ فني‬ ‫‪ -1‬از لحاظ سياسي‬
‫از حيث سياسي ‪ ،‬بودجه مهمترين و والترين ابزار اجراي سياست توزيع درآمدهاي‬
‫ملي و انعكاس رقمي فعاليتهاي دولت است و لذا بر قوه مجريه است كه فعاليتهاي‬
‫مالي خود را رهبري كند ‪ .‬به ويژه اگر كشوري داراي برنامه ريزي اقتصادي ميان‬
‫مدت و بلند مدت باشد ‪ ،‬اين استدلل برجسته تر به نظر مي آيد ‪.‬‬
‫از حيث فني ‪ ،‬پيچيدگي مسائل بودجه اي تا بدان پايه است كه جزء دستگاههاي‬
‫اداري و سياسي و فني قوه مجريه ‪ ،‬مقام ديگري نمي تواند بدون كار گروهي به‬
‫گردآوردن اطلعات لزم بپردازد ‪ ،‬هماهنگي هاي مورد نياز را بين فصول و مواد آن‬
‫برقرار كند ‪ ،‬اولويتها را تشخيص دهد و آنان را برحسب اهميت طبقه بندي نمايد ‪ .‬لذا‬
‫‪ ،‬در غالب كشورها فقط به مشورت با اعضاي صاحب نظر قوه مقننه ‪ ،‬بسنده مي‬
‫شود و نمايندگان مجالس قانونگذاري ‪ ،‬از حق پيشنهاد در زمينه بودجه محرومند ‪ .‬از‬
‫اين رو قدرت پارلمان به اصلح ليحه تنظيم شده از سوي قوه مجريه ‪ ،‬آن هم‬
‫(‪)8‬‬
‫شرايطي و آئين ويژه اي متفاوت از ساير لوايح قانوني – منحصر است ‪.‬‬

‫‪5‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫بودجه بندي نوعي چانه زني است ‪ .‬شركت كنندگان در تدوين بودجه معمولً‬
‫رجحانهاي متفاوتي دارند و اغلب در مورد اثرات احتمالي روشهاي جايگزيني عمل‬
‫(‪)9‬‬
‫وحدت نظر وجود ندارد ‪.‬‬
‫بطور خلصه بودجه ريزي صحيح و پيش بيني هاي درست و توجه كافي به بودجه‬
‫ريزي مساوي حيات سازماني بوده و همچنين پيش بيني هاي غلط و عدم تخصيص‬
‫(‪)10‬‬
‫بهينه منابع ‪ ،‬عدم مديريت منابع موجب شكست سازمانها مي شود ‪.‬‬
‫از آنجا كه وضعيت بودجه هميشگي وضعيت كميابي و مفيقه است – منابع نسبت به‬
‫نيازها به شدت يا به شكلي باورنكردني محدود است ‪ .‬سازمانهاي مسئول بازبيني و‬
‫تجديد نظر احتمال ً درخواستهاي اندك را با امتنان مي پذيرند و به جزئيات آن چندان‬
‫نمي پردازند ‪.‬‬
‫در بودجه اي هيچ يك از اقلم براي جلب توجه مدير كوچك تلقي نمي شود ‪ .‬اين‬
‫نكته صحت ندارد كه وي فقط به اقلم بزرگ يا ارقام بزرگ توجه مي كند ‪.‬‬
‫اقلم بايد براي وي داراي اهميت باشند ‪ ،‬زيرا هر قلم نيازمندنوعي فعاليت است ‪،‬‬
‫ولي مقادير فقط شاخصي از اهميت اقلم است ‪.‬‬
‫قاعده عمومي مدير در اين زمينه چنين است كه نسبت به بخشي از بين از ساير‬
‫بخشها در سال پيش به دست آورده است نبايد زياد بخشنده بود ‪ .‬يك بكار چنين‬
‫اتفاق افتاد كه تحليلگر بودجه درخواست بودجه ارائه شده اي را تا حد سطح سال‬
‫ماقبل كاهش دارد ‪ .‬وقتي اين بودجه به مدير ارائه شد‪ ،‬وي دريافت كه بودجه كل به‬
‫ميزان كافي كاهش داده نشده است ‪ ،‬زيرا به ياد آورد كه اين بخش درسال پيش‬
‫سهمي به مراتب بيش از سهم معقول از منابع موجود به دست آورده بود‪.‬‬
‫يك قاعده تصميم‌گيري فرعي كه مدير از آن پيروي مي كند اين است كه نبايدمنابع‬
‫را در اختيار بخشهايي گذارد كه وقت كافي براي جذب آنچه كه قبل ً به ايشان‬
‫تخصيص داده شده ‪ ،‬نداشته اند ‪ .‬اين حق مشروع مديراست كه تعيين كند كه هر‬
‫بخش واقعا ً چه مقدار مي تواند مورد استفاده قرار دهد ‪ .‬روش افزايشي در بودجه‬
‫بندي معمول ً متناظر با چشم انداز كوتاه مدت است ‪ ،‬و با همين چشم انداز كوتاه‬
‫مدت است كه اين روش افزايشي تعريف مي شود عمدتا ً متوجه حفظ بودجه‬
‫مبناست ‪ .‬اما حفظ روال همواره به اين معنا نيست كه مخارج در همان سطح سال‬
‫گذشته ‪ ،‬به ويژه اگر آن سطح بالبوده است ‪ ،‬حفظ كرده‬
‫شك نيست كه در بازبيني مدير نسبت به برنامه ‪ ،‬تفاهم به مراتب بيشتري در‬
‫مقايسه با حذف كوركورانه دفتر بودجه مالياتي وجود دارد ‪ .‬ولي به علت نبود‬
‫اطلعات ‪ ،‬محدوديت يا به عبارتي قيد زماني ‪ ،‬و شمار بالي حذفهاي كوچك و اندك ‪،‬‬

‫‪6‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫معمول ً پيداكردن اثر يك حذف خاص بر عملكرد بخش امكانپذير نيست ‪ .‬مدير دوست‬
‫ندارد شغل بودجه اي خود را صرفا ً يك عمل حذف تلقي كند ‪ .‬از آنجا كه وي علقه‬
‫مند است قدرت تخصيص مجدد را اعمال كند ‪ ،‬در حالي كه اطلعات كافي براي‬
‫اعمال اين خواسته ندارد ‪ ،‬پيوسته بر ضرروت بررسي جزئيات هر بخش تاكيد مي‬
‫(‪)11‬‬
‫كند ‪.‬‬
‫اصل مديريت مقرر مي دارد در موقع تنظيم بودجه بايد تمام شرايط مديريت و‬
‫دستگاه مربوط به طور صحيح و دقيق موجود باشد ‪ .‬رعايت اين اصل موجب مي‬
‫شود كه در موقع انتصاب و انتقال ‪ ،‬اصل لياقت و شايسته سالري رعايت شود ‪،‬‬
‫يعني كار به كاردان و متخصص سپرده شود ‪ .‬در اين صورت كارها سريعتر ‪ ،‬بهتر و با‬
‫هزينه كمتر انجام مي شود و از بالرفتن هزينه هاي دولت جلوگيري ميگردد‪ .‬بديهي‬
‫متصديان‬ ‫است‬
‫واحدهايي همچون حسابداري و بودجه كه در تعيين هزينه هاي دولت دخالت دارند‬
‫بايد از بين متخصصان فني انتخاب شوند ‪ .‬اصل مسئوليت مقرر مي دارد كه وظايف‬
‫و مسئووليتها هر يك از مجريان بايد روش ‪ ،‬صريح و مدون باشد و در حدود‬
‫مسئووليت هم اختيارات مناسبي به مجريان مربوطه تفويض شود ‪ .‬سازمان بايد‬
‫طبق اصول علمي و براساس شرح وظايف و سلسله مراتب اداري مشخص ‪ ،‬عمل‬
‫(‪)12‬‬
‫كند ‪.‬‬
‫همچنين در كشور ما براساس ماده ‪ 24‬قانون محاسبات عمومي مي بايستي كليه‬
‫عوايد دولت به وسيله متصديان مروطه مستقيما ً به خزانه دولت تحويل شود و كليه‬
‫مخارج به موجب حواله پرداخت شود ‪ .‬رعايت اصول فوق موجب انضباط مالي شده‬
‫و به تخصيص بهينه منابع كمك مي كند ‪ .‬در صورتيكه اين اصل رعايت نشود و هر‬
‫دستگاه براساس رجحان خود عمل نمايد و اهداف و برنامه هاي ملي و كلن در نظر‬
‫گرفته نشود ‪ ،‬بودجه كارايي و اثر بخشي نخواهد داشت و اتلف منابع اتفاق خواهد‬
‫افتاد ‪.‬‬
‫بودجه اي معنادار‪ ،‬بر اعتماد و نيز قابليت محاسبه و محاسبه پذيري آنها مبتني‬
‫هستند كه هر رو به نوبه خود با يكديگر ارتباط دارند ‪ .‬سازماني كه نتواند بفهمد چه‬
‫مقدار پول در اختيار خواهد داشت ‪ ،‬نمي تواند آنچه را كه مي توان به دستگاههاي‬
‫خرج تخصيص داد ‪ ،‬تعيين نمايد ‪ .‬به اين ترتيب ‪ ،‬پا در بودجه مبالغ زيادي را به‬
‫دستگاههاي خرج اختصاص خواهد داد ‪ ،‬كه بعد اين پول ‪ ،‬به رغم تعهد اوليه مطالبه‬
‫خواهد شد ‪ ،‬يا مبلغ بسيار كمي را در اختيار آنها خواهد گذارد كه ‪ ،‬دستگاههاي خرج‬
‫قبل از انقضاي سال مالي بي پول خواهند شد ‪ ،‬و اين هر دو حالت از تبعات عدم‬
‫توانايي سازمان در ارزيابي وضع پولي است ‪ .‬دستگاههاييكه نمي دانند چه مقدار مي‬
‫توانند خرج كنند ‪ ،‬يا مبالغ كلني درخواست خواهند كرد ( وپول را بلاستفاده مي‬
‫گذارند) ‪ ،‬يا مبالغ اندكي مطالبه خواهند كرد ( كه الزاما ً به درخواستهاي اضطراري‬

‫‪7‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫در مقاطع غير قابل پيش بيني مي انجامد ) ‪ ،‬هر يك از اين الگوهاي رفتاري الزاما ً از‬
‫ميزان اعتماد مي كاهد ‪ ،‬زيرا دست انداركاران بودجه بندي در مي يابند كه بر يكدگير‬
‫يا بر بودجه نمي توانند اعتماد كنند ‪ .‬بدون اعتماد ‪ ،‬دستگاهها بايد سخت ترين نظارتها‬
‫را اعمال نمايند ‪ .‬بدون اعتماد ‪ ،‬دستگاهها يا به تقلبهاي كلن وسوسه مي شود يا به‬
‫استفاده بيش از حد ازكل بودجه مركزي اغواصي گردند ‪ ،‬در مرحله بعد ‪ ،‬دستگاهها‬
‫محدوديتهاي بيشتري وضع م ي كنند ‪ ،‬تا جايي كه هيچ كس نمي تواند به ديگري‬
‫اعتماد و بر اين اعتماد تكيه كند ‪ ،‬و حملگي مي آموزند به بودجه رسمي اعتماد نكنند‬
‫‪ .‬و اگر پيوند نزديك بين مبالغ تدارك شده در بودجه رسمي و منابع واقعا ً موجود و‬
‫حصول‬ ‫قابل‬
‫از ميان برود ‪ ،‬بي اعتماد از جانب دست انداركاران بودجه بندي نسبت به بودجه‬
‫رسمي فراگير مي شود ‪.‬‬
‫اگر نواقص عمومي بر سر كل خرج قابل تخصيص وجود نداشته باشد براي شركت‬
‫كنندگان در امر بودجه بندي دليل كمترل براي بذل توجه متقابل به يكديگر باقي مي‬
‫ماند ‪ .‬اگر ‪،‬خواه به علت ناتواني در محاسبه يا به علت عدم توافق بر سر سطوح‬
‫پيشنهادي ‪ ،‬از ميزان افزايش مالياتها و در آمد دركي وجود نداشته باشد ‪ ،‬همكاري با‬
‫شكست مواجه ميگرد نه براي درخواستهاي خرج اساسا ً بالي گذشته مجازاتي وجود‬
‫دارد ‪ ،‬زيرا مفهوم سهمهاي مناسب به درك ضمني محدوديتهاي كلي وابسته است ‪،‬‬
‫و نه براي پايبندي به چارچوب تخصيصهاي رسمي پاداشي متصور است ‪ ،‬زيرا ماليه‬
‫(‪)13‬‬
‫نمي تواند استمرار اين مبالغ را تضمين نمايد ‪.‬‬
‫در ايران اقداماتي كه در مرحله تهيه و تنظيم بودجه به عمل مي آيد به ترتيب زير‬
‫مي باشد ‪ .‬تهيه و تنظيم بودجه از وظايف قوه مجريه است ‪ .‬تهيه و تنظيم بودجه با‬
‫هدايت ‪ ،‬نظارت ‪ ،‬دخالت و هماهنگي سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور در‬
‫دستگاهها ي اجرايي صورت مي گيرد ‪ .‬به طو ر كل ي دستگاههاي اجرايي براساس‬
‫ضوابط و دستورالعمل هاي تعيين شده نسبت به تهيه بودجه درخواستي اقدام و آن را به‬
‫سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور ارسال مي كنند ‪ .‬آن سازمان پس از بررسي هاي‬
‫مختلف و تطبيق آن را ضوابط و مقررات ‪ ،‬سياستها و همچنين منابع درآمدي دولت ‪ ،‬آن‬
‫را جهت اظهار نامه به شوراي اقتصاد و سپس به هيات وزيران ارائه مي دهد ‪ .‬تهيه و‬
‫تنظيم ليحه بودجه مستلزم گذرا مراحل ذيل است ‪:‬‬
‫‪-1‬صدور بخشنامه بودجه اي‬
‫‪-2‬تهيه و تنظيم بودجه در دستگاههاي اجرايي‬
‫‪-3‬تصويب در هيات وزيران‬
‫‪-4‬صدور بخشنامه بودجه اي‬

‫‪8‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫بخشنامه بودجه اي شامل سياستها و خط مشي هاي لزم در امر تهيه و تنظيم بودجه‬
‫در دستگاههاي اجرايي است ‪ .‬قبل از صدور بخشنامه بودجه اي ‪ ،‬بايستي اقدامات زير‬
‫بعمل آيد تا منتهي به صدور آن شود ‪:‬‬
‫الف ) پيش بيني مقدماتي بودجه‬
‫ب ) تهيه چارچوبي كلي و پيش بيني بخشنامه بودجه اي‬
‫(‪)14‬‬
‫ج ) تصويب بخشنامه بودجه اي‬
‫الف ) پيش بيني مقدماتي بودجه‬
‫به منظور تهيه آمار و اطلعات مالي و اقتصادي مورد نياز براي تنظيم بودجه‬
‫عمومي ‪ ،‬اولين حركت در سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور معمول ً قبل از‬
‫صدور بخشنامه توسط واحدي به نام (( دفتر اقتصاد كلن )) در زمينه درآمدهاي‬
‫سال بعد آغاز مي شود ‪.‬‬
‫وظيفه اين دفتر تخمين درآمدهاي دولت است كه براساس عملكرد سنوات قبل‬
‫صورت مي گيرد ‪ .‬اين برآورد با همكاري بانك مركزي و وزارت امور اقتصادي و‬
‫دارائي و وزارت نفت انجام مي شود ‪ .‬وزارت امور اقتصادي و دارائي در تخمين‬
‫درآمدها نقش عمده اي به عهده دارد ‪ ،‬زيرا عدم تحقق درآمدها مشكلت عديده‬
‫ديگري را در اعطاي اعتبارات مصوب برايش ايجاد مي نمايد ‪ .‬ليكن هزينه ها با توجه‬
‫به تخمين درآمدها بنا به پيشنهاد سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور و تائيد‬
‫شوراي اقتصاد و هيات وزيران تعيين ميگردد ‪ .‬پس از پيش بيني درآمدها و تاييد‬
‫شوراي اقتصاد و هيات وزيران تعيين ميگردد‪.‬‬
‫پس از پيش بيني درآمدها در سطح كلن ‪ ،‬طراحان اقتصادي ‪ ،‬براس هدفهاي‬
‫برنامه هاي هيات مدت ( در كشور ها برنامه پنجساله توسعه ) نسبت به تخصيص‬
‫(‪)15‬‬
‫منابع درآمدي در قالب فصل برحسب اعتبارات جاري و عمراني اقدام مي نمايند ‪.‬‬
‫بطور خلصه اهداف آن عبارت است از ‪:‬‬
‫اول ً ميزان مخارج و بويژه درآمدهاي دولت به صورت مقدماتي در سال بودجه اي‬
‫معين گردد‪.‬‬
‫ثانيا ً دولت بتواند براساس آن سياستها و اولويتهاي خود را تعيين نمايند ‪.‬‬
‫ثالثا ً دستگاههاي اجرايي تا حدودي كه برايشان تعيين مي شود مي توانند اولويتها را‬
‫بهتر پيش بيني كنند ‪.‬‬

‫‪9‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫ب ) تهيه چارچوب كلي و پيش نويس بخشنامه بودجه اي‬

‫چارچوب كلي سياستهاي بودجه اي كشور با عنايت به برنامه ها بلند مدت ‪ ،‬ميان‬
‫مدت و وضعيت اقتصادي كشور به وسيله سازمان و برنامه ريزي كشور در گزارشي‬
‫تحت عنوان گزارش اقتصادي به همراه پيش بيني مقدماتي بودجه تهيه و به صورت‬
‫پيش نويس بخشنامه بودجه اي به شوراي اقتصاد جهت اظهار نظر و تصويب ارائه‬
‫ميگردد‪.‬‬
‫ج ) تصويب بخشنامه اي بودجه‬
‫همانطوري كه اشاره گرديد ‪ ،‬تصويب بخشنامه بودجه اي از وظايف شوراي‬
‫(‪)16‬‬
‫اقتصادي است ‪.‬‬
‫بخشنامه بودجه كه حاوي سياستها و خط مشي هاي راهنما در تهيه وتنظيم بودجه‬
‫دستگاههاي اجرائي ميباشند ‪ ،‬پس از تصويب توسط شوراي اقتصاد با امضاء رئيس‬
‫جمهور به سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور ابلغ ميگردد و سازمان مديريت و‬
‫برنامه ريزي كشور بخشنامه را جهت تهيه بودجه پيشنهادي به كليه دستگاههاي‬
‫اجرائي منعكس مي نمايد ‪.‬‬
‫بخشنامه بودجه پيام آور سياستهاي كلي دولتي به صورت كلن ( بخشي منطقه‬
‫اي ) و تصوير كننده عملكرد كلن بخشهاي مختلف اقتصادي – اجتماعي و در نهايت‬
‫بيانگر اوضاع مالي دولت تعيين كننده سقف كلن بودجه عمومي دولت به تفكيك‬
‫جاري و بحراني و همچنين بيان كننده اوضاع اقتصادي و سياستهاي اتخاذ شده در‬
‫جهت رفع موانع و مشكلت توسعه اقتصادي به منظور دستيابي به هدفهاي برنامه‬
‫هاي مصوب ميان مدت توسعه اقتصادي است ‪ .‬به لحاظ محدودبودن منابع مالي‬
‫دولت و به منظور اينكه دستگاههاي اجرايي با توجه به تنوع اهداف و هزينه هاي‬
‫مورد نظرشان در تهيه و تنظيم بودجه با مشكل روبرو نشوند ‪ ،‬در بخشنامه بودجه‬
‫تصاويري در سطح كلن بخشهاي مختلف اقتصادي – اجتماعي در چارچوب اعتبارات‬
‫جاري و عمراني و در بعضي موارد در سطح منطقه اي ارائه ميگردد تا ارتباطات‬
‫لزم ميان بخشي و همچنين رشد صحيح و متوازن بخشهاي مختلف رعايت گردد‪.‬‬
‫بطوركلي مفادبخشنامه بودجه آنگونه است كه هدايتگر دستگاههاي دولتي ‪ ،‬در تهيه و‬
‫تنظيم بودجه و در راستاي اهداف و برنامه هاي مصوب ميان مدت توسعه اقتصادي‬
‫مي باشد ‪.‬‬
‫براي اينكه بتوان پيشنهادهاي بودجه توسط دستگاههاي اجرائي را ‪ ،‬جمع آوري ‪،‬‬
‫تجزيه و تحليل و مورد بررسي و تلفيق نهايي قرار دارد ‪ ،‬همراه بخشنامه بودجه ‪،‬‬
‫دستورالعملهايي كه منضم به فرمهاي خاص در جهت اخذ اطلعات مالي و عملياتي‬
‫است ‪ ،‬در قالب مقرراتي كه به ضوابط مالي ناظر به تهيه و تنظيم بودجه مشهور‬

‫‪10‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫است در دو جلد ‪ ،‬يكي براي وزارتخانه ‪ ،‬موسسات دولتي و نهادي انقلبي و‬

‫دستگاههائي كه داراي برنامه و مواد هزينه هستند و ديگري براي شركتهاي دولتي و‬
‫موسسات انتفاعي وابسته به دولت و كليه دستگاههاي اجرايي كه به طريق بازرگاني‬
‫(‪)17‬‬
‫اداره مي شوند ‪ ،‬ارسال مي شود ‪.‬‬
‫در هنگام ابلغ دستورالعمل بودجه در نظر گرفتن برنامه ها و اهداف بلند مدت و‬
‫ميان مدت و مشخص كردن روش و مباني لزم براي تدوين برنامه هاي سالنه ‪،‬‬
‫تبيين و توجيه دقيق اهداف و برنامه ها مي تواند به تخصيص بهينه منابع كمك كند ‪.‬‬
‫در كشور ما با توجه به تجربه سالهاي گذشته عدم هماهنگي ليحه بودجه با‬
‫بخشنامه بودجه يك واقعيت تلخ مي باشد ‪ .‬نگاهي به گذشته نشان مي دهد كه‬
‫اهدافي كه در بخشنامه بودجه از سوي رئيس جمهور ابلغ شده محتوي آرمانهاي‬
‫است كه در نهايت كشور از رسيدن به آن محروم مانده است ‪ .‬يكي ازنمونه هاي‬
‫بارز اين مساله راحجم دولت ‪ ،‬انضباط مالي و ‪ ...‬مي توان نام برد ‪ .‬با توجه هر‬
‫ساله در بخشنامه اعلم مي شود مثل ً حجم دولت از طريق بودجه ‪ 2‬درصد كاهش‬
‫پيدا كند اما در نهايت و در قانون بودجه مشاهده مي شود كه بودجه عمومي دولت‬
‫نسبت به سال قبل ‪ 10‬تا ‪ 15‬درصد افزايش يافته است ‪.‬‬
‫بخشنامه بودجه ‪ 1385‬داراي ‪ 9‬محور اساسي است كه عدالت اجتماعي ‪ ،‬رشد‬
‫سريع اقتصادي ‪ ،‬نوسازي دولت ‪ ،‬حفظ محيط زيست ‪ ،‬توسعه اشتغال ‪ ،‬توسعه‬
‫اشتغال ‪ ،‬امنيت ملي و توسعه مبتني بر دانايي ‪ ،‬انضباط مالي و كاهش تصديگري‬
‫(‪)18‬‬
‫دولت از جمله محورهاي اساسي بخشنامه بودجه است ‪.‬‬
‫تهيه و تنظيم بودجه در دستگاههاي اجرايي‬
‫با ارسال بخشنامه بودجه و فرمها و دستورالعمل هاي مربوط ‪ ،‬كاربودجه نويسي‬
‫در دستگاههاي اجرايي آغاز مي شود و اين دستگاهها براساس خط مشيها و‬
‫سياستهاي ابلغ شده و خط مشيهاي داخلي مراتب را به واحدهاي اجرايي مربوط به‬
‫خود ابلغ مي كنند ‪ .‬پس از آماده شدن پيشنهادي واحدهاي اجرايي جهت هماهنگي و‬
‫تلفيق ‪ ،‬يك نسخه از اداره كل بودجه در داخل هر دستگاه اجرايي ارسال مي شود ‪.‬‬
‫واحد مركزي تلفيق پس از حرج و تعديهاي لزم ‪ ،‬بودجه كل دستگاه اجرايي را تنظيم‬
‫و در موعد معين به سازمان مديريت و برنامه ريزي ارسال مي دارد ‪.‬‬
‫با توجه به اينكه دستگاههاي اجرايي در مهلت تعيين شده در بخشنامه بايد بودجه‬
‫پيشنهادي خود را تنظيم و به سازمان برنامه و بودجه تسليم نمايند ‪ ،‬براي اينكه‬
‫فرصت كافي براي پيش بيني و برآورد و ارسال بودجه داشته باشند ‪ ،‬لزم است‬
‫تاريخ شروع اقدامات مربوط به تهيه بودجه به گونه اي محاسبه گردد كه از دقت‬
‫كافي برخوردار باشد از اين رو دستگاههاي اجرايي بايد قبل از دريافت بخشنامه ‪،‬‬

‫‪11‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫اطلعات لزم را گردآوري كنند تا براحتي بتواند باتوجه به سياستها و اولويتهاي‬

‫مندرج در آن ‪ ،‬بودجه پيشنهادي خود را در فرمهاي مربوط تنظيم نمايند ‪ .‬آنها بايستي‬
‫پيش بيني نيازهاي اعتباري خود را براي سال بعد در قالب ارقام به سازمان مديريت‬
‫و برنامه ريزي شود ارسال نمايند ‪.‬‬
‫تنظيم برنامه ها ‪ ،‬مقررات ‪ ،‬دستورها و بالخره اجازه خرج از راس سلسله مراتب‬
‫به قاعده آن جاري ميگردد ‪.‬‬
‫برآوردهاي هزينه و گزارشهاي بودجه نيز از قاعده سلسله مراتب به راس آن‬
‫جريان مي يابد ‪.‬‬
‫برآوردها درهرپايه از سلسله مراتب ضمن حركت صعودي مورد تجديد نظر و‬
‫اصلح قرار مي گيرند و با هم تركيب مي شوند ‪ .‬اين برآوردها هنگامي كه به عالي‬
‫ترين سطح اجرايي مي رسند در حقيقت اساس پيشنهادهاي بودجه اي را تشكيل مي‬
‫دهند بدين ترتيب درخواست بودجه بايد از كوچكترين (( واحد خدمت )) آغاز شود و‬
‫هريك از سطوح مختلف مديريت از يك طرف درخواستهاي بودجه واحدهاي پايين تر‬
‫مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار گيرد و از سوي ديگر بودجه هاي بررسي و تجديد‬
‫نظر شده به سطح بالتر پيشنهاد و از آن دفاع شود ‪.‬‬
‫با توجه به اينكه بودجه هر سازمان بيانگر اهداف و سياستهاي آن سازمان است و‬
‫وظيفه نيل به اهداف و سياستهاي هر دستگاه به عهده مدير مالي آن دستگاه است ‪،‬‬
‫بودجه پيشنهادي بايد به امضاي بالترين مقام اجرايي دستگاه برسد ‪ .‬پس ازامضاي‬
‫رئيس دستگاه اجراي ‪ ،‬مواجه پيشنهادي دستگاهها ‪ ،‬حسب مورد به سازمان مديريت‬
‫و برنامه ريزي استان يا سازمان مديريت و برنامه ريزي مركز ارسال و پس از انجام‬
‫هماهنگي هاي لزم توسط دفاتر بخشي ‪ ،‬براي بررسيهاي قانوني و منظور نمودن در‬
‫(‪)19‬‬
‫ليحه بودجه آماده ميگردد‪.‬‬
‫پيش بيني عملكرد(‪ ، )20‬روش و ابزاري براي آزمايش و بهبود عملكرد سازمان است‬
‫‪ .‬پيش بيني ها را مي توان به منزله نقاط راهنمايي تلقي نمود كه ارزيابي مي كنند‬
‫آيا برنامه هاي سازمان در برنامه زماني و در سطح مورد انتظار به نتايج مطلوب‬
‫است خواهند يافت يا نه ‪ .‬اين امر به سازمانها كمك مي كند كه درحوزه هاي مورد‬
‫نظر قوه مقننه يا سازمان برنامه متمركز شوند ‪ .‬بايد توجه داشت همانطوريكه‬
‫دستيابي كمتر به اهداف تعيين شده نامطلوب است ‪ ،‬دستيابي بيش از حد تعيين‬
‫شده نيز نامطلوب خواهد بود ‪،‬لذا پيش بيني و سياست گذاري بايد حتي المكان به‬
‫طور مناسب و واقع بينانه انجام شود ‪)21(.‬‬

‫بررسي بودجه‬

‫‪12‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫بديهي است كليه دستگاههايي كه تقاضاي اعتبار مي كنند ‪ ،‬دليل محكمي نيز براي‬
‫درخواستهاي خود دارند‪ .‬اما هر يك از دستگاه ها بندرت امكانات و بنيه مالي دولت‬
‫را در نظر مي گيرند و سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور با سيل تقاضاهائي‬
‫مواجه است كه بايستي آنها را تعديل ‪ ،‬كاهش يا افزايش دهد ‪.‬‬
‫در جريان بودجه د و نو ع بررسي مورد توجه است ‪ ،‬بررس ي برنامه ها و بهبود‬
‫مديريت‬
‫‪-1‬بررسي برنامه ها ‪:‬‬
‫برنامه ها و عمليات دستگاهها بايد در سطوح بالتر مورد بررسي و تجزيه و تحليل‬
‫قرار گيرند و هماهنگ شوند ‪ .‬پرسش اساسي دراين شكل از بررسي اين است كه‬
‫اهميت يك برنامه در مقايسه با ساير برنامه چيست‬
‫و برنامه پيشنهاد شده چه نتايجي در بر دارد و چه در آمدها و منابعي براي تامين‬
‫هزينه هاي برنامه وجود دارند؟‬
‫بررسي برنامه ها در اين سطح ‪ ،‬دستگاه را وادار مي سازد كه در جهت هدفهاي‬
‫كلي دولت از نظرها و عقايد وسيع تر و همه جانبه تري تبعيت كند ‪.‬‬
‫‪ -2‬بهبود مديريت‬
‫در برابر نيازهاي بي پاياني كه در بودجه هاي پيشنهادي به دولت عرضه مي شوند ‪،‬‬
‫ميزان هزينه اي كه براي تامين آنها لزم است ‪ ،‬پيوسته محدود است ‪ .‬بنابراين هر‬
‫كارشناس بودجه احساس مي كند كه بايد صرفه جوئي كند و تا حد امكان هزينه را‬
‫كاهش دهد ‪.‬‬
‫سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور بايد پيوسته دستگاهها را وادار سازد كه‬
‫برنامه هاي پيشنهادي را با هزينه كمتري انجام دهند ‪.‬‬
‫اگر از ديدگاه مديريت به اين دو نوع بررسي نظر افكنيم مي توان گفت بررسي‬
‫برنامه ها بر بعد اثر بخشي پيشنهاد هاي بودجه توجه دارد و بهبود مديريت بر بعد‬
‫كارايي آن اولي بدنبال اين است كه چرا بايد چنين برنامه اي اجرا شود و آيا نمي‬
‫توان از اجراي آن صرف نظر كرد و دومي به چگونه اجرا كردن برنامه تاكيد دارد كه‬
‫آيا مي توان برنامه را با صرف حداقل هزينه و اعتبار به اجرا در آورد ‪ .‬با توجه به اين‬
‫دو عامل در مرحله بررسي بودجه ممكن است بودجه برخي برنامه ها توسط‬
‫سازمان مديريت و برنامه ريزي به كلي رد شود ‪ .‬مثل ً ممكن است بودجه درخواستي‬
‫وزارت كشاورزي براي ساخت ورزشگاه توجيه نداشته باشد و حذف شود (بررسي‬
‫برنامه ) و يا ممكن است نظر سازمان مديريت و برنامه ريزي بر اين باشد كه‬

‫‪13‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫ساخت چنين ورزشگاهي به جاي مثل ً چهارصد ميليون تومان پيشنهادي وزارت‬
‫كشاورزي در صورت صرفه جوئي با سيصد ميليون تومان قابل اجرا باشد ( بهبود‬
‫(‪)22‬‬
‫مديريت )‬
‫با توجه به تعريف مديريت كه گفته مي شود مديريت بكارگيري كارآمد و موثر منابع‬
‫مادي و انساني در برنامه ريزي ‪ ،‬بسيج منابع و امكانات ‪ ،‬سازماندهي ‪ ،‬رهبري و‬
‫كنترل مي باشد ‪)23(.‬در مجموع هدف اين دو بررسي افزايش كارآئي و اثر بخشي و‬
‫به عبارت ديگر تخصيص بهينه منابع و جلوگيري از اتلف و هدر رفتن آنها و به طور‬
‫خلصه مديريت منابع مي باشد ‪.‬‬
‫ذكات قابل توجه در بررسي هاي بودجه اي‬
‫تهيه و تنظيم بودجه در دستگاههاي اجرايي ملي و بررسي در واحد بودجه آنها ‪ ،‬در‬
‫راستاي سياستها و وظايف دستگاه ‪ ،‬در قالب برنامه ‪ ،‬فعاليت و طرح مي باشد و‬
‫بيشتر جنبه اجرايي دارد ‪.‬‬
‫تهيه و تنظيم بودجه در دستگاههاي اجرايي محلي شبيه به دستگاههاي اجرايي ملي‬
‫است و در راستاي وظايف آنها جنبه اجرايي و همچنين مطابقت دادن با قوانين و‬
‫مصوبات كميته برنامه ريزي استان دارد ‪.‬‬
‫بررسي در سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور جنبه صوري يا شكلي دارد و‬
‫بودجه پيشنهادي به وسيله دستگاههاي اجرايي ملي و محلي با يكديگر مقايسه مي‬
‫شوند ‪ ،‬تا با برنامه هاي ميان مدت و سياستهاي كلن كشور مغايرت نداشته باشند ‪.‬‬
‫البته اين بررسي مي تواند جزء به جزء هم باشد ‪.‬‬
‫رسيدگي در هيات وزيران مانند سازمان مديريت و برنامه ريزي جنبه شكلي دارد ‪،‬‬
‫منتهي در اينجا ‪:‬‬
‫اول ً ‪ :‬پيش نويس بودجه پيشنهادي سازمان مديريت و برنامه ريزي مورد بازنگري‬
‫قرار مي گيرد ‪.‬‬
‫ثانياً‪ :‬منافع و مصالح كشور با ديد وسيعتري مد نظر قرار مي گيرد ‪.‬‬
‫ثالثا ً ‪ :‬تصميم گيري نهايي در قوه مجريه است و پيش نويس بودجه پيشنهادي به‬
‫صورت ليحه بودجه در مي آيد ‪.‬‬
‫بررسي پيش نويس بودجه در شوراي اقتصاد از اين جهت صورت مي گيرد كه با‬
‫بخشنامه بودجه اي ‪ ،‬خط مشي و ضوابط تعيين شده به وسيله آن شورا مغايرت‬
‫نداشته باشد ‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫هنگام بررسي پيشنهادات دستگاههاي اجرايي ملي در سازمان مديريت و برنامه‬

‫ريزي كشور ممكن است بعضي ازبرنامه ها به دليلي از قبيل مغاير بودن با‬
‫وظايف‬ ‫در‬ ‫تداخل‬ ‫‪،‬‬ ‫اولويت‬ ‫نداشتن‬ ‫‪،‬‬ ‫دولت‬ ‫سياستهاي‬
‫دستگاه ديگر ‪ ...‬حذف يا تعديل شوند ‪ .‬در اين صورت اگر اختلفي باشد كه در‬
‫و‬ ‫اجرايي‬ ‫دستگاه‬ ‫بالي‬ ‫سطوح‬
‫سازمان حل نگردد ‪ ،‬موضوع در كميته اي متشكل از ‪ :‬رئيس جمهور ‪ ،‬وزير دستگاه‬
‫معترض و رئيس سازمان مديريت و برنامه ريزي مطرح و نظر كميته موصوف ملك‬
‫عمل قرار مي گيرد ‪.‬‬
‫هنگام بررسي پيشنهادات دستگاههاي اجرايي محلي در صورتي كه اختلفي بين‬
‫سازمان مديريت و برنامه ريزي استان با دستگاه اجرايي محلي باشد ‪ ،‬موضوع در‬
‫(‪)24‬‬
‫كميته برنامه ريزي استان مطرح ميگردد‪.‬‬
‫به دليل اهميت تخصيص بهينه منابع ‪ ،‬در ايالت محتده آمريكا يك مجلس مستقل كه‬
‫(‪)25‬‬
‫در مرود تخصيص منابع و واقعا ً قدت چشم گيري دارد ‪ ،‬تصميم مي گيرد ‪.‬‬

‫اهداف بررسي در بودجه‬

‫‪-1‬تسهيل در امر تصميم گيري و راهنمايي تصميم گيران‬
‫تصميم گيري زماني مي تواند نتيجه مطلوب داشته باشد كه اطلعات لزم با توجه‬
‫به نيازهاي جامعه جمع آوري شده باشد ‪ .‬در بودجه ريزي چون اطلعات از پايين‬
‫ترين سطوح مرتبط با مردم ( دستگاههاي اجرايي محلي) جمع آوري و به سطوح‬
‫بالتر سازمان برنامه و بودجه ‪ ،‬شوراي اقتصاد ‪ ،‬هيات وزيران ) ارائه مي شود ‪ ،‬مي‬
‫تواند رهنماي خوبي براي تصميم گيران باشد و آنها را در بررسي ها ‪ ،‬تجزيه و تحليل‬
‫و اولويت بندي ها و نهايتا ً تهيه برنامه ها و نحوه انجام عمليات ياري نمايد ‪.‬‬
‫‪-2‬سياست گذاري در سطوح بالي قوه مجريه‬
‫همانطور كه اشاره گرديد ‪ ،‬تصميم گيري زماني مطلوب است كه برخاسته از‬
‫نيازها باشد ‪ .‬سياستهاي كلي در سطوح بال بايد مسايل و مشكلت جامعه را بازگو‬
‫نمايد ‪ .‬چنين رابطه اي بين سياستگذاري در سطوح بالي بودجه با نيازهاي جامعه‬
‫برقرار است ‪ ،‬يعني واحدهاي سطوح پايين تر با ارائه برنامه ها و عمليات خود منشا‬
‫سياست و از طرفل ديگر تابع آن است ‪.‬‬
‫‪ -3‬شناخت اهداف و عمليات‬

‫‪15‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫بودجه اي كه دستگاههاي اجرايي تهيه و تنظيم مي نمايند بايستي در حدود وظايف‬

‫و اختيارات آنها باشد ‪ ،‬لذا اگر در اين زمينه به دليل مشابهت ها تداخلي صورت گيرد‬
‫در سطوح بالتر با بررسيهايي كه انجام مي شد رفع ميگردد‪.‬‬
‫‪ -4‬تعيين اولويتها‬
‫يكي از مراحل برنامه ريزي بررسي و تجزيه و تحليل برنامه ها و شقوق مختلف و‬
‫انتخاب بهترين برنامه است ‪ ،‬لذا در بودجه ريزي نيز كه نوعي برنامه ريزي بحساب‬
‫مي آيد و طبيعتا ً امكانات محدود و حجم عمليات و برنامه هاي پيشنهادي در سطوح‬
‫پايين تر از گسترش بيشتري برخوردار مي باشد ‪ ،‬بايستي بين آنها اولويت بندي‬
‫صورت گيرد و براساس سياستهاي اقتصادي ‪ ،‬اجتماعي و فرهنگي بهترين آنها‬
‫انتخاب شوند ‪.‬‬
‫چنين انتخابي عمدتا ً در سطوح بالتر كه بر سياستهاي فوق تسلط و آگاهي كامل‬
‫دارند و خود چنين سياستهايي را وضع نموده اند ‪ ،‬بهتر صورت مي گيرد ‪.‬‬
‫‪-15‬هماهنگي برنامه و عمليات‬
‫هدف اصلي در بودجه ‪ ،‬رسيدن به اهداف تعيين شده مي باشد دستيابي و رسيدن‬
‫به اهداف زماني ميسر است كه بين برنامه ها و عمليات هماهنگي وجود داشته باشد‬
‫و همگي در جهت رسيدن به آن اهداف حركت نمايند اين هماهنگي زماني تحقق مي‬
‫يابد كه در سطوح بالتر مورد بررسي و تجزيه و تحليل قرار مي گيرد و نقايص آن‬
‫مرتفع شود ‪ .‬پس مي توان گفت كه يگي از اهداف بررسيها ‪ ،‬تركيب و تلفيق برنامه‬
‫هاي پيشنهادي دستگاههاي اجرايي و ايجاد هماهنگي بين آنهاست ‪.‬‬

‫مرحله دوم ‪ :‬تصويب بودجه‬

‫بطور خلصه كار تصويب ليحه بودجه به ترتيب در ‪ 3‬مرحله صورت ميگرد ‪-1 :‬‬
‫بررسي در كميسيون هاي تخصصي و اصلي ‪ - 2‬بررسي و تصويب كليات بودجه در‬
‫(‪)26‬‬
‫جلسات علني مجلس ‪ -3‬بررسي و تصويب تبصره ‪ 4‬و جزئيات بودجه‬
‫ليحه بودجه مهمترين ليحه اي است كه دولت به مجلس مي دهد و بررسي اين‬
‫ليحه و تصويب آن در مجلس ‪ ،‬از جمله مهمترين و حساسترين فعاليت ساليانه قوه‬
‫(‪)27‬‬
‫مقننه است ‪ ،‬وظيفه اي كه تقريبا ً وظايف ديگر مجلس را در بردارد ‪.‬‬
‫تصويب بودجه از وظايف و اختيارات قوه مقننه است ‪ .‬با تصويب بودجه ‪ ،‬عمليات‬
‫و فعاليتهاي دولت به وسيله نمايندگان ملت تنظيم و كنترل ميگردد‪ .‬تصويب بودجه‬
‫فقط تصويب اعداد و ارقام نيست بلكه اين ارقام مبين سياستها ‪ ،‬برنامه ها و خط‬
‫مشي ها مي باشد و در واقع بودجه آيينه تمام نماي هدفها ‪ ،‬وظايف و عمليات‬

‫‪16‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫دولتهاست ‪ .‬بودجه يكي از قوي ترين وسيله كنترل قوه مجريه توسط قوه مقننه‬
‫محسوب مي شود و يك اصل جهاني در تمام كشورهاست ‪.‬‬
‫در كشور ما طبق پنجاه و دوم قانون اساسي ‪ ،‬بودجه ساليانه كشور به ترتيبي كه‬
‫در قانون مقرر مي شود از طرف دولت تهيه و براي رسيدگي و تصويب به مجلس‬
‫شوراي اسلمي تسليم ميگردد هرگونه تغيير در ارقام بودجه نيز تابع مقررات در‬
‫قانون خواهد بود ‪.‬‬
‫ليحه بودجه ‪ ،‬توسط رئيس جمهور به همراه رئيس سازمان مديريت و برنامه‬
‫ريزي كشور و ساير وزراء در جلسه علني تقديم مجلس شوراي اسلمي مي شود ‪.‬‬
‫رئيس جمهور ضمن ارائه توضيحات لزم درباره ليحه بودجه پيشنهادي و آثار و نتايج‬
‫آن گزارش اقتصادي عملكرد سال قبل و سياستها و خط و مشي هاي بودجه و‬
‫تشريح سياستهاي مالي ‪ ،‬ارزي ‪ ،‬پولي ‪ ،‬اقتصادي و يا هر نوع سياست ديگري كه‬
‫آن‬ ‫از‬ ‫متاثر‬ ‫بودجه‬ ‫ليحه‬
‫سياستها تهيه و تنظيم گرديده است ‪ ،‬گزارش مي دهد و نكات برجسته در تبصره هاي‬
‫پيشنهادي را يادآور مي‌ شود ‪.‬‬

‫پس از تصويب رئيس دولت ‪ ،‬ليحه بودجه از طرف هيات رئيسه مجلس به‬
‫كميسيونهاي تخصصي ارجاع و سپس در دسترس نمايندگان قرار مي گيرد و براي‬
‫رسيدگي نهايي به كميسيون تلفيق (( اصلي )) (‪ )28‬مجلس شوراي اسلمي ارجاع‬
‫ميگردد ‪.‬‬
‫نمايندگان مجلس از زمان تقديم ليحه بودجه و توزيع پيوست هاي آن توسط دولت‬
‫تامدت ‪ 10‬روز مي توانيد پيشنهادات خود را به كميسيونهاي تخصص (‪ )29‬مجلس تقديم‬
‫نمايند ‪.‬‬
‫كميسيونهاي تخصصي حداكثر ده روز پس از پايان مهلت اخذ پيشنهادات نمايندگان‬
‫و بررسي آنها ‪ ،‬نظرات خود را كتبا ً به كميسيون (( تلفيق )) اعلم مي دارند ‪ .‬هنگام‬
‫بررسي حسب مورد نماينده دفتر رياست جمهوري و نمانيدگان ديوان محاسبات كشور‬
‫در كشور در كميسيون حضور دارند ‪.‬‬
‫روش كار كميسيون تلفيق معمول ً در مرحله اول بررسي پيشنهادات كميسيونهاي‬
‫تخصصي در باب تبصره ها و اصطلحات عبارتي يا تغيير يا حذف تبصره هاي پيشنهادي‬
‫است ‪ .‬پس از تبصره ها كار بررسي درآمدها و نحوه پيش بيني آنها و مقررات حاكم بر‬
‫اخذ وصوليها مطرح مي شود بطوريكه مجموع درآمدها نزديك به واقعيت باشد ‪ .‬سپس‬
‫مرحله بررسي هزينه هاي دستگاههاي اجرايي مطرح ميگردد و با توجه به درآمدهاي‬
‫رسيدگي شده نسبت به پيشنهاد هزينه ها راي گيري بعمل مي آيد ‪ .‬در هر حال مهلت‬

‫‪17‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫تقديم گزارش به جلسه علني مجلس حداكثر ‪ 35‬روز پس از تقديم ليحه بودجه مي‬
‫باشد ‪.‬‬
‫در جلسه علني ابتدا مخبر كميسيون (( تلفيق )) گزارش كار كميسيون در باب كليات‬
‫بودجه و درآمدها و هزينه ها و تبصره ها را عنوان مي كند و سپس مخبران كميسيونهاي‬
‫تخصصي به نظر يه هايي كه در زمان مقرر پيشنهاد و به چاپ رسيده است بيان مي‬
‫دارند ‪ .‬تا نمايندگان بر موضوع احاطه كافي پيدا كنند ‪ .‬پس از توضيحات لزم كفايت‬
‫مذاكرات متوقف و مجلس وارد كار نهايي مي شود‪.‬‬
‫در جلسات علني پس از رسيدگي به كليات بودجه و تصويب آن به پيشنهادات مربوطه‬
‫به هزينه ها رسيدگي و سقف آن به تصويب مي رسد ‪ .‬پس از پيشنهادي مربوطه به‬
‫هزينه ها رسيدگي ميگردد‪ .‬پس از تصويب بودجه با امضاي رئيس مجلس ليحه بودجه‬
‫به شوراي نگهبان احاله مي شود كه پس از تائيد شوراي نگهبان به رياست جمهوري‬
‫جهت امضاء و ابلغ ارسال مي شود ‪ .‬پس از امضي رياست جمهوري از طريق سازمان‬
‫مديريت و برنامه ريزي كشور به دستگاههاي اجرايي ابلغ ميگردد‪ .‬پس از ابلغ بودجه‬
‫مرحله اجراي بودجه شروع مي شود ‪.‬‬

‫مرحله سوم؛ اجراي بودجه‬

‫اجراي بودجه شامل كليه مراحلي مي‌شود كه براي وصول درآمدها و ساير منابع‬
‫تامين اعتبار از يك طرف و مصرف اعتبارت پيش‌بيني شده و مصوب از طرف ديرگ‬
‫طي مي‌گردد‪ .‬بدين ترتيب اجراي بودجه‪ ،‬شامل تحقق ارقام پيش‌بيني شده در‬
‫بودجه مصوب و به عبارت ديگر و وصول درامدها و پرداخت هزينه‌ها براي نيل به‬
‫(‪)30‬‬
‫مقاصد و اهداف معين طبق قوانين و مقررات مربوط است‪.‬‬
‫اجراي بودجه‪ ،‬مرحله اي اساسي در فرايند گردش بودجه است و در توفيق يا عدم‬
‫توفيق دولت و دستگاهها اجرايي و تحقق حرفها و آرمانهاي اقتصادي‪ ،‬اجتماعي و‬
‫فرهنگي جامعه مهمترين نقش را دارد؛ زيرا نه تنها تمام عمليات مربوط به تهيه و‬
‫تنظيم و تصويب بودجه‪ ،‬بلكه مراحل بعدي آن يعني نظارت و كنترل نيز براي‬
‫اطمينان از اجراي صحيح صورت مي‌گيرد‪ .‬دولت به عنوان مظهر قوه مجريه با‬
‫بهره‌گيري از خدمات و تفحصهاي هزاران كارشناس و كارگزار و استفاده از تمامي‬
‫منابع مالي و اقتصادي كشور‪ ،‬طبق برنامه‌ها و اعتبارات تصويب شده‪ ،‬به اجراي‬
‫صحيح و به موقع بودجه كل كشور اهتمام مي‌روزد‪ .‬بدهيهي است وجود عوامل و‬
‫شرايطي مانند تشكيلت سازماني مناسب‪ ،‬مديران ليق و آگاه كاركنان علقمند و‬
‫كارامد‪ ،‬مقررات و ضوابط ساده و منطقي و سر انجام روشهاي انجام كار قابل‬
‫كنترل و مطولب‪/‬ف چنانچه با انضباط و احساس مسئوليت توام باشد‪ ،‬تحول‬
‫اساسي در نظام اداري و اجرايي كشور ايجاد مي‌كند‪ .‬بازتاب نتايج حاصل از اجراي‬

‫‪18‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫بودجه در ساير مراحل تهيه و تنظيم‪ ،‬تصويب و نظارت بودجه نيز تاثير مي‌گذارد و‬
‫انها را ياري مي‌بخشد و يا گمراه مي‌سازد‪.‬‬
‫در مرحله اجراي بودجه لزم است نكات زير مورد توجه مجريان و مسئولن قرار‬
‫گيرد‪:‬‬
‫‪-‬اجراي بودجه در جهت انجام عمليات و برنامه‌ها و هدفهاي مورد نظر در‬
‫قانون بودجه باشد و هر گونه تغير با تعديل ضروري لز طريق قانون و بنا بر‬
‫مصالح كشور صورت پذيرانه نظارت و تمايلت شخصي‪.‬‬
‫‪-‬پرداختهاي سازمانهاي اجرايي بارعايت قوانين و مقررات جاري و در محدوده‬
‫اعتبارات تخصيص داده شده صورت پذيرد و از هزينه‌هاي زايد و غير ضروري‬
‫كه معمول ً به منظرور مصرف اعتبارات صورت مي‌گيرد خودداري گردد‪.‬‬
‫‪-‬تنظيم حسابهاي مالي و تهيه گزارشها و اطلعات مورد نياز‪ ،‬تحت نظارت و‬
‫مراقبت دائمي قرار گيرد تا از ايجاد وقفه و تاخير در آنها جلوگيري به عمل‬
‫آيد‪.‬‬
‫‪-‬مراحل اجراي برنامه‌ها و فعاليتهاي جاري و عمراني طرحها وبا انچه‬
‫مي‌بايست انجام شود‪ ،‬مقايسه و نتايج مورد بررسي و رسيدگي قرار گيرد تا‬
‫(‪)31‬‬
‫هر نوع مغايرت و اشكال احتمالي در پيشرفت كارها رفع گردد‪.‬‬
‫در كشور ما آنچه نگران كننده است ميزان اتلف سرمايه‌ها و افزايش بي‌رويه‬
‫هزينه‌هاي ساخت و طولني شدن زمان اجراي طرحهاست متاسفانه روند اجراي‬
‫طرحهاي صنعتي و عمراني به هيچ وجه با استانداردهاي جهاني همخواني ندارد‪.‬‬
‫برنامه ريزان طرحهاي عمراني‪ ،‬عمدتا ً دچار اشتباهاتي فاحش در زمينه‌هاي تامين و‬
‫تخصيص اعتبار‌ها مي‌شودند و مديران اجرايي از دانش آكادميك و كلسيك و فراگير‪،‬‬
‫كم بهره مي‌باشند و جهت مواجه شدن با مسايل و ارائه راه‌حليهاي مناسب برآنها‬
‫درچار مشكل هستند و عمدتا ً ناچارند اين دانشها را در ميردان تجربه و در مدتي‬
‫طولني و صورت ناقص و با صرف هزينه و تلفن كردن مقدار متنابهي از سمرايه‌هاي‬
‫ملي كسب نماينده و تجربه‌هاي بدست آمده به دليل فقدان نظامي هماهنگ و‬
‫(‪)32‬‬
‫كلن‌نگر به گونه‌اي منسجم در اختيار ديگران و نسلهاي بعدي قرار ‌گيرند‪.‬‬
‫با توجه به وضعيت كنوني كشور‪ ،‬برنامه‌هاي توسعه‪ ،‬بايد مبتني بر بكارگيري دو‬
‫شيوه انباشت سرمايه جديد و ارتقاي بهره‌وري از امكانات موجود باشد‪.‬‬
‫در كشور نگرش به توسعه همواره در شكل ايجاد ظرفيتها و سرمايه‌گذاري جديد‬
‫بوده سات و به اين دليل با محدوديتهاي مواجه هستيم‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫با توجه به حجم قابل توجه سرمايه‌گذاري و ظرفيت موجود در بخشهاي مختلف‪،‬‬
‫بايد به ارتقاء بهره‌وري از اين امكانات براي شتاب دادن به توسعه‪ ،‬توجه جدي شود‪.‬‬
‫ميزان ارتقاي بهره‌وري از نيروي كار و سرمايه در ايران نسبت به بسياري از‬
‫كشورهاي رو به توسعه نظير كشورهاي آسياي جنوب شرقي پايين است‪.‬‬
‫نبود نظارت بر ميزان بهره‌دهي دستانده دستگاههاي و بنگاههاب مختلف در كشور‬
‫و عدم سخت‌گيري در واگذاري امكانت ( نهاده) را از مشكلت پيش روي ارتقاء‬
‫(‪)33‬‬
‫بهره‌وري دو كشور مي‌باشد‪..‬‬
‫در كشور ما ظرفيتهاي به استفاده بسياري وجود دارد كه با يك بررسي و كار علمي‬
‫مي‌توان به آنهايي بود و از آنها استفاده نمود و از هرز رفتن منابع جلوگيري نمود‪.‬‬
‫بررسي ظرفيت بل استفاده در واحدهاي سازماني و دسترسي به اطلعات در‬
‫خصوص علل بل استفاده ماندن ظرفيت ‌ واحدها به مديريت اين امكان را خواهد داد‬
‫تا با بكارگيري راهها و رشهاي علمي و عملي بتواند از ظرفيت خود حداكثر استافده‬
‫را بنمايد كه خود امر منجر‬
‫به افزايش توليد‪ ،‬كاهش هزينه‌ها كاهش تورم‪ ،‬كاهش اتلف منابع مي گردد‪.‬‬
‫براي آنكه بودجه به درستي اجرا گردد وجود عوامل زير ضروري است‪.‬‬
‫ب) مديريت منطقي‬ ‫الف) تشكيلت صحيح‬
‫(‪)34‬‬
‫د) روشهاي حسابداري و گزارش متناسب‬ ‫ج) نيروي انساني متخصص‬

‫مراحل تفضيلي اجراي بودجه‬

‫مرحله اجراي بودجه داراي مراحل فرعي است كه بعد از ابلغ ‪ ،‬متخصيص اعتبار و‬
‫مبادله مواافقتنامه‌هاي جاري و عمراني‪ ،‬قانونا ً بايستي مراحل طي شود تا اعتبارات‬
‫مربوط به فعاليتهاي جاري و طرحهاي عمراني به ذينفع پرداخت گردد‪ .‬به اين‬
‫مراحل‪ ،‬مراحل تفضيلي اجراي بودجه گويند‪ .‬در ماده ‪ 52‬قانون محاسبات عمومي‬
‫امده استك‬
‫پرداخت هزينه‌هاب ه ترتيب پس از طي مراحل تشخيص‪ ،‬تامين اعتبار‪ ،‬تعهد‪،‬‬
‫تسجيد و حواله و اب اعمال نظارت مالي بعهده خواهد امد‪ .‬مراحل تفضيلي اجراي‬
‫بودجه در ايران عبارتند از‪:‬‬
‫‪ -1‬تشخيص‬

‫‪20‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫بر اساس ماده ‪ 17‬قانون محسابات عمومب‪ (( :‬تشخيص عبارت است از تعيين و‬
‫انتخاب كال و خدمات و ساير پرداختهايي كه تحصيل يا انجام آن براي نيل به اجراي‬
‫برنامه‌هاي دستگاههاي اجرايي ضروري است‪)).‬‬
‫همانطوري كه در ماده ‪ 17‬امده استف دستگاه و اجرايي بايستي ابتدا معيت نمايد‬
‫در راستاي اهدافش و بر اساس قوانين و مقررات موضوعه‪ ،‬به چه كالها و خدماتي‬
‫نياز دادر‪ .‬تشخيص از وظايف دستگاه اجرايي است و معمول ً به وسيله بالترين مقام‬
‫اجرايي يا بوسيله كساني كه از طرف وي مجاز مي‌باشند‪ ،‬صورت مي‌گيرد‪.‬‬
‫‪-2‬تامين اعتبار‬
‫بعد از تشخيص بايستي كالها و خدمات انتخابي‪ ،‬به تفكيك تامين اعتبار شود ماده‬
‫‪ 18‬قانون محسابات عمومي تامين اعتبار را چنين تعريف كرده است ( تامين اعتبار‬
‫عبارت است از اختصاص دادن تمام يا قسمتي از اعتبار مصوب براي هزينه معين‪.‬‬
‫‪ -3‬تعهد‬
‫در ماده ‪ 19‬قانون محاسبات عمومي امده است‪ (( :‬تعهد از نظر اين قانون عبارت‬
‫است از ايجاد دين بر ذمه دولت ناشي از‪:‬‬
‫الف ‪ 9‬تحويل كال يا انجام دادن خدمت‬
‫ب) اجراي قراردادي كه با رعايت مقررات منعقد شده باشد‬
‫ج) احكام صارد شده از مراجه قانوني و ذيصلح‬
‫د) پيوستن به قراردادهاي بين‌الملي و عضويت در سازمانها يا مجامع بين‌المللي با‬
‫اجازه قانون))‬
‫همانطور كه در قانون آمده است‪ ،‬تعهد به وسيله دستگاههاي اجرايي بايستي‬
‫شامل يكي از موارد مندرج در بال باشد‪ .‬در ماده ‪ 28‬قانون برنامه بودجه چنين امده‬
‫است‪:‬‬
‫(( تعهد پرداخت هرگونه وجهي براي اجراي طرحهاي عمراني با توجه به ماده ‪21‬‬
‫اين قانون بر اساس قانون و محسابات عمومي و قانون بودجه كل كشور صورت‬
‫خواهد گرفت‪ .‬متخلفين از حكم اين ماده‪ ،‬همچنين اشخاصي كه در اجراي طرحهاي‬
‫عمراني بدون تامين اعتبار مبادرت به صدور دستور يا امضاي سند يا قرارداد يا‬
‫قولنامه و نظاير آن كه ديني بر ذهه دولت ايجاد كند بنمايد مشمول مجازات مقرر در‬
‫ماده ‪ 85‬قانون محسابات عمومي خواهند بود‪.‬‬

‫‪21‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫ماده ‪ 59‬قانون محاسبات عمومي ‪:‬‬

‫(( در مواردي كه لزم است قبل از انجام تعهد بر اساس شرايط مندرج در احكام‬
‫يا قراردادها‪ ،‬طبق مبررات وجهي پرداخت شود مي‌توان به تشخيص مقامات مجاز‬
‫مبالغي به عنوان پيش‌پرداخت تاديه نمود‪)).‬‬
‫‪ -4‬تسجيل‬
‫تسجيبلدر لغت به معني ثابت و محكم پر كردن است و طبق ماده ‪ 20‬قانون‬
‫محاسبات عمومي عبارت است از ((تعيين ميزان بدهي قابل پرداخت به موجب‬
‫اسناد و مدارك اثبات كننده بدهي‪)).‬‬
‫پس از تعيين نوع تعهد دولت‪ ،‬يعني تعيين ميزان بدهي ناشي از خريد كال يا انجام‬
‫دادن خدمت‪ ،‬اجراي قراردادها و احكام صادره از سوي مراجع قانوني و ذيصلح و يا‬
‫پيوستن به قراردادهاي بين‌المللي‪ ،‬بايسيتي بر اساس مدارك و دليل مستند اثبات‬
‫گردد و مقرارات و آيين نامه‌هاي مربوطه به معاملت دولتي و مفاد قراردادهاي‬
‫منعقده كامل ً رعايت شود‪ ،‬مثل ً در صورتي كه تعهد ناشي از خريد كال باشد‪ ،‬بايستي‬
‫فاكتور خريد يا پيش فاكتور تهيه شده با آيين نامه‌ها مطابقت داتشه باشد‪.‬‬
‫ماده ‪ 60‬قانون محاسبات عمومي‪:‬‬
‫(( در مواردي كه بنا به عللي تسجيل و يا تهيه اسناد و مدارك لزم براي تاديه تمام‬
‫دين مقدور نبوده و يا پرداخت تمام وجه مورد تعهد ميسر نباشد مي توان قسمتي از‬
‫وجه تعهد انجام شده را تحت عنوان علي‌الحساب به تشخيص مقامات مجاز پرداخت‬
‫نمود‪.‬‬
‫‪ -5‬حواله‬
‫بر اساس ماده ‪ 21‬قانونمحسابات عمومي‪ (( :‬حواله اجازه‌اي است كه كتابا ً به‬
‫وسيله مقامات مجاز وزارتخانه يا موسسه دولتي و يا شركت دولتي يا دستگاه‬
‫ارجايي محل و يا نهدهاي عمومي غير دولتي و يا سيار دستگاههاي اجرايي براي تاديه‬
‫تعهدات و بدهيهاي قابل پرداخت از محل اعتبارات مربوطه عهده ذيحساب در وجه‬
‫ذينفع صادر مي‌شود‪ .‬حواله‌ها معمول ً به صورت چاپي ميباشد‪ .‬صدور حواله پس از‬
‫طي تشريفات مربوطه از قبيل تشخيص‪ ،‬تامين اعتبار‪ ،‬تعهده و تسجيل بعمل مي‌آيد‪.‬‬
‫‪ -6‬درخواست وجه‬
‫به موجبي ماده ‪ 22‬قانون محسابات عمومي‪(( :‬درخوسات وجه سندي است كه‬
‫ذيحساب براي دريافت وجه به منظور پرداخت حواله‌هاي صادر شده موضوع ماده ‪21‬‬

‫‪22‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫اين قانون و ساير پرداختهايي كه به موجب قانون از محل وجوه متمركز شده در‬
‫خزانه در مركز و ياعهده نميندگي خزانه دراسان دروجه حساب باني پرداخت دستگاه‬
‫اجرايي ذيربط صادر مي‌كند‪.‬‬
‫‪ -7‬هزينه‬
‫به موجب ماده ‪ 23‬قانون محاسبات عمومي‪ ((:‬هزنيه عبارت از پرداختهايي است‬
‫كه به طور قطعي يه ذينفع در قابل تعهد يا تحت عنوان كمك يا عناوين مشابه با‬
‫رعايت قوانين و مقررات مربوط صور ت مي‌گيرد‪)).‬‬
‫همانطوري كه در ماده ‪ 22‬آمده است‪ ،‬درخوسات وجه به وسيله ذيحساب بعمل‬
‫مي‌آيد و خزانه پس از تطبيق آن با ميزان اعتبارات مصوب و ساير مقررات‪ ،‬حداكثر‬
‫در حدود اعتبارات مصوب نسبت به كار سازي وجه مورد درخواست درحساب بانكي‬
‫(‪)35‬‬
‫دستگاه اجرايي اقدام مي‌نمايد‪.‬‬

‫امقت اجراي بودجه‬

‫چنانچه در تعريف بودجه اشاره شده ذات بودجه ((آينده‌نگر))است‪ :‬برنامه‌ها‪،‬‬
‫عمليات‪ ،‬درآمدها‪ ،‬هزينه‌ها‪ ،‬همه و همه براورد و پيش‌بيني هستند و به همين سبب‬
‫گاه بهواقعيتها تطابق نمي‌يابند و انجام تغييراتي را لزم مي‌ساند‪.‬‬
‫براي پرهيز از چنين وضعي و يا به حداقل رساندن تغييرات لزم در موقع تهيه و‬
‫تنظيم بودجه بايد كوشش فراروان كرد كه بر اساس اطلعات و تجربيات و به ياري‬
‫روشهاي سنجيده و نوين بودجه‌بنيد پيشبينيها و براوردها تا حد اكان به حقيقت و‬
‫واقعيت نزديك و نزديكتر باشد‪.‬‬
‫ولي اين بتنهايي كافي نيست‪ .‬اگر به هنگام اجراي وبدجه تشكيلت صحيح‪ ،‬مديريت‬
‫منطقي‪ ،‬افراد متخصص و ماهر و ورزيده در كار روشهاي كامل و اقبل اعتماد‬
‫حسابداري و گزارش گيري و عوامل ديگر مورد نياز را نداشته باشيم بازهم بودجه‪،‬‬
‫به آنسان كه پيش‌بيني‌اش كرده‌ايم‪ ،‬اجرا نخواهد شد و ما را از هدف خود بهدور‬
‫خواهد كرد‪.‬‬
‫بنابراين چنين نتيجه مي‌گيريم كه اجراي بودجه همان نقش و اهميتي را دار است‬
‫كه پيش‌بيني‌هاي متين و براوردهاي صحيح‬

‫‪23‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫بايد به اين نكته توجه كافي داشت كهاجراي واقعي و صضحيح آنچه در بودجه آمده‬
‫است ملزمه با آن دارد كه محتواي بودجه همواره مورد نظر باشد‪ .‬بر اين پايه در‬
‫اجراي بودجه تاكيد بر روي (( مصرف اعتبارات)) است در راه وصول به هدفها‪.‬‬
‫در اجراي بودجه بايد چهار نكته اساي زير را همواره و همه جا مورد توجه قرارداد‪:‬‬
‫‪-1‬اجراي بودجه بايد در جهت بهانجام رساندنبرنامه‌هاي مصوب و براي وصول‬
‫به هدفها منظور در قانون بودجه باشد‪.‬‬
‫‪-2‬هيچ گونه تعهد و هزينه‌اي نبايد خارج از اعتبارات مصوب به عمل آيد‪.‬‬
‫‪-3‬از انجام هزينه‌هائي كه براي وصول به هدفهاو انجام برنامه‌ها لزم نيست بايد‬
‫صرف‌نظر شود‪.‬‬
‫‪-4‬اجراي بودجهبه نحوه صحيح ملزم با برقرار كردن و داشتن روش مناسب‬
‫حسابداري است كه نظارت بر تعهدات و پرداختها را در فواصل زماني‬
‫مناسب امكان پذير سازد‪.‬‬
‫(رعايت نكات فوق مي‌تواند به جلوگيري اتلف منابع كمك كند)‬
‫از نظظر تاريخي بايد دانست كه در آغاز پيدائي نظم نوين مالي و بدجه‌اي هدف و‬
‫منظور مجموعه روشها و فنون مالي كه در مرحله اجراي وبدجه به كار گرفته نيشد‬
‫بيشتر انجام نظارتهاي مالي مي‌بود و به حداكثر رسانيدن صرفه‌جويي در هزينهها‪،‬‬
‫ولي با دگرگوني‌هائي كه در روزگار ما روي داده است‪ ،‬امروزه منظور و مقصود‬
‫عمده‌اي كه مرحله اجراي بودجه را كل ً درخود فرو ميگيرد آن است كه وظيفه‌ها و‬
‫تكاليف دولت بهتر و سريعتر انجام پذيرد‪ .‬برنامه‌ها با كفايت‌تر به اجرا و عمل درآيد و‬
‫وصول به هدفها مطمئن‌تر و با كارائي بشيتر تامين شود‪ .‬اجراي بودجه‪ ،‬در هر حال‪،‬‬
‫همواره ملزمه قطعي با اداره درست خزانه‪ ،‬از همين جاست كه گفته‌اند اجراي‬
‫بودجه و نظارت مالي و حسابداري دولتي به گونه‌اي مترادف به كاربرده مب‌شودند‪.‬‬
‫باري ((نظارت مالي)) كه مي‌گوئيم بايد به طور قطع در جهت تسهيل عمليت دولت‬
‫براي نيل به هدفهايش باشد‪ ،‬بايد اعتماد به كاراآئي واحدها را زياد و زيادتر كند و‬
‫نبايد به يهچ روي و به هيچ شكل موجب گرفتگي كارها شود و دشواريهائي تازه در‬
‫(‪)36‬‬
‫سر راه سير آرام امور خلق كند‪.‬‬
‫مرحله چهارم‪ :‬كنترل يا نظارت‬
‫در مرحله كنترل يا نظارت بر اجراي بودجه‪ ،‬درستي اجراي بودجه و آثار وجودي آن‬
‫مورد ارزيابي قرار ميگيرد‪.‬‬

‫‪24‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫بودجه موقعي منشاء اثر مي‌باشد كه بطور صحيح اجرا شود‪ .‬بطوريكه مي‌توان‬
‫گفت اهميت بودجه در جامعه فقط با اجراي صحيح آن تجلي مي‌يابد‪ .‬اگر بودجه‬
‫بطور صحيح اجرا نشود نمي‌توان به هدفهائي كه داتشه ‪ ،‬نائل گردد‪.‬‬
‫نظارت بر اجراي بودجه تا حدودي ارتباط با چگونگي بودجه‌ريي دارد‪ .‬همچنين‬
‫روشهاي حسابداري و گزارشگيري نيز در نظارت بر بودجه موثر مي‌باشد‪.‬‬
‫زماني بودجه را مي‌توان وسيله‌اي موثر براي كنترل مديريت دانستن كه‪:‬‬
‫اول ً بودجه در قالب برنامه عمليات تنظيم شده باشد‪.‬‬
‫ثانيا ً رابطه درست صحيح بين واحدهاي برنامهريز‪ ،‬و اجرايي دستگاه برقرار بوده و‬
‫جريان اطلعات قابل قبولي و قابل اعتماد بين واحدهاي برنامه‌ريزي‪ ،‬و اجرائي برقرا‬
‫گردد‪.‬‬
‫در اين صورت مي‌توان آثار و نتايج هزينه‌ها را مورد بررسي قرار داد و برنامه‌هاي‬
‫پيش‌بيني شده رابا عمليات واقعي مقايسه نمود و انحرافات احتمالي را مشخص‬
‫معين كند تا در اتلف منابع جلوگيري شود‪.‬‬

‫اهداف كنترل‪:‬‬
‫‪-1‬تامين مقاصد قانون بودجه‪:‬‬
‫بودجه خود هدف نيست‪ ،‬بلكه ابزاري است براي انجام عمليت خاص و رسيدن به‬
‫اهداف و سياستهاي مشخص‪ ،‬بنابراني باي اينكه اطمينان حاصل كنيم كه بودجه‬
‫بطور صحيح اجرا شدهبايد پس از اجرا آن را مورد ارزيابي قرار دهيم‪.‬‬
‫‪-2‬حفظ محدوديتهاي مالي منطبق بر قانون بودجه‪:‬‬
‫اعتبارات مصوب ميبايستي با رعايت صرف و صلح جامعه و مطابق قوانين و‬
‫مقررات مالي صرف گردد‪.‬‬
‫‪ -3‬اصلح و بهبود برنامه‌ها‪:‬‬
‫يكي ديگر از هدفهاي مهم كنترل بودجه آگاهي يافتن از تنگناها و نارسائيهاي اجراي‬
‫بودجه و بدست آوردن اطلعات لزم براي بهره‌گيري از آنها جهت اصلح و‬
‫بهينه‌سازي برنامه‌هاي آتي است‪.‬‬
‫بدين ترتيب بودجه ميتواند سال بسال توسعه و تكامل يابد‪.‬‬

‫‪25‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫كنترل‪ :‬عبارت از ارزيابي‪ ،‬تصميم‌گيري برنامه‌ها از زمان اجراي آنها و اقدامات لزم‬
‫براي جلوگيري از انحراف عمليات نسبت به هدفهاي برنامه‪ ،‬تصحيح انحرافات‬
‫(‪)37‬‬
‫احتمالي به وجود امده مي‌باشد‪.‬‬
‫در كشور ما يكي از مشكلت نظام بودجه‌ريزي كم بها دادن به محلخ نظارت به‬
‫اجراي بودجه مي‌باشد همچنين ارتباط بين مرحله نظارت بر سابر مارحل بسير‬
‫ضعيف است‪ .‬با انيكه دستگاههاي متعددي نطظارت قانوني بر اجراي بودجه را عهده‬
‫دارد هستند ولي به دلئلي كنترل بهينه و لزم در اين باره انجام نمي‌گيرد از جمله‪،‬‬
‫آشنا نبودن برخي از مديران و دست اندكاران دفاتر بودجه دستگاههاي اجرايي با‬
‫مفاهيم بودجه‌ريزي و روشهاي تهيه و تنظيم و اجراء و كنترل بودجه زيا در برخي از‬
‫سازمانها اينگونه مشاغال را تلقي نموده و به افرادي واگذار ميشود كه نه با دانش و‬
‫آموخته‌هاي كلسيك آنان تشخيصي دارد و نه با تجارت عملي‌شان‪.‬‬
‫براي مثال در موازد زيادي ديده ميشود كه رئيس بودجه سازماني‪ ،‬به يك دانش‬
‫آموخته رشته الكترونيك‪ ،‬مكانيك و سپرده شده كه هيچگونه آاهي در زمينه‌هاي‬
‫مديريت ‪ ،‬در برنامه‌ريزيف مالي‪ ،‬اقتصاد و ديگر رشته‌هاي علوم انساني ندارند‪ .‬حتي‬
‫(‪)38‬‬
‫در مديريتهاي سازمان برنامه و بودجه هم چنين انتصاباتي ديده ميشود‪.‬‬
‫تجديد نظر در مكانيزم كلي بودجه ريزي جهت دستيابي به يك بودجه كامل‬
‫برنامه‌اي و عمليت در مورد كليه اجزاء بودجه عمومي و بكارگيري روشهايي كه‬
‫انبساط بيرويه بودجه در برخي بخشها يا رديفهاي جلوگيري نمايد‪ ،‬همچنين رفع‬
‫نارسائيها اجرايي و قانوني نظارت بر بودجه از طريق بررسي عملكرد سازمانهاي‬
‫ذيربط و اصلح مجموعه قوانين و مقررات حاكم بر نظارت از ضروريات اصلح نظام‬
‫(‪)39‬‬
‫بودجه‌ريزي كشور مي‌باشد‪.‬‬
‫نهاد تقنيني بايد اطمينان حاصل تند كه آيا كليه تدابير و مقررات و محدوديتها و‬
‫شرايطي كه به تصويب رسانده‪ ،‬بهدرستي به مرحله اجرا درآمده است يا خير؟‬
‫زيرا همانگونه كهدر گذشته خاطرنشان شده‪ ،‬بدجه يكي از پر اميتترين ابزار كار‬
‫قوه مجريه مي‌باشد و نحوه اجراي آن از حساسترين وظريفترين وسايل و امكاناتي‬
‫است كه مجالس مقنن در اختيار حكومت مي‌گذارند‪.‬‬
‫لذا كنترل آن نيز از اهميت خاصي برخوردار است‪ .‬تا نظارت دقيقي بر‬
‫چگونگي اجراي بودجه‪ ،‬از سوي پارلمان به عمل نيايد‪ ،‬وظيفه پارلمان در اني زمينه‬
‫پايان يافته تلقي نمي‌شود‪.‬‬
‫از سوي ديگر‪ ،‬چونسن مصوب بودجه‪ ،‬متضمن كليه فعاليتها و اقدمات اجرائي‬
‫است‪ ،‬پارلمان با نظارت در حين اجار و پس از دوره يكسال بودجه‪ ،‬مي‌خواهد‪،‬‬

‫‪26‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫اولض براي اجراي بودجه بازبيني مستمر و گام به گام داشته باشد و ثانيا ً با‬
‫ارزشيابي عملكردهاي مالي كابينه و وزيرات‪ ،‬موضع خود را در قبال آن براي سال‬
‫مالي آينده روشن كند‪.‬‬
‫كنترل عمدتا ً براي اين سات كه اعتبارات اتلف نشود‪ ،‬غير قانوني و ورخرجانه‬
‫مصرف نشود‪ .‬فنون رسمي حسابداري و بودجه مي‌تواند براي كنترل مصرف بودجه‬
‫در راهي كه بوسيله مردم و قانون‌گذاران تجويز شده است‪ ،‬مورد استفاده قرار‬
‫گيرد‪ .‬حسابرسان مي‌تواننددف بوركراتها و كاركناني را كه قصد سودء استفاده از‬
‫امكانات بودجه دولتي داشته باشند منع كنند وجوه دولتي بادي هم بطور كار آمد و‬
‫هم قانوني خرج شود‪.‬‬
‫از نظر زماني ف نظارت و كنترل بودجه در سه مرحله انجام مي‌شود‪:‬‬
‫(‪)40‬‬
‫‪-‬نظارت قبل از خرج‬
‫(‪)41‬‬
‫‪-‬نظاتر ضمن خرج‬
‫(‪)42‬‬
‫‪-‬نظارت بعد از خرج‬
‫مبادله موافقتنامه بين دستگاه اجرايي و سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور‬
‫نوعي نظارت قبل از خرج تلقي ميشود‪ .‬همچنين رسيدگي و عمليات واحدهاي‬
‫اعتبارات و تنظيم ساناد و ‪ ...‬در ادارات ذيحسابي؛ رسيدگي قبل از خرج مي‌باشد‪.‬‬
‫نظارتي كه ذيحسابان بهعنوان عاملين خزانه كشور در امر و قبول درامدها و‬
‫پرداخت هزينه‌ها و امورمالي محاسباتي و حفظ اسناد و دفاتر ماليف انجام ميدهند و‬
‫همچنين نظارتي را كه سازمان مديريت و برنامه‌ريزي از طريق مهندسين ناظر‪ ،‬از‬
‫پيشرفت طرحها و فعاليتهاي عمراني دستگاههاي اجرائي بعمل مي‌اورند نظارت‬
‫ضمن خرجاست‪.‬‬
‫بخشي از وظايف ديوان محسابات كشور‪ ،‬نظارت ضمن اجراي بودجه است كه‬
‫طي آن بهاسناد و مداكر و دفاترمالي و عملياتي رسيدگي مي‌نمايد و موارد تخلف را‬
‫در دادگاههاي داخلي خود مورد تعقيب قرار مي‌دهد‪ .‬همچنين كنترل عمليات و‬
‫فعاليتهاي مالي وزارتخانه‌ها‪ ،‬موسسات‪ ،‬شركتهاي دولتي و هر سازماني كه از بودجه‬
‫كشو ر استفاده ميكند با ديوان مذكو ر مي‌باشد ‪ .‬طبق قانون محسابات عمومي‪،‬‬
‫مخارج‬ ‫بر‬ ‫مالي‬ ‫نظارت‬ ‫اعمال‬
‫وزارتخانه‌ها و موسسات دولتي و شركتهاي دولتي از نظر انطباق پرداختها با‬
‫مقررات و ساير قوانين و مقررات راجع به هر نوع خرج‪ ،‬به عده وزارت امور‬
‫اقتصادي و دارايي است‪ .‬قانون فوق‌الذكر ‪ ،‬نظارت عملياتي دولت بر اجراي فعاليتها‬

‫‪27‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫و طرحهاي عمراني را به عهده سازمان مديرتي و برنامهريزي كشور واگذار كرده‬

‫است كه طي آن ارزشيابي و تطبيق عمليت و نتايج حاصل با هدفها و سياستهاي‬
‫تعيين شده را عهده دادر مي‌باشد‪ .‬بخش ديگري از وظايف ديوان محاسبات كشور‪،‬‬
‫بررسي و حسابرسي وجوه مصرف شده و درامدها و ساير منابع تامين اعتبار در‬
‫ارتباط با سياستهاي مالي تعيين شدهدر بودجه مصوب ميباشد كه با توجه به گزارش‬
‫عمليتي و محاسباتي هر يك از دستگاهها ارجايي صورت ميگيرد‪ .‬همچنين تهيه و‬
‫تدوين گزارش مربوط به ليحه تفريح بودجه و تجزيه و تحليل ان با ديوان محايابات‬
‫مي‌باشد كه جنبه نظارت بعد از خرج را دارد و به عنوان نظارت قضايي مطرح‬
‫(‪)43‬‬
‫مي‌گردد‪.‬‬
‫مراحل كنترل‪:‬‬
‫مراحل كنترل عبارتند از‪:‬‬
‫‪-1‬تعيين شاخصها‪:‬‬
‫براي كنترل و نظارت بر اجراي يك برنامه لزم است هدفهاي يك سازمان در قالب‬
‫نتايج قابل اندازه‌گيري ‪ ،‬و مقادير كمي بيان شود‪ ،‬تا تعيين شاخصها و معيارها بريا‬
‫مقايسه امكان پذير باشد‪.‬‬
‫‪-2‬اندازه‌گيري عمليات‪:‬‬
‫تهيه و تنظيم‪ ،‬يك مرحله مهم براي انجام كنترل بشمار مي‌رود از انجائيكه بطور‬
‫دائم و مستمر امكان كنترل فرآيند يك پروژه بهدليل مختلف از جمله هزينه زياد‬
‫وجود ندارد‪ .‬بنابراني نقاط مهمي كه بيشترين نتيجه را بدست مي‌دهند‪ .‬انتخاب‬
‫نمائيم‪.‬‬
‫‪-3‬مقايسه اطلعات با شاخصهاي پيش بيني شده‪:‬‬
‫مقايسه اطلعات با شاخصها بايد طوري باشد كه امكان مقايسه آنها در هر زماني‬
‫امكان پذير باشد‪.‬‬
‫‪-4‬اقدامات اصلحي‪:‬‬
‫تصحيح انحرافات به منزله نقطه‌اي است كه از انچه بازنگري و نظارت بنام بخشي‬
‫(‪)44‬‬
‫از تمامي نظام مديريت ديدهميشود و به ساير وظايف مديريت پيوند مي خورد‪.‬‬
‫بطور كلي نظارت بربودجه نقش مهمي در حصوص اهداف پيش‌بيني شده در‬
‫بودجه و برنامه‌هاي دولت دارد‪ .‬هرچه بودجه برنامه‌ ي گرو عمليات‌تر تهيه گردد‬
‫(‪)45‬‬
‫نظارت بر آن به نحو مطلوبتري انجام مي‌شود‪.‬‬

‫‪28‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫كه اين مطلب مي‌تواند به تخصيص بهينه منابع و جلوگيري از اتلف آنها كمك كند‪.‬‬

‫نظارت مالي و عملياتي‬

‫الف) نظارت مالي‬
‫در حاضر كشور معمول ً سيتم حسابداري و حسابرسي دولتي جهت اطمينان در‬
‫صحت و دقت قانوني بودن فعاليتهاي مالي مربو ط به بودجه‪ ،‬انطباق هزينه‌ها و‬
‫پرداختهاي مربوطه با قوانين و مقررات مالي و عدم تجاوز هزينه‌ها از اعتبارات‬
‫(‪)46‬‬
‫مصوب اعمال مي‌گردد‪.‬‬
‫الف) نظارت مالي‬
‫به استناد ماده ‪ 90‬قانون محاسبات عموميمصوب ‪ ،1366‬اعمال نارت مالي بر‬
‫مخارج وزارتخانه‌ها‪ ،‬موسسات و شركتهاي دولتي‪ ،‬از نظر انطباق مالي بر مخارج‬
‫وزارتخانه‌ها موسسات و شركتهاي دولتي‪ ،‬از نظر انطباق پرداختها با مقررات اين‬
‫قانون و ساير قوانين و مقررات به عهده وزارت امو راقتصادي و دارايي است كه به‬
‫كمك ذيحسابان انجام ميگيرد‪ .‬ططبق ماده ‪ 95‬همين قانون و ماده ‪ 39‬قانون ديوان‬
‫محاسبات مصوب ‪ ، 1361‬ذيحسابان و دستگاهها مكلفند حسابهاي درآمد و هزينه و‬
‫صورتهاي مالي اسناد و مدارك مربوط را بهديوان مزبور تحويل نمايند‪ .‬طبق ماده‬
‫‪ 104‬قانون محاسبات عمومي‪ ،‬ديوان محاسبات حسابها و اسناد و مدارك مربوط را‬
‫برابر قانون جمع‌آوري و گزارش تفريغ بودجهسال قبل را به انضمام نظرات خود به‬
‫مجلس تسليم مي‌كند‪.‬‬
‫عمل ً كنترلهاي پيش‌بيني شده در قانون به نحو مطولب نجام نمي‌شود‪ .‬در زمينه‬
‫نظارت مالي مي‌توان به ضعفهاي زير اشاره كرد‪:‬‬
‫‪ -1‬در نظارت مالي تنها به نحو تطابق حصول در آمدها و انام هزينه ها با قوانين و‬
‫مقررات توجه ميشود و به كاراآيي هزينه‌هاي انجام شدهتوجهي مبذول نميشود‪ .‬در‬
‫حالي كه مهم است بدانيم مثل ً هزينه انجام شده براي توليد يك كال يا خدمت چه‬
‫مقدار سات و همواره سعي ميكنيم به طرق مختلف اين هزينه‌ها را كاهش دهيم‪ .‬به‬
‫عبارت ديگر در نظارت مالي در عمل بيشتر به اين جنبه توجه ميشود كه اسناد تهيه‬
‫و تنظيم شده در واحدهاي حسابداري مطابق با قوانين و مقررات باشد و به نحوه‬
‫خرج و نتيجه آن توجه نمي‌شود‪ .‬در واقع مشكلت از اينجا شروع ميشود كه قوه‬
‫مققنه معمول ً فقط مايل ايت ارتباط هزينه مصوب را با وجوه مصرف شده بداند و‬
‫بيش از اين مداخلهاي در مراحل اجرايي ندارد‪ .‬واحدهاي حسابداري نيز فقط كنترل‬
‫هزينهها و رابطه آنها با استانداردهاي مقرر راه نظر دانرد‪ .‬در خصوص تصويب بودجه‬
‫نيز هدف قانونگذارو قانون مسلما ً صرف تصويب اعداد و ارقام نيست‪ ،‬بلكه منظور‬

‫‪29‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫اصلي‪ ،‬رسيدگي به سياستها و برنامه‌هاي دولت و مواردي چون توجهات اقتصادي و‬

‫اجتماعي است كه در اعداد و ارقام تجلي يافته است؛ اما در عمل هنگام تصويب‬
‫بودجه به جنبه‌هاي فني‪ ،‬اجرايي و اهداف بودجه توجه نمي‌شود و معمول به تثويب‬
‫اعداد و ارقام بسنده مي‌شود‪.‬‬
‫‪-3‬عدم عقديده به هنگام ليحه تفريح بودجه‪ ،‬مشكل است كه در ايران يك‬
‫سابقه تاريخي دادر‪ .‬از سال ‪ 1312‬كه وزارت دارايي مكلف به ارائه ليجه‬
‫تفريح بودجه شده تهيه اولين ليحه تفريح بودجه تا سال ‪ 1336‬به درازا كشيد؛‬
‫سپس لوايح تفريح بودجه سالهاي ‪ 1337‬و ‪ 1338‬به مجلي ارائه شد‪ .‬در‬
‫سالهاي ‪ 1340 ،1339‬و ‪ 1341‬اين امر مسكوت ماند؛ اما براي سالهاي ‪ 1342‬تا‬
‫‪ 1349‬همه ساله ليحه تفريح بودجه تهيه شد كه به تصويب نرسيد‪ .‬مجدداً‬
‫موضوع ارائه اين ليحه مسكوت ماند تا اينكه ليحه تفريح بودجه در سال‬
‫‪ 1361‬در اسفندماه ‪ 1370‬توسط ديوان محاسابت به مجلس انجام نگرفت‪.‬‬
‫سپس در اسفند ماه ‪ 1370‬توسط ديوان محاسبات به مجلس تقديم شد كه‬
‫البته رسيدگي و ارائه آن به علت پايان يافتن دوره سوم مجلس انجام‬
‫نگرفت‪ .‬سپس در اسفند ماه ‪ 1371‬گزارش تفريح بودجه سال ‪ 1369‬توسط‬
‫ديوان محاسبات به مجلس چهارم تقديم شد و در دستور كار كميسيون قرار‬
‫گرفت‪ .‬در گزارش تفريح بودجه ‪ 1370‬نكات زير حاكي از ضعف سيستم‬
‫نظارتي است‪:‬‬
‫بر اساس گزارش فوق فقط بابت ‪ 23‬درصد اعتبارات جاري و ‪ 6/33‬درصد اعتبارات‬
‫سرمايه‌گذاري ثابت‪ ،‬صورتحساب در موعد مقرر ارائه شده است‪ .‬عملكرد‬
‫دستگاههاي اجرايي كه صورتحساب رارائه كرده‌اند‪ ،‬انحراف بسيار زيادي از قانون‬
‫بودجه دارد و كمتر مواردي ديده ميَود كه بين عملكرد دستگاهها و قانون انطباق‬
‫ووجود اشته باشد‪ .‬موارد عدم انطباق بخصوص در مورد بانكها و شركتها مشهودتر‬
‫استو به عنوان نمونه پيش‌بيني ميشد بانكها و شركتها‪ ،‬آنهايي كه حساب پس‬
‫دادهاند‪ ،‬تنها مبلغ ‪ 252‬ميليارد ريال از ذخاير و اندخته‌هايشان را در سال مزوبر به‬
‫عنوان منبع مورد استافده قرار دهند‪ ،‬در حالي كه در عمل مبل غ ‪ 1398‬ميليارد ريال‬
‫استفاده نموده‌اند كه در قانون بودجه سال ‪ 170‬اصل ً پيش‌بيني نشده بود‪ .‬همچنين‬
‫شش بانك مبلغ ‪ 679‬ميليارد ريال از منابع خود را صرف افزايش داراييهاي جاري‬
‫نموده‌اند كه در قانون مبلغي باي آن پيش‌بيني نشده بود‪.‬‬
‫بنابراين ملحظه مي‌شود كه دستگاههاي اجرايي در امر گزارش دهي و ارسال‬
‫بموقع اسناد هزينه هود اهمال مي‌ورزند و در عمل به نظارت تن در نمي‌دهند و اين‬
‫خود به تعبيري بيانگر عدم انضباط مالي و عملكرد دستگاههاي اجرايي است‪ .‬اين‬
‫بي‌نظمي مالي و عدمدتهيه بموقع گزارش تفريغ بودجه ناشي از عوامل متعددي‬
‫است از آن جمله‪:‬‬

‫‪30‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫‪-‬فقدان نيروي متخصص و كارآمد لزم جهت بررسي و رسيدگي به حسابها و‬

‫اسناد مالي؛‬
‫‪-‬عدم ضمانت اجرايي قوي براي قوانين در مورد تحويل بموقع و جمع‌آوري و‬
‫تمركز بهنگام اقلم مربوط به درآمدها و هزينه‌هاي كليه وزارتخانه‌ها‪،‬‬
‫سازمانها و شركتهاي دولتي در جريان هر سال مالي و رسيدگي بموقع‬
‫(‪)47‬‬
‫اسناد؛‬
‫ب) نظارت عملياتي‬
‫به كارگيري موفقيت آميز برنامهمستلزم كنترل پيشرفت در مارحل مختلف طرح‬
‫عملياتي مي‌باشد‪ .‬ارزشيابي بايد به طور منظم ( ماهانه‪ ،‬هر ‪ 3‬ماه و‪ )...‬انجام شود و‬
‫بر مسائل زير در آن تاكيد شود‪.‬‬
‫‪-‬در انجام وظيفه چقدر پيشرفت حاصل شده ات؟‬
‫‪-‬موانع پيشروي كدامند؟‬
‫‪-‬آيا نياز به برگشت به گذشته و مرور هدف راهبردي مي‌باشد؟‬
‫‪-‬چه تنظيمات و اصلحاتي بايد در طرح عملياتي صورت بگيرد؟‬
‫يك راه باري ارزشيابي و كنترل طرح عملياتي لحاظ كردن بودجه‌ها مي‌باشد‪.‬‬
‫بودجه‌ها براي تخصيص منابع و هماهنگي چگونگي بكارگيري منابع استفاده ميشوند‪.‬‬
‫بودجه نتايج واقعي را با استانداردهاي عملكرد مقايسه مي‌كنندو بودجه‌ها معمولً‬
‫كوتاه مدت ( يكسال كمتر)را پوشش مي‌دهند چند حيطه كاري را در بر ميگيرد‪.‬‬
‫بودجه ها بايد ساده و قابل فهم باشند‪ .‬بودجه‌ها را باري قسمتهايي كهنياز به كنترل‬
‫دارند در نظر بگيرند‪ .‬بودجه‌ها بايد به عنوان ابزار مديريت استفاده شوند نه راهي‬
‫براي مديرتي كردن‪.‬‬
‫تمامي بودجه‌هاي يك سازمان در يك برنامهمالي جمع ميشوند‪ .‬برنامه مالي‬
‫قسمتي از برنامه عملياتي مي‌باشد‪ .‬يكي از مشكلت يودجه‌ها اني است كه ماهيت‬
‫انها مالي است‪ .‬برنامه‌ها از حوزه‌هاي كاري مختلف تشكيل شده‌اند كه بعضي از آنها‬
‫ابطي به سمائل مالي ندارند بنابراين ما به يك سيستم اندازه‌گيري براي مسائل غير‬
‫(‪)48‬‬
‫مالي نيز داريم‪.‬‬
‫منظور اصلي از نظارت عملياتي بررسي و ارزشيابي نتايج و آثار اجراي بودجه‬
‫وعمليت و برنامه‌ها و طرحهاي انجام شده و تطبيق اين نتايج و اثار و برنامهها و‬

‫‪31‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫اهداف مصوب پيشبني شدهو نيز مقايسه پيشرفت عمليت با جدولهاي زماني‌بندي‬
‫(‪)49‬‬
‫مي‌باشد‪.‬‬
‫آن چيزي مديريت پذير است كه سنجش پذير باشد‪ ،‬سنجش عملكرد‪ ،‬روش باي‬
‫ارزيابي پيشرفت به سمت اهداف تعيين شده مي‌باشد و بيشتر از آنكه مكانيزم‬
‫پاداش يا نتبيه باشد‪ .‬به عنوان ابزار ارتباط مديريتي و ابزار‬
‫نگرشي مورد استفاده قرار مي‌گيرد‪ .‬بدون بازخورد حاصل از سنجش عملكرد‬
‫هيچ راهي براي مديريت كردن موثر برامه‌هاي طراحش دهدر مقابل نتايج واقعي و‬
‫تنظيم فعاليتها جهت دستيابي به اهداف استراتژيك وجود ندادر‪ .‬در سازمانها سنجش‬
‫عملكرد انچه را كه مهم است و براي موفق شدن الزامي سات مورد تاكيد قرار‬
‫مي‌دهد‪ )50(.‬در كشور ما ايران منظور از نظارت عملياتي‪ ،‬طبق قوانين برنامه و‬
‫بودجه و قانون محاسبات عمومي كشور‪ ،‬ارزيابي فعاليتها و طرحهاي عمراني است‬
‫كه هزينه آنها از محل اعتبارات جاري و عمراني منظور در بودجه تامين مي‌شود‪.‬‬
‫مطابقت عمليات و نتايج حاصل با هدفها و سياستهاي تعيين شده در قوانين برنامه‬
‫عمراني و قوانين بودجه كل كشور و مقايسه پيشرفت كار با جدول زمان‌بندي طبق‬
‫قانون برنامه و بودجه مصوب ‪ 1351‬و تبصره ماده ‪ 60‬قانون محاسبات مصوب ‪،1364‬‬
‫به عهده سازمان مديريت و برنامه‌ريزي است‪ .‬البته طبق ماده ‪ 21‬قانوني برنامه و‬
‫بودجه ‪ ،‬تهيه و اجراي طرحهاي عمراني و كنترل عمليات فني بر عهده دستگاه‬
‫اجرايي است‪.‬‬
‫به طور كلي اولين نكته‌اي كه در بررسي نحوه نظارت بر بودجه به چشم مي‌خورد‪،‬‬
‫عدم وجود يك نظام منسجم و مدون شده روشن است‪ .‬در چنين نظامي بايد اجزاء ‪،‬‬
‫نقش و وظايف هر يك از طرحهاي عمراني و عمليات فني و چگونگي ارتباط بين‬
‫انها‪ ،‬محتواي گزارشهايي كه بايد تهيه شوند‪ ،‬متغيرهايي كه بايد مورد نظارت قرار‬
‫گيرند‪ ،‬همچنينمعيارهايي كه پيشرفت عمليت‪ ،‬بويژه از نظر فيزيكي‪ ،‬بايد با آنها‬
‫سنجيده شوند از قبل تعيين گردند‪ .‬البته تهيه و اجراي چنين نظامي به يك سري پيش‬
‫شرطهاي سياسي‪ ،‬اجتماعي و همچنين توان فني و تخصصي بستگي دارد‪ .‬از نظر‬
‫سياسي نيز بايد شرايط ثبات ‪ ،‬تعهد به پيشبرد توسعه و توجه به نظر متخصصان‬
‫فراهم شود‪ .‬از نظر اجتماعي نيز بايد روحيه همكاري‪ ،‬رايج و حسابرسي و حسابدهي‬
‫در جامعه امر معمول و عادي تلقي شود‪.‬‬
‫در عين حال و اجراي چنين نظامي به كارشناسان آگاه و با تجربه احتياج دارد‪ .‬ارگ‬
‫كارشناسان بويژه در مرحله اجرا ‪ ،‬فاقد اطلعات و تربه كافيي باشند‪ ،‬مسلماً‬
‫نتيجه‌ا ي از نظارت حاصل نخواهد شد ‪ .‬از نظر اجتماع ي آنچه د ر جامعه ملموس‬
‫است‪ ،‬حساسيتي است كه نسبت به نظارت وجود دارد؛ بدين معني كه از نظارت به‬
‫عنوان عاملي محدود كننده ياد مي‌شود و توجه به اين نكته نمي‌شود كه نظارت‬
‫مي‌تواند موجب اضصلح امور و پيشر فت كارها شود‪ .‬اين امر بويژه در رابطه بين‬

‫‪32‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫دستگاههاي اجرايي سعي ميكنند به هر طريق ممكن از نظارت و حسابرسي شانه‬

‫خالي كنند‪ .‬براي مثال علي رغم تصريح ماده ‪ 35‬قانون برنامه و بودجه در خصوص‬
‫فراهم نمودن تسهيلت و همكاري دستگاه اجرايي جهت نظارت سازمان برنامه‪ ،‬در‬
‫عمل چون اين قانون ضمانت اجرايي لزم را ندارد دستگاهههاي اجرايي به ره‬
‫طريقي مانع انجام نظارت مي‌شوند يا ان را به تاير مي‌اندازند‪.‬‬
‫به طوري كه در گزارش نظارتي پروژه‌هاي عمراني از اين مشكل به عنوان‬
‫شكلي ياد شده كه پوشش نظارتي سازمان ار كاهش ميدهد‪ .‬بنابراين تا اين روحيه‬
‫حاگكم باشد طبيعي سات كه نظارت نمي‌تواند به نحو موثري اجرا شود‪ .‬بههر حال‬
‫در سيستم دنظارتي حاضر به منظور كنترل انتخاب ميشوند و توسط كارشناسان در‬
‫محل‪ ،‬مورد بازديد قرار ميگيرند؛ اما در عمل به علت روشن نبودن و نيز عدم وجود‬
‫كارشناسان آگاه و با تجربه‪ ،‬نظارت فوق نتيجه مطولبي به همراه ندارد‪ .‬ناگفته نماند‬
‫كه همين انتخاب تعدادي از پروژه‌ها و عدم نظارت دقيق بر كليه پروژه‌ها نقصي‬
‫(‪)51‬‬
‫است كه بر نظام نظارتي فوق وارد است‪.‬‬
‫ط يش تعيي ن شده ( برنامه) ميباشد‪ )52(.‬محاسبه انحرافات و اقدامات اصلحي‬
‫نتيجه اين نظارت مي‌تواند باشد تا در نهايت به اجراي تخصيص بهينه منابع كمك كند‪.‬‬
‫براي جمع بندي بحث مراحل بودجه‌ريزي نموداري از مراحل اصلي‪ ،‬مراحل فرعي‬
‫و مراجع مسئول در هر مرحله را ارائه مي‌نمائيم‪.‬‬

‫سيكل بودجه در ايران‪ ،‬مراحل فرعي و نقش آفرينان آن‬

‫مراجع مسئول‬ ‫مراح مراحل فرعي‬
‫ل‬
‫‪ -1‬تهيه گزارش اقتصادي ( شامل سازمان مديريت و برنامه‬
‫ريزي كشور وزارت دارايي‪،‬‬ ‫كليه امكانات سازمان اقتصادي)‬
‫وزارت نفت و بانك مركزي‬
‫‪ -2‬برررسي و تائيد گزارش اقتصادي‬
‫شواري اقتصاد و هيات وزيران‬
‫رئيس جمهور‬ ‫‪ -3‬صدور بخشنامه بودجه‬

‫‪ -4‬تهيه و ارسال دستورالعملهاي سازمان مديريت و برنامه‬

‫تنظي بودجه به دستگاههاي اجرائي ريزي كشور‬
‫‪ - 5‬تهيه و تنظيم بودجه و پيشنهاد ان‬
‫به زمان مديريت و برنامه‌ريزي‬

‫‪33‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫‪ - 6‬بررسي بودجه و تشكيل جلسات دستگاههاي اجرايي‬

‫رسيدگي نهايي‪.‬‬
‫‪ -7‬تهيه پيش‌نويس ليحه بودجه و‬
‫ارائه آن به شوراي اقتصاد و هيات سازمان مديريت و برنامه‌ريزي‬
‫كشور‬ ‫وزيران‬
‫سازمان مديريت و بنرامه‌ريزي‬ ‫‪ -8‬تائيد ليحه بودجه كل كشود‪.‬‬
‫كشور‬
‫‪ -9‬تقديم ليحه بودجه به مجلس‬
‫شوراي اسلمي (همزامان با قرائت‬
‫هيات دولت‬ ‫پايم بودجه در مجلس)‬

‫رئيس جمهور‬

‫‪ -1‬تصويب كليات بودجه و ارجاع مجلس شواري اسلمي‬

‫ليحه بودجه به كميسيون تلفيق اصلي‬
‫‪ -2‬رسيدگي‪ ،‬اعمل اصلحات ‪ ،‬تصويب‬
‫كميسيون برنامه و بودجه ( يا‬ ‫و تهيه گزارش‬
‫كميسيون تلفيق اصلي ) مجلس‬
‫‪ -3‬طرح و بررسي در جلسه علني‬
‫مجلس شوراي اسلمي‬
‫‪ - 4‬راي گيري نهايي و ابلغ به رئيس‬
‫جمهور ( پس از تاييد شوراي نگهبان) مجلس شوراي اسلمي‬

‫مراجع مسئول‬ ‫مراح مراحل فرعي‬

‫ل‬

‫‪34‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫رئيس جمهور‬ ‫‪-1‬ابلغ بودجه به دستگاههاي اجرايي‬

‫‪-2‬مبادله موافقتنامه طرح و فعاليت سازمان ديريت و برنامه‌ريزي‬
‫كميته تخصيص اعتبار‬
‫‪ -3‬تخصيص اعتبار‬
‫‪ - 4‬انجام عمليت و پرداخت هزينه‌ها‬
‫شامل مراحل زير ‪:‬‬
‫دستگاه اجرايي‬ ‫تشخيص‬
‫ذيحساب‬ ‫تامين اعتبار‬
‫دستگاه اجرايي‬ ‫تعهد‬
‫دستگاه اجرايي‬ ‫تسجيل‬
‫دستگاه اجرايي‬ ‫حواله‬
‫ذيحساب‬ ‫درخواست وجه‬
‫دستگاه اجرايي‬ ‫هزينه‬

‫‪-1‬نظارت مالي‬
‫وزارت امور اقتصادي و دارايي‬ ‫الف) قبل از خرج‬
‫دسوان محاسبات كشور‬
‫ب) بعد از خرج‬
‫‪ -2‬نظارت عملياتي‬
‫سازمان مديريت و برنامه‌ريزي‬
‫الف) گزارش ‌گيري از دستگاه‬
‫سازمان مديريت و برنامه‌ريزي‬
‫ب) بازديد از نزديك‬
‫‪ -3‬نظارت قانوني‬
‫ديوان محاسبات و قوه قضائيه‬
‫الف) رسيدگي به تخلفات‬
‫مجلس شواري اسلمي‬
‫ب) رسيدگي به گزارش تفريح بودجه‬

‫‪35‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫در يايان نكته قابل توجهي كه مي‌توان مطرح كرد آن است كه سالهاست جنبه (‬
‫‪0‬كنترلي)‪ 9‬و نظارتي بودجه كه زماني تنها هدف تدوين آن در كشورهاي پيشرفته و‬
‫حتي در حال توسعه به شمار مي‌رفت جاي خود را به هدفي اساسي‌تر يعني اعمال‬
‫سياستهاي مالي براي مسايلي نظير اشتغال‪ ،‬مهار تورم و تامين عدالت اجتماعي‬
‫داده است‪.‬‬
‫براي نيل به سياست مالي‪ ،‬دولت همواره به بودجه‌اي با ساختار علمي و اطلعات‬
‫(‪)53‬‬
‫درست و گويا نيازمند است‪.‬‬
‫در مورد شيوه بودجه‌ريزي كنوني در كشور مي‌توان گفت اين شيوه فاقد‬
‫مشخصه‌هاي بودجه برنامه‌اي است و تاكيد بيشتر بر عملكرد هزينه‌ها است و بررسي‬
‫امكانپذيري طرح با هزينه‌هاي كمتر صورت نمي‌گيرد و همچنين ماهيت كلي نظارت‬
‫مالي و عملياتي از نظر قانوني و اجرايي يا نارساييهاي عمده‌اي مواجه است‪.‬‬
‫هزينه‌هاي عمراني در كشور ماه به شدن آسيب پذير و تحت تاثير درآمدهاي نفتي‬
‫مي‌باشد به عنون مثال حدود ‪ 70‬درصد كل هزينه‌هاي بودجه عمومي طي سالهاي‬
‫‪ 1376-78‬مربوط به هزينهها جاري و حدود ‪ 30‬درصد مربوط به هزينه‌هاي عمراني‬
‫بوده است‪ .‬به دليل كاهش قيمت نفت در سال ‪ 1376‬و ‪ 1377‬دولت موفق به تامين‬
‫هزينه‌هاي نشد و در سال ‪ 1378‬با بهتر شدن وضعيت درامدهاي نفتي بودجه به‬
‫(‪)54‬‬
‫نسبتهاي ‪ 71‬و ‪ 29‬درصد براي هزينه‌هاي و عمراني از كل هزينه‌ها محقق شد‪.‬‬

‫خلصه مطالب فصل چهارم‬

‫وظايف عمده بودجه‌ريزي عبارتند از ‪ :‬كنترل منابع عمومي‪ ،‬برنامه ريزي براي‬
‫تخصيص منابع د آينده و مديريت منابع‪ .‬قدرت نسبي هر كدام از اين كاركردها نه تنها‬
‫به نگرش مسلط بر كاركرد و وظيفه عمده بودجه‌ريزي و ابزار و فنون بودجه‌ريزي‬
‫دارد‪ ،‬بلكه به توان نسبي سازمانها و يا نهادهايي كه اين كاركدها را حمايت ميكنند نيز‬
‫بستگي دارد‪ .‬در طول دهه‌هاي گذشته مسئولن وزارتخانه‌ها امور اقتصادي و دارايي‪،‬‬
‫و بانكهاي مركزي از مبلغين اصلي كنترل منابع بخش عمومي بوده‌اند اين ماقامات‬
‫معمول ً از طرف دستگاههاي اداري و ترتيبات نهادي كه شكل‌گيري آنها با اين ايده‬
‫كلي كه تمام درآمدها بايد به يك صندوق مركزي پرداخت شده و تنها با اجازه‬
‫قانونگذاري هزينه شود بوده است‪ ،‬مورد حمايت قرار گرفته‌اند‪ .‬حمايت از دو كاركرد‬
‫ديگر ( برنامهريزي براي تخصيص منابع و مدييت صحيح منابع بخش عمومي) بسيار‬
‫گذارتر بوده است‪ .‬در هر حال اصلح نظام بودجه مستلزم در نظر گرفتن هر سه‬
‫كاركرد بودجه است‪ .‬ايجاد ساز و كارهاي نهادي كه از جهت‌گيري عملكرد بودجه در‬
‫هر سه سطح حمايت ميكند‪ ،‬ضروريت اصلحات بنيادي در نظارم بودجهنويسي‬
‫(‪)55‬‬
‫است‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫بودجه عمومب هر ساله مراحل چهارگانه هيه و تنظيم‪ ،‬تصويب‪ ،‬اجرا و كنترل را‬
‫طي مي‌كند كه اين چهرا مرحله در مجموع دور بودجه يا گردش بودجه ناميده‬
‫مي‌شود‪ .‬مراحله اول تهيه ‪ ،‬تنظيم و پيشنهاد بودجه مي‌باشد‪ .‬دولت بايد با بررسي و‬
‫مقايسه و سنجش نيازهاي جامعه و نيز منابع خود‪ ،‬سياستهاي اقتصادي ‪ ،‬اجتماعي ‪،‬‬
‫مالي ‪ ،‬پولي و بازرگاني خويش ا براي زمان كوتاه يا بلند تعيين و به دستگاههاي‬
‫اجرايي ابلغ كند‪ ،‬تا در تهيه و تنظيم بودجه كه فنيترين قسمت از فرآيند بودجه‬
‫ميباشد‪ .‬مدنظر باشد‪ .‬تهيه و تنظسم ليحه بودجه مستلزم گذراز مراحل صدور‬
‫بخشنامه بودجه‪ ،‬تهيه و تنظيم بودجه در دستگاههاي اجرايي ‪ ،‬تصويب در هيات‬
‫وزيران‪ ،‬ميباشد‪ .‬بخشنامه بودجه حاوي سياستهاو خط مشي‌هاي لزم و راهنما د تهيه‬
‫و تظنظيم بودجه مي‌باشد‪ .‬دستگاههاي اجرايي بر اساس خط‌مشي‌ها و سياستهاي‬
‫ابلغ شده و خط‌مشي‌هاي داخلي كار بودجه‌ريزي را انجام مي‌دهند‪ .‬بودجه‌هاي‬
‫پيشنهادي از نظر بررسي برنامه‌ها و بهوبد مديريت مورد توجه و بررسي قرار‬
‫مي‌گيرند‪ .‬اين بررسيها با اهداف تسهيل در امر تصميم‌گيري و راهنمايي‬
‫تصميم‌گيريان‪ ،‬سياست گذاري در سطوح بالي قوه مجريه‪ ،‬شناخت اهداف و‬
‫عمليات ‪ ،‬تعيين الويتها‪ ،‬هماهنگي برنامه و عمليت انجام شود‪.‬‬
‫مرحله دوم تصويب يبودجه بهترتيب در سه مرحله صورت ميگيرد‪ :‬بررسي در‬
‫كميسيونهاي تخصصي و اصلي‪ ،‬بررسي و تصويب در جلسات علني‪ ،‬بررسي و‬
‫تصويب تبصره‌ها و جزئيات بودجه‪.‬‬
‫مرحله سوم ‪ :‬اجراي بودجه مرحله ‌ي ساسي در فرآيند گردش بودجه مي‌باشد و‬
‫در توفيق يا عدم توفيق دولت و تحقث اهداف و آرمانهاي اقتصادي‪ ،‬اجتماعي و‬
‫فرهنگي جامعه مهمترين نقش را دارد‪ .‬بودجه موقعي منشا اثر خواهد بود كه بطور‬
‫صحيح اجرا شود‪ .‬در كشور ما اجراي بودجه داراي مرحل فرعي زير است؛ تشخيص‪،‬‬
‫تامين اعتبار ‪ ،‬تعهد ‪ ،‬تسجيل ‪ ،‬حواله ‪ ،‬درخوسات وجه و هزينه‪.‬‬
‫مرحله چهارم كنترل يا نظارت بر اجراي بودجه كه درستي اجراي بودجه و آثار‬
‫وجودي آن مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد‪ .‬از نظر زماني ‪ ،‬نظرات و كنترل بودجه در ‪3‬‬
‫مرحله انجام مي‌شود؛ نظارت قبل از خرج‪ ،‬نظارت جين خرج و نظارت بعد از خرج‬
‫در اين مرحله دو نوع نظارت مالي و عملياتي را مي‌توان نام برد‪ .‬نظارت ماليو‬
‫علمايت را مي‌توان نام برد‪ .‬نظارت مالي معمول ً از طريق سيستم حسابداري و‬
‫حسابرسي دولتي جهت اطمينان اط صحن و دقت‪ ،‬قانوني بودن هزينه‌ها و عدم‬
‫تجاور هزينه‌ها از اعتبارات مصوب اعمال ميگرد‪ .‬نظاتر عملياتي به منظور بررسي و‬
‫ارزشيابي نتايج و اثار و برنامهها و اهداف مصوب پيش‌بيني شده و نيز مقايسه‬
‫پيشرفت عمليات با جدولهاي زمان بندي مي‌باشد‪.‬‬

‫‪37‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫عمليات جنبه كنترلي و نظارتي بودجه كه زماي تنها هدف آن بودجه كه زماني تنهاي‬
‫هدف آن بود در حال ماض جاري خود را باهاهدافي اساسي‌تر يعني اهعمال‬
‫سياستهاي مالي براي مسايلي نظيراشتغال ‪ ،‬مهار تورم و تامين عدالت اجتماعي‬
‫داده است‪.‬‬

‫سئوالت فصل چهارم‬

‫‪-1‬گردش بودجه چيست؟‬
‫‪-2‬چرا مرحله تهيه و تنظيم و پيشنهاد بودجه توسط دولت بايد انجام شود‪(.‬‬
‫ئلئل را توضيح دهيد)‬
‫‪-3‬اصل مديريت مقرر ميدادر كه در موقع تنظيم يودجه تمام شرايط مديريت‬
‫و دستگاه مربوط به طور صحيح و دقيق و موجود باشد‪ .‬رعايت اصل فوق‬
‫چه نتايجي مي‌تواند داشته باشد؟‬
‫‪-4‬در مبحث تهيه و تنظيم بودجه‪ ،‬بودجه‌هاي معنا دار چه بودجه‌هايي هستند‪،‬‬
‫عدم رعايت اين نكته چه تبعاتي مي‌تواند داشته باشد‪.‬‬
‫‪-5‬در ايران تهيه و تنظيم ليحه بودجه مستلزم گذر از چه مراحلي اتس؟‬
‫‪-6‬بخشنامه بودجه چيست؟‬
‫‪-7‬قبل از صدور بخشنامه بودجه چه اقداماتي بايد بعمل آيد؟‬
‫‪-8‬تهيه و تنظيم بودجه در دستگاههاي اجرايي چگونه انجام مي‌شود؟‬
‫‪-9‬انواع بررسي بودجه را شرح دهيد؟‬
‫‪-10‬اهداف بررسي بودجه را نام برده در مورد هر كدم توضيحي مختصري ارائه‬
‫نمائيد‪.‬‬
‫‪-11‬در مرحل تصويب بودجه در كشور ما چه مراحل طي ميَود‪.‬‬
‫‪-12‬اهيمت اجراي بودجه را بنويسيد؟‬
‫‪-13‬براي آنكه بودجه به درستي اجرا شود وجود چه عواملي ضروري است؟‬
‫‪-14‬مراحل تفضيلي اجراي بودجه را نام برده و هر كدام را بصورت مختصر‬
‫توضيح دهيد‪.‬‬
‫‪-15‬تز اهداف نظاتر و كنترل بودجه را شرحدهيد‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫‪-16‬از نظر زماني نظارت و كنترل بودجه در چه مراحلس انجام مي‌شود( شرح‬
‫دهيد)‬
‫‪-17‬مراحل كنترل بودجه را نام ببريد‪.‬‬
‫‪-18‬نظارت مالي چيست و چه اهدافي دارد؟‬
‫‪-19‬نظارت عملياتي چيست و چه اهدافي دارد؟‬
‫‪ -20‬مشكلت نظارت مالي و عملياتي بر بودجه را در ايران توضيح دهيد‪.‬‬

‫‪39‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫پیوست‪:‬‬
‫‪ - 1‬بودجه از تنظيم تا كنترلل – لنويسنده دكتر مهدي ابراهيمي نژاد و اسفنديار‬
‫فرج‌ند – ناشر انتشارات سمت – چاپ اول بهار ‪ 1380‬ص ‪10‬‬

‫‪-2‬مورسي جورج ال – مديريت بر مبناي هدف و نتيجه مترجمان فيرده معتمدي و‬

‫سيد مهدي الواني چاپ اول مركز آموزش مديريت دولتي ‪ 1357‬ص ‪121‬‬

‫‪ - 3‬تقي‌زادهل – لمحمودل – لبرنامه‌ريزي اقتصاديل – لاجتماعي ( ويژه جهان سو م )ل –‬

‫گستره چاپ اول ‪ 1369‬ص ‪72‬‬

‫‪Oppaga (Office of Program Policy Analyiss and Gorement Acohutability) an Office the -4‬‬
‫‪Florida Legislatw Performance-Based Budgeting Stats Refort Fiscal Year 1998-1999 P1‬‬
‫‪ -5‬ابراهيم نژاد – مهدي – اصول تهيه و تنظيم و كنترل بودجه – انتشارات دانشگاه‬
‫شهيد باهنر كرمان – چاپ اول ‪ 1383‬ص ‪135‬‬

‫‪ -6‬بودجه – علي محمد اقتداري ص ‪139‬‬

‫‪ - 7‬سميعي – عبدالمحمد – مجله مديريت دولتي شماره ‪ - 5‬تحليل از بودجه و نقش‬

‫در نظام مالي دولتي – مركز اموش مديريت دولتي – ص ‪24‬‬

‫‪-8‬فراگرد تنظيم تا كنترل بودجهل – لنويسنده اسفنديار فرج‌وندل – لناشر انتشارات‬

‫گلباد – چاپ ششم ‪ 1380‬ص ‪117-118‬‬

‫‪ -9‬بودجه‌بندي‪ -‬آرون و يلداوسكي – مترجم مسعود محمدي – ناشر سازمان برنامه‬

‫و بودجه – چاپ اول تاريخ ‪1376‬ص ‪381‬‬

‫‪-10‬ل لتشريهل لكارآفرينل لشمارهل ‪-14‬ل لارديبهشتل لماهل ‪ 1381‬للعنوانل لپنجل لشتباهل لرايج‬
‫كارآفرينان در بودجه‌بندي – ص ‪51‬‬

‫‪ - 11‬بودج ه بنديل – لنويسندهل آرو ن ويلداوسكيل – لمترج م مسعو د لمحمديل – لناشر‬

‫سازمان برنامه‌ و بودجه – چاپ اول ‪ 1376‬ص ‪273‬‬

‫‪ - 12‬بودجه از تنظيم تا كنترلل – لدكتر مهدي ابراهيمي نژاد و اسفنديار فرج‌وند‪-‬‬

‫ناشر سمت چاپ اول ‪ 1380‬ص ‪131‬‬

‫‪ -13‬ويلداوسكي ‪ ،‬آرون پيش‌ص ‪35‬‬

‫‪40‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫‪-14‬ل لبودجه‌ريزيل لدولتيل لدرل ايرانل ل((ل لازل لنظريهل تال سياست)ل لحسنل بابائيل – لناشر‬
‫شركت چاپ و نشر بازرگني چاپ اول فروردين ‪ 1379‬ص ‪49‬‬

‫‪-15‬راگرد تنظيم تا كنترل بودجه‪ -‬اسفنديار فرج وند‪ -‬ناشر انتشارات گلباد –‬
‫چاپ ششم ‪ 1380‬ص ‪ 119‬و ‪118‬‬

‫‪-16‬بودجه ريزي دولتي در ايران (( از نظر تا سياست)‪ 9‬لحسن بابئي ناشر‬

‫شركت چاپ و نشر بازرگاني – چاپ اول فروردين ‪1379‬ص ‪50‬‬

‫‪ -17‬فرارگرد تنظيم تا كنترل بودجه – اسفنديار فرج‌وند‪ -‬ناشر انتشارات گلباد چاپ‬
‫ششم ‪ 1380‬ص ‪121‬‬

‫‪ - 18‬ابراهي ‪ ،‬محمد نگاهي به بخشنامه بودجهل ‪ – 85‬لبخشنامه خوش خط و خالل –‬

‫همشهري شماره ‪ 3855‬سي آبان ص ‪20‬‬

‫‪-19‬بودجه از تنظيم تا كنترلل – لدكتر مهدي ابراهيمي نژاد و اسفنديار فرج‌وندل –‬

‫نشار سمت – چاپ اول بهار ‪ 1380‬ص ‪154‬‬

‫‪.Performance Projection -20‬‬

‫‪Brets chneider, Alfred a vinelm revterwward, performance budgting-central concepts -21‬‬

‫‪ad procedvers find version 2002, P18‬‬
‫‪ - 22‬فراگرد تنظيم تا كنترل بودجهل – لنويسنده اسفنيار فرج وند‪ -‬ناشر انتشارات‬
‫گلباد‪ -‬چاپ ششم ‪ 1380‬ص ‪25-126‬‬

‫‪ -23‬اصول مديريت – دكتر علي رضائيان – انتشارات سمت‬

‫‪ - 24‬بودجه‌ريزي دولتي در ايران (( از نظريه تا سياست)) نويسنده حسن باابئي‬

‫ناشر چاپ و نشر بازرگاني چاپ اول فروردين ماه ‪ 1379‬ص ‪ 76‬و ‪75‬‬

‫‪ - 25‬بودجه‌بندي آرون ويلدا وسكي – سازمان برنامه و بودجه – چاپ اول ‪ 1376‬ص‬
‫‪ 55‬مترجم مسعود محمدي‬

‫‪ -26‬بودجه‌ريز دولتي در ايران (‪ 0‬از نظريه تا سياست)) نويسنده حسن بابائي ناش‬
‫چاپ و نشر بازرگاني – چاپ اول – فروردين ماه ‪ 139‬ص ‪79‬‬

‫‪ - 27‬بودجه از تنظيم تا كنترلل – لدكتر مهدي ابراهيمي نژاد و اسفنديار فرج‌وندل –‬

‫ناشر سمت‪ -‬چاپ اول بهاد ‪ 1380‬ص ‪160‬‬

‫‪ -28‬كميسيون تلفيق (( اصلي)) تركيبي از دو نفر از اعضاي كميسيونهاي تخصصي‬

‫به انتخاب همان كميسيون و كليه اعضا ي كميسيون برنامه و بودجه و محاسبات‬
‫مي‌باشد‪ .‬هر نماينده پس از شش ماه مي‌تواند تقاضاي تغيير كميسيون نمايد‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫‪ - 29‬كميسيون تخصصي دارا ي كميته‌ها ي فرعي مي‌باشد كه مصوبات كميته‌هاي‬

‫فرعي پس از تصويب كميسيونهاي تخصصي رسميت خواهد داشت‪.‬‬

‫‪-30‬بودجه از تنظيم تا كنترل‪ -‬دكير مهدي ابراهيمي‌نژاد و اسفنديار و فرج‌وند‪-‬‬

‫ناشر – سمت – چاپ اول بهار ‪ 1380‬ص ‪141‬‬

‫‪-31‬فارگرد تنظيم تا كنترل بودجه‪ -‬نويسنده اسفنديار فرج‌وندل – لناشر انتشارات‬

‫گلباد – چاپ ششم ‪ 1380‬ص ‪189‬‬

‫‪ -32‬روزنامه جهان اقتصاد – سال دهم – شماره ‪ 2199‬سه‌شنبه ‪ 2‬بهمت ‪ 1380‬ص ‪7‬‬

‫‪ -33‬روزنامه جهان اقتصاد – سال دهم – شماره ‪ 2199‬سه‌شنبه ‪ 2‬بهمت ‪ 1380‬ص ‪7‬‬

‫‪ - 34‬اصول تنظيم و كنترل بودجه دولتيل ‪ 0‬لجلدل ‪ - 1‬مولف غلمرضا عزيزيل – لناشر‬
‫شهرآب چاپ اول ‪ 1379‬ص ‪121‬‬

‫‪ - 35‬بودجه رييز دولتي در ايران‪ ((:‬از نظريه تا سياست)) نويسندهحسن بابائيل –‬

‫ناشر چاپ و نشر بازرگاني – چاپ اول فروردين ماه ‪ 1379‬ص ‪107‬‬

‫‪ -36‬بودجه‪ -‬علي محد اقتداري ص ‪ 248‬تا ص ‪ ( 250‬تخليص)‬

‫‪-37‬اصول تنظيم و كنترل بودجه دولتي‪ -‬غلمرضا عزيزي‪ -‬انتشارات شهرآب – چاپ‬
‫اول ‪ 1379‬ص ‪144‬‬

‫‪ -38‬بودجه – شاهرخ انصاري – انتشارات يكان چاپ اول ‪ 1378‬ص ‪178‬‬

‫‪ -39‬نشريه رسالت‪ -8/9/80 -‬عنوان ساختار ناكار آمد شيوه فعلي بودجه‌ريزي‪.‬‬

‫‪Pre-Audit-40‬‬

‫‪Auditing in payment-41‬‬

‫‪Post - Audit -42‬‬

‫‪ - 43‬سميعي ‪ ،‬عبالمحمد‪ ،‬تحليل از بودجه و نقش آن در نظام مالي دولتي‪ ،‬مجليه‬

‫مديريت دولتي شماره ‪ ،5‬مركز آموزش مديريت دولتي ‪ ،‬ص ‪212‬‬

‫‪-44‬اصول تنظيم و كنترل بودجه دلتي‪ -‬غلمرضا عزيزي‪ -‬انتشارات شهرآب چاپ‬
‫اول ‪ 1379‬ص ‪145‬‬

‫‪ - 45‬بودجه‌ريزي دلتي در ايرانل – لحس ن بابايي ‪ -‬موسسه مطالعات و پژوهشهاي‬

‫بازرگاني چاپ اول ‪ 79‬ص ‪112‬‬

‫‪-46‬اصول تنظيم و كنترل بودجه دلتي‪ -‬غلمرضا عزيزي‪ -‬انتشارات شهرآب چاپ‬
‫اول ‪ 1379‬ص ‪145‬‬

‫‪42‬‬
 ‫عنوان‪:‬گردش بودجه‬
‫موضوع ‪:‬بودجه‬
‫صاحب امتیاز‪:‬پایگاه اطلع رسانی حسابداری ایران‬
‫‪www.Accportal.com‬‬

‫‪ - 47‬بودج ه ا ز تنظيم تا كنترل ‪ -‬نويسند ه دكت ر مهد ي ابراهيم ي نژا د و اسفنديار‬

‫فرج‌وند – ناشر انتشارات سمت چاپ اول بهار ‪ 1380‬ص ‪277- 280‬‬

‫‪Excellence in finacial manegment stratgib planning by. Matt‬‬ ‫‪H. Evans ,-48‬‬
‫‪Cpa,Cma,Cfm,2005,P15‬‬
‫‪-49‬ل لاقواميل – لداوودل – لاوصلل لكاربردل لحسابداريل لدرل لسازمانهايل لدولتيل لول لغير‬
‫انتفاعي‪ ،‬سمت چاپ دهم ‪ 1380‬ص ‪.122‬‬

‫‪Dod IDE website, PM TDE guide, perfor mance measurement , 2001 ,P6.7 -50‬‬

‫‪ - 51‬بودج ه ا ز تنظيم تا كنترل ‪ -‬نويسند ه دكت ر مهد ي ابراهيم ي نژا د و اسفنديار‬

‫فرج‌وند‪ -‬ناشر انتشارات سمت – چاپ اول بهار ‪ 1380‬ص ‪ 282‬و ‪280‬‬

‫‪ -52‬بودجه – شاهرخ انصاي – انتشارات يكان – چاپ اول ‪ 1378‬ص ‪88‬‬

‫‪-53‬مجله اقتصاد ايران‪ -‬شماره دوم آبان ‪ /‬آذر ما ه ‪ - 1377‬عنوان مقاله راهكارهاي‬
‫پشتيبا ني((اقتصاد ايرن) براي اصلح ساختار بودجه‪ -‬ناشر اقتصاد ايرن ص ‪.9‬‬

‫‪ - 54‬نشريه رسالت – هشتم آبان ‪ 1380‬عنوان ساختار ناكار آمد شيوه فعلي بودجه‬
‫ريزي‬

‫‪.Public‬‬ ‫‪Expenditure management, Hand book the World bank , 1998 , P11 -55‬‬

‫‪43‬‬