‫بودجه‬

‫استاد مضمون‪ :‬وهاب زاده‬

 ‫پيشگفتار‬
‫كميابي موضوع مشترك علومي چون اقتصاد‪،‬مديريت‬
‫وبودجه است‬
‫اقتصاد به علم اداره منابع كمياب تعبيرمي شود‬
‫مديريت را استفاده موثر وكارآمد ازمنابع عالي مادي ومالي‬
‫و انساني مي دانند‬
‫بودجه نيزازيك ديدگاه به تبديل منابع مالي به اهداف انساني‬
‫تعريف شده است‬
 ‫مقدمه‬

‫بودجه شاهرگ حياتي دو>لت است‪.‬‬

‫بودجه آيينه تمام نماي همه برنامه هاوفعاليتهاي‬
‫دولت بوده و نقشي بسيارم>هم وحياتي درتوسعه‬
‫اقتص>ادملي ايفاء‬
‫مي نمايد‪.‬‬
‫كليات بودجه و نقش دولت‬
‫در اقتصاد‬
 ‫مقدمه‬

‫دولت كه نهاد اصلي و پايه درهرسيستم سياسي‬

‫است ‪ ،‬زمينه اصلي عملكردبودجه مي باشد‬
‫وآشنايي با زمينه هاي تكوين وظايف دولت‬
‫الزمه شناخت بودجه دولتي است‪.‬‬
 ‫تكيه برروي دولت به هنگام بحث راجع به‬
‫بودجه به چنددليل موجه است‪:‬‬
‫‪ )1 ‬ازنظرتاريخي دولت نخستين واحد يا شخصيتي است‬
‫كه تن به نظم بودجه اي داده است‪.‬‬
‫‪)2 ‬بودجه دولت ازلحاظ حجم بزرگترين بودجه هاي‬
‫تنظيمي است‬
‫‪)3 ‬محدوديت دولت به هنگام اجراي بودجه معموالً‬
‫بيشتر ازافرادوموسسات است واجراي بودجه تابع‬
‫مقررات دقيقتري است (پيرنيا‪)235 :1348،‬‬
‫دومدل ساختاري اقتصاد ‪:‬‬

‫‪ -1‬اقتصاد با مكانيزم بازار‬

‫‪ -2‬اقتصاد دستوري‬
‫نقش هاي دولت‬
‫‪‬تخصيصي‬
‫‪‬توزيعي‬
‫‪‬تثبيتي‬
‫‪‬قانوني‬
‫نقشهاي دولت‬
 ‫واژه بودجه‬

‫‪ ‬در فارسي از زبان فرانسه اقتباس شده و در‬

‫فرانسه نيز از انگليسي اقتباس شده است‪.‬‬
‫‪ ‬واژه بوژت(‪ )Bouget‬يك واژه فرانسه قديم است‬
‫وبه كيف چرمي اطالق مي شده است كه وجوه‬
‫نقدرادرآن نگهداري مي كردند‪.‬‬
‫‪ ‬بتدريج معني اصطالح بودجه ازخودكيف تبديل‬
‫به محتويات آن شد‪.‬‬
 ‫تاريخچه بودجه‬
‫‪ ‬با وجود اهميتي كه بودجه عمومي درسازمان اداري و‬
‫مملكتي و بنگاههاي خصوصي دارد ‪ ،‬موضوع تهيه و‬
‫پيشنهاد بودجه و اجراي آن و قراردادن سازمان مالي و‬
‫سازمان اداري بر اساس تهيه واجراي بودجه جديداً شروع‬
‫و متداول شده است‪.‬‬
 ‫بو>دجه بندي را (فرآيندتخصيص منابع محدودبه‬
‫نيازهاي نامحدود ) مي دانند ‪.‬‬
‫مجموع كوشش هايي كه صرف تدوين و تخصيص>‬
‫منابع مي شود به منظور(حداكثراستفاده) از‬
‫منابعي است كه معموالًدرحدكفايت نمي نمايند و به‬
‫اصطالح اقتصادي (كمياب) هستند‪.‬‬
 ‫انسانهابه ص>ورت منطقي چنين نتيجه گيري مي‬
‫كنندك>ه از منابع محدود بايد براي رفع نيازهاي‬
‫نامحدود آن چنان ياري گرفت كه‬
‫(حدمتناسب)رضايت به دست آيد و اين نخستين‬
‫تصور بودجه است‪.‬‬
 ‫اهميت بودجه‬

‫بو>دجه دولت ‪ ،‬از لحاظ حجم و عظمت‬

‫بزرگترين سند مالي و> از لحاظ اهميت‬
‫مهمترين عامل مستقل و پويا درسطح كالن‬
‫اقتصاديست كه جهت اداره و پيشرفت اجتماعي‬
‫و اقتصادي كشور به كارگرفته مي شود‬
 ‫سند مالي‬
‫ازلحاظ مقدار نسبي و حجم و تركيب اقالم‬
‫درآمدها و هزينه ها حائزاهميت بااليي است‪.‬‬
‫ازلحاظ فراگيري نيزگسترده ترين سطح را تا‬
‫دورافتاده ترين نقاط كشور و پايين ترين افراد‬
‫را درطبقات درآمدي جامعه پوشش مي دهد‪.‬‬
 ‫از طريق بودجه كل كشور است كه دولت‬
‫مي تواند بر سطح متغيرهاي كالن اقتصادي ‪،‬‬
‫تاثيربگذارد‬
 ‫فصل دوم‬

‫تعاريف و اصول بودجه‬

 ‫بررسي تعاريف بودجه‬
‫از چند جنبه ‪:‬‬

‫‪‬الف) جنبة سياسي‬

‫‪‬ب) جنبه هاي اقتصادي ومالي‬
‫‪‬ج) جنبه هاي برنامه اي ومديريت بودجه‬
 ‫جنبة سياسي‬
‫‪ ‬ريشة اص>لي تنظيم بودجه را بايد درعامل‬
‫سياسي جستجوكرد ‪.‬‬
‫‪ ‬بودجه بعدازحكومت هاي پارلماني بوجودآمد‬
‫‪‬بودجه يكي ازاصيل ترين جريانات سياسي جامعه‬
‫فرض م>ي شود و نظارت وكنترل براجراي‬
‫بودجه به صورت يكي از موثرترين و مفيدترين‬
‫ابزار تفكيك قواي سه گ>انه وكنترل اين قوا نسبت‬
‫به هم درمي آيد‪.‬‬
 ‫تعريف سياسي بودجه‬
‫بودجه اليحة پيش بيني كليه عوايد ومخارج‬
‫مملكتي است براي مدت يك سال شمسي كه به‬
‫تصويب مجلس شوراي ملي رسيده باشد‬
 ‫جنبه هاي اقتصادي ومالي‬

‫‪ ‬نظريه هاي نظام مالي به طوراعم ونظريه هاي نظام‬

‫بودجه‬
‫به طوراخص ازبطن نظريه هاي اقتصادي زاده شده‬
‫اند‪.‬‬
‫‪ ‬بودجه شاهرگ حياتي دولت مي باشدكه درشريانهاي‬
‫آن منابع مالي واقتصادي جاري است‪.‬‬
 ‫‪ ‬تاكيدبرجنبه هاي مالي واقتصادي‬
‫درتعاريف بودجه بيشتر بعد ازگذار از‬
‫اقتصادك>السيك به اقتصاد نئوكالسيك‬
‫صورت مي گيرد‪.‬‬
 ‫سه نمونه از تعاريف بودجه عبارتند‬
‫از ‪:‬‬
‫‪)1 ‬يك طرح مالي كه هم به عنوان شالوده اي براي پيش‬
‫بيني عمليات آتي و هم براي كنترل آن عمليات به كار‬
‫مي رود‪.‬‬
‫‪)2 ‬يك تخمين ازمخارج آتي‬
‫‪)3 ‬يك طرح سيستيماتيك براي بسيج كردن‬
‫وحداكثراستفاده ازمنابع انساني‪،‬مادي وسايرمنابع‪.‬‬
 ‫جنبه هاي برنامه اي ومديريت بودجه‬

‫‪ ‬ماهيت مشترك برنامه و بودجه درعامل پيش بيني نهفته‬

‫است و همين ويژگي پيش بيني است كه آنها را‬
‫ازسايرصورت حسابها و تجزيه وتحليل هاي مالي‬
‫متمايز مي كند‪.‬‬
 ‫بودجه كل كشور شامل ‪:‬‬

‫‪ )1 ‬بودجة عمومي دولت‬

‫‪)2 ‬بودجه شركتهاي دولتي‬
‫‪)3 ‬بودجه موسساتي كه تحت عنواني غير از عناوين فوق در بودجه كل‬
‫كشورمنظور مي شود‪.‬‬
‫بودجة عمومي دولت‬

‫‪ ‬الف) بودجه عادي‬

‫‪ ‬ب) بودجه عمراني‬
 ‫اصول بودجه‬

‫‪ ‬هرعملي از يك رشته اصول و پايه هاي تشكيل شده‬

‫است ‪.‬‬
‫‪ ‬قطعيت و استحكام اصول علوم انساني و اجتماعي به‬
‫اندازة علوم طبيعي نيست و علوم انساني و اجتماعي به‬
‫اصطالح ازعلوم ناموفق به شمار مي روند ‪.‬در نتيجه‬
‫استثناعاتي در اصول متداول اين علوم مشاهده مي شود‪.‬‬
‫تدوي‪F‬ن اصول بودجه نخستين بار ب‪F‬ه سال‬

‫‪ 1885‬توسط ((لئون سه)) انجام گرفت‬

‫معرفي چن‪F‬د نمونه ا‪F‬ز اصول بودجه‬
‫‪)1‬اصل ساالنه بودن بودجه‬ ‫‪‬‬
‫‪)2‬اصل جامعيت‬ ‫‪‬‬
‫‪)3‬اصل وحدت بودجه‬ ‫‪‬‬
‫‪)4‬اصل شامليت ياتفصيل‬ ‫‪‬‬
‫‪)5‬اصل تعادل(اصول بنیادی بودجه)‬ ‫‪‬‬
‫‪)6‬اصل تخصيص وعدم تخصيص‬ ‫‪‬‬
‫‪)7‬اصل انعطاف پذيري بودجه‬ ‫‪‬‬
‫‪)8‬اصل تخميني بودن درآمدها‬ ‫‪‬‬
‫‪)9‬اصل تفکیکی بودن هزينه ها جاری از هزینه های سرمایه ای‬ ‫‪‬‬
‫‪)10‬اصل تعادل‬ ‫‪‬‬
‫‪ )11‬اصل وضوح‬ ‫‪‬‬
‫‪ )12‬اصل قانونی بودن (اصول فرعی بودجه)‬ ‫‪‬‬
 ‫منظور از اين اصول لزوم‬
‫رعايت قواعد و تشريفاتي است تا‬

‫بودجه تنظيمي وسيله مفيد و‬

‫قاطعي به منظور كنترل و‬
‫شناسايي‬
‫دخل و خرج دولت‬
‫باشد‬
‫فلسفه و جودي اين اصول براي جلوگيري‬
‫از حيف و ميلها و به منظور‬
‫كنترل مالي پارلماني‬
‫است‬
 ‫اصل ساالنه بودن بودجه‬

‫بودجه كه يكي ازانواع برنامه هاست ‪ ،‬پيش‬

‫بيني يك ساله درآمدها و هزينه هاي دولت‬
‫است‪.‬‬
‫چند استثناء بر اصل ساالنه بودجه‬

‫‪‬بودجه يك يا چند دوازدهم‬

‫‪‬اعتبارات برنامه اي‬
 ‫بودجه يك يا چند دوازدهم‬
‫زماني كه دولت نتواند تا پايان سال ‪ ،‬بودجه‬
‫سال آينده را تنظيم كند و يا پارلمان بررسي و‬
‫تصويب بودجه را به تعويق اندازد ‪ ،‬در اين‬
‫حالت دولت تقاضاي اعتبار موقت از مجلس‬
‫مي كند‬
 ‫اعتبارات برنامه اي‬

‫زماني كه دولت اقدام به عملياتي كند كه‬

‫اجراي آن بيش از يك سال طول بك>شد دراين‬
‫صورت براي جلوگيري از باال رفتن حجم‬
‫بودجه و عدم توازن دخل و خرج دولت از‬
‫اين اعتبارات استفاده مي شود‬
 ‫اصل جامعيت‬

‫‪ -‬ازمه>مترين اص>ول بودجه است‬

‫‪ -‬كليه دريافتهاي دولت بايد به حساب خزانه‬
‫داري كل واريز شود و همه پرداختهاي‬
‫دستگاههاي دولتي ازمحل اعتبارات مصوب و‬
‫به موجب قانون صورت گيرد‬
 ‫دو قاعده كلي از اصل جامعيت بودجه‬

‫‪ -1‬درآمدها و هزينه ها همديگررا تهاترنكنند‪.‬‬

‫‪ -2‬همه اقالم درآمدها و همه اقالم هزينه ها در‬
‫بودجه عمومي منعكس گردند و هيچ چيز ا زقلم‬
‫نيافتد‪.‬‬
 ‫اصل وحدت بودجه‬

‫براي يك سال مالي بايستي يك اليحه بودجه‬

‫تنظيم شود وكليه دخل وخرج دولت درسندي‬
‫واحد ارائه گردد‪.‬‬
 ‫فوايد رعايت اصل وحدت بودجه به قرا‪F‬ر‬
‫زيراست ‪:‬‬

‫‪ ‬ميزان كسر بودجه با يك مقايسه و برآورد دخل‬

‫وخرج دولت مشخص مي شود‬
‫‪ ‬مشخص شدن درجه فشار مالياتها بر توليد و مصرف‬

‫‪ ‬به دولت اجازه مي دهدكه فايده نسبي هزينه هاي‬

‫عمومي راهنگام تنظيم بودجه برآوردكند‪.‬‬
 ‫اصل شامليت يا تفصيل‬

‫به معني تهيه بودجه با ريز و تفصيل طرفين‬

‫حساب است‪ .‬اين اصل موجب مي شودكه‬
‫نظارت پارلماني ازطريق نمايندگان مردم‬
‫وديوان محاسبات كشور تحقق يابد‪.‬‬
 ‫اصل تخصيص و عدم تخصيص‬

‫‪ ‬طبق اين اصل تمام ارقام منظوردر بودجه بايد به‬

‫همان وضع و ترتيبي كه در بودجه تعيين شده و‬
‫مجوزآن صادر شده‪ ،‬وصول يا به مصرف برسد‪.‬‬
‫‪ ‬هررقم اعتباري كه براي هزينه اي كه پيش بيني و‬
‫منظور شده است تنهابراي همان هزينه قابل مصرف‬
‫است مگر با استثناهايي قانوني به كارديگري‬
‫اختصاص داد‪.‬‬
 ‫وظايف عمده ديوان محاسبات در اصل ‪ 55‬در زمينه‬
‫رعايت اصل تخصيص و عدم تخصيص‬

‫كليه حسابهاي دستگاههايي كه به نحوي از انحاء از‬

‫بودجه كل كشور استفاده مي كنند به ترتيبي كه قانون‬
‫مقررمي داند رسيدگي مي نمايدكه هيچ هزينه اي از‬
‫اعتبارمصوب تجاوز نكرده و هر وجهي در محل خود‬
‫به مصرف برسد‬
 ‫اصل انعطاف پذيري بودجه‬

‫در زبان مالي به معناي ((اصالح بودجه))است‬

‫واستثنائي است بر اصل تخصيص‬
‫عبارت است از تغيير و جابه جايي درارقام هزينه وبرنامه‬
‫هاي دستگاه اجرائي بدون آنكه در سرجمع اعتبارات‬
‫مصوب تغييري حاصل شود و زمينه الزم رابراي ايجاد‬
‫يك مديريت با قدرت فراهم مي كند‪.‬‬
 ‫اصل تخميني بودن درآمدها‬

‫بودجه ازطريق تصويب پارلمان ‪ ،‬ارزش قانوني مي‬

‫يابد ‪ .‬پارلمان با تصويب بودجه ‪ ،‬به قوه مجريه اجازه‬
‫مي دهدكه درآمدهاي پيش بيني شده را وصول وهزينه‬
‫هاي مورد لزوم خود را براي مدت يكسال انجام دهد‪.‬‬
 ‫دراصل ‪ 51‬قانون اساسي به اين‬
‫موضوع اشاره شده است كه ‪:‬‬
‫هيچ نوع مالياتي وضع نمي شود مگر به‬
‫موجب قانون‬
 ‫اصل تحديدي بودن هزينه ها‬

‫اعتبارات مصوب براي هرنوع هزينه تا حد همان‬

‫اعتبار مصوب قابل خرج است نه بيشتر و نه‬
‫ك>متر‪.‬‬
‫يعني تصويب اعتبارات اجازه خرج است نه‬
‫تكليف ‪.‬‬
‫ماده ‪ 50‬قانون محاسبات عمومي مقرر مي‬
‫دارد ‪:‬‬

‫(( وجوداعتبار در بودجه ك>ل كشور به خودي‬

‫خود براي اشخاص اعم از حقيقي وحقوقي‬
‫ايجاد حق نمي كند و> استفاده ازاعتبارات بايد‬
‫با رعايت مقررات مربوط خود به عمل))آيد ‪.‬‬
 ‫اصل تعادل‬

‫به حفظ موازنه بين درآمدها و مخارج ‪ ،‬به‬

‫گونه اي كه دولت بتواند بدون متوسل‬
‫شدن به استقراض ‪ ،‬تعهدات مالي خود‬
‫را بپردازد ‪ ،‬اشاره دارد‪.‬‬
 ‫بنابر اصل تعادل بودجه ‪:‬‬

‫جمع ارقام كليه منابع درآمدهاي پيش بيني‬

‫شده بايد با جمع كليه ارقام هزينه هايي كه‬
‫براي سال بودجه دراجراي برنامه‬
‫هاوفعاليتهاي مصوب محاسبه يا برآورد‬
‫ميگردد برابر و مساوي باشد‪.‬‬
 ‫سه گروه از نظريه هاي تعادل بودجه ‪:‬‬

‫‪ ‬الف) رعايت توازن ساالنه در بودجه(نظريه هاي‬

‫كالسيكها)‬
‫‪ ‬ب) عدم تعادل در بودجه دولت‬
‫‪ ‬ج) حمايت ازتعادل در بودجه ‪ ،‬ولي نه به صورت‬
‫ساالنه‬
 ‫طرفداران نظري‪F‬ه‬
‫رعايت توازن ساالنه در بودجه‬
‫(نظريه هاي كالسيكها)‬
‫معتقدند‪،‬دولت مو>ظف است تعادل بودجه خو>د را‬
‫ساالنه ‪ ،‬با تنظيم مخارج نسبت به درآمدها رعايت‬
‫كند‪.‬‬
 ‫داليل اين گروه درحمايت از نظريه‬
‫رعايت توازن ساالنه در بودجه‬
‫عبارتنداز‪:‬‬
‫‪)1 ‬همانطوركه رعايت تعادل بودجه دراقتصادبخ>ش‬
‫خصوصي امرمطلوبي است‪،‬ايجادتعادل ساالنه‬
‫دربودجه دولت‪،‬مانندماليه خصوصي امري مناسب‬
‫خ>واهدبود‪.‬‬
 ‫‪)2‬كسري بودجه دولت باعث ايجاد تورم مي‬
‫شود ‪.‬‬
‫‪ )3‬اجباردولت به رعايت تعادل ساالنه بودجه‬
‫باعث جلوگيري از رشد بي رويه بخش عمومي‬
‫و مخارج دولت (به خصوص مخارج بيهوده)‬
‫مي شود ‪.‬‬
 ‫عدم تعادل در بودجه دولت‬

‫طرفداران سياست بودجه نامتعادل ‪ ،‬خواهان انجام‬

‫وظايف اقتصادي دولت هستند و معتقدند ‪،‬‬
‫مهمترين وظيفه دولت ايجاد ثبات اقتصادي ‪ ،‬ازطريق‬
‫بودجه دراقتصاد است و به هيچ وجه نبايد به تعادل يا‬
‫عدم تعادل بودجه دولت ‪ ،‬توجه شود‪.‬‬
 ‫فصل سوم‬

‫طبقه بندي بودجه‬

 ‫مقدمه‬
‫بودجه موارد استفاده متعدد وگ>وناگوني‬
‫دارد ‪ ،‬بودجه مي تواند به عنوان‬
‫ابزاربرنامه ريزي ‪ ،‬عامل كنترل و يا به‬
‫عنوان وسيله اي جهت برقراري ارتباط‬
‫بين دستگاههاي دولتي مورد استفاده‬
‫قرارمي گيرد‪.‬‬
 ‫رابطه مي‪F‬ان‬
‫اهداف تهية بودجه‪،‬تعريف وطبقه بندهاي بودجه‬
‫اي‬
 ‫انواع طبقه بندي بودجه اي ‪:‬‬

‫‪.1‬طبقه بندي درآمدها و سايرمنابع تامين اعتبار‬

‫‪.2‬طبقه بندي هزينه ها‬
‫‪.3‬طبقه بندي عملياتي‬
‫‪.4‬طبقه بندي سازماني‬
‫‪.5‬طبقه بندي اقتصادي‬
‫طبقه بن‪F‬دي درآمدها و سايرمنابع تامي‪F‬ن اعتبار‬

‫‪.1‬درآمدعمومي‬
‫‪.2‬درآمداختصاصي‬
‫‪.3‬درآمدشركتهاي دولتي‬
 ‫درآمد عمومي عبارتست از ‪:‬‬
‫درآمدهاي وزارتخانه ها وموسسات دولتي‬
‫وماليات و سود سهام شركتهاي دولتي‬
‫ودرآمد حاصل ازانحصارات ومالكيت‬
‫وسايردرآمدهايي كه درقانون بودجه كل‬
‫كشورتحت عنوان درآمدعمومي منظورم>ي‬
‫شود‪.‬‬
 ‫درآمداختصاصي عبارت از ‪:‬‬

‫درآم>دهايي كه به موجب قانون براي مصرف‬

‫خاص در بودجه كل كشورتحت عنوان درآمد‬
‫اختصاصي منظورمي گردد‪.‬‬
‫درآمد شركتهاي دولتي عبارتست از‪:‬‬

‫درآمدهايي كه درقبال ارائه خدمت و يا فروش‬

‫كاالو سايرفعاليتهايي كه شركتهاي مذكور به‬
‫موجب قوانين ومقررات مجاز به انجام آنها‬
‫هستند و عايدآن شركتهامي گردد‪.‬‬
‫درآمد شركتهاي دولتي ‪ ،‬خارج از بودجه‬
‫عمومي دولت و ضمن بودجه شركتهاي‬
‫دولتي ‪ ،‬در‬
‫بودجه كل كشور پيش بيني مي شود‪.‬‬
 ‫برابرقانون محاسبات عمومي ‪،‬‬
‫درآمدشركتهاي دولتي ( به استثناي‬
‫بانكها ‪ ،‬موسسات اعتباري وشركتهاي‬
‫بيمه ) نيز بايد به حسابهاي خزانه در بانك‬
‫مركزي ايران تحويل شود‪.‬‬
 ‫سايرمنابع تأمين اعتبار عبارتنداز ‪:‬‬

‫مبالغي كه تحت عنوان وام‪،‬انتشاراوراق‬

‫قرضه‪،‬برگشتي از پرداختهاي سالهاي قبل‬
‫وعناوين مشابه درقانون بودجه كل كشور پيش‬
‫بيني و ماهيت درآمد ندارد‪.‬‬
 ‫طبقه بندي هزينه ها‬
‫‪ ‬قديمي ترين و متداول ترين نوع طبق>ه بندي در‬
‫بودجه است‪.‬‬
‫‪ ‬عمليات دولت را در قالب خدمات وكاالهايي كه‬
‫خريده است تشريح و توجيه مي كند‬
‫‪ ‬تاكيد برروي جنبه هاي حسابداري دراداره‬
‫امورمالي دولت است ‪.‬‬
‫‪‬بيان مي كند كه دولت چه مي خرد ‪.‬‬
‫گروه هاي اصلي فصول هزينه‬

‫‪.1‬هزينه هاي جاري‬

‫‪.2‬هزينه هاي> پرسنلي‬
‫‪.3‬هزينه هاي اداري‬
‫‪.4‬هزينه هاي سرمايه اي‬
‫‪.5‬پرداختهاي انتقالي‬
 ‫هزينه هاي جاري‬

‫داراي جنبه جاري ‪ ،‬عادي و تكراري مي باشند و در‬

‫مقابل دريافت كاال و خدماتي انجام‬
‫مي شوند كه براي اجراي عمليات و وظايف جاري‬
‫سازمان دولتي ونگهداري اموال آن ضروري هستند‪.‬‬
 ‫هزينه هاي پرسنلي‬

‫هزينه هايي هستندكه دربرابرانجام خدمت و يا به‬

‫واسطه آن ‪ ،‬به طورمستقيم و يا غير مستقيم‬
‫تحت عناوين مختلف حقوق ‪ ،‬دستمزد ‪ ،‬مزايا ‪،‬‬
‫پاداش ‪ ،‬اضافه كار و امثال آنها به كارك>نان‬
‫شاغل درسازمانهاي دولتي پرداخت مي شوند‪.‬‬
 ‫هزينه هاي اداري‬

‫هزينه هايي م>ي باشندكه براي استفاده ازخدمات‬

‫خاص‪ ،‬نگهداري اموال منقول وغير منقول ‪ ،‬فراهم‬
‫نمودن تسهيالت وتهيه مواد و لوازم مص>رف شدني‬
‫براي اجراي عمليات و يانظارت الزم پرداخت مي‬
‫شوند ‪.‬‬
 ‫هزينه هاي سرمايه اي‬

‫مخارجي هستندكه موجب ايجاد يا افزايش اموال‬

‫وداراييهاي ثابت مي شوند( مانندخريد يا احداث‬
‫ساختمان‪،‬خر>يدماشين آالت‪،‬خريد كاالهاي مصرف نشدني‪،‬پر>داخت‬
‫وام وسرمايه گذاري دربخشهاي عمومي وخصوصي ) ‪.‬‬
 ‫پرداختهاي انتقالي‬

‫مخارجي است ك>ه به توليدكاال يا عرضه خدمات‬

‫ارتباط ندارد ‪ ،‬بلكه به صورت يك> طرفه ازجانب‬
‫دولت به افراد و واحدهاي مختلف پرداخت مي‬
‫شود‪.‬‬
 ‫طبقه بندي براساس مواد هزينه‬

‫دراين طبقه بندي ‪،‬كه هدف اصلي آن ك>نترل‬

‫هزينه ها درسطح واحدهاي سازماني و‬
‫ايجاد ارتباط مستقيم ميان سيستم حسابداري‬
‫دولتي و سيستم بودجه ريزي است ‪.‬‬
 ‫طبقه بندي عمليات‬
‫دراين طبقه بندي‪،‬اعتبارات و هزينه هاي دولت و‬
‫سازمانهاي دولتي ‪ ،‬با توجه به اهداف اصلي آنها ‪،‬‬
‫به صورت وظايف و فعاليتهاي مختلف‪،‬پيش بيني‬
‫مي شود‪.‬‬
‫در اين طبقه بندي به اين سوال پاسخ داده مي شود‬
‫كه چرا و براي چه خرج مي شود‬
 ‫اصول طبقه ب‪F‬ندي عمليات به شرح زير است ‪:‬‬

‫‪-1 ‬كليه فعاليتها‪،‬وعمليات عمومي واقتصادي واجتماعي‬

‫دولت بايد در طبقه بندي عملياتي منظورگردند‪.‬‬

‫‪ -2 ‬اين نوع طبقه بندي ‪،‬معموالً به صورت هرمي است‪.‬‬

‫‪ -3 ‬آن دسته ازعمليات دولت را كه نمي توان آنها را به‬
‫فعاليتهاي مشخص ارتباط دادمعموالً در طبقات جداگانه‬
‫اي طبقه بندي مي شوند‪.‬‬

‫‪ -4 ‬اعتبارات مربوط به تاسيسات عمومي دولت به‬

‫صورت طبقه جداگانه اي پيش بيني نمي شوند‪،‬بلكه‬
‫ضمن اعتبارات فعاليتهايي كه بايد از تاسيسات مذكور‬
‫استفاده نمايند منظور مي گردند‪.‬‬
 ‫فصل چهارم‬

‫سيكل بودجه و‬
‫سازمانهاي بودجه اي‬
‫( بازيگران بودجه )‬
‫بودجه ازچهارمرحله تشكيل مي شود‪:‬‬

‫‪.1‬تهيه وتنظيم وپيشنهادبودجه‬

‫‪.2‬تصويب بودجه‬
‫‪.3‬اجراي بودجه‬
‫‪.4‬نظارت وكنترل بودجه‬
‫تنظيم و پيشنهاد بودجه‬
 ‫مرحله تهيه و تنظيم بودجه‬

‫فني ترين قسمت از فرايند بودجه را‬

‫تشكيل مي دهد‬
‫قوه مجريه مسؤول تهيه و پيشنهاد بودجه‬
‫است‪.‬‬
 ‫تهيه و تنظيم بودجه شامل ‪:‬‬

‫كليه عمليات مربوط به تهيه ‪ ،‬ارزيابي و طبقه بندي‬

‫اطالعات بودجه اي و پيشنهادآن با رعايت قوانين‬
‫و مقررات مربوط مي باشد‪.‬‬
 ‫تهيه گزارش اقتصادي ساالنه‬

‫هرسال پيش از آغاز تهيه وتنظيم بودجه سال بعد توسط‬

‫دولت كه بايد سياستها و پيش بيني كلي خود را با‬
‫توجه به هدفها وسياستهاي برنامه براي سال بعد‬
‫مشخص سازد تا بودجه سال بعد تنظيم شود‬
‫تهيه مي شود ‪.‬‬
‫تصويب بودجه‬
 ‫اجراي بودجه‬

‫يعني مراحل مربوط به وصول درآمدها و ساير‬

‫منابع‬
‫تامين اعتبار از يك طرف و مصرف اعتبارات‬
‫پيش بيني شده ومصوب ازطرف ديگرجهت نيل به‬
‫اهداف و مقاصد عمومي است‬
‫كنترل بودجه‬
‫كنترل عمدتا ً براي اين است كه ‪:‬‬

‫‪ ‬اعتبارات اتالف نشود‬

‫‪‬غيرقانوني و ولخرجانه مص>رف نشود‬
‫‪‬خرج شدن وجوه دولتي ‪ ،‬بطورك>ارآمد و‬
‫قانوني‬
 ‫انواع كنترل‬

‫‪ ‬نظارت وكنترل قوه مجريه ( نظارت دروني )‬

‫‪ ‬نظارت وكنترل قوه مقننه ( كنترل بيروني )‬
‫نظارت وكنترل قوه مجريه‬
‫( نظارت دروني )‬

‫‪ ‬الف) نظارت مالي‬

‫‪ ‬ب) نظارت عملياتي‬
 ‫نظارت مالي‬

‫هدف اصلي اين نظارت ‪،‬‬

‫عدم تجاوز هزينه هاي دولت از اعتبارات‬
‫مصوب است ‪.‬‬
‫نظارت وكنترل قوه مقننه‬
‫( نظارت بيروني )‬

‫‪‬الف‪ .‬نظارت قضايي‬

‫‪ ‬ب‪ .‬نظارت پارلماني‬

‫روشهاي تنظيم بودجه‬
 ‫روشهاي تنظيم بودجه‬

‫بودجه داراي دوطرف است‪ :‬درآمد و هزينه‬

‫هريك ازاين دوطرف بايد بدقت سنجيده‬
‫شود زيرا برآورد ارقامي بايد پايه واساس‬
‫منطقي داشته باشد‬
‫روشهاي پيش بيني درآمدها ‪:‬‬

‫‪ .1 ‬روش سال ماقبل آخر‬

‫‪ .2 ‬روش حدمتوسط ها‬
‫‪.3 ‬روش پيش بيني مستقيم‬
‫‪ .4 ‬روش سنجيده منظم‬
 ‫روش سال ماقبل آخر‬

‫در اين روش درآمدهاي بودجه اي كه براي سال‬

‫بودجه در دست تهيه است از بودجه‬
‫سال مالي گذشته يعني سالي كه بالفاصله قبل از‬
‫سال مالي جاري قرار دارد استفاده مي شود‬
 ‫روش حد متوسط ها‬

‫در اين روش درآمدهاي واقعي يك دوره‬

‫قبل مورد توجه قرار مي گيرند و حد‬
‫م>توسط افزايش يا كاهش هر يك از انواع‬
‫درآمدها را طي چند سال گذشته بدست‬
‫آورده و سپس بر اساس آن درآمد سال آينده‬
‫پيش بيني مي شود‬
 ‫روش پيش بيني مستقيم‬

‫در اين روش كارشناسان با تجزيه و تحليل‬

‫گرايشهاي اقتص>ادي اثر عوامل گوناگون را بر هر‬
‫يك از انواع درآمدها در مدت محدودي از زمان‬
‫مي سنجند و درآمد را براي يك دوره آتي‬
‫پيش بيني مي كند‬
 ‫روش سنجيده منظم‬

‫در اين روش كه داراي تكنيكهاي خاصي است‬

‫‪ ،‬پيش بيني درآمد بر اساس تجزيه و تحليل‬
‫همبستگي ها و جمع آوري پرسشنامه هاي نمونه‬
‫انجام مي شود‬
‫روشهاي برآورد هزينه ها‬

‫‪ .1 ‬بودجه متداول (( سنتي ))‬

‫‪ .2 ‬بودجه ريزي افزايشي>‬
‫‪ .3 ‬بودجه برنامه اي‬
‫‪ .4 ‬بودجه عملياتي>‬
 ‫بودجه متداول (( سنتي ))‬

‫بودجه اي است كه در آن اعتبارات هر سازمان‬

‫دولتي به تفكيك فصول و مواد هزينه‬
‫مشخص مي گردد ‪.‬‬
‫در اين روش نوع و ماهيت هزينه ها نشان داده‬
‫مي شود‬
 ‫بودجه ريزي افزايشي‬

‫اين روش براي اجتناب از مشكالت ناشي از كار پر‬

‫دردسر بودجه نويسي ساالنه ابداء شده است‬

‫با اين كار هر سال مجدداً از اول اقدام به بودجه نويسي‬

‫نمي شود ؛ بلكه بودجه ريزان ‪ ،‬توجه شان روي‬
‫تغييرات‬
‫افزايشي متمركز مي كنند‬
 ‫بودجه برنامه اي‬

‫در اين روش اعتبارات بر حسب وظايف ‪ ،‬كه‬

‫سازمان دولتي در سال مالي اجراي بودجه براي‬
‫نيل به اهداف خود بايد انجام دهد ‪ ،‬پيش بيني مي‬
‫شود‬
 ‫بودجه عملياتي‬

‫بودجه اي كه بر اساس وظايفي كه سازمانه>اي دولتي‬

‫تصدي اجراي آنها را بعهده دارند تنظيم مي شود‬
‫مقايسه بين بودجه برنامه اي و بودجه عملياتي‬

‫‪ ‬بودجه برنامه اي بيشتربه طبقات باالترسلسله‬

‫مراتب سازمانهامربوط است‪.‬‬
‫‪‬درحالي كه در بودجه عملياتي حدود فعاليت‬
‫وعمليات طبقات پايين سلسه مراتب نيز مورد‬
‫بررسي وپيش بيني بودجه اي قرار م>ي گيرد‪.‬‬
‫‪ ‬بودجه برنامه اي فقط به منظورراهنمايي مديران‬
‫سازمانهاي دولتي دراداره امورعمومي واخذ‬
‫تصميم‪،‬مفيدواقع مي شود‪.‬‬
‫‪ ‬درحالي كه ‪،‬بودجه عملياتي عالوه بر‬
‫راهنمايي ‪،‬عملكردكليه واحدهاي سازماني‬
‫وكاركنان موسسات وادارات دولتي رانيز كنترل‬
‫مي كند‪.‬‬