Professional Documents
Culture Documents
(AFOL: 4151)
Yuunivarsiitii Jimmaa Koolleejjii Saayinsii Hawaasaafi
Hiiwumaaniitii
Damee Barnoota Afaan Oromoofi Ogbarruu
mergaabebea@gmail.com
Omkoloolessa, 2023
Boqonnaa Tokko: Yaadrimee Akkaataafi Akkaatummaa
1.1 Seenaa Akkaatummaa
⸿ Akkaatummaan ergaa dhokataafi dhiphaa ta’eedha.
⸿ Qoodni barnoota ogbarruu hundi kallattii hedduun akkaataa waliin
hidhata of keessaa qaba.
⸿ Xiyyeeffannoon qeeqaa akkaatummaan galmeewwan ogbarruu
bu’uuraa (sadii) walaloo, asoosama ykn diraamaa jedhamuun
qoodama.
⸿ Akkaatummaan barreeffamoota ogbarruu amala adda baasuufi
moggaasuu, akkasumas qoqqoodinsa xiqqaa waliigalaafi caasessuu
ogbarruu ibsuuf nu dandeessisa.
1.1 Seenaa Gabaabaa ……..
Akkaatummaan kutaalee akkaataa barreeffama ogbarruu tokkoo
hundeessan maqaa dhahuufi hojii isaanii galmeessisuuf nu
dandeessisuu danda’a, kana gochuu keessattis jechootaafi mala
barnootaa, kanneen addunyaa dhugaa keessatti afaan irratti
xiyyeeffatan waliin ta’uu qaba.
Qorannoon faana / meetiraa ogwalaloo, akkasumas safartuu
diraamaafi seerota bu’uuraa itti fayyadama afaanii hunda irratti kan
xiyyeeffatudha: dhaamsaga (phonemes), tartiiba sirbaa (rhythmic
sequences), kutaalee caaslugaa (grammatical classes), gurmaa’ina
unkoota himaa (forms of syntactic organization) fi kkf dha.
1.1 Seenaa Gabaabaa ……
⸿ Akkaataan dhugumaan beeksisa konkolaataa ykn siyaasaa
dinqisiifachuu dandeenyu tamsaasa, garuu jechootni bira darbinee
ergaan isaanii sochii guyyuu irratti dhiibbaa fiduu danda’u isaanii
ilaala.
⸿ Akkaataafi afaan walaloo, asoosamaafi diraamaa yeroo baay’ee
hojiilee kaayyoo qaban kan of keessatti hammatan ta’ee, haala isaanii
ilaalu keessatti waan barreeffamichaan ala ta’uu gidduutti walitti
dhufeenya kallattiin alaa ta’ee mul’achuu danda’a.
⸿ Akkaatummaan akkaataa kutaalee barreeffama ogbarruu tokkoo
hundeessuu, maqaa dhahuufi hojii isaanii galmeessuu danda’uu
dabalata.
1.1 Seenaa Gabaabaa …….
Hiikni akkaatummaa baay’een walxaxaa ta’us, qorannoon
akkaatummaa kallattiin dhimmoota ijoo sadii kan of-
keessatti hammatudha (Thornborrow & Wareing, 1998, f. 4).
1. Faayidaa xiinqooqaa (qorannoo afaanii)fi haalota dhiheenya
barruulee Ogbarruu;
2. Barreeffamoota akkaataa miira dhuunfaan walqabatuufi
sona yaada dimshaashaa irratti kan hinxiyyeeffanne,
kaayyoo barruu sanaa Ulaagaa kan taasifatu;
3. Amaloota miidhaginaa afaanii irratti xiyyeeffannoo kan
kennuu.
1.1 Seenaa Gabaabaa …….
⸿ Akkasumas, akkaatummaa dagaagina isaatiin yoo ilaallu
gulantaaleefi hariiroo bal’aa hammachaa deemuu isaa
hubanna.
⸿ Kanaaf, asiin gaditti xiyyeeffannoo akkatummaa jaarraa
20ffaan duraafi jaarraa 20ffaa boodaa maal akka ofjalatti
hammachaa tureefi jiru ilaalla:
Akkaatummaa Jaarraa 20ffaa n dura
♣ Jaarraa 20ffaa dura sochiiwwan akkaatummaa gurguddoo
sadii jijjiirama tirataa keessatti akka barnoota tokkootti
adda baafamuu danda’aniiru:
Akkaatummaaa
Akkaatummaaa Ogbarroo
Xiinqooqaa
Xiindhaamsaga,
Xiinhiika, Xiinlatii, Aartii
Xiinhimaa 34
1.4 Haala Dhiheenya Akkaatummaa
Dayeessi akkaataa jalqabaafi itti fufiinsa qabu
barreessaan maal jechuu akka qabuufi akkamitti
dubbisaaf akka dhiyaatu addaan baasuudha.
Haa ta’u malee, akkaataan akka waliigalaatti calaqqisiisa
waan tokkoo ykn kan biroo fakkaatee yoo calaqqisu,
haalonni dhiheenyaa akkaataa itti fayyadama
dayeessichaa kan dagaagsudha.
Haalonni dhiheenyaa kunis kanneen asiin gadiiti:
1.4.1 Akkaataa akka Filannootti
♥ Yaad-rimee, akkaatummaa yeroo qorannu, filannoo yaadaatiif
xiyyeeffannoo kennuunis barbaachisaadha.
♥ Filannoon garaa garummaa meeshaa akkaatummaafi filannoo barreessaa
tokkoo waan ilaallatuuf baay’ee barbaachisaadha.
♥ Afaan haala murtaa’e keessatti fayyadamtoota isaaf filannoo tokkoo ol
waan kennuuf, barreeffama kenname tokko keessatti filannoowwan
adda addaa barreessaan ni fayyadama.
♥ Traugott fi Pratt (1980: 29 — 30) walitti dhufeenya afaaniifi filannoo
gidduu jiru akka filannoo amala barreeffama tokko keessatti mul’atutti
ibsu.
♥ Filannoo barreessitootaa wajjin calaqqisiisu ofittummaa (ego) fi haala
hawaasummaa naannoo isaatti mul’atudha.
1.4.2. Akkaataa akka namaatti
♥ Akkaataan akka nama dhuunfaatti yaada namni dhuunfaa kamiyyuu
akkaataa hojii adda ta’e qaba, akkasumas namoonni lama amala tokko
hin qaban jedhu irratti hundaa’a.
♥ Yeroo hundumaa nama tokko amala adda ta’e kan nama biraa irraa adda
isa baasu ni jira.
♥ Kanarraa kan ka’e, akkaataa ogbarruu keessatti namni tokko barreeffama
barreessitoota lamaa itti fayyadama afaanii irratti hundaa’uun adda baasuu
ni danda’a.
♥ Kanaafuu, akkaataan ibsa haala miira nama dhuunfaa waan calaqqisiisuuf
dhuunfaa ta’uu qaba.
♥ Akkaataan nama tokkoo haala hawaasummaa, amantii, siyaasaa,
barnootaafi aadaa isaatiin bocamuu danda’a.
♥ Salphaatti, yaadni akkaataa nama dhuunfaa akka ‘indeeksii’ dhuunfaatti
ilaala.
1.4.3. Akkaataa akka Maqsuutti
♥ Yaad-rimeen akkaataa maqsuu jedhu yaada seeraafi waliigalteewwan
gochaalee adda addaa qajeelchan jiru irratti kan hundaa’e yoo ta’u, yoo
waliigalteewwan kun hin eegamne, karaa irraa maquu agarsiisa.
♥ Maqsuun akkaatummaa keessatti seera (norm) wajjin kan wal hinsimne
jedhamee ibsama (Babajide 2000:130).
♥ Haala kanaan, akkaataa akka maqsuutti yanni jedhu gosa barreeffamaa
kenname tokko keessatti akkaataa itti jijjiirama adda addaa fayyadamuu
ilaallata.
♥ Kanaafuu, maqsuun itti yaadanii filachuu ykn filannoo itti fayyadama
afaanii daangaa afaan idileetiin ala ta’etti ilaalama.
♥ Kanarraa kan ka’e barreeffamni seera afaanii karaa tokkoon gatame
kamiyyuu karaa irraa maqeera jedhama.
♥ Akkaataa akka maqsuutti, sona ykn seera sadarkaa isaa eege cabsuun
itti fayyadama walaloo afaanii akka danda’amu kan taasisudha.
1.4.4. Akkaataa akka walsimsiisuutti
♥ Afaan seeraan kan gaggeeffamu akkaataa walsimsiisuun
barreessaan tokko yaada isaa ibsuuf filannoo jalqabaa argamu
ta’ee ilaalamuun nidanda’a.
♥ Yaadni akkaataa akka filannootti kan hojjetu yoo ta’u, sana booda
carraa akkaataa akka jijjiiramaatti kan fidu ykn akkaataa akka
yaadatti kan walsimsiisudha.
♥ Akkaataan akka walsimsiisaatti yeroo baay’ee dameewwan ykn
haalawwan murtaa’an keessatti cimsee hojiirra oola.
♥ Barreeffamoota ogummaa tokko tokko keessattis, barreeffamni tokko
fudhatama loojikiifi amanamummaa argachuuf bifa ykn
hundeeffama filannoo jechootaa waliin walsimsiisuun kan
qindaa’udha.
1.4.5. Akkaataa akka yerootti
♥ Akkaataan yeroo/bara wajjinis walqabatee seeneffamu agarsiisa.
♥ Gosti Afaan Ingilizii har’a itti fayyadamnu Ingiliffa Sheekspir irraa
karaa hedduun adda.
♥ Akkaataan yeroo kamiyyuu amala olaantummaa beekamaa ta’eefi yeroo
akkasii adda taasisu qaba.
♥ Yeroon tokko akkaataa barreessitoonni itti fayyadaman murteessa.
♥ Haaluma walfakkaatuun, bara Viktooriyaa, Elizaabeet, Haaromsaafi bara
ammayyaa hundi isaanii akkaataa addaa kan biraa irraa adda ta’e qabu.
♥ Gabaabumatti, waliigalteefi akkaataan itti fayyadama afaanii fedhii
yeroo murtaa’e tokkoon odeeffannoo kennu, akkaataa bara sanaa taasisa
1.4.6. Akkaataa akka haalaatti
♥ Afaan yeroo baay’ee sochii ykn haala jiruun kan itti
fayyadamnudha.
♥ Yaad-rimeen kun haalawwan adda addaa (sirnaa, al-seerummaa,
yeroo hunda, bulchiinsota fi kkf) kan hammatu, haalawwan
kunneen itti fayyadama afaanii isa sirrii ta’e qabu.
♥ Haala kanaan, haalli kenname tokko filannoo jechootaa irratti
dhiibbaa guddaa qaba; kanarraa ka’uun itti fayyadama afaanii
murtaa’e tokko kan murteessu sochii ykn haala ta’a jechuudha.
♥ Haaluma kanaan haalli hunduu itti fayyadama afaanii isa
mijaawaa ta’e qaba, sirnaa yookaan al-seerummaa.
1.4.7. Akkaataa akka jecha biyyaatti
♥“akkaataan” aadaa xiqqaa tokkoo waan adda ta’eefi
uffannaa miseensotaa, haala dhaabbii, filannoo
muuziqaa, yaaddoo xiyyeeffannoo keessatti mul’atudha.
♥“Akkaataan” malawwan qunnamtiifi amala kana
ergaadhaan walitti fidee dhiheessa.
♥Akkaataan aadaa xiqqaa adda baasan hubachuun hin
danda’amu; seenaa walxaxaa “haasaa loogaa” qaba,
fakkoommii kutaalee qabeenya walirraa fudhatan kan
qaban, kutaalee biroo keessatti ammoo walfaallaa ijaaru.
1.4.8. Akkaataa akka garaagarummaa xiinqooqaatti
Gosoota
Akkaatummaa Akkaatummaa Mala
Baruu-barsiisuu
Akkaatummaa
Akkaatummaa Miiraa
Qorannoo Yakkaa
3.1. Akkaatummaa Duub-deebii dubbistootaa
♣ Moggaasa kanarraa gosti akkaatummaa kun dubbisaa waliin kan walqabatu
ta’uu hubachuun nidanda’ama.
♣ Walitti dhufeenya dubbistootaafi barreeffama gidduu jiru irratti
xiyyeeffata.
♣ Dubbisaan barreeffamichaan ammam akka ofjijjiire irratti xiyyeeffata.
♣ Dubbisaan akkamitti akka hiikuufi akkamitti seenu irratti hundaa’e
dha.
♣ Gosti akkaatummaa kun gahumsa Ogbarruu (Literary Competence)
jedhamuun beekama.
♣ Dubbisaan barreeffamichaaf hiika kennuudhaaf itti gaafatamummaa
qaba, sababiin isaas barreeffamni tokko hiika barreeffamichaan ala ta’e
adda addaa waan ofkeessaa qabuuf.
♣ Kanaafuu gaheen dubbisaa bira darbamuu hin danda’u.
3.2. Akkaatummaa Miiraa / Affective Stylistics
♣ Akkaatummaan miiraa irra caalaa xiinsammuu wajjin kan
walqabatudha.
♣ Kana ibsuu keessatti lamaan isaanii addaan baasuu dandeenya.
♣ Tokko akkaatummaan bu’a qabeessa dubbisaa ykn dhaggeeffataa
irratti xiyyeeffatudha.
♣ Inni biraa immoo ibsa akkaatummaa (Expressive Stylistics) yoo
ta’u kunis caalaatti barreessaa ykn dubbataaf kan bakka bu’u yoo
ta’u, barreeffamichi wanta barreessaan hojjetudha.
♣ Akkaatummaan miiraa caalaatti kutaa miiraa irratti kan
hundaa’u yoo ta’u, dubbisaan ykn dhaggeeffataan akkamiin
barreeffamichaan akka booji’ame (dhiibame) agarsiisa.
3.3. Akkaatummaa Raawwii / Pragmatic Stylistics
♣Akkaatummaa raawwii keessatti ergaan sirritti hinibsamu /
hinkennamu.
♣Caasaa gadi fagoo himaa wajjin kan wal qabatudha. Asitti
hiika haala dubbii tokkoo ilaalla.
♣Akkaatummaa kana keessatti, Dayeessa Dubbii Gocha
(Speech Act Theory) ‘J.L Austin’ dhiyaatetu ibsama.
♣Deggersa afaaniin gocha tokko raawwachuu akka
dandeenyu agarsiisa.
♣Dayeessi kun gocha sadii (3) qaba:
3.3. Akkaatummaa Raawwii…
Gocha Sirrii / Locutionary: Hiikni wanta dubbatame ykn barreeffame kan hammatu.
Fakk’f, sa’aatiin meeqa? Deebiin sanaaf tarii sa’a (5:00) jechuun deebisuu.
Gocha Sirrii hintaane / Illocutionary: Hiikni hinyaadame yeroo eegamu.
Fakk’f, Barsiisaan barataa barfateen “Yeroon meeqa?” jedhee yoo gaafatu. Hiikniifi ibsi akkasii
bu’uuraan akkaatummaa raawwii (Pragmatic Stylistics) jedhamee beekama.
Gocha Hanquu / Perlocutionary: Hiikni yaadame galma gahuu yoo hanqate.
Guddinni raawwii akkasumas moodeelootni haaraafi malawwan xiinxala akkaatummaa
barreeffama tokkoo hedduu akka uumaman taasiseera.
Qajeelfama qunnamtii tokko nama teessoo jalqabaa irra taa’utti dabarsuun kan dhumarra jiru
akka deebisee nutti himu yoo taaasisni ergaa jalqabaa sana argachuu hindandeenyu: Haalonni
daangessan jiraachuu malu jechuudha. Moodeelli bu’uuraa:
Barreessaa/ Dubbataa –Ergaa- Dubbisaa/ Dhaggeeffataa / (Addresser – Message – Addressee)
3.4. Akkaatummaa mala baruu-barsiisuu / Pedagogical
Stylistics
♣ Gosa akkaatummaa itti fayyadama barsiisaa agarsiisudha.
♣ Barsiisaan tokko kaayyoo isaa salphaatti galmaan ga’uuf tooftaalee ykn
kaayyoo barsiisuu murtaa’aniin qajeelfama.
♣ Yeroo baay’ee barsiisaan tokko kaayyoo barsiisummaa isaa galmaan ga’uuf
adeemsa isaa irratti jijjiirama gochuu dhiisuu hin danda’u.
♣ Yeroo dheeraaf, akkaatummaan mala baruu-barsiisuu amala afaan
barreeffamoota akka barattoonni mala hubannootti gargaaramuun
ogbarruufi afaan guddifatan waliin kan walqabatudha.
♣ Akkaatummaan mala baruu-barsiisuu adeemsi miira afaanii barattootaa fooyyessuu
barreeffamicha akka gochaatti xiyyeeffannoo guddaa kennuu akka qabu cimsee
ibsa.
♣ Beekumsi qorannoo akkaatummaa mala baruu-barsiisuu irraa argamu barattoonni
akkaataa afaan, caaslugaafi dubbiin barreeffamoota keessatti hojjetamu hubachuuf
gargaara. Kana galmaan ga’uuf tarkaanfiiwwan furamuu malan:
3.4. Akkaatummaa mala baruu-barsiisuu
♣ Tokkoffaa barattoonni beekumsa yaad-rimeewwan bu’uuraa gara caaslugaafi
dubbii (retoric) hubachuutti isaan geessu horachuu.
♣ Lammaffaa beekumsa qabatamaa isaanii kan guddisu yoo ta’u, barattoonni
meeshaalee jalqabaa irratti argataniin barreeffamoota xiinxaluu danda’uu.
♣ sadaffaan amoo barattoonni haala waan baratan hunda walitti makuutti yeroo
seenan, dabaree isaatiin gara sadarkaa oomishaatti akka ce’an isaan
dandeessisa.
♣ Xiinxalli dhiyeenyaa akkaataa barreeffamoota ogbarruu ykn kan biroo,
xumura irratti mala baruu-barsiisuutiin gatii qabaachuun isaa akkaataan
agarsiisuu.
♣ Akkaaatummaan mala baruu-barsiisuu ogbarruu irratti kan xiyyeeffatu yoo
ta’u, “ergaan barreeffama kan of keessaa qabuufi hiika barbaachisaa ta’e
hunda ergaa sana keessatti akka argamuuf haala bal’aa akka hinqabne dursee
tilmmama”.
3.5. Akkaatummaa Qorannoo Yakkaa / Forensic Stylistics
♣ Qorannoo yakka afaanitti fayyadamuun wal qabata. Innis yakka adda baasuuf
akkaatummaa hojiirra oolfamudha.
Boqonnaa Afur: Sadarkaalee xiinxala barruu akkaatummaa
4.1. Akkatummaa sadarkaa xiinsagaa
♣ Akkaatummaan sadarkaa sagaleelee AO tti haalota gara garaan mul’achuun
beekamu.
♣ Sagaleeleen AO akkuma afaan kamiiyyu beekamu jechoota adda addaa ijaaruun
beekamu.
♣ Haaluma kanaan sagaleen kunniin jalqaba, giduufi xumura jechootaa irratti
qindaa’uun miidhagina sagalee ykn hawwannaa sagalee kan dabalanidha.
♣ Sagaleewwan kunis haalota asiin gadiin kan qindaa’an ta’u: Irra deddeebii
sagalee dubbifamaa dhageessisuu, dubbachiiftuu, dubbifamaa, jechoota hiika
isaanii fakkaatan, bilbilaafi yaa’a sagalee, fakkoommii sagalee, ‘Phonaesthesia’
fi kkf ta’uu malu
4.1.1. Irra Deddeebi’anii Dubbifamaa / Alliteration
♣ Sagaleewwan dubbachiiftuu irra deddeebi’aman jalqaba jechoota walitti dhihoo kaa’aman
irratti, yeroo baay’ee sarara walfakkaataa ykn walitti aananii irratti mul’atu agarsiisa.
♣ Hiikni waan fedhe ta’us, kutaa jechoota itti aananii jiran keessatti qubee dubbachiiftuu
walfakkaataa fayyadama.
Fkn. Silgaa fi sirba
Fkn. Badhaadhaan barnootaan badhaadhaadha.
♣ Sadarkaa himoota barreeffama keessatti qindaa’an keessatti illee irra deddeebii kan
fayyamuun nidanda’ama.
Fkn. Tolaan baduuf deema. Toleeraanis isa hordifa. Tolawaaq dhiisi jedha.
♣ Irra deddeebiin sagalee dubbifamaa, yeroo baay’ee jalqaba jechootaa irratti uuma.
Fkn. Sololiyaan suuta susukaa suuqa seente. / Slimy, silky spiders slowly sneaking
southwards.
4.1.2. Dubbachiiftuu / Assonance
♠ Sagaleewwan dubbachiiftuu irra deddeebi’anii jechoota walitti
dhihoo keessatti yeroo baay’ee sarara tokko ykn walitti dhihoo
irratti uumaman waliin walqabata.
♠ Isaan kun sagalee dubbachiiftuu cinaa hintaane keessatti osoo
hin taane sagalee jabaa, ykn dhiibbaa qaban keessatti ta’uu
malu.
♠ Sagaleewwan dubbachiiftuu jechoota keessatti irra deddeebiin
uumuudha.
Fkn. Bara sana nama sabaa dhabne. / So old nobody knows.
4.1.3. Dubbifamaa / Consonance
♠ Sagaleewwan dubbachiiftuu irra deddeebi’anii xumura jechoota
walitti dhiyeenya kaa’aman irratti, yeroo baay’ee sarara tokko ykn
walitti aananii irratti mul’ata.
♠ Isaan kun sagalee dubbachiiftuu laafoo keessatti osoo hin taane
sagalee jabaa qaban, ykn kirkira qaban keessatti ta’uu qabu.
♠ Kunis gooroo faaruu nama gammachiisu uumuu keessatti nifayyada.
Fkn. foon loon / cool soul
♠ Dubbifamaa (Consonance) jechuun sagaleewwan dubbifamaa dhuma
ykn walakkaa jechootaa irratti irra deddeebi’uudha.
4.1.4. Jechoota hiika isaanii fakkaatan / Onomatopoeia
♠ Jechoota sagalee isaanii fakkaatanii uumamanidha.
♠ Jechoota hiikni isaanii sagalee isaan dhaheessisan
fakkaatudha.
Fkn. Didibbee, rooba, fincaa’aa, / bang, thump, knock,
brrring, whoosh, pop, zip,
♠ Jechoota akka meeshaa ibsamaa jiruutti qindaa’anidha.
Fkn. Nama bineensa. Harka dooluu / Slithering snakes
4.1.5. Bilbila fi yaa’a sagalee / Rhyme and Rhythm
♠ Meeshaan ummata bal’aa tokko ogwalaloo baay’inaa waliin walqabata.
♠ Jechoonni sagalee ka’umsaa adda addaa qaban garuu xumurri isaanii wal fakkaatu,
sagalee dubbachiiftuu dhumaafi waan isa hordofu hunda dabalatee bilbilli sagalee
(Rhyme) jedhama.
Fka. kaate, nyaate, baate / time, slime, mime
♠ Bilbilli sagalee dachaa qubeewwan dhumaa lamaan of keessatti qabata.
Fkn. kun, sun / renewal, arrival, survival
♠ Bibilli sagalee qubeewwan dhumaa sadan walfakkachuun goolabama.
Fkn. Farda, arba sirba, / greenery, machinery, scenery.
4.1.5. Bilbila fi yaa’a sagalee…
♠ Yaa’i sagalee (Rhythm) ummanni bal’aan kallattiin yeroo muraasaaf kan beeku ta’us, namni hundi
sadarkaa tokkotti gurmaa’ina yadalloo yaa’a sagalee (dhiibbaa afaaniin dubbatamu) gara akkaataa
idilee qubee cimdii hincimneetti adda baasee deebii kenna.
♠ Yaa’i sagalee walaloofi asoosamaa adda baasuuf gargaara
Fkn. inni NAMA CIMAA ani ARGEE hinBEEKNEDHA. i THOUGHT i SAW a PUSsy
CAT.
♠ Jechoota sagalee walgitu qaban. Fkn. Bara hantuuta nyaatani
Bara abjuun maraatani
♠ Kan hunda caalaa bakka bu’u qubee jabaafi laafaadha.
Fkn. Jimmaafoo Jimma Jimmaa
Jirraafoo jirra jirra
♠ Kanaaf, yaa’i sagalee sagaleewwan xumuraa jechoota ykn gaalee lamaafi isaa ol
walaloo keessatti walitti dhiyeenyaan irra deddeebiin mul’atanidha.
4.2. Akkaatummaa sadarkaa xiinjechaa
4.2.1 Iddoosaa / Metaphor
♣ Iddoosaan / Bakka buusaan akkuma akkasaa wantoota lama kan waliin
dorgomsiisu ta’us, wal dorgomsiisuun isaa karaa al-kallattii ta’eeni.
♣ Wantoonni waliin dorgomsiifamanis wantoota uumamaan wal hin fakkaanne,
garuu amala tokko tokkoon wal fakkeenya kan qabanidha. Wantoota lama
karaa dhokataa ta’een waldorgomsiisa.
♣ Haala kanaan dubbii ykn barreeffama miidhagsuu bira darbee hiika cimaa akka
dabarsuu danda’u godha.
♣ Bakkasaan haala barreessaan dhaamsa dhokataa jechoota hariiroo kamiyyu
hinqabne walbira qabuun karaa ergaa isaa ittiin dabarfatudha.
♣ Kallattiin wantoota lama gidduutti wal bira qabuun ibsuudha.
Fkn. Mudhiin Sabboontuu soonsa. Ilkaan isaa cabbiidha.
4.2.2 Akkasaa / Akkee / Simile
♣ Akkasaan malleen dubbii miidhagina barreeffamaa keessattis ta’e kan haasawaa keessatti ga’ee
guddaa qaba.
♣ Haasawa keessatti ‘Ebelu akka fardaa fiiga,’ ‘Cilee fakkaata’; yommuu jennu ‘fiigicha’ ‘fardaa’ fi
gurraacha ‘cileen’ wal bira qabamee ibsame.
♣ Akkasaan jechoota ‘akka ykn fakkaata’ jedhamanitti gargaaramuun wantoota adda addaa lama
waldorgomsiisuun yaada keenya kan ibsannudha.
♣ Wantoonni waliin dorgomsiifaman kunniinis wantoota ittin walfakkaatan tokko yookin tokkoo ol
qabaachuu danda’u. Wantoota walitti dhufeenya kallattii ykn al-kallatti walbira qabee ibsa:
Gurraacha akka dukkana limixiiti
Hiyyumni akka harree daalacheese
Akka beekan dhiisanii akka baran bulan.
Buutiin akka arbaan ta’aaf bokoktee dhoote
Geerasa keessattis iddoo qaba:
Roorroon natti deebitee
Akka micciirraa funyoo
Akka michii maanguddoo
4.2.3 Habalaka / Irony
♣ Habalakni dubbii Afaan Oromoo keessatti bal’inaan itti fayyadamaa oolla.
Malli dubbii kun dhimma ibsuu barbaanne faallaa isaatiin dubbachuun
ibsuudha.
♣ Habalakni ibsa ykn haala wal faallessu tokko dhugaa fakkeessuun hiika
yaada faallaa dubbatamee dhiheessuudha.
♣ Tooftaa ogbarruu hiika jecha jechaatti ykn taateewwan waliin kan wal
faallessu fakkaatu uumuuf itti fayyadamnu. Habalakni irra jireessaan
afaaniin, aaalaafi diraamaa keessatti bal’inaan kan dhihaatudha.
Fkn. ‘Maali ati jororoon kun!: gabaabina nama tokkoo ibsuuf
‘Faranjiin kun!’: gurraachummaa nama tokkoo ibsuuf.
4.2.4 Gurra guddisuu ykn Arbeessuu / Hyperbole
♣ Arbeessuu dhimma dhimmi irratti dubbatamu tokko garmalee ol guddisuun ykn garmalee
xiqqeessuun kan dhiheessudha.
♣ Bu’aa argachuun kan itti fayyadamnu ta’uu mala:
Fkn: Ulfaatina toonii tokko qaba.
♣ Cimsuuf ykn bu’aadhaaf itti yaadanii garmalee guddisuun ibsuu:
Fkn. Mana hamma chaappaa poostaa tokko keessa namni hamma doonii ga’u jiraataa ture.
Fakkeenyi biros:
☻Haati isaa eelee Finfinnee uffisu bitte.
☻Jaalalli jiraannaan foon tafkii cidha galcha.
☻Dubbiin hamaan dhagaa cabsa.
☻Manichi farad gulufiisa.
☻Du’ee ka’e.
☻Titiisa hamma fardaa ga’utu aannan keessa bu’e.
4.2.5 Mallattoo / Fakkee / Symbolism
♣ Yaadota hinmul’anne (abstraaktii) bakka bu’uuf wantoota ykn fakkiiwwan adda addaa
fayyadamuun wanta ibsuun barbaadame ibsuudha.
♣ Jechi kun yeroo baay’ee hariiroo bakka bu’ummaa kamiyyuu kan ibsu yoo ta’u, caalaatti
fakkeenya dogoggoraa kan fayyadamu fakkaata.
♣ Mallattoon wanta qabatamaa ykn wanta mul’atu ta’uu qaba; yaadni inni fakkeessu
sunis wanta dhokataa ykn addunyaa miiraa ta’uu mala.
Fkn. Ija bananne- Baranne,
Dukkana keessaa bane- Baranne
Daaraa uffate-Iyyoome, ….
4.2.6 Eyyee-lakkii / Oxymoron
♣ Eyye-lakkiin jechoota wal faallessan lama walitti makuun
dhiheessuudha.
♣ Eyye-lakkiin akaakuu malleen dubbii faallaawwan dubbii dhihaataniin
dhaamsa / ergaa darbudha:
Fkn. Baay’ee kaata hin injifatu.
Ni soorata hinquufu.
Ilaalcha bu’aa hin qabne.
Hadhaa’aa mi’aawaa.
4.2.7 Nameessa (Personification)
• Afoola Oromoo keessatti yeroo bineeldonni akka namaa ta’anii
haasawan dhageessee beektaa?
• Mala dubbi kana keessatti wantoota nama hin taaneef amala,
dandeettii, bifaa fi kkf keennuufidha. Kunis kanneen akka bineeldotaa,
yaadaa, meeshaafi kkf amala ykn miira namni qabu kennuudha. Akka
fakkeenya namaa yaachisuufi dubbachiisuudha. Malli dubbii kan
bineessoonii ykn wantoonni amaloota namaa uffatanii mul’achuun
nameessa jedhama.
a. “Otuu dubartiin qodaa qadaaddachuu beektu maqaa na dhuuftee.” Jette sareen
b.“Waa’ee mucaa silaa maal jettan” jedhe waraabessi
• Nameessi bineeldotatti fakkeessuun ittiin wal-sirreessuuf itti
gargaaramu.
4.2.8 Ateessa /atee (apostrophe)
♣ Atee / ateessa keessatti barreessaan ykn dubbataan waan nama hin taanetti akka
namaatti itti haasa’a ykn dubbata.
♣ Nameessa keessatti garuu itti haasa’a utuu hin ta’in waa’ee isaa haasa’a.
♣ Akkasumas, nama hinjirre ykn du’aatti akka waan bira jiraniitti itti dubbachuudha.
Fkkeenya 1.
Yaa du’aa yoom duutaa,
Yaa lafaa naliqimsi.
Yaa du’aa na nyaadhu.
Fkn 2. Namtichi warqee gate tokko osoo barbaadu ji’i baatee warqeesaa argate akkas
jedhe:
“Yaa ji’a nana! Guddadhu akkan hin jenne, gubbaa sana jirta; ifi akkan hin jenne,
atuu iftuudha; achumatti naa jiraadhu” jedhe jedhama.
4.2.9 Anyaarsee / Satire
♣ Amala bodaa hawaasa keessa jiru ittiin ceepha’uuf kan nama
tajaajiludha.
♣ Akkasumas, dogoggora miseensi hawaasaa qabu tokkos ittiin
sirreessuuf kan fayyadudha. Fkn.
Tokkoo hin tollee budaan lukkuu deesse.
Of jajjuu loon lamaa tikseen kudhalama.
Boru hinbeekneen qodaan bukoo ishee sagali.
♣ Kanaaf, anyarseen mala dubbii dogoggora hawaasa keessatti
dalgama arrabsuun ykn ceepha’uun akka sirraa’u taasisa.
♣ Dogoggora hojjetame sirreessuuf, arrabsoo lafee namaa cabsutti
gargaaramuun kan keessatti mul’atu ta’uu danda’a. .
4.2.10 ‘Anaphora’
♣ Fayyadama jechaa bakka galumsa duraa jecha biraa hima keessatti
fayyadamuu ykn bakka bu’uusuun gargaaramuudha.
♣ Akkasumas, ‘Anaphora’n hima (gaalee) jalqaba si’a lamaafi isaa ol
walitti aanan irra deddeebiin fayyadamuudha.
♣ Hojiin akkaatummaa inni guddaan ‘anaphora’ baay’ee ho’aa waan ta’eef
safartuu irra deddeebi’amee cimsuuf hamma duubaa irra
deddeebi’amee hin mul’anne uumudha.
♣ Kunis, karaa haaromsa isaatiin adda dureedha jedhamuun beekama.
Fkn. Guyyaa hunda, halkan hunda, karaa hundaan…
4.2.11 Bukkee qabanii himuu / Allusion
♣Bukkee qabanii himuun nama, bakka, taatee ykn hojii ogbarruu barreessaan
dubbisaan akka beekuufi hubatu irraa eegu kan agarsiisudha.
♣Seenaa, teessuma lafaa, ogbarruu, aartii, muuziqaa ykn amantii irraa dhufuu
danda’a.
Fkn. Ati warra dhagaa darbataa turan keessaa tokko.
Isin warra ammayyummaan kafoo olhrkisaa deemu.
4.2.12 Metonymy
♣ Akaakuu malleen dubbii namni, bakki ykn wantoonni dhimmota isaan waliin walitti
dhiyeenya qabaaniin ibsuudha / waamamudha.
Fkn. Raagni qilleensaa har’a …. The Crown reported today that...
Biiroon Barnootaa Oromiyaa... The White House stated today that…
4.2.13 Hiiroo / Synecdoche
♣ Akaakuu malleen dubbii kutaa tokko guutuuf (doonii shantama,
doonii shantamaatti), gooroon kutaa tokkoof (hawaasa, hawaasa
ol’aanaaf), gosti sabaaf (Kan nama ajjeesuuf qoonqoo muraa),
sabni gosaaf, Gosa barnootaa Afaan Oromoo, Xaafii gosa
nyaataa...
4.2.14 Walbiqaba / Analogy
♣ Walbirqabni ijaarsa barreeffamaa ykn gosa malleen dubbii yeroo baay’ee wanta
baratamaa ta’e tokko wanta baratamaa hintaaneen walbira qabanii ibsuudha.
♣ Fkn. Ujummoon bishaanii kan balfa guuree deemudha.
♣ Danaan dachee buphaa waliin luggummaan walfakkaata
4.3. Akkaatummaa Sadarkaa Xiinhimaa
4.3.1. Qindaa’ina Moodeloota Akkaatummaa
♠ Moodeloonni akkaatummaa sadarkaa himaatti bifoota adda
addaan kan dhihaatanidha.