KHOÂ MIEÄNG (XEROSTOMIA)

Bs. Leâ Haûi Trieàu

Khoâ mieäng thöôøng nhöng khoâng phaûi luoân luoân lieân quan ñeán suy giaûm
chöùc naêng cuûa tuyeán nöôùc boït. Coù nhieàu nguyeân nhaân gaây ra khoâ mieäng
(baûng 11-1). Khoâ mieäng laø moät vaán ñeà phoå bieán, tyû leä ñöôïc baùo caùo laø
25% ôû ngöôøi lôùn tuoåi. Tröôùc ñaây, nhöõng than phieàn veà tình traïng khoâ mieäng
ôû ngöôøi lôùn tuoåi thöôøng ñöôïc gaùn cho söï laõo hoùa. Tuy nhieân, hieän nay
ngöôøi ta thöôøng chaáp nhaän raèng söï suy giaûm chöùc naêng tuyeán nöôùc boït lieân
quan ñeán tuoåi taùc laø ôû möùc vöøa phaûi vaø coù leõ laõo hoùa khoâng lieân quan
ñeán baát kyø söï suy giaûm ñaùng keå naøo trong chöùc naêng cuûa tuyeán nöôùc boït.
Thay vaøo ñoù, khoâ mieäng ôû ngöôøi lôùn tuoåi coù nhieàu khaû naêng laø do caùc
yeáu toá khaùc, ñaëc bieät laø thuoác. Hôn 500 loaïi thuoác ñöôïc baùo caùo gaây ra taùc
duïng phuï laø khoâ mieäng, goàm 63% trong soá 200 loaïi thuoác ñöôïc keâ toa thöôøng
xuyeân nhaát ôû Hoa Kyø. Danh saùch caùc loaïi thuoác phoå bieán vaø quan troïng
nhaát coù lieân quan ñeán khoâ mieäng ñöôïc trình baøy ôû Baûng 11-2. Khoâng nhöõng
caùc thuoác cuï theå ñöôïc bieát laø gaây ra khoâ mieäng, tyû leä maéc khoâ mieäng
taêng coøn lieân quan ñeán toång soá löôïng thuoác phaûi duøng, baát keå caùc thuoác
rieâng leû coù gaây ra khoâ mieäng hay khoâng.
Baûng 11.1: CAÙC NGUYEÂN NHAÂN GAÂY KHOÂ MIEÄNG
DO TAÊNG TRÖÔÛNG Hoäi chöùng Sjogren
Baát saûn tuyeán nöôùc boït Ñaùi thaùo ñöôøng
MAÁT NÖÔÙC/CHAÁT Ñaùi thaùo nhaït
CHUYEÅN HOÙA Sarcoidosis
Thieáu löôïng nöôùc ñöa vaøo cô theå Nhieãm virus HIV
Xuaát huyeát Nhieãm virus vieâm gan C
Noân oùi/ tieâu chaûy (HCV)
DO ÑIEÀU TRÒ Beänh gheùp choáng chuû
Thuoác (GVHD)
Xaï trò vuøng ñaàu coå Roái loaïn taâm lyù
Hoùa trò CAÙC YEÁU TOÁ TAÏI
BEÄNH TOAØN THAÂN CHOÃ
Nhai ít
Huùt thuoác laù
Thôû mieäng

ÑAËC ÑIEÅM LAÂM SAØNG

Khaùm beänh nhaân thöôøng thaáy söï giaûm tieát nöôùc boït, löôïng nöôùc boït coøn
laïi trong mieäng coù boït hoaëc ñaëc quaùnh (thick and ropy). Nieâm maïc mieäng khoâ,
baùc só coù theå nhaän thaáy raèng gaêng tay dính vaøo beà maët nieâm maïc. Löng
löôõi thöôøng bò nöùt vôùi caùc gai chæ bò teo (Hình 11-1). Beänh nhaân than khoù
nhai, khoù nuoát, vaø thaäm chí hoï coù theå chæ ra thöùc aên bò dính vaøo nieâm maïc
mieäng trong luùc aên. Tuy nhieân, trieäu chöùng thöïc theå khoâng phaûi luùc naøo
cuõng töông öùng vôùi trieäu chöùng cô naêng cuûa beänh nhaân. Moät soá beänh nhaân
than khoâ mieäng vaãn coù ñuû löu löôïng nöôùc boït vaø ñoä aåm cuûa moâi tröôøng
mieäng. Ngöôïc laïi, moät soá beänh nhaân coù trieäu chöùng khoâ mieäng treân laâm
saøng nhöng khoâng than phieàn gì. Möùc ñoä saûn xuaát nöôùc boït coù theå ñöôïc
ñaùnh giaù baèng caùch ño löu löôïng nöôùc boït ôû traïng thaùi nghæ vaø kích thích.
Coù söï gia taêng tyû leä nhieãm naám candida ôû beänh nhaân khoâ mieäng do
giaûm hoaït ñoäng laøm saïch vaø khaùng khuaån ñöôïc cung caáp bôûi nöôùc boït.
Ngoaøi ra, nhöõng beänh nhaân naøy deã bò saâu raêng, ñaëc bieät laø saâu coå raêng
vaø chaân raêng. Vaán ñeà naøy thöôøng lieân quan nhieàu ñeán xaï trò, vaø ñoâi khi
ñöôïc goïi laø saâu raêng do tia xaï (radiation-induced caries) nhöng thích hôïp hôn thì
neân ñöôïc goïi laø saâu raêng lieân quan khoâ mieäng (xerostomia-related caries).
Baûng 11-2: Caùc loaïi thuoác gaây ra khoâ mieäng
Nhoùm thuoác Ví duï
Khaùng Histamine Diphenhydramine
Chlorpheniramine
Thuoác choáng sung huyeát Pseudoephedrine
muõi
Thuoác choáng traàm caûm Amitriptyline
Citalopram
Fluoxetine
Paroxetine
Sertraline
Bupropion

Thuoác choáng loaïn thaàn Caùc daãn xuaát cuûa

Phenothiazine
Haloperidol
Thuoác an dòu vaø giaûi lo aâu Diazepam
Lorazepam
Alprazolam
Thuoác choáng taêng huyeát Reserpine
aùp Methyldopa
Chlorothiazide
Furosemide
Metoprolol
Thuoác cheïn keânh canxi

Thuoác khaùng cholinergic Atropine

Scopolamine
Hình 11-1: Baát saûn tuyeán nöôùc boït. Löôõi khoâ trong gioáng nhö da, vaø moøn
hoùa hoïc men raêng lan toûa ôû moät ñöùa treû bò baát saûn caùc tuyeán nöôùc boït
chính.
ÑIEÀU TRÒ VAØ TIEÂN LÖÔÏNG
Vieäc ñieàu trò khoâ mieäng laø khoù khaên vaø thöôøng khoâng laøm cho beänh nhaân
haøi loøng. Nöôùc boït nhaân taïo coù theå giuùp beänh nhaân thoaûi maùi hôn. Ngoaøi
ra, keïo khoâng ñöôøng coù theå ñöôïc söû duïng ñeå coá gaéng kích thích löu löôïng
nöôùc boït. Moät trong caùc bieän phaùp toát hôn ñöôïc beänh nhaân chaáp nhaän laø söû
duïng caùc saûn phaåm veä sinh raêng mieäng coù chöùa lactoperoxidase, lysozyme, vaø
lactoferrin (ví duï: kem ñaùnh raêng vaø nöôùc suùc mieäng Biotene, gel Biotene
Oralbalance). Neáu trieäu chöùng khoâ mieäng laø thöù phaùt do duøng thuoác, thì coù
theå caân nhaéc döøng thuoác hoaëc ñieàu chænh lieàu khi tham khaûo yù kieán cuûa
baùc syõ chuyeân khoa ñang ñieàu trò cho beänh nhaân; cuõng coù theå duøng moät loaïi
thuoác khaùc ñeå thay theá.
Pilocarpine (vieân uoáng) laø thuoác cöôøng phoù giao caûm (parasympathomimetic
agonist) coù theå ñöôïc söû duïng nhö moät sialagogue. Bieät döôïc: Salagen® vieân neùn
5mg. Vôùi lieàu 5-10 mg, 3-4 laàn/ngaøy, lieàu toái ña ôû ngöôøi lôùn laø 30mg/ngaøy,
noù coù theå laø moät thuoác kích thích tieát nöôùc boït hieäu quaû. Ñoå moà hoâi quaù
möùc laø moät taùc duïng phuï thöôøng gaëp, nhöng caùc vaán ñeà nghieâm troïng hôn,
nhö taêng nhòp tim vaø huyeát aùp, thì hieám gaëp. Cuïc quaûn lyù Thöïc phaåm vaø
Döôïc phaåm Hoa Kyø (FDA) cuõng chaáp nhaän Cevimeline hydrochloride (cuõng laø
thuoác chuû vaän phoù giao caûm), moät daãn xuaát cuûa acetylcholine, ñeå söû duïng
nhö moät sialagogue. Bieät döôïc: Evoxac® vieân nang 30mg. Lieàu duøng: uoáng 30 mg
x 3 laàn/ngaøy. Caû pilocarpine vaø cevimeline ñeàu choáng chæ ñònh ôû beänh nhaân
glaucoma goùc heïp.
Beänh nhaân khoâ mieäng coù nguy cô bò saâu raêng cao neân ñöôïc khuyeán caùo ñi
khaùm raêng thöôøng xuyeân. Söû duïng fluoride taïi phoøng khaùm vaø haøng ngaøy ôû
nhaø coù theå giuùp phoøng ngöøa saâu raêng, nöôùc suùc mieäng chöùa chlorhexidine
laøm giaûm ñeán möùc toái thieåu söï tích tuï maûng baùm.
Taøi lieäu tham khaûo:
Brad W. Neville, Douglas D. Damm, Carl M. Allen, and Jerry E. Bouquot (2009). Oral
and Maxillofacial Pathology, 3rd ed, Saunders Elsevier, St. Louis, MO, 464-465.