1

Spis treści:

1. Tkanka Nabłonkowa………………………………………………………………………………………………….3
2. TKANKA ŁĄCZNA…………………………………………………………………………………………………………11
3. TKANKA TŁUSZCZOWA…………………………………………………………………………………………………..22
4. CHRZĄSTKA…………………………………………………………………………………………………………….....25
5. TKANKA KOSTNA……………………………………………………………………………………………….…..…....29
6. TKANKA NERWOWA……………………………………………………………………………………………………...39
7. UKŁAD NERWOWY……………………………………………………………………………………………………..….45
8. OKO I UCHO………………………………………………………………………………………………………….…...48
9. TKANKA MIĘŚNIOWA…………………………………………………………………………………………….……...62
10. UKŁAD KRĄŻENIA……………………………………………………………………………………………….………...69
11. KREW…………………………………………………………………………………………………………….………….78
12. HEMOPOEZA………………………………………………………………………………………………….……………..86
13. UKŁAD ODPORNOŚCIOWY, NARZĄDY LIMFATYCZNE…………………………………………………………………..91
14. PRZEWÓD POKARMOWY……………………………………………………………………………………………………103
15. GRUCZOŁY PRZEWODU POKARMOWEGO………………………………………………………………..........................115
16. UKŁAD ODDECHOWY...…………………………………………………………………………………………………….125
17. SKÓRA………………...……………………………………………………………………………….………………...….137
18. UKŁAD MOCZOWY……………………………………………………………………………………………………...…..149
19. UKŁAD ENDOKRYNNY…………………………………………………………………………………………………...….161
20. MĘSKI UKŁAD ROZRODCZY………………………………………………………………………………………………...176
21. ŻEŃSKI UKŁAD ROZRODCZY………………………………………………………………………………………………..186

2
 TKANKA NABŁONKOWA
Cechy charakterystyczne tkanki nabłonkowej:
● cienka warstwa pozakomórkowa, wielokształtne komórki mocno do siebie
przylegają
● wyściełanie wszystkich zewn. i wewn. powierzchni ciała, wchłanianie i wydzielanie
● biegunowość - nierównomierne rozmieszczenie organelli i białek błonowych
○ biegun podstawny (domena bazalna)
○ biegun szczytowy (domena apikalna)
○ domeny boczne- pofałdowanie, zwiększenie powierzchni
● błony niewidoczne w mikroskopie świetlnym (widać jądra, które pozwalają
określić liczbę warstw, kształty i gęstość komórek → klasyfikacja nabłonków)
○ jądra mogą być kuliste, spłaszczone, eliptyczne (owalne)
○ w komórkach sześciennych i piramidowych: z reguły kuliste jądra
○ w komórkach płaskich: najczęściej spłaszczone
● bez naczyń, ale zawiera nerwy (naczynia krwionośne przylegającej tkanki łącznej
→ zaopatrzenie w składniki odżywcze i tlen dla nabłonka)
● pod nabłonkami: blaszka właściwa błony śluzowej (lamina propria)- warstwa tkanki
łącznej
● brodawki (papula, uwypuklenia tkanki łącznej) występują najliczniej w nabłonkach
narażonych na tarcie i rozciąganie (skóra, język) → zwiększona powierzchnia
kontaktu między tkanką nabłonkową a blaszką właściwą

Miąższ (parenchyma) - komórki odpowiedzialne za funkcje narządu

Zrąb (stroma)- komórki podporowe (tkanka łączna)

Błona podstawna
zbudowana z makrocząsteczek (kolagen, proteoglikany, glikoproteiny)
● przenikają przez nią włókna nerwowe, ale nie naczynia włosowate
● półprzepuszczalny filtr (szczególne znaczenie w nerce) - substancje mogą przez
nią dyfundować
● strukturalne wsparcie komórek nabłonkowych i przytwierdzenie ich do tkanki
łącznej
● porządkowanie integryn i innych białek błony komórkowej
● utrzymywanie biegunowości komórek, lokalizacja procesów endocytozy,
transdukcji sygnałów, wyznaczanie szlaków migracji
● rusztowanie dla naprawy i regeneracji nabłonków

TEM (transmisyjny mikroskop elektronowy)- uwidacznia warstwy błony podstawnej:

● blaszka jasna tuż pod komórkami nabłonkowymi: laminina, entaktyna,
fibronektyna (włókna adhezyjne błony podstawnej z komórek nabłonka) - inaczej
blaszka podstawna/gęsta/zewnętrzna (cienka z włókienkami) 20-100 μm (do niej
hemidesmosomy przyłączają pow. podstawną nabłonka)
● blaszka siateczkowata (luźniejsza włóknista struktura) - wzmacnia połączenie
między tkanką nabłonkową a łączną, zakotwicza blaszkę podstawną, jest od niej
grubsza, bardziej rozproszona, zawiera kolagen typu III

Komórki nabłonkowe (domena bazalna) wydzielają makrocząsteczki tworzące warstwową

strukturę blaszki podstawnej:
● KOLAGEN TYPU IV - nie tworzy włókien, agregacja monomerów, sieć 2D

3
 ● LAMININY - glikoproteiny, przyłączają się do integryn domeny podstawnej
komórek, przenikają przez siatkę 2D kolagenu (barwienie immunohistochemiczne
na brązowo, identyfikacja nabłonków i endotelu)
→ występuje też z blaszkach zewn. nerwów, komórek tłuszczowych i włókien
mięśniowych (półprzepuszczalna bariera)
● NIDOGEN (białko) I PERLEKAN (proteoglikan) - wiążą krzyżowo lamininy do sieci
kolagenu typu IV + przytwierdzanie nabłonka + determinacja porowatości,
struktura 3D blaszki podstawnej

Blaszki podstawne (zewnętrzne) o podobnym składzie otaczają w postaci cienkich

osłonek komórki mięśniowe, nerwy, komórki magazynujące tłuszcze.

Blaszka siateczkowata- składniki produkowane przez komórki tkanki łącznej:

● KOLAGEN TYPU III
● KOLAGEN TYPU VII - włókienka kotwiczące, przytwierdza sieć kolagenu III do
blaszki podstawnej

Połączenia międzykomórkowe
Połączenie Tight Połączenia Desmosomy Hemidesmo Gap
junctions zwierające, (plamki -somy junctions,
(Połączenia obwódka zwierające, nexus
ścisłe, zwierająca) macula (Połączenia
obwódka adhaerens) komunika-
zamykająca) cyjne)

Przezbłonowe Okludyny E-kadheryny Kadheryny Integryny Koneksyny

białka łączące Klaudyny Kateniny (desmogleiny,
Białka ZO desmokolina)

Elementy F. aktynowe F. aktynowe F. pośrednie F. pośrednie -

cytoszkieletu (keratynowe)

Funkcje Uszczelnia, Łączy Wzmacnianie Kotwiczy Przepływ

kontroluje komórki tkanki, mocno komórki i ich małych cząst.
przepływ, sąsiednie, łączy fil. cytoszkielet i jonów
oddziela wzmacnia, pośrednie do błony
domeny błony stabilizuje podstawnej
poł. ścisłe

Klinika: Defekty bariery Inwazyjność Pęcherzyca Pęcherzowe Głuchota,

skutek krew-mózg komórek raka, liściasta - oddzielanie neuropatia
defektów zezłośliwienie pęcherzowe naskórka obwodowa
połączeń choroby skóry

Szczytowa część komórek: poł. ścisłe i zwierające, leżą blisko siebie, tworzą ciągłe pasmo
wokół komórki
● poł. ścisłe=obwódki zamykające (zonula occludens): zapobiegają biernemu
przepływowi cząsteczek między kom, niezbyt mocne, tworzą uszczelniający pas,
który otacza cały obwód komórki (na obrazie TEM komórki wyglądają jakby uległy
fuzji) uszczelnienie dzięki kadherynom: klaudyna i okludyna, dzięki temu transport
substancji odbywa się PRZEZ komórki, a nie między nimi (dr. parakomórkowa)
+ oddzielanie domen błonowych i ułożenie ich lipidów i białek, dzięki czemu
obie strony komórki mają odmienne funkcje i różne ułożenie receptorów
np. w jelicie ogranicza do dostęp enzymom trawiennym do przestrzeni
międzykomórkowej, w śródbłonku
Obwódki zamykające są widoczne po zastosowaniu kriorytowaniu

4
 Białka połączeń ścisłych - cel bakterii Clostridium perfringens wydzielających
enterotoksynę → zatrucia pokarmowe, wiązanie cząsteczek klaudyny w komórkach
nabłonka (zapobiega to ich wbudowaniu do połączeń ścisłych → utrata płynu
tkankowego do światła jelita drogą pokarmową.
Bakterie Helicobacter pylori → choroba wrzodowa (przyłączają się do
zewnątrzkomórkowych domen białek połączeń ścisłych w komórkach żołądka →
wprowadzają do komórek białko, wiążące się z białkiem ZO-1 → zaburzenie sygnalizacji
wewnątrzkomórkowej

● poł. zwierające=obwódki zwierające: stabilizacja połączeń ścisłych, wzmocnienie,

trzymanie komórek razem dzięki łączeniu się kadheryn każdej komórki w
obecności jonów Ca2+
kadheryny w cytoplazmie łączą się z kateninami, które łączą filamenty aktynowe z
białkami wiążącymi aktynę → tworzy to SIATECZKĘ GRANICZNĄ, struktury
cytoszkieletu w szczytowej części komórki
● desmosomy (plamki zwierające): silne punkty przylegania, wiążą się z filamentami
pośrednimi komórek, integralność nabłonka, sprawy punktowe, które nie tworzą
pasa wokół komórki, kształt dysku
desmogleiny i desmokoliny wiążą plakoglobiny (cytoplazma), które przyczepiają się
do desmoplakin → filamenty pośrednie (w nabłonkach: keratyna)
tonofilamenty (mocna lina z desmosomów), trwałe przyleganie komórek (gęsta
sieć)

Pęcherzyce, w tym pęcherzyca zwyczajna (pemphigus vulgaris) - obejmują naskórek lub

nabłonki wielowarstwowe płaskie błony śluzowej jamy ustnej - wynik nieprawidłowej
funkcji desmosomów, skutek reakcji autoimmunologicznej przeciw cząsteczkom
desmoglein → zmniejsza to adhezję komórek.
Podobne skutki mają mutacje genów kodujących białka połączeń
międzykomórkowych.

● poł. komunikacyjne (jonowo-metaboliczne): plamki utworzone przez wiele

koneksonów w błonach sąsiednich komórek
○ międzykomórkowe kanały
○ kompleksy białek błonowych tworzą niewielkie, okrągłe pola w błonie
komórkowej
○ białka tych połączeń: koneksyny tworzą heksameryczne kompleksy zwane
KONEKSONAMI (hydrofilowy por 1,5 nm)
■ czyli 1 konekson = 6 koneksyn (podjednostek białkowych)
■ pojedyncze koneksony niewidoczne w TEM (każde z połączeń -
tuziny-setki par koneksonów)
● hemidesmosomy: przytwierdzanie nabłonka do błony podstawnej
○ obserwacja za pomocą TEM
○ integryny pozwalają na połączenie z keratynowymi filamentami pośrednimi
+ z cząsteczkami laminin w błonie podstawnej, ważną rolę odgrywają też
włókienka kolagenu VII

Przyczepy ogniskowe/ogniska przylegania (focal adhaesion) - połączenie podstawne,

ważne przy regeneracji i przebudowie naskórka (migracja).
Mniejsze i bardziej liczne niż hemidesmosomy, mniejsze przyczepy, łączą się z pęczkami
filamentów aktynowych

5
Integryny przyczepów ogniskowych → poprzez paksylinę łączą się z FAK (kinaza
ogniskowo-adhezyjna) → sygnał, przyłączenie do lamininy → fosforylacja białek
wewnątrzkomórkowych → przyleganie, ruch komórek, ekspresja genów

FORMA PŁYTEK: desmosomy, poł. komunikacyjne

FORMA KULISTA: połączenia ścisłe, zwierające

Struktury powierzchni apikalnej

● Mikrokosmki (microvilli) - cytoplazmatyczne, nieruchome wyrostki widoczne w
mikroskopie elektronowym. Mogą być tymczasowe, zmienne wymiary, ruchomość
dzięki filamentom aktynowym.
○ Długość 1 μm, szerokość 0,1 μm setki mikrokosmków = powierzchnia
zwiększona 20- lub 30-krotnie.
○ Gęsto upakowane mikrokosmki tworzą rąbek prążkowany (rąbek
szczoteczkowy) skierowany do światła jelita. Gruba warstwa glikokaliksu na
mikrokosmkach rąbka zawiera białka i enzymy trawienne.
Każdy mikrokosmek: filamenty aktynowe w pęczku wiążą się z białkami wiążącymi
aktynę i tworzącymi na jej końcach czapeczkę= przyłączanie do błony komórkowej.
● DYNAMIKA układu mikrofilamentów dzięki miozynie i aktynie, siateczka
graniczna w obrębie kory komórki u podstawy mikrokosmków
● Formina tworzy czapeczkę na końcach F-aktyny
● Fimbryna, wilina - łączą poprzecznie F-aktynę
● Miozyna typu I - łączy F-aktynę z błoną komórkową
● Miozyna typu II- u podstawy mikrokosmków
celiakia (enteropatia z nadwrażliwości na glutek) → zanik mikrokosmków
rąbka prążkowanego komórek absorpcyjnych jelita cienkiego (z powodu
reakcji immunologicznej przeciw glutenowi) → rozlane zapalenie jelit
Występują też w żołądku i kanaliku nerkowym.

● Stereocilia - znacznie rzadsze wypustki

○ występują na komórkach absorpcyjnych nabłonka wyścielającego męski
układ rozrodczy. Zwiększają powierzchnię- łatwiejsze wchłanianie.
○ Występują też w uchu wewnętrznym w komórkach czuciowych.
Mikrofilamenty aktynowe, podobna średnica, ale dużo DŁUŻSZE, mniej ruchliwe,
mogą być rozgałęzione.
Przypominają mikrokosmki, posiadają rzędy mikrofilamentów wraz z białkami
towarzyszącymi aktynie, mają podobną średnicę i połączenia z siateczką graniczną
komórki - są dużo dłuższe, mniej ruchliwe, mogą mieć rozgałęzione końce.

● Rzęski - długie, 5-10 μm i grubsze (średnica 0,2 μm) ruchliwe wypustki, większe niż
mikrokosmki, składające się z mikrotubul.
○ Każda komórka ma przynajmniej jedną rzęskę pierwotną, nieruchliwą ale
pełną białek receptorowych i kompleksów trasdukcyjnych (detekcja światła,
ruchu, zapachu i przepływu płynu wokół komórki)
○ Występowanie: nabłonek oskrzeli, jajowodu
Aksonema - aparat ruchowy rzęski. 9 obwodowych par i jedna centralna, czyli
układ 9x2+2 mikrotubul, cytoplazmatyczne białka motorowe (mechanoenzymy):
kinezyny i dyneiny przesuwają się wzdłuż obwodowych mikrotubul.
Zmiana konformacji aksonemy → ruch rzęsek (sztywność i elastyczność - 2w1)
Mikrotubule aksonemy są ciągłe z mikrotubulami ciałek podstawnych (basal
body), występują w szczytowej cytoplazmie tuż pod błoną. Mają strukturę 9x3, ich

6
 protofilamenty mają dużą dynamikę protofilamentów, tworzą rozgałęzienia
kotwiczące całą strukturę w cytoszkielecie.
Dyneina aksonemalna: przyłączanie do jednej z mikrotubul w każdym dublecie,
wyciągnięte niczym ramiona do mikrotubuli do kolejnego dubletu.
Energia z ATP → dyneina inicjuje ruchy → ślizgowe ruchy → zgięcie aksonemy →
biczowaty ruch rzęski.
Witka (flagella) plemnika ma strukturę aksonemy 9x2+2 - podobne mechanizmy

Kilkanaście mutacji genów białek rzęsek i witek → zespół nieruchomych rzęsek (zespół
Kartagenera) - jego objawami są przewlekłe zapalenia dróg oddechowych (brak
oczyszczającej aktywności rzęsek) i niepłodności męskiej (nieruchome witki)

Typy nabłonków - Zasady klasyfikacji:

● ilość warstw i kształt komórek
○ nabłonki wielowarstwowe - klasyfikacja na podstawie kształtu komórek w
powierzchownej warstwie
● cienkie powierzchniowe komórki nabłonków wielowarstwowych płaskich mogą
być:
○ zrogowaciałe (wypełnione filamentami keratynowymi)
○ niezrogowaciałe (nieliczne filamenty keratynowe)

1. Nabłonek jednowarstwowy płaski: śródbłonek, mezotelium (surowicza wyściółka

osierdzia, opłucnej, otrzewnej)
2. Nabłonek jednowarstwowy sześcienny - dużo organelli, m.in mitochondriów,
transport (jajnik, tarczyca, kanalik nerkowy)
3. Nabłonek jednowarstwowy walcowaty (jelito, pęcherzyk żółciowy)
W przewlekłym zapaleniu oskrzeli: wzrost ilości komórek kubkowych w drogach
oddechowych, dużo śluzu, mało urzęsionych komórek
4. Nabłonek wielowarstwowy płaski rogowaciejący - naskórek skóry (chroni przed
utratą wody, wiele warstw). Komórki sześcienne u podstawy, są najmniej
zróżnicowane, mają wiele desmosomów → gromadzenie keratyny
(nieprzepuszczalnej dla wody) Rogowacenie (keratynizacja) → spłaszczenie
komórek → na powierzchni komórki płaskie, metabolicznie nieaktywne, bezjądrowe
łuski wypełnione keratyną.
5. Nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący - jamy ciała (jama ustna,
pochwa, przełyk). Spłaszczone komórki zachowują jądra i funkcje metaboliczne.
Występuje także na przedniej powierzchni rogówki oka.
6. Nabłonek wielowarstwowy sześcienny - (rzadko) przewody wyprowadzające
gruczołów ślinowych i potowych, trzustki, dojrzewający pęcherzyk jajnikowy.
7. Nabłonek wielowarstwowy walcowaty - (rzadko) w cewce moczowej męskiej,
spojówce oka (ochrona i wydzielanie śluzu) i gruczołach wyprowadzających np.
ślinianek.
8. Nabłonek wielorzędowy (rzekomowielowarstwowy) -wszystkie komórki na
błonie podstawnej, ale jądra na różnych poziomach, nie wszystkie komórki osiągają
wolnej powierzchni - górne drogi oddechowe, komórki walcowate mają rzęski.
9. Nabłonek przejściowy (urothelium) - wyściela drogi moczowe. Zmienia wygląd
podczas zmian objętości pęcherza moczowego. Komórki baldaszkowate
spłaszczają się, kiedy pęcherz jest pełny, dzięki czemu pokrywają komórki warstw
głębszych. Z 5-6 warstw powstają 2-3 - ochrona przed hipertonicznym moczem.

7
 Przewlekłe zapalenie oskrzeli (np. u palaczy) → znaczny wzrost komórek kubkowych w
nabłonkach wyściełających drogi oddechowe w płucach → nadmierna produkcja śluzu →
niedrożność dróg oddechowych → metaplazja urzęsionego nabłonka wielorzędowego →
transformacja w nabłonek wielowarstwowy płaski

Gruczoły i nabłonki wydzielnicze

Rodzaj wydzieliny:
● białka - trzustka
● tłuszcze - nadnercza, gruczoły łojowe
● kompleksy węglowodanów i białek - ślinianki
● wszystkie 3 rodzaje substancji - gruczoł mlekowy

Gruczoły potowe: woda i elektrolity

Komórki kubkowe: śluz, wspomaga funkcje narządów (jelito, tchawica) (barwnik wiążący
cukrowe reszty glikoprotein - fioletowe ziarnistości cytoplazmy i śluz)
jądra otoczone przez RER, rozbudowany AG, w apikalnej: ziarnistości wydzielnicze
Gruczoły powstają z nabłonka okrywającego poprzez proliferację komórek, wzrost tkanki
łącznej, różnicowanie

Gruczoły zewnątrzwydzielnicze Gruczoły wewnątrzwydzielnicze

(egzokrynne) (endokrynne)

zachowany kontakt z nabłonkiem brak kontaktu z nabłonkiem

powierzchniowym (absorpcja przez kapilary)

cewkowaty przewód nabłonkowy brak przewodu wyprowadzającego

obecne komórki mioepitelialne brak komórek mioepitelialnych

Nabłonki gruczołów zewnątrzwydzielniczych są utworzone przez: podjednostki

wydzielnicze i przewody wyprowadzające → przenoszą one wydzielinę poza gruczoł.
Zrąb gruczołu: tkanka łączna
Przegrody (septy), dzielą gruczoł na płaty i torebkę (capsula) otaczającą gruczoł
Każdy płacik zawiera jednostki wydzielnicze połączone z krótkimi odcinkami przewodów
wyprowadzających.

Gruczoły proste (przewód nierozgałęziony) lub złożone (rozgałęziony) ale część

wydzielnicza może być zawsze rozgałęziona
Gruczoł cewkowy (prosty lub spiralny/kłębkowaty/poskręcany)
Gruczoł pęcherzykowy (zaokrąglone, podobne do woreczka części wydzielnicze)
Złożone mogą być cewkowo-pęcherzykowe

● Wydzielanie merokrynowe - najczęstsze (egzocytoza białek i glikoprotein na

drodze egzocytozy obłonionych pęcherzyków) - większość egzokrynowych
○ gruczoły merokrynowe surowicze - synteza białek, które nie są
glikozylowane (np. enzymy trawienne) - dobrze rozwinięte RER, AG,
ziarnistości wydzielnicze w części szczytowej
■ barwienie intensywnie zasadowymi lub kwasowymi barwnikami
■ przykład: pęcherzyki wydzielnicze trzustki i ślinianki przyusznej

8
 ○ gruczoły merokrynowe śluzowe (np. komórki kubkowe) - rownięte RER i AG,
szczytowe części pełne ziarnistości wydzielniczych zawierających:
■ wysoce glikozylowane białka: mucyny
■ mucyny po opuszczeniu komórki pochłaniają duże ilości wody → śluz
■ zwykle ulegają wypłukaniu z ziarnistości komórek - ziarnistości słabo
barwią się eozyną
■ w dojrzewających ziarnistościach z mucynogenem: dużo
oligosacharydów - barwienie metodą PAS
○ gruczoły merokrynowe o charakterze mieszanym (śluzowo-surowiczym)
■ posiadają pęcherzyki surowicze i cewki śluzowe, wokół których
gromadzą się komórki surowicze
■ wydzielina: enzymy + wodny śluz
● Wydzielanie apokrynowe (komórka gruczołowo gromadzi produkt w swoim
końcu apikalnym, następnie jest on oddzielany od komórki, a pozostałości
cytoplazmy i błony trafiają z wydzieliną na zewnątrz) gruczoł sutkowy - tłuszcz
● Wydzielanie holokrynowe (terminalne różnicowanie się, zwiększanie objętości
komórek, sekrecja nagromadzonych substancji, rozpad komórki, wydzielina+resztki
komórki) gruczoły łojowe - bogatotłuszczowa wydzielina

Trądzik pospolity (acne vulgaris) - stymulowany przez gwałtowny wzrost testosteronu u

obu płci w okresie pokwitania → nadmierna produkcja sebum i keratyny → przewody
wyprowadzające gruczołów holokrynowych ulegają zaczopowaniu
Bakterie występujące w skórze: Propionibacterium → miejscowy stan zapalny

Gruczoły egzokrynne zawierają także komórki mioepitelialne - bogate w filamenty

aktynowe i miozynowe, położone przy podstawnym biegunie k. gruczołowych (związane
z błoną podstawną hemidesmosomami) Wypustki tych komórek obejmują pęcherzyk
wydzielniczy: skurcz → przesunięcie wydzieliny do przewodu wyprowadzającego
● komórki mioepitelialne łączą się z błoną podstawną hemidesmosomami, a z
innymi komórkami nabłonka połączeniami komunikacyjnymi i desmosomami

GRUCZOŁY PROSTE GRUCZOŁY ZŁOŻONE

cewkowy prosty - wydłużona
cz. wydzielnicza, krótki
przewód
gr. śluzowe okrężnicy, CEWKOWE - kilka gruczoły Brunnera
jelitowe (krypty wydłużonych i spiralnie w podśluzowej
Lieberkuhna) zwiniętych cz. warstwie
wydzielniczych i ich dwunastnicy
przewodów, łączących się
w większe przewody

cewkowy rozgałęziony - gruczoły macicy i PĘCHERZYKOWE - kilka część

kilka wydłużonych cz. odźwiernika żołądka podobnych do woreczka zewnątrzwydzielni-
wydzielniczych, 1 przewód cz. wydzielniczych i ich cza trzustki
przewodów, które łączą się

cewkowy spiralny gruczoły potowe CEWKOWO ślinianki

(kłębkowaty) - długa i
poskręcana cz. wydzielnicza
pęcherzykowy - zaokrąglona
cz. wydzielnicza (woreczek)
-PĘCHERZYKOWE -
przewody cewek i
pęcherzyków łączą się w
śluzowe wzdłuż cewki większe przewody
moczowej

pęcherzykowy rozgałęziony łojowe w skórze

- kilka pęcherzykowych
jednostek, 1 przewód

9
Gruczoły endokrynne (wewnątrzwydzielnicze)
● synteza hormonów białkowych lub steroidowych - zabarwienie cytoplazmy
odpowiednie dla RER lub SER
● białka są uwalniane w egzocytozie, a lipofilowe steroidy na drodze dyfuzji przez
błonę - następnie wiązane przez białka poza komórką
● receptory na komórkach obok - oddziaływanie parakrynowe lub na samej komórce
wydzielającej hormon - autokrynowe
● komórki autokrynne/parakrynne występują w nabłonkach układu pokarmowego i
oddechowego, są wydzielane przez kardiomiocyty i komórki tłuszczowe
● Trzustka i hepatocyty: komórki zewnątrzwydzielnicze i wewnątrzwydzielnicze
○ hepatocyty: żółć do przewodów wyprowadzających, inne substancje do krwi

Transport przez nabłonki:

● usuwanie jonów Na+ przez pompę sodowo-potasową, dla utrzymania niskiego
stężenia sodu wewnątrz komórki (5-15 mmol/l wewnątrz, 140 mmol/l poza)
● przenoszenie wody przez akwaporyny (kanały błonowe), jonów przez pompy
jonowe - obwódki zamykające apikalne → zapobieganie dyfuzji międzykomórkowej
(paracelularnie) lub wstecznemu transportowi
● kanalik proksymalny nerki: powierzchnia szczytowa komórek przepuszczalna dla
jonów sodu, woda i chlor napływają biernie, a podstawno-boczne domeny usuwają
jony sodu do płynu pozakomórkowego, mitochondria zapewniają ATP pompom
● równowaga osmotyczna i elektryczna jest utrzymana dzięki biernemu przepływowi
jonów chlorkowych i wody do wnętrza komórki
● błona podstawna komórki - dobrze rozwinięty system fałów z mitochondriami
● nabłonek jednowarstwowy płaski naczyń włosowatych i limfatycznych (endotel) i
jam ciała (mezotelium - nabłonek surowiczy) - aktywności endocytotyczna
○ płaskie komórki - mało organelli - transport
● transcytoza w nabłonkach jednowarstwowych - pomiędzy domenami szczytowymi
i podstawno-bocznymi

→ Odnowa komórek nabłonkowych

● nabłonek jelitowy wymieniany co tydzień
● rzadko w gruczołach
● w nabłonkach wielowarstwowych: komórki macierzyste w domenie podstawnej, w
naskórku koło ściany mieszka włosa, w jelicie w nabłonku prostych gruczołów
między kosmkami
● hepatocyty dzielą się tylko wtedy, kiedy narząd jest uszkodzony

Nowotwory łagodne i złośliwe mogą rozwijać się ze wszystkich typów nabłonków

● złośliwe - raki (carcinoma)
○ z nabłonków gruczołowych - gruczolakoraki (adenocarcinoma) -
najczętszy typ nowotworu po 45 roku życia

Nieprawidłowy wzrost/dysplazja niektórych nabłonków → stan przedrakowy → neoplazja

(często odwracalne zmiany, nie zawsze początek nowotworu)
Metaplazja - odwracalny proces transformacji w inny typ nabłonka (np. u palaczy)

10
 TKANKA ŁĄCZNA
Macierz pozakomórkowa (ECM) - główny składnik tkanki łącznej, składa się z istoty
podstawowej i włókien białkowych
● włókna białkowe (kolagenowe i sprężyste)
● istota podstawowa (anionowe i hydrofilowe proteoglikany, glikozaminoglikany
GAG i glikoproteiny wieloadhezyjne: laminina, fibronektyna)
○ komórki mezenchymalne produkują DUŻO HIALURONIANU i mało
kolagenu do istoty podstawowej
○ glikoproteiny stabilizują ECM, wiążą się z integrynami błon komórkowych

Wszystkie rodzaje tkanki łącznej z embrionalnej mezenchymy, która rozwija się z

mezodermy
Mezenchyma: kleista istota podstawowa + nieliczne włókna kolagenowe (wrzecionowate
komórki niezróżnicowane, z dużym jądrem, widocznym jąderkiem i chromatyną, wypustki
cytoplazmatyczne)
Wywodzą się z niej fibroblasty. Pozostałe komórki wywodzą się z hematopoetycznych
komórek macierzystych szpiku (makrofagi, komórki plazmatyczne i tuczne)
Komórki mezodermalne - wytwarzanie komórek tkanki łącznej, kości, chrząstki, krew,
śródbłonek naczyń krwionośnych i mięśnie

mezenchyma zawiera multipotencjalne komórki macierzyste - zastosowanie w med.

regeneracyjnej (źródło komórek do badań: miazga zęba, tkanka tłuszczowa)

FIBROBLASTY
główne komórki tkanki łącznej właściwej, wywodzą się z komórek mezenchymalnych
wytwarzają kolagen (najbardziej powszechne białko w organizmie), elastynę, GAG,
proteoglikany i glikoproteiny adhezyjne → tworzą one istotę podstawową
różna aktywność
● aktywne komórki są rozproszone w macierzy, więcej cytoplazmy, rozgałęzione
wypustki, dużo RER, GA, duże, koliste, euchromatyczne jądro, dobrze wykształcone
jąderko, kwasochłonna cytoplazma
● nieaktywne fibrocyty są mniejsze, wrzecionowate z wypustkami,
heterochromatyczne i ciemniejsze jądro

Fibroblasty są celem czynników wzrostu (różnicowanie)

u dorosłych- rzadko ulegają podziałom, dopiero stymulowane wznawiają cykl komórkowy
i aktywność mitotyczną
Miofibroblasty są zaangażowane w proces gojenia się ran: kurczliwe, bogate w aktynę →
zbita, nieregularna blizna tkankowa, ściąganie się rany
w szybko gojących się ranach obserwuje się działanie miofibroblastów - z cechami
fibroblastów i komórek mięśni gładkich → zawierają filamenty aktynowe i miozynowe →
faza naprawy blizny: ściąganie się rany

ADIPOCYTY
komórki tłuszczowe, pochodzenie mezenchymalne, przechowują lipidy w formie
obojętnych tłuszczów, niekiedy produkują ciepło
tkanka tłuszczowa: amortyzacja, izolacja narządów, metabolizm

11
MAKROFAGI (histiocyty)
fagocytoza, recykling białek, usuwanie komórek podlegających apoptozie, resztek tkanki
10-30 μm średnicy, obwodowo położone owalne lub nerkowate jądro, dużo lizosomów,
dobrze rozwinięte AG, fałdy, krótkie wypustki i zagłębienia - wysoka aktywność
pinocytarna i fagocytarna

Funkcje makrofagów:
● wrodzona obrona immunologiczna organizmu: resztki komórek, komórki
nowotworowe, bakterie, obce cząsteczki
● prezentacja i przetwarzanie antygenów i aktywacja limfocytów
● aktywacja przez zakażenie/substancje → makrofagi aktywowane
● aktywowane: zwiększają swój rozmiar, synteza białek, AG i lizosomy, większa akt.
metaboliczna, fagocytoza, enzymy lizosomalne
● podlegają fuzji tworząc wielojądrzaste komórki olbrzymie
● wydzielają substancje: enzymy rozkładające ECM, różne czynniki wzrostu, cytokiny
→ aktywacja limfocytów, funkcje naprawcze

Wywodzą się z monocytów krążących we krwi, które wchodząc w tkankę, różnicują się
Powstają w woreczku żółtkowym, zasiedlają tkanki → układ fagocytów jednojądrzastych,
pozostają nieaktywne
Aktywacja: zwiększanie swojej liczby, proliferacja i rekrutacja dodatkowych monocytów ze
szpiku
transformacja monocytów do makrofagów zachodzi w tkance łącznej (wzrost komórki,
synteza białka, AG i lizosomów)

Układ fagocytów jednojądrzastych

Komórka Lokalizacja Funkcja

Monocyt Krew Prekursor makrofagów

Makrofag Tkanka łączna, narządy limfatyczne, Produkcja cytokin, czynników

płuca, szpik kostny, jama opłucnej i chemotaktycznych i innych ważnych w
otrzewnej stanie zapalnym (funkcja obronna)
przetwarzanie i prezentacja antygenów

Komórka Wątroba (przy ścianie naczyń Tak jak makrofagi

Kupffera zatokowych)

Komórka Ośrodkowy układ nerwowy Tak jak makrofagi

mikrogleju

Komórka Naskórek Przetwarzanie i prezentacja antygenów

Langerhansa

Komórka Węzły chłonne, śledziona Przetwarzanie i prezentacja antygenów

dendrytyczna

Osteoklast Kość (fuzja kilku makrofagów) Lokalne trawienie macierzy kości

Wielojądrowa W tkance łącznej w stanach Segregacja i trawienie ciał obcych

komórka patologicznych (fuzja kilkunastu
olbrzymia makrofagów)

12
Komórki tuczne
owalne i nieregularne, 7-20 μm, zasadochłonne ziarnistości, mało organelli (nieliczne
mitochondria), centralnie położone jądro, dużo kwaśnych rodników usiarczynowanych
GAG → metachromazja (zmieniają kolor barwników) błękit toluidyny → z niebieskiego na
purpurowy lub czerwony
trudne do identyfikacji w rutynowych barwieniach

Produkują dużo substancji istotnych w czasie stanu zapalnego, ważnych w procesach

naprawczych tkanek:
● histamina: usiarczanowany GAG, antykoagulant
● heparyna: zwiększa przepuszczalność naczyń, skurcze m. gładkich
● proteazy serynowe: aktywują mediatory prozapalne
● czynniki chemotaktyczne eozynofili i bazofili (przyciągają te granulocyty)
● cytokiny: aktywują leukocyty
● prekursory fosfolipidów: wewnątrz komórek przekształcane do prostaglandyn i
leukotrienów
liczne w pobliżu naczyń i krezek i w tkance przewodu pokarmowego i oddechowego
ziarnistości: antygen → uwolnienie mediatorów chemicznych → nadwrażliwość
natychmiastowa (typu I) - kilka minut po kontakcie z antygenem

Anafilaksja:
antygen → wytworzenie przeciwciał IgE → przytwierdzanie się na powierzchni komórek
tucznych
drugi kontakt z alergenem → wiązania krzyżowe kilku IgE → stymulacja → aktywacja cAMP
(cyklazy adenylanowej) → fosforylacja białek, napływ Ca2+, uwolnienie histaminy, heparyny
i chemokin, uwalnianie leukotrienów (prostaglandyn, tromboksanu)
degranulacja następuje także w wyniku zadziałania układu dopełniacza
Komórki tuczne wywodzą się z komórek progenitorowych szpiku kostnego - krążą w krwi i
wnikają do tkanek → różnicowanie (podobne do granulocytów zasadochłonnych)
ECF-A - chemotaktyczny czynnik eozynofili

Komórki plazmatyczne
wywodzą się z limfocytów B, produkują przeciwciała
duże, owalne, zasadochłonna cytoplazma, RER, AG blisko jądra
blade kuliste jądro na obwodzie komórki, heterochromatyna naprzemiennie z jasną
euchromatyną, 10-20 dni życia, dużo w tkance zakażonej

Leukocyty
komórki napływowe tkanki łącznej (migracja z krwi nasilona w procesie zapalnym)
Stan zapalny: uwalnianie przez komórki mediatorów chemicznych, składników macierzy i
białek surowicy krwi → oddziaływanie na naczynia krwionośne, komórki tuczne, makrofagi
→ wzrost przepływu krwi, przepuszczalności naczyń, przemieszczanie leukocytów,
aktywacja makrofagów, fagocytoza
po kilku godzinach/dniach → apoptoza lub powrót do narządów limfatycznych

Rubor et fumor cum calore et dolore - Zaczerwienienie i opuchlizna z gorącem i bólem

- główne oznaki stanu zapalnego
- wzrost przepuszczalności naczyń - w wyniku uwolnienia histaminy z komórek tucznych →
obrzęk tkanki, wzrost temperatury
- mediatory chemiczne działają na zakończenia nerwowe → ból
- chemotaksja - przyciąganie komórek, powoduje napływ leukocytów

13
WŁÓKNA TKANKI ŁĄCZNEJ
Kolagen - najczęściej występujące białko w organizmie, stanowiące 30% suchej masy
ciała. Produkt fibroblastów, różny skład cząsteczkowy, 28 typów.
● Kolagen fibrylarny (włókienkowy) przede wszystkim kolagen I, II, III, posiada
polipeptydowe jednostki tworzące duże fibryle
○ najczęstszy typ: kolagen typu I wytwarza kwasochłonne pęczki = włókna
kolagenowe (ścięgna, torebki stawów, skóra właściwa)
● Kolagen tworzący - warstwowo układa się w SIECI I POWŁOKI, jego podjednostki
są produkowane przez komórki nabłonkowe (błony podstawne, blaszki
zewnętrzne)
● Kolagen łączący (kotwiczący) - krótkie włókienka kolagenowe, łączą kolagen
fibrylarny ze sobą i innymi składnikami ECM
kolagen typu VIII łączy się z kolagenem typu IV → przymocowanie blaszki
podstawnej do warstwy siateczkowatej

Keloid (bliznowiec) - wybrzuszenie blizny spowodowane zbyt dużą ilością kolagenu w

bliźnie (głównie u Afrykanów). Usunięcie → częsty nawrót choroby

Synteza kolagenu (najpierw mRNA każdego typu łańcucha α)

1. Synteza łańcuchów α prokolagenu na RER i transport do cystern. (długa domena

bogata w prolinę i lizynę, kolagen typu I - co trzecia glicyna)
2. Dołączanie grup -OH przez hydroksylazy w cysternach do niektórych prolin i lizyn
(w reakcji potrzebne są tlen, Fe2+, kwas askorbinowy=wit. C)
3. Glikozylacja (reszty galaktozylowe i glukozylowe) niektórych reszt
hydroksylizynowych.
4. Sekwencje stanowią struktury globularne bez powtórzeń Gly-X-Y.
Stabilizacja C-końcowych obszarów trzech wybranych łańcuchów mostkami
disiarczkowymi (RER). → utworzenie potrójnej helisy
5. Transport trimerycznej cząsteczki prokolagenu do aparatu Golgiego, pakowanie do
pęcherzyków sekrecyjnych i wydzielania.
6. Peptydazy prokolagenowe (poza komórką) odcinają terminalne peptydy
globularne, przekształcenie prokolagenu → (tropo)kolagen. (nierozp.)
7. Samoorganizacja tropokolagenu do polimerycznych włókienek kolagenowych.
8. Proteoglikany i niektóre typy kolagenu (np. V i XII) towarzyszą włókienkom-
stabilizacja i formowanie większych włókien.
9. Wzmocnienie fibrylarnej struktury, kowalentne wiązania krzyżowe zapobiegają
rozpadowi (oksydaza lizylowa).

Kolagen fibrylarny oraz tworzący sieci powstają w podobny sposób i są stabilizowane

przez kolagen łączący (kotwiczący).

Kolagen typu I
● włókienka o średnicy 20-90 nm, długie na kilka mikrometrów
● podjednostki oraz pałeczki przylegają do siebie bok do boku z przesunięciem 67
nm i małymi przerwami między końcami
→ poprzeczne prążkowanie
● włókienka → włókna → pęczki
● 2 peptydowe łańcuchy α1 i jeden łańcuch α2- prawoskrętna helisa (wiązania
wodorowe i hydrofobowe) (długość 300 nm, grubość 1,5 nm, skok helisy obejmuje
8,6 nm, masa ok. 100 kDa)

14
Formowanie włókienek i włókien kolagenu typu I:
1. Pałeczkowate cząsteczki kolagenu w postaci potrójnej helisy (każda o dł. 300 nm) →
samoorganizacja przez podłużny układ zachodzących na siebie obszarów.
2. Tworzą się duże włókienka (fibryle) kolagenowe → ich struktura powoduje
charakterystyczne poprzeczne prążkowanie (prążki ciemne i jasne - m. elektr.)
3. Dalsze grupowanie włókienek → większe włókna kolagenowe (mikroskop świetlny)
4. Włókna typu I często formują większe agregaty → pęczki łączące się innym
rodzajem kolagenu.

Kolagen typu II występuje w postaci włókienek, ale nie tworzy ani włókien ani pęczków

Kolagen typu IV - płaskie warstwy z podjednostek, kratowana sieć w błonie podstawnej

nabłonków
Pęczki włókien kolagenowych wypełniające macierz pozakomórkową (ścięgna,
twardówka) → białe zabarwienie
Włókna kolagenowe i dwójłomność w mikroskopii:
● w mikroskopie świetlnym - kwasochłonne, eozyna- różowe, barwienie trójbarwne
Mallory’ego- niebieskie, czerwień syriuszowa- czerwone
● Do obserwacji kolagenu pod mikroskopem wykorzystuje się fragmenty krezki.

Aby nastąpiła odnowa kolagenu (stały, lecz powolny proces), musi od ulec degradacji
przez kolagenazy (należą do metaloproteinaz MMP macierzy wydzielanych przez
makrofagi). Nacinają włókienka → proteazy degradują mniejsze części
Kolagen ścięgien, więzadeł - stabilny, więzadła okołozębowego - wys. poziom wymiany

Kolagen tworzący włókienka

Łańcuchy Struktura Mikroskopia Lokalizacja

I (α1 i α2) 300 nm grube, dwójłomne skóra, ścięgna, kości,

prążkowanie 67 włókna zębina

II (α1) 300 nm luźne włókienka, chrząstka, ciało

prążkowanie 67 dwójłomność szkliste

III (α1) prążkowanie 67 cienkie włókienka, skóra, mięśnie,

razem z typem I naczynia

V (α1) 390 nm włókna z tkanki płodowe,

globularna N-domena kolagenem typu I skóra, kość, łożysko

XI (α1, α2, α3) 300 nm małe włókna chrząstka

Kolagen tworzący sieć

IV (α1, α2) sieć 2D z wiązaniami błony podstawne: wsparcie nabłon.

krzyżowymi blaszki zewnętrzne filtracja

X (α1) heksagonalne kraty chrząstka zwiększa gęstość

hipertroficzna macierzy

Kolagen łączący/kotwiczący

VII (α1) 450 nm błony podstawne

globularna na obu końcach nabłonków

15
 IX (α1, α2, α3) 200 nm chrząstka, ciałko szkliste

XII (α1) duża domena N-końcowa łożysko, skóra, ścięgna

XIV (α1) duża domena N-końcowa, krzyż łożysko, kość

Wiele stanów patologicznych jest bezpośrednio związanych z niedostateczną/wadliwą

syntezą kolagenu (zależną od ekspresji wielu genów i modyfikacji potranslacyjnych).

Choroba Zaburzenie Objawy

Zespół Ehlersa-Danlosa wadliwa transkrypcja/ translacja pęknięcia aorty i jelita

typu IV kolagenu typu III

Zespół Ehlersa-Danlosa wadliwa hydroksylacja lizyny wzmożona elastyczność skóry,

typu VI pękanie gałki ocznej

Zespół Ehlersa-Danlosa spadek aktywności peptydazy zwiększona ruchomość

typu VII prokolagenowej stawów, zwichnięcia

Szkorbut brak wit. C - niezbędnego kofaktora owrzodzenie dziąseł,

hydroksylazy profilowej krwawienia

Wrodzona łamliwość zmiana 1 nukleotydu w genach spontaniczne złamania,

kości kodujących typ I kolagenu niewydolność serca

Włókna siateczkowe (produkowane przez fibroblasty-komórki siateczki)

występują w delikatnej tkance łącznej, w układzie limfatycznym, warstwa siateczkowata
błony podstawnej, otaczają adipocyty, mięśnie gładkie, włókna nerwowe i naczynia
krwionośne (+zrąb gruczołów i tkanek hematopoetycznych - szpik), śledziona

Skład: kolagen typu III, tworzy sieć cienkich (średnica 0,5-2um) włókien, nawet 10%
zawartości węglowodanów (w innych włóknach do 1% węglowodanów)
słabo widoczne w barwieniu hematoksyliną i eozyną
czarne barwienie solami srebra - są srebrochłonne (argentofilne)
odczynnik Schiffa (kwas nadjodowy i fuksyna) = wysoka zawartość łańcuchów cukrowych
przyłączonych do łańcuchów alfa kolagenu typu III zostaje uwidoczniona
w ścianie aorty wybarwiają się ciemniej (między warstwami mięśni gładkich), również do
odróżnienia w skórze właściwej wśród pęczków kolagenu (kwasochłonnych)

Są produkowane przez fibroblasty, jako zrąb gruczołów wspierają miąższowe komórki

wydzielnicze i bogate mikrounaczynienie gruczołów (np. wątroby), liczne w zrębie węzłów
chłonnych (często wspierają populację komórek proliferujących i fagocytujących)
Ich fibroblasty = komórki siateczki

Włókna sprężyste (elastyczne)

cieńsze niż włókna kolagenu typu I, tworzą luźne sieci (często przeplatające się z włóknami
kolagenu) w narządach narażonych na zginanie i rozciąganie, a potem pozwalają na
powrót do wyjściowego kształtu
ściany tętnic( tworzą w nich blaszki sprężyste) tkanka zrębu płuc
nie są silnie kwasochłonne- słabe wybarwianie za pomocą HE, wybarwiają się ciemniej niż
kolagen przy użyciu orceiny i fuksyny aldehydowej
skład włókien: fibrylina tworzy siatkę mikrofibryli, zatopionych w elastynie (60 kDa)
połączonej wiązaniami krzyżowymi (oba białka wydzielane przez fibroblasty)
Powstawanie włókien:

16
 1. Mikrofibryle o średnicy 10 nm układają się w strukturę z fibryliny i wielu
glikoprotein.
2. Rusztowanie z mikrofibryli, deponowanie w nim elastyny.
3. Elastyna gromadzi się wokół mikrofibryli → włókno sprężyste.

α elastyna i wiązania krzyżowe → nadają sprężystość

Elastyna: wiele obszarów bogatych w lizynę i prolinę → rozciągalna struktura (losowo
zespiralizowana - jak kauczuk naturalny)
oksydaza lizylowa: grupy aminowe → aldehydowe
połączenie kowalencyjne czterech lizyn: pierścień desmozyny (wiązania krzyżowe)
angażuje 4 przekształcone lizyny z dwóch cząsteczek elastyny

Elastyna jest oporna na trawienie przez większość proteaz, hydrolizowana przez

trzustkową elastazę.
mutacja genu fibryliny: zespół Marfana (słaba wytrzymałość na rozciąganie w tkankach
bogatych we włókna sprężyste, często tętniaki)

ISTOTA PODSTAWOWA
- woda (płyn śródmiąższowy) - skład jonowy podobny do osocza krwi + małe białka
jonowe
- mieszanina makrocząsteczek:
- glikozaminoglikanów (GAG) przyłączonych do hialuronianu
- proteoglikanów bardziej glikolyzowanych od GAG (monomery z rdzeniem
białkowym i kilka bocznych łańcuchów GAG) np. agrekan
- glikoprotein adhezyjnych
Wypełnianie przestrzeni międzykomórkowej: dyfuzja małych cząstek
Bariera żelowa wobec patogenów
Jej fizyczne właściwości wpływają na różnicowanie komórek

Płyn śródmiąższowy - nadmierne nagromadzenie → obrzęk

w stanie zapalnym zwiększa przepuszczalność naczyń krwionośnych
● skład jonowy jak osocze krwi + białka o małej masie cząsteczkowej → przechodzą
przez cienkie ściany włośniczek (⅓ białek organizmu w płynie)
● ciśnienie hydrostatyczne krwi - wypychanie wody przez kapilary (duże w
tętniczkach, serce odgrywa funkcję pompy)
● ciśnienie osmotyczne koloidu - wytwarzane przez białka osocza (albumina), które
przyciąga wodę z powrotem do naczyń włosowatych, dlatego wzrasta w żyłkach
śródbłonek w tkance buduje naczynia limfatyczne, które zbierają płyn, który nie
wraca do kapilar z przestrzeni międzytkankowej

GLIKOZAMINOGLIKANY - GAG (mukopolisacharydy)

długie polimery powtarzających się disacharydów (heksozaminy i kwasu uronowego)
heksozaminy: glukozamina i galaktozamina
kwas uronowy: glukoronian i iduronian

Hialuronian (polianion kwasu hialuronowego) - największy, najbardziej powszechny GAG,

bardzo długi polimer disacharydu glukozamino-glukoronianowego, syntezowany przez
syntazę hialuronianową w błonie komórek i uwalniany do macierzy
● tworzenie lepkiej okołokomórkowej sieci
● wiązanie dużej ilości wody
● umożliwia dyfuzję cząsteczek w tkance łącznej
● działanie “smaru”

17
Pozostałe GAG są mniejsze, usiarczanowane, związane z białkami, powstają w AG
● siarczan dermatanu
● siarczany chondroityny
● siarczan keratanu
● siarczan heparanu
Każdy ma różne podjednostki disacharydowe, modyfikacje przez grupy karboksylowe i
siarczanowe, różna dystrybucja w tkankach
Wysoki ładunek ujemny nadaje GAG rozciągniętą konformację, umożliwia wiązanie
kationów i cząsteczek wody → dzięki temu GAG wypełniają wolne przestrzenie, działanie
smaru, amortyzacja

GAG Kwas Heksozamina Występowanie Interakcja

heksouronowy z kolagenem
Kwas D-glukuronowy D-glukozamina Pępowina, płyn
hialuronowy maziowy, ciało -
szkliste,
chrząstka
4-siarczan D-glukuronowy D-galaktozamina Chrząstka, kość, typu II
chondroityny rogówka, skóra,
aorta, struna
grzbietowa
6-siarczan D-glukuronowy D-galaktozamina Chrząstka, skóra typu II
chondroityny pępowina, aorta
Siarczan D-glukuronowy D-galaktozamina Skóra, ścięgno, typu I
dermatanu L-iduronowy aorta
Siarczan D-glukuronowy D-galaktozamina Aorta, płuca, typu III i IV
heparanu L-iduronowy wątroba, błony
podstawne
Siarczan D-galaktoza D-glukozamina Chrząstka, jądro
keratanu miażdżyste, -
pierścień
włóknisty

PROTEOGLIKANY
zawierają rdzeń białkowy, do którego kowalentnie przyłączają się usiarczkowane GAG.
Powstają w RER, modyfikowane w AG (dodawanie łańcuchów bocznych GAG) →
egzocytoza → przyłączenie do hialuronianu, łańcuchy boczne oddziałują z kolagenem i
innymi składnikami macierzy
różnorodność: różne białka rdzeniowe, różne GAG (i różna ilość)
często masa przyłączonych GAG przewyższa masę ich polipeptydowego rdzenia
● Perlekan: błony podstawne
● Agrekan: duża cząsteczka (250 kDa), rdzeń związany z siarczanem chondroityny i
siarczanem keratanu, jeden z najlepiej zbadanych
białko łączące wiąże go do hialuronianu
Kompleksy agrekan-hialuronian: wypełnianie przestrzeni między kolagenem a
komórkami → decyduje o fizycznych właściwościach tkanki
● Dekoryna z niewieloma łańcuchami GAG, przyłącza się do kolagenu typu I
● Syndekan z białkiem rdzeniowym związanym z błoną- pozwala na to, że macierz
przylega do błony komórkowej

Mezenchyma zarodkowa: bogata w hialuronian i wodę: środowisko do migracji i wzrostu

komórek - duże przestrzenie między komórkami a macierzą

18
rdzenie i GAG (zwłaszcza siarczan heparanu) wiążą i izolują czynniki wzrostu i białka
sygnalizacyjne (degradacja proteoglikanów podczas naprawy tkanki- uwolnienie
czynników- regeneracja i wzrost nowych komórek)

fizjologicznych tworzą one barierę dla wnikających do tkanek bakterii.

Bakterie produkują hialuronidazę: hydroliza hialuronianu i kompleksów proteoglikanów →
mniejsza lepkość, większa inwazyjność
brak enzymów lizosomalnych rozkładających GAG: zespół Hurlera, Huntera, Sanfilippo,
Morquio
Z powodu wysokiej lepkości hialuronianu i proteoglikanów w warunkach

GLIKOPROTEINY ADHEZYJNE
liczne miejsca wiązania integryn i makrocząsteczek macierzy na pow. komórkowej,
zawierają rozgałęzione łańcuchy oligosacharydów, możliwa adhezja komórek do ich
substratu
● Laminina - 200-400 kDA, trimeryczna glikoproteina z miejscem wiązania
integryn, kolagenu typu IV i proteoglikanów - adhezja do nabłonka (wszystkie
błony podstawne, blaszki zewnętrzne) i innych komórek
● Fibronektyna - 235 - 270 kDa, dimer syntetyzowany przez fibroblasty, wiąże
kolageny i GAG, tworzy nierozpuszczalne sieci fibrylarne w tkance łącznej, wiąże
integryny → istotna w adhezji komórek i migracji w obrębie macierzy
● Integryny - białka integralne błony komórkowej, łączą się z lamininą, fibronektyną,
kolagenami i białkami macierzy
słabe powinowactwo do swoich ligandów w macierzy → eksplorowanie otoczenia
przez komórki bez utraty kontaktu ze swym podłożem
stanowią heterodimery z dwoma polipeptydami transbłonowymi: łańcuchy α i β
daje to ogromną różnorodność prezentowania na powierzchni podjednostek α i β
integryn → wiązanie się ze specyficznymi ligandami macierzy

Tworzenie przyczepów ogniskowych (ognisk przylegania)

● integryna-mikrofilamenty zgrupowane w fibroblastach
● końce filamentów aktynowych połączonych w pęczki przez α- aktyninę jako
cytoplazmatyczne włókna naprężające
● kinazy ognisk przylegania → mechanizm zmiany czynności komórkowych przez siły
rozciągania

Tkanka łączna właściwa Tkanka łączna zarodkowa Wyspecjalizowane tkanki

Luźna (wiotka) Mezenchyma Siateczkowata
Zbita o utkaniu niereg. Galaretowata Tłuszczowa
Zbita o utkaniu reg. Chrząstka
Kość
Krew

Różne rodzaje tkanki łącznej: dzięki różnej gęstości włókien, komórek, pozostałych
składników macierzy (nazwy oparte na charakterystyce strukturalnej)
Podział luźna - zbita - odnosi się do zawartości kolagenu w tkance

Tkanka łączna luźna (wiotka) występuje powszechnie - warstwa pod nabłonkiem,

narządy, przestrzenie wolne. (dużo istoty podstawowej, wszystkie typy włókien, wiele
komórek, mało kolagenu, mniej więcej równe proporcje komórek, włókien i istoty
podstawowej) - delikatna konsystencja, elastyczna i niezbyt odporna na ucisk

19
Najwięcej: włókien kolagenowych (mniej sprężystych i siateczkowatych), nerwy, małe
naczynia krwionośne
Funkcja: wsparcie naczyń mikrokrążenia, nerwów i komórek układu odpornościowego
Główne komórki: fibroblasty
np. blaszka właściwa błony śluzowej, cienka warstwa w pobliżu nabłonków

Tkanka łączna zbita o utkaniu nieregularnym - podobne właściwości do tkanki łącznej

luźne, ale dużo istoty podstawowej i mniej komórek (głównie fibroblastów), a więcej
kolagenu- przypadkowo ułożone włókna typu I w sieci 3D → rola ochronna i wzmacniająca,
odporość na różnokierunkowe naprężenia i rozciąganie, tworzenie zrębu narządów
ma mało istoty podstawowej
np. zrąb narządów, skóra właściwa - głębokie warstwy, łącznotkankowe torebki otaczające
narządy (produkcja mazi z kwasem hialuronowym), błona podśluzowa przewodu
pokarmowego
Często jest powiązana z tkanką łączną luźną - jedna przechodzi w drugą

Tkanka łączna zbita o utkaniu regularnym - pęczki włókien kolagenu typu I, fibroblasty
ułożone równolegle (niewiele), regularne ułożenie pęczków włókien, niewiele naczyń
krwionośnych- słaba regeneracja, fibrocyty o podłużnych jądrach leżą równolegle do
włókien kolagenowych, ich cytoplazmatyczne fałdy otaczają pęczki kolagenu
skąpa kwasochłonna cytoplazma - trudna do wyróżnienia w barwieniu HE
- duża odporność na naprężenie z tego samego kierunku = mocne połączenie w
obrębie układu mięśniowo-kostnego
np. więzadła (w postaci taśm lub warstw), ścięgna, rozcięgna (struktura błoniasta), zrąb
rogówki
● więzadła i rozcięgna są białe w świeżych preparatach
● pęczki kolagenu w rozcięgnach nakładają się na siebie wielokrotnie - kąt 90⁰
● niektóre więzadła (np. wzdłuż kręgosłupa) mają też równoległe włókna sprężyste
● na zewnętrznej powierzchni ścięgien i więzadeł: warstwa tkanki łącznej zbitej o
utkaniu nieregularnym - ciągła z zewnętrznymi warstwami mięśni i kości (słabe
unaczynienie - powolna naprawa)

Zapalenie ścięgna (tendonitis) wywołane przez nadwyrężenie jednostki ścięgno-mięsień

to stan zapalny ścięgna i przyczepu na mięśniu (najczęściej w łokciu, ścięgnie Achillesa w
pięcie i pasie rotacyjnym barku)
Opuchlizna i ból - ograniczenie zakres ruchu (ustępują po podaniu zastrzyku
przeciwzapalnego: kortyzonu). Fibroblasty naprawiają uszkodzone pęczki kolagenu

Tkanka siateczkowata - dużo włókien kolagenowych typu III (tzw. retikulina, czarne
barwienie), delikatna sieć = podpora komórek, zmodyfikowane fibroblasty (komórki
siateczki), luźne ułożenie włókien z resztami cukrowymi → rusztowanie dla komórek
tkanek hemopoetycznych i narządów limfatycznych (szpik kostny, węzły chłonne,
śledziona
Przez sieć przenikają leukocyty i limfa, w tkance są rozproszone makrofagi i komórki
dendrytyczne (jednojądrzaste fagocyty) - usuwają one resztki komórkowe

Tkanka galaretowata - główny składnik pępowiny płodu, galareta Whartona

obfita istota podstawowa, dużo hialuronianu, niewiele włókien kolagenowych i
fibroblastów, wiele mezenchymalnych komórek macierzystych → med. regeneracyjna
pępowina, komora szklista oka, miazga młodych zębów

Mezenchyma - rzadkie niezróżnicowane komórki, nieliczne włókna kolagenowe, komórki

macierzyste wszyskich innych komórek tkanki łącznej: mezoderma zarodka

20
 TKANKA TŁUSZCZOWA
Komórki: adipocyty
15-20% masy ciała mężczyzn, nieco więcej u kobiet
Funkcja:
● magazynowanie tłuszczów obojętnych
● regulacja metabolizmu energetycznego
● wydzielanie hormonów
● izolacja termiczna
● ochrona mechaniczna i wypełnianie przestrzeni między organami
● podskórna warstwa tkanki tłuszczowej kształtuje powierzchnię ciała

Dlaczego lipidy to preferowana forma magazynowania składników odżywczych?

Są nierozpuszczalne w wodzie - mogą być gromadzone w wysokich stężeniach bez
wpływu na osmolarność komórek, kaloryczność 9,3 kcal/g - dwukrotnie wyższa niż białek i
cukrów → najwydajniejszy sposób magazynowania kalorii
Adipocyty zagęszczają triglicerydy jako krople lipidowo (inne komórki akumulują mniej
lipidów)

Adipocyty:
● duże, występujące pojedynczo i w niewielkich grupach w tkance łącznej wiotkiej i
zbitej o utkaniu nieregularnym lub w dużych zgrupowaniach w tkance tłuszczowej
● są komórkami aktywnymi metabolicznie – reagują zarówno na bodźce nerwowe,
jak i hormonalne
● wydzielają hormony i różnorodne inne substancje (tk. tłuszczową uważa się
obecnie za narząd wydzielania wewnętrznego w centrum homeostazy
energetycznej)

Oba typy tkanki łącznej są bogato unaczynione, a każdy adipocyt w przeciwieństwie do

komórek tkanki łącznej właściwej) otacza cienka bł. podstawna z kolagenem typu IV

Tkanka tłuszczowa żółta (biała) - występuje częściej

● kuliste adipocyty, duże 50-150 um -
wyspecjalizowane w długoterminowym
magazynowaniu energii (wielościenne kiedy są ściśle
upakowane, kuliste w stanie wolnym)
● jedna wielka wakuola wypełniająca niemal
całą komórkę (jednowakuolarną) - wymywanie
tłuszczy z preparatów, jądra zepchnięte na obrzeża
komórki razem z pozostałymi organellami (niewielki
AG, wolne polirybosomy) - komórki wydają się puste
(wygląd sygnetu - kropla lipidowa spycha jądro ku
błonie i je spłaszcza)
● gładka ER, pęcherzyki pinocytarne, kaweole w błonie (transport tłuszczów i
formowanie dużej kropli), wiele drobnych kropelek tłuszczu

adipocyty jednowakuolarne → źródło często występujących łagodnych nowotworów -

tłuszczaków - lipoma
złośliwe nowotwory tkanki tłuszczowej (tłuszczakomięsaki - liposarcoma)
zimowiaki - tłuszczaki powstające z tkanki tłuszczowej brunatnej w okresie płodowym

21
tkanka tłuszczowa jest podzielona na niepełne płaciki łącznotkankowymi przegrodami z
łożyskiem naczyń i siecią nerwów
około połowa komórek tkanki tłuszczowej żółtej to: fibroblasty, makrofagi, inne typy
komórek
komórki tłuszczowe beżowe (wielojądrowe) → potencjał do tworzenia tk. brunatnej
włókna retikulinowe- delikatne sieć wiążąca razem komórki
kolor zależny od ilości karotenoidów i od diety (od białego do żółtego)

Magazynowanie i mobilizacja lipidów

adipocyty magazynują triglicerydy z trzech źródeł:
● z pożywienia przybywające jako chylomikrony (do 1200 nm), tworzone przez kom.
nabłonka jelita z lipidów wchłoniętych z jelita, transportują je krew i limfa, mają
rdzeń z triglicerydów otoczony przez warstwę fosfolipidów, cholesterolu i
apoprotein
● lipidy syntezowane w wątrobie i transportowane jako VLDL (30-80 nm), czyli
lipoprotein o bardzo małej gęstości, podobny skład do chylomikronów
○ stosunek powierzchni do objętości jest większy niż w chylomikronach
○ stężenia lipoprotein we krwi bada się testami laboratoryjnymi na czczo - w
celu eliminacji frakcji chylomikronów
○ różna zawartość apoprotein i triglicerydów w lipoproteinach - umożliwia to
podział kompleksów ze względu na gęstość (od VLDL do lipoprotein o
wysokiej gęstości = HDL)
● wolne kwasy tłuszczowe i glicerol syntezowane przez adipocyty

Hydroliza chylomikronów i VLDL w tkance tłuszczowej w pobliżu naczyń krwionośnych

przez LIPAZĘ LIPOPROTEINOWĄ → uwolnienie kwasów tłuszczowych i wnikanie do
adipocytów (transport aktywny i dyfuzja).
Wewnątrz adipocytów: kwasy tłuszczowe łączą się z fosforanem glicerolu (pochodzącym z
metabolizmu glukozy) → ponownie tworzą triglicerydy (insulina stymuluje pobieranie
glukozy przez adipocyty i jej przekształcanie w triglicerydy oraz produkcję lipazy
lipoproteinowej).
Pobudzenie adipocytów drogą nerwową lub hormonalną → mobilizacja → uwalnianie
kwasów tłuszczowych i glicerolu
Noradrenalina (z rdzenia nadnerczy) →cAMP → aktywacja lipazy hormonozależnej → rozkład
triglicerydów na powierzchni kropli lipidowej. (stymulacja aktywności hormonu przez
czynnik wzrostu z przysadki) → dyfuzja uwolnionych kwasów tłuszczowych przez błony i
śródbłonek naczyń → wiązanie z albuminą → transport w organizmie (glicerol
transportowany w formie niezwiązanej)
lipazę hormonozależną hamuje insulina - ogranicza uwalnianie kwasów tłuszczowych
leptyna (białkowy hormon sytości, 16 kDa) - produkowana w adipocytach, cel w
podwzgórzu, narządach obwodowych
W normalnych warunkach leptyna reguluje apetyt, uczestniczy w regulacji powstawania
nowej tkanki tłuszczowej.

Leptynę odkryto u genetycznie otyłych myszy. U większości otyłych ludzi adipocyty

produkują wystarczającą ilość/nadmiar leptyny → komórki docelowe są na nią
niewrażliwe (wskutek niedoboru/uszkodzeń receptorów)
Różnice w ekspresji genów tkanki tłuszczowej w jamie brzusznej a w tkance podskórnej -
akumulacja trzewnej tkanki tłuszczowej istotna w rozwoju cukrzycy, chorób układu
sercowo-naczyniowego, a w tkance podskórnej - nie
uwalnianie tłuszczu trzewnego od krążenia wrotnego może przyczyniać się do otyłości

22
Zapotrzebowanie organizmu na energię → mobilizacja adipocytów (jednorodnie, choć w
ostatniej kolejności z wnętrza dłoni, podeszw stóp i zza oczu)
Podczas głodzenia: adipocyty przyjmują kształt wielościenny/wrzecionowaty z bardzo
małymi kroplami lipidowymi

Histogeneza żółtej tkanki tłuszczowej

Rozwój adipocytów: mezenchyma → preadipocyty (jak większe fibroblasty tylko z
lipidowymi kropelkami w cytoplazmie, początkowo oddzielonymi, potem tworzącymi
większą kroplę) → wszystkie typy adipocytów (żółte, mniej beżowych)
Adipocyty tkanki brunatnej różnicują się z innej populacji preadipocytów
Adipocyty beżowe mają cechy pośrednie żółtych i brunatnych, są mniejsze niż żółte
adipocyty beżowe → niższa temp. → adaptacja → adipocyty brunatne, wydzielanie ciepła

Tkanka tłuszczowa żółta wydziela leptynę, cytokiny, czynniki o aktywności parakrynnej

i autokrynnej oraz cytokiny prozapalne. Nie wiadomo, czy produkują je adipocyty czy
inne komórki tej tkanki. Otyłość, ze względu na większą ilość tkanki tłuszczowej, cechuje
przewlekły łagodny stan zapalny → zaburzenia o podłożu zapalnym jak cukrzyca i
choroby serca.

Człowiek rodzi się z zapasami żółtej tkanki tłuszczowej: są gromadzone od 14 tygodnia

życia płodowego. Proliferacja komórek progenitorowych zmniejsza się pod koniec rozwoju
płodowego, tkanka tłuszczowa rozrasta się głównie przez wypełnianie lipidami
istniejących adipocytów do 10 roku życia → następuje różnicowanie nowych komórek
tłuszczowych → aż do dojrzewania.
Nowe adipocyty powstają wokół małych naczyń krwionośnych - tam, gdzie
niezróżnicowane komórki mezenchymatyczne są najliczniejsze.

Otyłość obejmuje głównie powiększenie istniejących adipocytów (hipertrofię), a nie

zwiększenie ich ilości. Utrata masy ciała to redukcja ich objętości. Otyłość dorosłych wiąże
się ze zmianami metabolicznymi zachodzącymi z wiekiem: obniżona aktywność lipazy
hormonozależnej → mniej efektywna mobilizacja lipidów z komórek.
Otyłość dziecięca obejmuje zarówno zwiększenie adipocytów, jak i ich liczby →
różnicowanie większej liczby preadipocytów (hiperplazja). Zwiększona liczba adipocytów =
predyspozycja do otyłości z późniejszym wieku.

Tkanka tłuszczowa brunatna występuje rzadziej:

● 2-5% ciała noworodka, potem mniej, u dorosłych wokół nerek, nadnerczy, aorty,
śródpiersia, komórki mniejsze niż tkanki żółtej, centralne jądro.
● Kolor warunkują liczne mitochondria (barwniki cytochromowe), dużo naczyń
włosowatych, wielowakuolarne komórki → produkcja ciepła i ogrzewanie krwi
● wieloboczne, wielowakuolarne, z wieloma kroplami lipidowymi]

23
 ● komórki bezpośrednio unerwiane przez współczulny układ nerwowy - reguluje ich
aktywność metaboliczną
● adipocyty brunatne wydzielają ciepło i ogrzewają krew - mitochondrialny
metabolizm → w adipocytach brunatnych prowadzi do wydzielania ciepła
● mogą rozwijać się z adipocytów beżowych podczas adaptacji organizmu do niskich
temperatur

Termogeneza bezdrżeniowa- uwolnienie norepinefryny → aktywacja lipazy

hormonozależnej → hydroliza triglicerydów → kwasy tłuszczowe nie są uwalniane! (w
odróżnieniu od stanu zapalnego) → przemiany metaboliczne, produkcja ciepła, ogrzewanie
krwi (wzrost zużycia tlenu)
Wnętrza mitochondriów: białko rozprzęgające UCP1 (termogenina) przepływ protonów z
przestrzeni międzybłonowej do macierzy z pominięciem syntazy ATP - zamiast syntezy
ATP energia jest rozpraszana w postaci ciepła

Rozwój tkanki tłuszczowej brunatnej - z mezenchymy - w powstanie zaangażowane są też

preadipocyty z mezodermy przyosiowej - inne niż dla tkanki tłuszczowej żółtej.
Wyróżnicowują się wcześniej - u ludzi ilość tkanki tłuszczowej brunatnej jest największa w
stosunku do masy ciała w momencie narodzin → termogeneza jest wtedy najbardziej
potrzebna → stopniowy zanik tkanki brunatnej w dzieciństwie (inwolucja, apoptoza)

Liczba adipocytów tkanki brunatnej rośnie - jest to adaptacja do niskich temperatur -

grupy komórek wielowakuolarnych w obrębie tkanki tłuszczowej żółtej → odwracalna
przemiana adipocytów beżowych w brunatne + proliferacja i różnicowanie nowych
adipocytów z komórek progenitorowych (pod wpływem aktywności termogennej i
nerwów układu autonomicznego)

24
 TKANKA CHRZĘSTNA
Cechy charakterystyczne tkanki:
● wysoka zawartość GAG i proteoglikanów w ECM (macierzy), które oddziałują z
włóknami kolagenowymi i sprężystymi
● jędrna konsystencja macierzy → tkanka wytrzymała na naprężenie bez trwałych
odkształceń
● tworzenie szkieletu osłaniającego tkanki miękkie w przewodzie oddechowym,
uszach i nosie, zapewnia amortyzację i ślizganie się elementów w obrębie stawów
→ umożliwia ruchy kości (oraz kieruje ich rozwojem - zwłaszcza długich)
● komórki: chondrocyty zatopione w jamkach w macierzy, brak komórek innego
rodzaju w odróżnieniu od tkanki łącznej właściwej
● niska aktywność metaboliczna chondrocytów, ale syntezują one składniki macierzy
pozakomórkowej
● elektrostatyczne połączenia pomiędzy włókienkami kolagenu typu II, kwasem
hialuronowym i usiarczanowanymi GAG często na gęsto upakowanych
proteoglikanach
● półsztywna konsystencja pozwala na amortyzację dzięki obecności wody
związanej z ujemnie naładowanym hialuronianem i łańcuchami GAG
odchodzącymi od rdzenia proteoglikanów zamkniętych w sieci kolagenu typu II
● wysoka zawartość wody → funkcja amortyzująca
● brak naczyń krwionośnych, chondrocyty otrzymują składniki odżywcze na drodze
dyfuzji z naczyń krwionośnych ochrzęstnej (chociaż w niektórych miejscach
szkieletu duże naczynia przechodzą przez chrząstkę, aby odżywić inne tkanki)
● ochrzęstna = pochewka zbudowana z tkanki łącznej zbitej, otacza chrząstkę, łączy
ją z innymi tkankami, odpowiada za jej wzrost i poprawne funkcjonowanie
○ zawiera naczynia krwionośne i nieliczne nerwy zaopatrujące chrząstkę
○ zewnętrzna warstwa: kolagen typu I, fibroblasty
○ wewnętrzna warstwa: styka się z macierzą chrząstki, zawiera
mezenchymalne komórki macierzyste → chondroblasty → chondrocyty
● brak nerwów w tkance chrzęstnej
● chrząstka stawowa pokrywa końce kości i ulega erozji w trakcie degeneracji
stawów, nie ma ochrzęstnej, utrzymywana dzięki dyfuzji tlenu i składników
odżywczych z płynu maziowego → zmniejszanie tarcia
recesywne mutacje genów kodujących kolagen typu II, białka rdzenia agrekanu oraz
transportera siarczanu → deformacje stawów, krótkie kończyny, wadliwa chrząstka

Typy tkanki chrzęstnej:

1. Chrząstka szklista: powierzchnie stawowe, drogi oddechowe, żebra, nasady kości
2. Chrząstka sprężysta: małżowina uszna, zewn. przewody słuchowe, nagłośnia
3. Chrząstka włóknista: krążki międzykręgowe, przyczepy więzadeł, spojenie łonowe

Chrząstka szklista - najbardziej rozpowszechniona, homogenna i półprzezroczysta

● powierzchnie stawowe
● ściana dużych dróg przewodów oddechowych (nos,
krtań, tchawica, oskrzela)
● brzuszne końce żeber → przy mostku
● płytki nasadowe kości długich → możliwy wzrost
kości na długość
● w zarodku: tymczasowy szkielet, potem
zastępowana przez kość

25
 Choroba zwyrodnieniowa stawów (osteoarthritis) - przewlekły stan, częsty podczas starzenia:
stopniowa utrata chrząstki szklistej lub jej zmiany. Wyjątkowo obciążone stawy: kolana, biodra,
nadgarstek, palce. Uwolnione ze chrząstki fragmenty w wyniku tarcia: wydzielanie
metaloproteinaz macierzy → zaostrzenie uszkodzeń, stan zapalny.

MACIERZ: 40% kolagenu głównie typu II (cienkie, niedostrzegalne włókienka)

zatopionego w twardym żelu z proteoglikanów (zasadochłonne) i glikoprotein
W preparatach: proteoglikany tworzą zasadochłonną macierz, a cienkie włókienka
kolagenowe są prawie niedostrzegalne (większość to kolagen typu II).

Agrekan (250 kDA) - najczęstszy proteoglikan w chrząstce szklistej

● zawiera ok. 150 bocznych łańcuchów GAG siarczanu chondroityny i siarczanu
keratanu → ich boczne łańcuchy przyczepiają się krzyżowo do włókienek
kolagenowych
● setki cząsteczek agrekanu przyłączają się do długiego polimeru kwasu
hialuronowego
● kompleksy proteoglikanów łączą się z włókienkami kolagenu typu II
● pomiędzy proteoglikanami a rdzeniem białkowym → wiązania niekowalencyjne

Woda związana z GAG w proteoglikanach stanowi około 60-80% wagi chrząstki szklistej.
Komórki progenitorowe ochrzęstnej → większe chondroblasty, ulegają podziałom i
różnicowaniu do zwykłych chondroblastów
produkują składniki macierzy, funkcjonują w jamkach (macierz terytorialna, zawiera
głównie proteoglikany, więcej GAG niż kolagenu rozproszonego), w dalszej odległości -
macierz międzyterytorialna bogata w kolagen i mniej zasadochłonna (inne barwienia)
Różnice barwliwości w obrębie macierzy chrząstki wynikają z lokalnych różnic
w składzie. Macierz wokół chondrocytu ma więcej GAG niż kolagenu → inne barwienie
macierzy terytorialnej.

Chondronektyna - strukturalna glikoproteina adhezyjna, działa jak fibronektyna,

przyłącza się do GAG, kolagenu i integryn → PRZYLEGANIE CHONDROCYTÓW DO ECM
ochrzęstna nie występuje na pow. stawowych i na nasadach kości długich

CHONDROCYTY
● obrzeże: eliptyczny kształt z osią długą ułożoną równolegle do pow. chrząstki
● głębiej w tkance: okrągłe, w grupach do 8 komórek, kiedy stają się bardziej
aktywne → odsuwanie się od siebie, zajmowanie osobnych jamek → wydzielanie
kolagenu i składników ECM
grupy izogeniczne = chondrony (z podziału mitotycznego pojedynczego chondroblastów)
macierz nie jest unaczyniona → chondrocyty funkcjonują w warunkach niskiego stężenia
tlenu → glikoliza beztlenowa
dyfuzja składników odżywczych z krwi z naczyń z powierzchni chrząstki
przemieszczanie wody spowodowane przez naprzemienny ucisk i dekompresja tkanek
podczas ruchu
somatotropina/hormon wzrostu (z przysadki) → endokrynne wydzielanie z wątroby
insulinopodobnych czynników wzrostu i somatomedyn → stymulacja komórek
chrząstki szklistej → synteza usiarczanowanych GAG i wydzielanie proteoglikanów

starzenie organizmu → wapnienie chrząstki szklistej, często jednoczesna degeneracja

chondrocytów (wapnienie przypomina kostnienie na podłożu chrzęstnym)
guzy łagodne: chrzęstniaki (chondroma)
złośliwe: chrzęstniakomięsak (chondrosarcoma) - rzadko dają przerzuty, w ich obrębie
komórki produkują typowe składniki macierzy
26
Chrząstka sprężysta:
podobna do szklistej, poza kolagenem typu II
zawiera także włókna sprężyste, żółtawa
odpowiednie barwienie: włókna sprężyste jako
ciemne nierównomierne prążki
● małżowina uszna
● ściana zewnętrznych przewodów
słuchowych i trąbkach słuchowych Eustachiusza
● w nagłośni i górnych partiach układu
oddechowego
Zawsze otacza ją ochrzęstna, komórki podobne
jak w szklistej

barwienie hematoksyliną i orceiną: róż

barwienie rezorcyną Weigerta i barwienie von Giesona: brąz

Chrząstka włóknista:
mieszanka szklistej i zbitej, amortyzacja i wspieranie
kości
● krążki międzykręgowe
● przyczepy więzadeł
● spojenie łonowe
Chondrocyty pojedynczo, czasem ułożone liniowo w
grupach izogenicznych, produkują kolagen typu II i
inne składniki macierzy
mało macierzy wokół chondrocytów
obszary ECM i chondrocytów rozdzielane przez inne obszary z fibroblastami i gęsto
upakowanymi włóknami kolagenu typu I → odporność na rozciąganie
niedobór proteoglikanów → macierz jest bardziej kwasochłonna niż w chrząstce szklistej i
sprężystej
niewyraźna granica między chrząstką a ochrzęstną (właściwie nie występuje)
barwienie hematoksyliną i czerwienią syriuszową

SZKLISTA WŁÓKNISTA SPRĘŻYSTA

kolagen typu II i agrekan kolagen typu II, duże obszary z
kolagenem typu I
chondrocyty (izolowane lub w chondrocyty (izolowane,
małych grupach), w ułożonych osiowo grupach),
chondroblasty fibroblasty
ochrzęstna występuje brak ochrzęstnej
kolagen typu II, agrekan,
włókna sprężyste (ciemne)
chondrocyty (w małych
grupach), chondroblasty
ochrzęstna występuje

27
Chondrogeneza
z mezenchymy zarodkowej powstają wszystkie 3 rodzaje tkanek:
1. Zaokrąglanie komórek mezenchymatycznych, zmniejszanie wypustek.
2. Namnażanie, mocniejsze upakowanie.
3. Zasadochłonna cytoplazma bogata w RER potrzebna do syntezy kolagenu
4. Wydzielanie macierzy → zamykanie komórek w jamkach i oddzielanie
chondroblastów
5. Różnicowanie tkanki od wewnątrz na zewnątrz (centralne komórki-
charakterystyczne chondrocyty, obwodowo chondroblasty)
6. Mezenchyma powierzchowna → ochrzęstna
7. Powiększanie tkanki zarówno przez wzrost śródchrzęstny (mitoza chondrocytów,
wydłużanie kości) jak i przez wzrost apozycyjny (różnicowanie chondroblastów z
komórek progenitorowych ochrzęstnej, bardziej istotne po urodzeniu)
Odnawianie chrząstki na zewnątrz, kiedy chrząstka nie ma ochrzęstnej
Komórki ochrzęstnej uzupełniają ubytki poprzez wzrost apozycyjny
Naprawa chrząstki wyłącznie u małych dzieci, zależna od komórek ochrzęstnej (zasiedlają
zniszczony obszar, tworzą nową chrząstkę)

Wzrost śródchrzęstny - poprzez podziały mitotyczne w jamkach chondroblastów

Wzrost apozycyjny - poprzez powstawanie na obwodzie chrząstki nowych
chondroblastów z komórek progenitorowych ochrzęstnej

28
 tkanka kostna
Funkcje:
● podparcie ciała, system dźwigni → ruchy ciała
● ochrona narządów wewnętrznych
● otacza jamy zawierające szpik kostny- powstawanie komórek krwi
● rezerwuar wapnia i fosforanów

Składniki:
● macierz kostna (uwapniona)
● komórki:
○ osteocyty - znajdują się w jamkach pomiędzy blaszkami (warstwami
macierzy), mają wypustki leżące w kanalikach - wnikają w macierz
○ osteoblasty - syntezują i wydzielają składniki organiczne macierzy
○ osteoklasty - wielkie, wielojądrzaste, usuwają uwapnioną macierz kostną,
remodelują tkankę kostną

Niemożliwa dyfuzja metabolitów → wymiana substancji w cienkich, cylindrycznych

kanalikach kostnych
Pokrycie powierzchni wewnętrznych przez śródkostną (endosteum) - z komórkami
progenitorowymi i zewnętrznych przez okostną (periosteum) → zawierają komórki
progenitorowe.
Preparaty kości: nie mogą być cięte na skrawki rutynowo - są zmiękczane wcześniej
w roztworze odwapniającym lub po utrwaleniu zatapiana w żywicy syntetycznej

Komórki kości
OSTEOBLASTY wywodzą się z mezenchymalnych progenitorowych komórek
macierzystych, produkują organiczne składniki macierzy np. włókna kolagenu typu I,
proteoglikany i glikoproteiny, takie jak osteonektyna, odkładają nieorganiczne składniki
kości, wydzielają macierz, która potem twardnieje wskutek uwapnienia → zamyka
osteocyty w jamkach.
Osteocyty utrzymują uwapnienie macierzy, otrzymując substancje odżywcze z małych
naczyń krwionośnych w kanale środkowym osteonu (Haversa) za pośrednictwem
kanalików, łączących jamki.
● aktywne osteoblasty wyłącznie na powierzchniach macierzy kostnej do której
przyłączają się integrynami, tworzą pojedynczą warstwę komórek sześciennych
● osteoblasty aktywują się do osteocytów uwięzionych w jamkach macierzy kostnej
→ stają się płaskimi komórkami pokrywającymi powierzchnię macierzy kostnej
(komórki wyścielające) lub w śródkostnej pokrywającej beleczki kostne
● wydzielają osteoid bogaty w kolagen typu I, zawierający też proteoglikany → gdy
ulegnie zwapnieniu, zamyka w sobie część osteoblastów → powstają osteocyty
W trakcie syntezy macierzy i wapnienia, osteoblasty mają postać spolaryzowanych
komórek → cechy komórek wydzielających i syntezujących białka.
Gdy aktywność sekrecyjna dobiega końca → różnicują się do osteocytów uwięzionych w
jamkach macierzy lub do płaskich komórek wyścielających.
Składniki macierzy wydzielane na powierzchni komórki stykają się z istniejącą już
macierzą kostną → powstaje nowa warstwa bogata w kolagen - osteoid (między warstwą
osteoblastów a wytworzoną wcześniej powierzchnią kości).
Proces ulega zakończeniu przez odkładanie soli wapnia w nowej macierzy kostnej.

Osteokalcyna - polipeptyd zależny od witaminy K, razem z innymi glikoproteinami wiąże

jony wapnia i zwiększa ich lokalne stężenie.

29
 ● Osteoblasty wydzielają także otoczone błoną pęcherzyki macierzy bogate w
zasadową fosfatazę → zwiększanie miejscowego stężenia jonów fosforanowych
● w pęcherzykach macierzy formowane są kryształy hydroksyapatytu -
Ca10(PO4)6(OH)2, co jest pierwszym widocznym etapem wapnienia. Otacza on
włókna kolagenowe i pozostałe makrocząsteczki.
● powiększanie kryształów → jednolita masa uwapnionego materiału, w którym
zatopione są włókna kolagenowe i proteoglikany = stała macierz kostna

komórki osteoprogenitorowe → przekształcanie w kostniakomięsaka

częste powstawanie nowotworów wtórnych w szkielecie
Okostna - tkanka łączna zbita, której zewnętrzna warstwa włóknista pokrywa warstwę
bogatszą w komórki. Z okostnej do macierzy kostnej wnikają niewielkie naczynia
krwionośne.
Śródkostna pokrywa beleczki wokół jamy szpikowej.

Nowotwory wywodzące się z tkanki kostnej (pierwotne nowotwory kości) → rzadkie,

odpowiadają za ok. 0,5% śmierci w wyniku nowotworów.
Mogą przekształcać się w kostniakomięsaki.
W szkielecie często rozwijają się wtórne, przerzutowe guzy nowotworowe (najczęstsze
przerzuty z piersi, płuc, prostaty, nerek i tarczycy).

OSTEOCYTY
w trakcie różnicowania się osteoblastów do osteocytów powstają liczne, dendrytyczne
wypustki otaczane wapniejącą macierzą kostną → wypustki w odchodzących promieniście
od każdej jamki kanalikach (średnica 250-300 nm) → komunikacja między komórkami
dyfuzja możliwa dzięki niewielkiej ilości płynu pozakomórkowego w kanalikach między
macierzą a osteocytami
na końcu wypustek: połączenia komunikacyjne
dzięki takiemu systemowi (mechanostat) osteocyty funkcjonują jako mechanosensory
wykrywające mech. obciążenia kości i mikrouszkodzenia oraz indukują aktywność
naprawczą osteoklastów i osteoblastów
aktywność fizyczna stymuluje zwiększenie grubości kości (odpowiedni skład macierzy)
● mało RER i mniejsze AG
○ produkują wiele białek - czynniki parakrynne i endokrynne → regulacja
modelowania kości
● bardziej skondensowana chromatyna niż osteoblasty
● po ich śmierci dochodzi do szybkiej resorpcji macierzy

Wypustki dendrytyczne osteocytów tworzą rozległą sieć - mechanostat, monitorujący

obciążenia kości i sygnalizowanie komórkom konieczności dostosowania poziomu
jonów i utrzymywania odpowiedniego składu macierzy.
Ćwiczenia oporowe → zwiększenie gęstości i grubości kości
Brak wysiłku fizycznego/stan nieważkości u astronautów → zmniejszenie gęstości kości

OSTEOKLASTY
● powstają w wyniku fuzji monocytów ze szpiku kostnego
● do rozwoju niezbędne czynniki produkowane przez osteoblasty:
○ czynnik stymulujący tworzenie kolonii makrofagów (M-CSF)
○ ligand receptora aktywującego jądrowy czynnik kB (RANKL)
● duże, wielojądrzaste i ruchliwe komórki
● resorpcja kości w trakcie jej wzrostu i remodelowania
● położone na powierzchni kości w enzymatycznie wytrawionych zagłębieniach lub
jamistościach → zatokach resorpcyjnych/Howshipa na pow. macierzy
30
 ● w aktywnych osteoklastach część błony komórkowej w kontakcie z kością tworzy
strefę uszczelniającą → łączy komórkę z macierzą kostną, otacza obszar błony z
wieloma wypustkami (mikrokosmkami) czyli rąbek brzeżny (miejsce resorpcji)
● osteoklasty umożliwiają wpompowanie protonów do wnętrza przestrzeni między
komórką a macierzą → pH 4,5 → rozpuszczanie kryształów hydroksyapatytu
● osteoklasty pozwalają także na uwalnianie metaloproteinazy macierzy i innych
enzymów hydrolitycznych z pęcherzyków wydzielniczych podobnych do
lizosomów → trawienie białek macierzy kostnej
● niskie pH zwiększa aktywność hydrolaz białkowych → resorpcja kości
● produkty rozkładu włókien → endocytoza przez osteoklast → degradacja w
lizosomach, jony uwalniane do krwi
● cząsteczki sygnałowe kontrolują aktywność osteoklastów
● aktywowane przez parathormon osteoblasty wytwarzają czynniki regulujące
powstanie i aktywność osteoklastów:
○ M-CSF
○ RANKL

Osteopetroza: kość marmurkowate, osteocyty bez rąbków brzeżnych przez co resorpcja

jest mniej wydajna: rozrost i zgrubienie kości → często zanik jam szpikowych → utrudnia
to powstawanie komórek krwi, niedokrwistość, mało leukocytów

MACIERZ KOSTNA
około 50% suchej masy kości to składniki nieorganiczne
● hydroksyapatyt wapnia - jego powierzchnie są uwodnione → ułatwiona wymiana
jonów pomiędzy składnikami mineralnymi kości a płynami ciała
● cytryniany
● jony dwuwęglanowe
● jony magnezu, potasu i sodu
W macierzy kostnej: znaczne ilości niekrystalicznego fosforanu wapnia
Składniki organiczne:
● kolagen typu I (90%)
● małe proteoglikany i wieloadhezyjne glikoproteiny jak osteonektyna
● osteokalcyna - wiąże jony wapnia (tkanki bez niej nie ulegają uwapnieniu)
● uwalniane z komórek fosfatazy pęcherzyków macierzy ułatwiają uwapnianie
macierzy
○ tkanki bogate w kolagen typu I i niezawierające osteokalcyny i pęcherzyków
macierzy nie ulegają odwapnieniu
Wiązanie minerałów z kolagenem → twardość, wytrzymałość
Odwapniona macierz jest kwasochłonna, przez dużą zawartość kolagenu.

OKOSTNA I ŚRÓDKOSTNA
okostna ma strukturę podobną do ochrzęstnej z zewn. warstwą włóknistą z tkanki łącznej
zbitej → głównie kolagen typu I, fibroblasty i naczynia krwionośne
● pęczki kolagenu okostnej → włókna wnikające (Sharpeya) → wnikają do macierzy
kostnej, łączą okostną z kością
● naczynia krwionośne - transport metabolitów
● warstwa wewnętrzna okostnej: więcej komórek, osteoblasty, komórki wyścielające,
macierzyste komórki mezenchymalne → komórki osteoprogenitorowe
od wewnątrz: bardzo cienka śródkostna, pokrywa beleczki kostne wnikające do jamy
szpikowej, również zawiera komórki osteoprogenitorowe, osteoblasty, komórki
wyścielające w rzadko rozsianej, delikatnej sieci włókien kolagenowych

31
 Osteoporoza- u nieruchomych pacjentów/kobiet po menopauzie
zaburzenie równowagi metabolizmu kości → resorpcja kości przewyższa jej tworzenie →
utrata wapnia, zmniejszona gęstość mineralna kości (BMD)
BMD mierzona za pomocą skanowania DEXA (absorpcjometrii podwójnej energii
promieniowania rentgenowskiego)

RODZAJE KOŚCI
ogólna widok w przekroju: w pobliżu powierzchni kości gęsty obszar kości zbitej
(kompaktowej) - 80% masy kości
głębiej: kość gąbczasta (beleczkowata) - 20% masy - wytrzymałość bez dużego ciężaru
W kościach długich zakończenia to nasady (k. gąbczasta) pokryte k. zbitą
Trzon niemal w całości z kości zbitej, w środku jama szpikowa otoczona kością gąbczastą
Kości krótkie: wnętrze z gąbczastej, otoczone zbitą
Kości płaskie: dwie warstwy k. zbitej (blaszki) i cienka warstwa gąbczastej (diploe)
Zarówno zbita jak i gąbczasta- 2 rodzaje struktur:
● dojrzała k. blaszkowata z macierzą z blaszek kostnych
● kość splotowata (nowoutworzona) o przypadkowym układzie

KOŚĆ Cechy Miejsce

SPLOTOWATA (nowo nieregularne ułożenie komórek i rozwijające się kości,

uwapniona, pierwotna, kolagenu, słabe uwapnienie kostnina twarda
grubowłóknista) gojących się złamań

BLASZKOWATA (dojrzała, równoległe pęczki kolagenu, kości dojrzałe

drobnowłóknista) cienkie warstwy (blaszki)
z regularnym ułożeniem
komórek, uwapniona

ZBITA (80% masy) równoległe blaszki, gęsto zewnętrzne obszary

ułożone osteony z blaszkami kości pod okostną
międzysystemowymi

GĄBCZASTA, cienkie wypustki/beleczki wewnętrzne cz. kości

beleczkowata (20% masy) pokryte śródkostną, połączone przy jamie szpikowej

32
KOŚĆ BLASZKOWATA
składa się z wielu warstw (blaszek) uwapnionej macierzy 3-7
blaszki ułożone równolegle do siebie lub koncentrycznie wokół kanału
w każdej blaszce: włókna kolagenu typu I ułożone w warstwach, wzajemna orientacja
ortogonalnie (o 90 stopni) → dwójłomność światła spolaryzowanego, ułożone
naprzemiennie jasne i ciemne warstwy (jak włókna drewna)

Osteon (system Haversa)

● system koncentrycznych blaszek kostnych o łącznej średnicy 100-250 μm
● otaczają kanał zawierający naczynia krwionośne, nerwy i śródkostna
● między blaszki połączone wzajemnie kanalikami jamki zawierające po jednym
osteocycie → cienkie wypustki osteocytów w jamkach
● połączenia komunikujące między wypustkami, komórki osteonu otrzymują
składniki odżywcze i tlen z naczyń kanału środkowego
● zewn. granica osteonu = linia cementowa, zawiera sole mineralne, kolagen i białka
niekolagenowe
● osteon jest równoległy do długiej osi trzonu kości
● 5-20 blaszek koncentrycznych wokół kanału środkowego, komunikuje się z jamą
szpikową i okostną

Kanały środkowe łączą się poprzeczne przez kanały odżywcze (Volkmanna) → mniej
blaszek koncentrycznych
Kanały powstają gdy macierz jest odkładana wokół naczyń krwionośnych
Między osteonami - nieregularne blaszki międzysystemowe (pozostałości po osteonach)

Kość zbita zawiera równolegle ułożone liczne blaszki zewnętrzne pod okostną i mniej
liczne wewnętrzne blaszki kostne otaczające jamę szpikową.
Remodelowanie kości: stale i przez całe życie, 5-10% kości wymieniane na rok, resorpcja
osteonów i tworzenie nowych, komórki osteoprogenitorowe i naczynia włosowate → nowe
kanały, osteoblasty wydzielają osteoid → powstają nowe osteony

Tetracyklina - fluorescencyjny antybiotyk, wiąże się z nowym osteoidem, znakuje nową

kość → pomiar tempa wzrostu kości (diagnoza osteomalacji i przytarczkowej dystrofii
kości, w której zwiększona aktywność osteoklastów prowadzi do szybszego usuwania
macierzy kostnej i powstawania zwyrodnień włóknistych).

33
KOŚĆ SPLOTOWATA
nieblaszkowa, przypadkowe ułożenie kolagenu typu I, mniejsza mineralizacja i więcej
osteocytów, powstaje szybciej ale jest mniej wytrzymała, powstaje w rozwoju
embrionalnym i po złamaniach, zastępowana blaszkowatą
pozostaje w pobliżu szwów czaszkowych i połączeń ścięgien z kością

OSTEOGENEZA
● kostnienie na podłożu błoniastym - osteoblasty różnicują się bezpośrednio z
mezenchymy i rozpoczynają wydzielanie osteoidu
● kostnienie na podłożu chrzęstnym (endochondrialne) - utworzona wcześniej
macierz chrząstki szklistej najpierw ulega erozji, następuje napływ osteoblastów,
rozpoczyna się produkcja osteoidu
w obu procesach najpierw k. splotowata a potem blaszkowata
wrodzona łamliwość kości (kostnienie niezupełne) za mało kolagenu I z osteoblastów

KOSTNIENIE NA PODŁOŻU BŁONIASTYM

● w ten sposób powstaje większość kości płaskich
○ k. czaszki i szczęka
○ łopatka i obojczyk
● kostnienie w obrębie skondensowanych warstw (błon) zarodkowej mezenchymy
● rozpoczyna się w punktach kostnienia (obszary komórek osteoprogenitorowych),
niekompletne warstwy osteoblastów wokół sieci naczyń
● osteoid z osteoblastów ulega zwapnieniu → nieregularne obszary k. splotowatej z
osteocytami w jamkach i kanalikach
● dalsze wydzielanie macierzy → większe obszary → łączenie punktów kostnienia
● stopniowe zastępowanie przez kość zbitą → otacza obszar zajmowany przez k.
gąbczastą, szpik i naczynia
● z mezenchymy, która nie kostnieje → śródkostna i okostna
● dominacja powstawania kości blaszkowatej nad resorpcją kości na pow. zewn. i
wewn. → blaszki kostne zewn. i wewn. a pomiędzy gąbczaste wnętrze kości czaszki
(śródkoście - diploe)
● ciemiączka - obszary , gdzie tk. błoniasta nie uległa jeszcze kostnieniu

KOSTNIENIE NA PODŁOŻU CHRZĘSTNYM

● w obrębie chrząstki szklistej ukształtowanej na podobieństwo powstającej kości
● tworzy większość kości ciała - kości długie
1. Tworzenie mankiet kostnego wytwarzanego przez osteoblasty w obrębie
ochrzęstnej → przechodzi w okostną
2. Mankiet utrudnia dyfuzję do leżącej pod nim chrząstki → pęcznienie chondrocytów
(hipertrofia) → uciskanie na macierz → zapoczątkowanie wapnienia → uwalnianie
osteokalcyny i zasadowej fosfatazy
3. Śmierć hipertroficznych chondrocytów → puste przestrzenie w uwapnionej
macierzy
4. Penetracja mankietu kostnego przez naczynie krwionośne ochrzęstnej →
wprowadzenie komórek osteoprogenitorowych do obszaru centralnego
5. Osteoblasty wnikają w dostępne przestrzenie - kość splotowata, pozostałości
uwapnionej chrząstki są zasadochłonne, nowa kość- kwasochłonna
● Pierwotny punkt kostnienia powstaje w pierwszym trymestrze
● wtórne punkty kostnienia powstają w nasadach modelu chrzęstnego kości
● zagłębienia wypełniają się szpikiem i beleczkami kości gąbczastej

34
Jedyne dwa obszary zachowujące chrząstkę:
● chrząstka stawowa
● chrząstka nasadowa - łączy obie nasady z trzonem kości, umożliwia wzrost
podłużny kości, zanika ok. 20 r.ż.

Strefy (od najdalszej od punktu kostnienia)

1. Strefa chrząstki spoczynkowej - chrząstka szklista
2. Strefa chrząstki proliferującej - stałe podziały kom. chrząstki, powiększanie,
wydzielanie kolagenu typu II, proteoglikany → równoległe kolumny komórek
3. Strefa chrząstki hipertroficznej - powiększone, zróżnicowane na końcach
chondrocyty, ściskają macierz → podłużne płytki, usztywnianie, wydzielanie
kolagenu typu X, który ogranicza dyfuzję w macierzy → pobudza to powstawanie
naczyń krwionośnych
4. Strefa chrząstki wapniejącej - apoptoza chondrocytów, uwalnianie pęcherzyków
macierzy i osteokalcyny, kryształy hydroksyapatytu
5. Strefa kostnienia - tkanka kostna, naczynia i kom. osteoprogenitorowe w jamkach
po chondrocytach → jama szpikowa, osiedlanie się osteoblastów → osteoid → kość
splotowata → kość blaszkowata

WZROST KOŚCI NA DŁUGOŚĆ dzięki proliferacji komórek chrząstki nasadowej

(hipertrofia chondrocytów przy trzonie kości, uwapnienie macierzy, śmierć chondrocytów
→ nowa kość odkładana na uwapnionej macierzy przez osteoblasty)
płytka nasadowa nie zmienia grubości dzięki temu, że proliferacja i niszczenie zachodzą w
podobnym tempie (jest ona jedynie odsuwana od środka trzonu wraz ze wzrostem kości)

ZWIĘKSZANIE OBWODU KOŚCI zachodzi nie na podłożu chrzęstnym, a dzięki aktywności

osteoblastów w okostnej → wzrost apozycyjny (proces rozpoczyna się po utworzeniu
mankietu kostnego wokół trzonu modelu chrzęstnego kości, czyli jeszcze w rozwoju
zarodkowym)
● niedobór wapnia u dzieci → krzywica (nieprawidłowe uwapnienie, zaburzenie
struktury płytek nasadowych w wyniku naprężeń, zakłócone kostnienie →
wolniejszy wzrost kości, deformacja)
○ powód niedoboru: dieta lub brak produkcji witaminy D, która odgrywa rolę
w absorpcji jonów wapnia w jelicie
● osteomalacja jest wywołana niedoborem wapnia u dorosłych → niewystarczające
uwapnienie nowej kości, odwapnienie wcześniej uwapnionej macierzy kostnej

35
REMODELOWANIE I NAPRAWA KOŚCI
aktywność osteoblastów + osteoklastów = osteogeneza (modelowanie)
● utrzymywanie kształtu kości przy jednoczesnym zwiększaniu jej masy
● tempo przemiany kości 200 razy szybsze u dzieci niż dorosłych
● u dorosłych remodelowanie - ponownie koordynacja osteoblastów i osteoklastów
kość tworzy się od strony działania siły ciągnącej
kość jest resorbowana od strony przykładania siły nacisku (w ten sposób zęby są
przesuwane w obrębie szczęki, gdy kość ulega remodelowaniu)
w okostnej i śródkostnej komórki osteoprogenitorowe + dobre unaczynienie szpiku →
doskonałe właściwości regeneracyjne
naprawa kości po złamaniu obejmuje przede wszystkim: utworzenie chrząstki włóknistej,
zastąpienie jej tymczasową kostniną (callus) z kości splotowatej
● złamanie może prowadzić także do uszkodzenia naczyń → krwawienie → skrzep jest
usuwany przez makrofagi, macierz resorbowana przez osteoklasty
● kostnina miękka (pierwotna) wytwarzana przez okostną i śródkostną w miejscu
złamania jest podobna do chrząstki włóknistej → otacza ona miejsce złamania
● wnikanie naczyń krwionośnych i regenerujących osteoblastów
● zastępowanie kostniny kością przypomina kostnienie na podłożu błoniastym i
chrzęstnym czyli k. splotowata → k. zbita i gąbczasta
PŁYTKI NASADOWE można rozpoznać przede wszystkim u dzieci na RTG jako punkty o
mniejszej gęstości między nasadą a trzonem kości → odpowiadają za ciągłe wydłużanie
ciała aż do ok. 20 r.ż.

METABOLICZNA ROLA KOŚCI

99% wapnia z organizmu znajduje się w szkielecie w postaci kryształów hydroksyapatytu
Ca₁₀(PO₄)₆(OH)₂ lub 3Ca₃(PO₄)₂·Ca(OH)₂
stężenie Ca we krwi jest stabilne (9-10 mg/dl) dzięki stałej wymianie pomiędzy krwią a
kośćmi
Uwalnianie jonów wapnia z kości do krwi
● oddziaływania parakrynne pomiędzy komórkami kości
● parathormon (PTH) z przytarczyc - podwyższa stężenie wapnia we krwi
○ stymuluje osteoklasty i osteocyty do resorpcji macierzy i uwalniania jonów
wapnia
○ pośredni wpływ na osteoblasty → wydzielają RANKL w odpowiedzi na
działanie PTH → stymulują osteoklasty
Antagonistyczne działania:
● kalcytonina z tarczycy obniża stężenie jonów wapnia we krwi
○ wpływa bezpośrednio na osteoklasty → zwalnia tempo resorpcji macierzy
● hormon wzrostu GH z przedniego płata przysadki → stymuluje wątrobę do
wydzielania insulinopodobnego czynnika wzrostu-1 IGF-1 → pobudzanie wzrostu
chrząstek nasadowych
○ brak GH u dzieci → karłowatość przysadkowa
○ nadmiar u dzieci → gigantyzm
○ nadmiar u dorosłych → brak chrząstek nasadowych, niemożliwy wzrost na
długość a więc przyrastanie na grubość → akromegalia

STAWY
klasyfikowane jako połączenia ścisłe - nie umożliwiają ruchu lub pozwalają na niewielki
ruch, dzieli się je na więzozrosty i chrząstkozrosty w zależności od rodzaju tkanki łącznej
● kościozrosty (synostoses) - bez możliwości ruchu, między kośćmi czaszki (szwy
kostne u dzieci i młodzieży)

36
 ● więzozrosty (syndesmoses) - łączą za pośrednictwem tkanki łącznej zbitej (staw
piszczelowo-strzałkowy dolny, stawy krzyżowo-biodrowe)
● spojenia (symphyses) - gruba warstwa chrząstki włóknistej między cienkimi
warstwami chrząstki stawowej (krążki międzykręgowe, spojenie łonowe)
Reumatoidalne zapalenie stawów- przewlekłe zapalenie błony maziowej → zgrubienie
tkanki łącznej → stymulacja makrofagów → kolagenazy i enzymy hydrolityczne →
uszkodzenia chrząstki stawowej

Krążki międzykręgowe - duże spojenia, amortyzują kręgosłup

Otoczone pierścieniem włóknistym z koncentrycznych warstw chrząstki włóknistej (pęczki
kolagenu prostopadle do siebie), liczne blaszki z chrząstki → wytrzymałość
Jądro miażdżyste wewnątrz: galaretowata struktura z lepkiego płynu bogatego w
hialuronian i włókna kolagenu typu II, rozproszone komórki ze struny grzbietowej zarodka
● zmniejszają się z wiekiem, zostają zastąpione chrząstką włóknistą
zmiany zwyrodnieniowe pierścienia → przemieszczanie jądra miażdżystego →
wypadnięcie/przepuklina dysku (krążka) najczęściej w tylnym obszarze krążka
międzykręgowego (jest tam mniej włókien kolagenowych)
przemieszczenie dysku → ucisk na nerwy

Stawy klasyfikowane jako połączenia maziowe (diathroses) → swobodny ruch kości

● torebka stawowa ciągła z więzadłem
○ wyściela ją błona maziowa (wyspecjalizowana tkanka łączna, zamiast
nabłonka pokrywa jamę stawową), jej fałdy wnikają do jamy stawowej,
zawierają małe naczynia krwionośne → wytwarza płyn maziowy o
właściwościach smarujących
■ zmniejsza tarcie
■ nawilża staw
■ dostarcza substancje odżywcze i tlen do chrząstki stawowej
● jama stawowa zawiera płyn stawowy i otacza chrząstkę stawową
● końce nasad pokryte chrząstką stawową
● SYNOWIOCYTY - wyspecjalizowane komórki stawów
○ typu A (podobne d makrofagów) - wywodzą się z monocytów, wiążą,
wchłaniają, usuwają z płynu maziowego fragmenty tkanki, powstałe w
wyniku tarcia, przypominają nabłonek ale nie mają błony podstawnej,
stanowią 25% komórek błony maziowej, odpowiadają za stan zapalny
○ typu B (podobne do fibroblastów) - pochodzenia mezenchymalnego,
synteza hialuronianu i proteoglikanów → wnika do płynu stawowego
● dobre unaczynienie stawów, porowate naczynia krwionośne → odżywianie
● chrząstka szklista w stawach wyjątkowo nie jest pokryta ochrzęstną

37
 tkanka nerwowa
Komórki: neurony z licznymi, długimi wypustkami i komórki glejowe z krótkimi
wypustkami podtrzymującymi i chroniącymi neurony (odżywianie, obrona)
Neurony są pobudliwe - reagują natychmiast drogą odwrócenia gradientu jonowego
(depolaryzacja błony) → potencjał czynnościowy (fala depolaryzacji, impuls nerwowy)

Rozwój tkanki nerwowej (neuralacja) - z ektodermy od 3 tyg. rozwoju

Pod wpływem sygnałów z leżącej poniżej struny grzbietowej → pogrubienie ektodermy →
płytka nerwowa (centralna rynienka, boczne fałdy) → jej komórki dają początek OUN
fuzja fałdów i oddzielenie cewy i ektodermy powierzchniowej → oddzielanie grzebienia
nerwowego od neuroektodermy → właściwości kom. mezenchymalnych
migracja komórek grzebienie → różne rodzaje kom. OUN i kom. nieneuronalne

Części układu nerwowego:

● część czuciowa (aferentna)
○ somatyczna (zmysły, mięśnie)
○ trzewna (nieświadomy odbiór inf, np. jelitowy układ nerwowy)
● część ruchowa (eferentna)
○ somatyczna - mieśnie szkieletowe (wychodząca informacja ruchowa -
świadoma kontrola)
○ autonomiczna - serce, gruczoły (nieświadoma)
■ szlaki z dwóch neuronów - przedzwojowego (ciało komórki w OUN) i
zazwojowego z ciałem komórki w zwoju
■ taki układ składa się z :
● cz. przywspółczulnej (parasympatycznej) - homeostaza
● cz. współczulnej (sympatycznej) - reakcje na stres,
pobudzenie

NEURONY
neurolema - osłonka utworzona przez kom. Schwanna wokół najcieńszych,
bezmielinowych włókien nerwowych / błona kom. neuronu
dendryty odbierają bodźce, przechodzą one przez ciało komórki (perykarion, soma o
średnicy nawet 150 μm), aksony generują i przewodzą impulsy (aksony mogą też odbierać
informacje z innych neuronów)
Na podstawie liczby wypustek:
● neurony wielobiegunowe: 1 akson
wiele dendrytów - najbardziej powszechne,
wszystkie ruchome, większość
interneuronów OUN
● neurony dwubiegunowe: 1 akson, 1
dendryt (siatkówka, nabłonek węchowy,
ucho wewn.)
● neurony jednobiegunowe i
rzekomojednobiegunowe - wszystkie
pozostałe czuciowe, pojedyncza wypustka
rozdwajająca się koło perykarionu
→ dłuższa gałąź do zakończeń obwodowych
→ krótsza do OUN
● neurony bezaksonowe - dużo
dendrytów
○ nie wytwarzają potencjałów czynnościowych , regulują zmiany elektryczne
w OUN

38
Neurony: aferentne - czuciowe, ruchowe - eferentne
interneurony - koordynacja, wielobiegunowe lub bezaksonowe stanowiące 99% neuronów
(tworzą sieci czynnościowe i obwody neuronalne w OUN)

OUN w istocie szarej: perykariony, w białej aksony

obwodowy UN: ciała neuronów w zwojach i okolicach czuciowych, nerwy = aksony
cytoplazma neuronów: zasadochłonna substancja Niss;a (ciałka Nissla)
→ skupiska wolnych polisomów i RER → synteza białek
drzewka końcowe: telodendrony

choroba Parkinsona - wpływa na aktywność mięśni szkieletowych - drżenia, obniżona

aktywność mięśni, utrata równowagi, sztywność postawy (utrata neuronów istoty
czarnej mózgu produkujących dopaminę na drodze apoptozy)
leczenie: lewodopa (L-dopa, L-3,4-dihydroksyfenyloalanina) - prekursor dopaminy

Ciało komórki (perykarion, soma) - duże, bogate w euchromatynę jądro z wyraźnym

jąderkiem - intensywność procesu syntezy rRNA
cytoplazma zawiera wolne polirybosomy i dobrze rozwiniętą siateczkę szorstką →
produkcja białek cytoszkieletu oraz tych do sekrecji
substancja chromatofilna (substancja Nissla, ciałka Nissla) - zasadochłonna okolica
zagęszczonej RER, polisomy (szczególnie obfita w motoneuronach)
mitochondria w całej komórce, także poza somą
neurofilamenty widoczne po utrwaleniu solami srebra - widoczne w mikr. świetlnym jako
neurofibryle
wtręty materiału barwnikowego (np. lipofuscyną) w perykarionach z ciałkami resztkowymi
po trawieniu lizosomalnym

Dendryty - rozgałęziają się dopiero po wyjściu z perikarionu, przyjmują i przetwarzają

sygnał, rozgałęziają się i są coraz cieńsze, synapsy w OUN na kolcach dendrytycznych
(widoczne po impregnacji srebrem) (1014 kolców dendrytycznych/komórkę kory mózgu)
zmiany morfologii końców dendrytycznych → neuroplastyczność w trakcie embrionalnego
rozwoju mózgu
neuroplastyczność - w okresie postnatalnym warunkuje adaptację, pamięć, uczenie się

Aksony - w większości pojedyncze, mogą mieć nawet metr długości, biorą swój początek
w okolicy perykarionu zwanej wzgórkiem aksonalnym

aksony ulegają końcowej arboryzacji (rozkrzewiają się, tworzą telodenria)

aksony interneuronów i niektórych neuronów ruchowych - mają odgałęzienia - kolaterale,
które kończą się na małych gałązkach innych neuronów synapsami
każda gałąź aksonu rozszerza się w swej cz. końcowej → kolbka końcowa (formuje synapsę)
aksoplazma zawiera: mitochondria, mikrotubule, neurofilamenty, pęcherzyki
transportujące, polirybosomy, cysterny RER

oddzielenie aksonu od perykarionu → degeneracja i fagocytoza

transport cząsteczek i organelli do zakończenia synaptycznego - transport
anterogradowy (postępowy) wzdłuż mikrotubul aksonu dzięki białku kinezynie
transport retrogradowy (wsteczny) - odbywa się szlakiem mikrotubularnym przy udziale
dyneiny
→ wykorzystywany do badania przebiegu dróg neuronalnych - wstrzykiwanie markera -
uwidocznienie szlaku nerwowego
oba transporty - 50-400 mm/dzień

39
przemieszczanie cytoszkieletu aksonu transportem anterogradowym - kilka mm/dzień

Impulsy nerwowe (potencjał czynnościowy)

proces zapoczątkowany we wzgórku aksonalnym, rozprzestrzenia się wzdłuż aksonu w
postaci fali depolaryzacji (kanały napięciowo-zależne Na+ i K+)
Na+ w aksoplazmie 10 razy mniejsze niż poza neuronem, K+ w aksoplazmie kilka razy
wyższe
-65 mV - potencjał spoczynkowy aksonu
(anestetyki miejscowo znieczulające wiążą się z kanałami sodowymi aksolemy, zaburzają
napływ Na+ do neuronu i w konsekwencji hamują potencjał czynnościowy)
przekroczenie progu wyzwalającego impuls → napływ Na+ do komórki, dodatni potencjał,
depolaryzacja (+30mV)
zamknięcie kanałów Na+, otwarcie kanałów potasowych → powrót do pot. spoczynkowego
cały cykl trwa mniej niż 1 ms
okres refrakcji - okres po którym neuron dopiero może powtórzyć cykl
impuls dociera do zakończenia - uwolnienie neurotransmitera - pobudzanie/hamowanie
kolejnego neuronu

Komunikacja synaptyczna
synapsy zamieniają sygnał elektryczny z kom. presynaptycznej na sygnał chemiczny
działający na kom. postsynaptyczną
większość działa poprzez uwalnianie neurotransmiterów
1. presynaptyczne zakończenie aksonu (kolbka końcowa) - mitochondria,
pęcherzyki synaptyczne
impuls otwiera tu kanały wapniowe w błonie, umożliwia napływ Ca2+ do komórki,
wyzwala uwalnianie neurotransmitera na drodze egzocytozy
2. szczelina synaptyczna - 20-30 nm przestrzeni, zachodzi tu dyfuzja uwolnionych
cząsteczek
3. postsynaptyczna błona komórkowa - receptory neuroprzekaźników i kanały
jonowe
łączenie neurotransmitera z receptorem → efekt hamujący/pobudzający
● synapsy pobudzające - otwarcie kanałów sodowych → depolaryzacja
● synapsy hamujące → otwarcie kanałów Cl- → hiperpolaryzacja, ujemny
potencjał błonowy oporny na depolaryzację
W synapsach nerwowo-mięśniowych i niektórych w OUN - acetylocholina.
W mózgu:
● aminokwasy (glutaminian, GABA - kwas gamma-aminomasłowy)
● monoaminy = aminy biogenne (serotonina) i katecholaminy (dopamina) -
syntezowane z aminokwasów
● małe polipeptydy (endorfiny, substancja P)
po uwolnieniu: usuwanie neurotransmitera ze szczeliny za pomocą rozkładu
enzymatycznego lub drogą endocytarnego recyklingu błony presynaptycznej (lub z
pomocą kom. glejowych)
3 typy morfologiczne synaps:
● synapsa aksosomatyczna - do ciała innego neuronu
● synapsa aksodendrytyczna - do kolca dendrytycznego innego neuronu
● synapsa aksoaksonalna - akson-akson (modulowanie aktywności synaps dwóch
poprzednich typów)

NEUROTRANSMITERY
1. Acetylocholina (Ach) - aktywna w OUN i PUN, receptory cholinergiczne w
obwodowym UN, otwiera kanały jonowo Na+, stymuluje skurcz mięśni
2. Aminokwasy (grupa karboksylowa, aminowa i R) funkcjonują w OUN

40
 ○ Glutaminian pobudza neurony, warunkuje pamięć i uczenie się, otwiera
kanały Na+
○ Kwas gamma-aminomasłowy (GABA) - transmiter hamujący mózgu,
wpływa na napięcie mięśni
○ Glicyna - hamuje aktywność OUN i siatkówki, otwiera kanały Cl-
3. Monoaminy (aminokwasy bez grupy karboksylowej) = aminy biogenne
○ Serotonina (5-hydroksytryptanina) - sen, apetyt, uczenie się, pamięć,
nastrój, modulacja działania innych neutrotransmiterów
○ Katecholaminy
● Dopamina - aktywność hamująca w mózgu, procesy poznawcze,
regulacja motywacji, zachowania, nastroju, otwiera kanały K+ i
zamyka Ca2+
● Noradrenalina (norepinefryna) - współczulna cz. obwodowego UN
● Adrenalina (epinefryna) - różne efekty w OUN
4. Neuropeptydy
○ małe polipeptydy - modulowanie komunikacji między neuronami OUN
○ Enkefalina - regulacja odp. na szkodliwe bodźce
○ Neuropeptyd gamma - pamięć, bilans energetyczny (pobudza
przyjmowanie pokarmu, obniża akt. fizyczną)
○ Somatostatyna - hamuje akt. neuronów mózgu
○ Substancja P - transmisja inf. bólowej do mózgu
○ Cholecystokinina (CCK) - stan sytości i tłumienie głodu
○ Beta-endorfina zapobiega uwalniania sygnałów bólowych, poczucie
zadowolenia
○ Neurotensyna - kontrola działania dopaminy
5. Adenozyna - hamuje aktywność niektórych neuronów OUN
6. Tlenek azotu (NO) - uczenie się, pamięć, rozluźnienie mięśni przewodu
pokarmowego i naczyń krwionośnych (wasodylatacja)

Selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) - zwiększanie stężenie

transmitera na pow. błony postsynaptycznej (hamowanie zwrotnego wychwytu
serotoniny na błonie presynaptycznej) → leki w depresji, zaburzeniach lękowych

Komórki glejowe - wspieranie neuronów, 10-krotnie liczniejsze niż neurony w mózgu

OUN ma bardzo mało tkanki łącznej i kolagenu, zastępują je komórki glejowe
(rusztowanie, mikrośrodowisko do aktywności neuronów)
sieć wypustek komórek glejowych (wygląda jak sieć kolagenu) - neuropilśń (neuropil)
● Oligodendrocyty - występują w OUN, mają wiele wypustek owijających się wokół
aksonu - mielina (osłonka mielinowa - izolacja pozwala na szybką transmisję
impulsów)
○ najliczniejsze komórki glejowe istoty białej (zawierającej dużo lipidów)
○ małe komórki z okrągłymi, gęstymi jądrami, niezabarwiona cytoplazma (z
powodu słabobarwiącego się kompleksu Golgiego)
● Astrocyty - duża liczba długich, rozgałęzionych wypustek
○ proksymalne odcinki wypustek: wzmocnienie pęczkami filamentów
pośrednich z kwaśnego białka włókienkowego gleju (GFAP)
○ dalsze odcinki wypustek bez GFAP, słabo widoczne
○ najliczniejsze komórki glejowe mózgu
■ astrocyty włókniste - długie, delikatne wypustki, liczne w istocie
białej
■ astrocyty protoplazmatyczne - wiele krótszych wypustek, przeważają
w istocie szarej OUN
41
 ○ gwiaździaki (astrocytoma) - nowotwory z astrocytów włóknistych
(identyfikowane histopatologicznie dzięki ekspresji białka GFAP)
○ funkcje astrocytów:
■ pokrywanie synaps wypustkami
■ regulacja zewnątrzkomórkowego. stężenia jonów wokół neuronu
(buforowanie K+)
● regulacja składu płynu międzykom.
■ podpora ruchu neuronów w OUN
■ tworzenie wypustek z licznymi stopkami okołonaczyniowymi:
pokrywanie kom. śródbłonka, modulacja przepływu krwi
■ formowanie warstwy barierowej: glejowej błony granicznej (pokrywa
opony mózgowo-rdzeniowe)
● bariera krew-mózg
■ wypełnianie w procesie proliferacji ubytków tkankowych po urazie
OUN - blizna astrocytarna
■ łączą się połączeniami komunikacyjnymi - rozbudowana sieć,
koordynacja aktywności różnych cz. mózgu
○ choroba Alzheimera = występowanie splątków neurofibrylarnych - skupisk
białka tau towarzyszącego mikrotubulom perykarionu i wzgórka
aksonalnego
■ płytki starcze (neurytyczne) - gęste, ulokowane zewnątrzkomórkowo
agregaty białka beta-amyloidu
● Komórki ependymalne
○ wyścielają wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym komory mózgu i
kanał środkowy rdzenia
■ biorą udział w wytwarzaniu i krążeniu płynu mózgowo-rdzeniowego
(PMR)
○ czasem wyposażone w rzęski ułatwiające ruch PMR i długie mikrokosmki
○ w szczytowej części połączone apikalnymi złączami międzykom. (jak
nabłonki)
○ nie leżą na błonie podstawnej
○ podstawne cz. ependymocytów rozgałęziają się - wnikanie do neuropilśni
● Mikroglej - mniej liczne niż astrocyty i oligodendrocyty, równie liczne w OUN co
neurony
○ małe komórki z aktywnymi wypustkami, występują w obu istotach
○ migrują, ich wypustki penetrują mikropilśń, usuwają po drodze uszkodzone
lub zużyte synapsy
○ główna obrona immunologiczna OUN - eliminacja drobnoustrojów,
wydzielanie szeregu cytokin regulatorowych, fagocytoza
○ nie powstaje w progenitorów neuralnych, tylko z monocytów
○ jądra można identyfikować barwieniem HE - małe rozmiary, wydłużona
struktura, gęsta - kontrastuje z jasnymi jądrami innych kom. gleju
○ barwienie immunohistochemiczne uwidacznia wypustki
○ uszkodzenie/drobnoustroje → utrata wypustek → cechy kom. APC
● Komórki Schwanna - wyłącznie w obwodowym układzie nerwowym
○ zwane inaczej neurolemocytami, różnicują się z kom. grzebienia
nerwowego
○ obwodowe odpowiedniki oligodendrocytów → osłonki mielinowe
○ jeden neurolemocyt formuje otoczkę jednego aksonu (inaczej niż w
oligodendrocyt)
● Komórki satelitarne zwojów (amficyty)
○ tworzą cienką warstwę wokół dużych perykarionów w zwojach
obwodowych

42
 ○ pełnią względem neuronów rolę troficzną lub podporową, izolują je,
odżywiają, regulują ich mikrośrodowisko

Stwardnienie rozsiane - uszkodzenia osłonek mielinowych w mechanizmie

autoimmunologicznym - zaburzenia aktywności neuronów (głównie przez limf. T i kom.
fagocytujące - ich aktywność przewyższa potencjał oligodendrocytów do wytwarzania
mieliny)

Komórki Pochodzenie Lokalizacja Funkcja

Oligodendrocyt Cewa nerwowa OUN osłonki mielinowe

Astrocyt Cewa nerwowa OUN met. wsparcie neuronów

Kom. Cewa nerwowa Komory produkcja i ruch płynu

ependymalna mózgu, kanał mózgowo-rdzeniowego
kręgowy

Mikroglej Szpik kostny OUN obrona i akt. immunologiczna

Komórka Grzebień nerw. N. obwodowe osłonki mielinowe

Schwanna

Kom. satelitarna Grzebień nerw. N. obwodowe met. wsparcie neuronów

43
 układ nerwowy
OUN = mózg, móżdżek, rdzeń kręgowy
● całkowicie otoczony warstwami tkanki łącznej - oponami, choć sama tkanka OUN
zawiera bardzo mało kolagenu - jest bardzo miękka
● istota biała: zmielizowane aksony, zwykle zgrupowane w drogi (szlaki nerwowe) i
oligodendrocyty, astrocyty, mikroglej - głębsze obszary mózgu i móżdżku
● istota szara: bogata w ciała neuronów, dendryty, astrocyty, mikroglej, synapsy -
wytwarza cienką korę i warstwę powierzchowną mózgu i móżdżku
● w głębi mózgu: ciemne obszary zatopione w istocie białej: jądra mózgu (skupiska
perykarionów)
● w pofałdowanej korze mózgu: 6 warstw neuronów o różnych kształtach i
rozmiarach, eferentne neurony piramidowe, neurony kory mózgu
● bardzo silnie pofałdowana kora móżdżku - koordynacja akt. mięśni całego ciała,
warstwy:
○ najgrubsza, zewnętrzna warstwa drobinowa: obfita neuropilśń, ciała
komórek nerwowych
○ środkowa, wąska warstwa zwojowa z komórek Purkinjego, ich dendryty
wnikają do wnętrza warstwy drobinowej - rozgałęzienia
○ wewnętrzna warstwa ziarnista: gęsto upakowane neurony, komórki
ziarniste o średnicy zaledwie 4-5 mikrometrów, niewiele neuropilśni
● na przekroju rdzenia: istota biała obwodowo, szara w centrum,
tworzy kształt litery H
○ dwa rogi przednie: neurony ruchowe/motoneurony - korzenie brzuszne
nerwów rdzeniowych
○ dwa rogi tylne: interneurony przyjmujące włókna czuciowe neuronów
zwojowych korzeni grzbietowych rdzenia
○ blisko środka: kanał środkowy powstały ze światła cewy nerwowej,
pozostający w łączności z komorami mózgu
■ wyścielony ependymą i wypełniony płynem

Opony mózgowo-rdzeniowe
czaszka i kręgosłup chronią OUN, między nimi a tkanką nerwową znajdują się:
łącznotkankowe błony (opony mózgowo-rdzeniowe) :
● opona twarda (dura mater) - zewnętrzna, najgrubsza, zbudowana z tkanki łącznej
zbitej o utkaniu nieregularnym (przedłużenie okostnej czaszki) i z wewnętrznej
warstwy oponowej
○ warstwy zwykle zrośnięte, poza obszarami odseparowanymi - zatoki opony
twardej
○ opona otaczająca rdzeń kręgowy: oddzielona od okostnej kręgów
przestrzenią nadtwardówkową ze splotami żył i tkanką łączną
○ czasem także przestrzeń podtwardówkowa
● opona pajęcza (pajęczynówka) składająca się z dwóch części:
○ listek tkanki łącznej styczny z oponą twardą
○ system luźno ułożonych beleczek z kolagenu i fibroblastów, poniżej opona
miękka
○ beleczki tworzą gąbczastą jamę wypełnioną PMR - przestrzeń
podpajęczynówkowa
○ zadanie: amortyzacja, ochrona OUN, komunikacja z komorami mózgu
○ tkanka łączna nieunaczyniona (przechodzą przez nią duże naczynia)
○ blisko związana z oponą miękką (niekiedy obie razem określane:
pia-arachnoid)
44
 ○ czasem wnika w oponę twardą, wpukla się do zatok żylnych opony twardej -
wypełnione PMR wklęsłości są pokryte śródbłonkiem = ziarnistości
pajęczynówki - miejsca absorpcji PMR do krwi żylnej
● opona miękka (pia mater) ze spłaszczonych komórek pochodzenie
mezenchymalnego, ściśle pokrywa całą powierzchnię tkanki nerwowej OUN
○ nie kontaktuje się bezpośrednio z komórkami ani włóknami nerwowymi
○ oddzielona od nich cienką, pow. warstwą wypustek astrocytów - glejowa
błona graniczna/glej graniczny
○ opona miękka + stopki astrocytów → fizyczna bariera oddzielająca OUN od
PMR
○ naczynia krwionośne wnikają do OUN wewn. długich przestrzeni
okołonaczyniowych - w miejscach ich rozgałęzień opona znika (pokryte
wypustkami astrocytów)

Bariera krew-mózg - czynnościowa bariera: śródbłonek naczyń + otoczki zamykające +

błona podstawna + błona graniczna stopek okołonaczyniowych astrocytów
zabezpiecza neurony przed toksynami bakteryjnymi, czynnikami zakaźnymi
bariera nie występuje w:
● podwzgórzu - monitorowanie składu osocza
● przysadce nerwowej → uwalniane neurohormony
● splotach naczyniówkowych → produkcja płynu mózgowo-rdzeniowego

Splot naczyniówkowy - tkanka silnie unaczyniona, pofałdowana, zagłębiająca się do

komór mózgu, znajduje się w komorze III i IV, a także w komorach bocznych (czyli
wszędzie tam gdzie ependyma kontaktuje się bezpośrednio z oponą miękką).
Każdy kosmek splotu zawiera: dobrze unaczynioną oponę miękką pokrytą kom.
ependymalnymi
Funkcja: resorpcja wody z krwi, uwalnianie jej w postaci PMR do komór (jony, mało białka,
nieliczne limfocyty) - zapewnia jony do aktywności neuronów OUN, amortyzuje wstrząsy,
ziarnistości są głównym miejscem absorpcji

OBWODOWY UKŁAD NERWOWY =nerwy (aksony otoczone komórkami Schwanna), zwoje,

zakończenia nerwowe
Włókna nerwowe: analogiczne do szlaków nerwowych w OUN, aksony zamknięte w gleju
(komórki. Schwanna - neurolemocyty), osłonka może wytwarzać mielinę - zależnie od
średnicy neuronu

45
Włókna mielinowe
duża średnica aksonów, obejmowane neurolemocytami, błona kom. Schwanna otacza
akson i ulega fuzji sama ze sobą (w mezaksonie) - szeroka, spłaszczona wypustka komórki
wydłuża się, okrężnie owija się wokół aksonu (nawet 100 warstw)
osłonka mielinowa - dwie warstwy lipidowe, białka błonowe (mielina to lipoproteina),
gruba elektrono-gęsta otoczka aksonu, wśród całej osłonki → wcięcia mieliny
(Schmidta-Lantermana)
komórka Schwanna otacza tylko jeden akson

Włókna bezmielinowe
aksony nerwów obwodowych o najmniejszej średnicy są ZAWSZE zagłębione w
pofałdowaniach komórek Schwanna
wokół nich nie owijają się błony neurolemocytów, nie powstaje też osłonka mielinowa
● w nerwach bezmielinowych każda komórka Schwanna może obejmować
fragmenty licznych aksonów
● brak osłonki mielinowej → brak węzłów Ranviera
● równomierne rozłożone napięciowo-zależne kanały jonowe → przewodnictwo
impulsów nie jest skokowe → znacznie wolniejsze niż w włóknach mielinowych

Budowa nerwu
● nerwy (pnie nerwowe) są utworzone przez włókna zgrupowane w pęczki
● są białe i błyszczące przez zawartość mieliny i kolagenu
● aksony i komórki Schwanna zamknięte są wewnątrz warstw tkanki łącznej od
wewnątrz do zewnątrz kolejno:
○ śródnerwie (endoneurium) - cienka błona wokół błony podstawnej
komórek Schwanna - budują ją włókna siateczkowate, fibroblasty i naczynia
włosowate
○ onerwie (perineurium) - otacza pęczki aksonów z neurolemocytami i
śródnerwie
■ krawędzie połączone obwódkami zamykającymi
■ 2-6 warstw komórek tkanki łącznej tworzy barierę krew-nerw -
utrzymywanie mikrośrodowiska aksonów
○ nanerwie (epineurium) - gęsta, nieregularna, włóknista pochewka - wnika
głębiej i wypełnia przestrzenie
● najmniejsze nerwy buduje tylko 1 pęczek
● włókna aferentne niosą informacje do OUN, a eferentne z OUN do narządów
efektorowych
● nerwy dzielimy na czuciowe, ruchowe (przenoszące impulsy do efektorów) oraz
mieszane

Zwoje - owaloidalne, otoczone zbitą torebką struktury zawierające ciała komórek

nerwowych. Są otoczone komórkami satelitarnymi i delikatną tkanką łączną podporową.
Do zwoju wchodzi przynajmniej jedno włókno nerwowe i przynajmniej jedno go opuszcza.
Zwoje dzielimy ze względu na kierunek biegu impulsu na czuciowe i autonomiczne
Zwoje czuciowe - otrzymują impulsy aferentne, które biegną do OUN.
● występują w przebiegu nerwów czaszkowych - zwoje czaszkowe i w korzeniach
grzbietowych nerwów rdzeniowych - zwoje rdzeniowe
● cienka, blaszkowata warstwa drobnych komórek satelitarnych otacza duże ciała
komórek nerwowych
● cały zwój otacza torebka łącznotkankowa
○ wnętrze - zrąb będący przedłużeniem warstw łącznotkankowych nerwów
● ich neurony są rzekomojednobiegunowe - przekazują informacje ze zwojowych
włókien do istoty szarej rdzenia kręgowego przez synapsy
46
Zwoje układu autonomicznego
nerwy autonomiczne wpływają na aktywność mięśni gładkich, wydzielanie gruczołów,
tempo pracy serca, utrzymanie homeostazy. Zwoje te są małymi, owalnymi rozszerzeniami
nerwów układu autonomicznego, zawierają neurony wielobiegunowe. Niektóre są
ulokowane w ścianach narządów np. układu pokarmowego i tworzą zwoje śródścienne -
ich torebki słabo odróżniają się od tkanki łącznej tych narządów.
Nerwy autonomiczne tworzą obwody dwuneuronowe:
● I neuron z włóknem przedzwojowym znajduje się w OUN, jego akson łączy się z:
● II neuronem i jego włóknami zazwojowymi - jest to neuron wielobiegunowy,
umiejscowiony w zwoju obwodowym
○ współczulne: ulokowane w małych zwojach wzdłuż kręgosłupa
○ przywspółczulne: bardzo małe zwoje usytuowane wewnątrz narządów
efektorowych
■ pozbawione torebki - luźne sploty wewnątrz otaczającej tkanki
łącznej
Neurony współczulne (sympatyczne) znajdują się w piersiowym i lędźwiowym odcinku
rdzenia
Ciała neuronów przywspółczulnych znajdują się w śródmózgowiu, rdzeniu przedłużonym
i krzyżowym odcinku rdzenia

Plastyczność neuronalna i regeneracja:

eliminacja nadmiaru neuronów → drogą apoptozy
u dorosłych reorganizacja uszkodzonych neuronów tworzących nowe synapsy w miejscu
utraconych
plastyczność neuronalna → odtwarzanie wypustek kontrolowanych przez szereg
czynników wzrostowych produkowanych zarówno przez neurony, jak i komórki gleju
neuronalne komórki macierzyste w OUN znajdują się wśród komórek ependymalnych,
różnicują się do neuronów, astrocytów i oligodendrocytów - wykształcone neurony nie
mogą już tracić już wykształconych połączeń → nie ulegają już podziałom
potencjalna zdolność kom. macierzystych do regeneracji → badania → akt. astrocytów
może kolidować ze skuteczną regeneracją aksonów w OUN
w nerwach obwodowych - większe zdolności regeneracji aksonów
dystalne części aksonów → źródło nowych białek, degeneracja organelli
komórki Schwanna → odróżnicowują się, tracą osłonki mielinowe, dzielą się wewnątrz
warstw tkanki łącznej (resztki usuwane przez makrofagi wydzielające neurotrofiny →
procesy anaboliczne w regeneracji aksonu)
początek regeneracji: chromatoliza - lekki obrzęk perykarionu, początkowy ubytek
substancji Nissla, migracja jądra na obwód perykarionu
nowe komórki Schwanna układają się wzdłużnie → ukierunkowuje wzrost rosnącego
aksonu, produkuje czynniki polipeptydowe → pobudzanie wzrostu

Jeśli w nerwie mieszanym włókna czuciowe rosną wewnątrz kolumn pozostałych po

neuronach ruchomych lub kiedy nerwy są przecięte lub uszkodzone, a ich część
dystalna zanikła → brak regeneracji, czynność mięśni nieprzywrócona
noworosnące aksony mogą powodować powstanie nerwiaka (neuroma)

W przypadku uszkodzenia aksonu RER ulega redukcji, a dystalna część nerwu degeneracji
wraz z osłonką mielinową (resztki ulegają fagocytozie). Po 3 tygodniach od urazu → atrofia
włókien mięśniowych spowodowana odnerwienie. Komórki Schwanna dzielą się → zbity
sznur, w który wnika akson rosnący w tempie 0,5 - 3 mm/dzień. Po 3 miesiącach
regeneracja i odtworzenie połączeń z włóknem mięśniowym.

47
 OKO I UCHO - SPECJALNE NARZĄDY ZMYSŁÓW
Układ fotoreceptorowy oka
Oczy - chronione przez oczodoły czaszki wraz z amortyzującą tkanką tłuszczową, gałki
oczne są formowane przez twardą warstwę włóknistą - nadaje ona kulisty kształt.
Wewnątrz oka:
● przezroczyste tkanki załamujące światło i wyostrzające obraz
● komórki światłoczułe
● system neuronów odbierających informacje wzrokową - przekazywanie do mózgu
Oko składa się z trzech koncentrycznych warstw:
● zewnętrzna, twarda warstwa włóknista: twardówka i przezroczysta rogówka
● środkowa warstwa naczyniowa (jagodówka): naczyniówka, ciało rzęskowe,
tęczówka
● wewnętrzna warstwa naczyniowa: siatkówka → komunikacja za pośrednictwem
nerwu wzrokowego z mózgiem

Soczewka nie jest częścią żadnej z warstw

Doskonale przejrzysta, dwuwypukła struktura utrzymywana w miejscu dzięki okrężnemu
systemowi włókienek rzęskowych (obwódka rzęskowa, więzadło Zinna) - przyłączają ją do
ciała rzęskowego i dzięki ścisłemu przyleganiu do ciała szklistego tylnej komory oka
Przednia powierzchnia pokryta nieprzejrzysta, pigmentowaną wupustką błony środkowej:
tęczówką, która otacza otwór - źrenicę.
Tęczówka i soczewka zanurzone są w przejrzystej cieczy wodnistej wypełniającej przednią
komorę oka między rogówką i tęczówką i komorę tylną między tęczówką i soczewką. -
ciecz przepływa przez źrenicę, łącząc te komory.
Tylna komora ciała szklistego jest otoczona przez siatkówkę, leży a soczewkę i jej
obwódką rzęskową i zawiera ciało szkliste - galaretowatą masę przezroczystej tkanki
łącznej.
● u 4 tygodniowego zarodka nabłonkowe pęcherzyki oczne uwypuklają się
dwustronnie z przodomózgowia, następnie wydłużają się w szypuły oczne
zakończone kubkami ocznymi
● indukcyjny wpływ kubków ocznych → ektoderma → wpuklenie się → wyodrębnienie
pęcherzyków soczewkowych
● szypuła oczna przekształca się w nerw wzrokowy → w dolny zagłębieniu szczelina
naczyniówkowa i naczynia ciała szklistego (krew do soczewki i kubka ocznego)
● w ciągu następnych tygodni mezenchyma głowowa różnicuje się, tworząc
większość tkanek dwóch zewnętrznych warstw oka i ciało szkliste
○ ektoderma kubka ocznego różnicuje się do siatkówki
○ ektoderma powierzchniowa tworzy nabłonek rogówki
● gdy soczewka w pełni wykształcić się → dystalna żyła i tętnica ciała szklistego
zanikają, unaczyniona pozostaje jedynie siatkówka

48
Zewnętrzna warstwa włóknista
z tyłu: twardówka - ⅚
z przodu: rogówka - ⅙
Twardówka - chroni struktury wewnętrzne, stanowi miejsce przyczepu mięśni, jest biała,
ma ok. 0,5 mm grubości, składa się ze zbitej tkanki łącznej z płaskimi pęczkami włókien
kolagenu typu I - równolegle do powierzchni
naczynia mikrokrążenia blisko zewn. pow. twardówki
ścięgna poruszające oczami - mięśnie zewnętrzne gałki ocznej, wnikają do przedniej cz.
twardówki
w cz. tylnej pogrubia się do 1mm, łączy się z nanerwiem nerwu wzrokowego
w warstwie otaczającej naczyniówkę ma wewnętrzną blaszkę nadnaczyniówkową z
mniejszą zawartością kolagenu - bogata w fibroblasty, włókna sprężyste, melanocyty
Rogówka - przednia ⅙ błony zewnętrznej - przezroczysta, bez naczyń krwionośnych chroni
pow. przednią i załamuje promienie, przekrój rogówki uwidacznia warstwy:
● zewn. wielowarstwowy nabłonek nierogowaciejący przedni rogówki - 5-6
warstw, ok. 10% grubości rogówki
○ kom. podstawne mają wysokie zdolności proliferacyjne - odnowa rogówki
○ wywodzą się z rąbka rogówkowo-twardówkowego
○ płaskie komórki wyposażone w mikrokosmki wnikające do warstwy
ochronnej
○ unerwienie czuciowe
● blaszka graniczna przednia (błona Bowmana) - błona podst. nabłonka przedniego
○ bardzo gruba (8-10 μm), stabilność i wytrzymałość rogówki
● gruby zrąb rogówki
○ 90% grubości rogówki
○ ok. 60 warstw równolegle ułożonych pęczków włókien kolagenowych
○ włókna krzyżują się pod kątem prawie prostym - rozciągnięte przez całą
średnicę rogówki
○ ortogonalne ułożenie włókien → przezroczystość
○ pomiędzy blaszkami - wypustki płaskich komórek - korneocytów
○ otaczająca je istota podstawowa bogata w proteoglikany - lumikan,
siarczany keratanu i chondroityny - pomagają z precyzyjnej organizacji
kolagenu
● blaszka graniczna tylna (błona Descemeta) - błona podstawna śródbłonka
○ spoczywa na niej:
● wewn. jednowarstwowy płaski nabłonek tylny = śródbłonek
○ utrzymuje błonę Decmeta
○ pompy sodowo-potasowe domen podstawno-bocznych błon komórek
odpowiadają za regulację uwodnienia zrębu rogówki zapewniającego jej
maks. przejrzystość oraz załamanie światła
Kształt i krzywizna rogówki mogą być korygowane chirurgicznie celem poprawy zaburzeń
widzenia
→ zdolność do ogniskowania (chirurgia LASIK - oddzielanie nabłonka w formie płatu
laserem ekscymerowym, odparowanie kolagenu i keratynocytów w wysoce kontrolowany
sposób → brak uszkadzania przyległych komórek i macierzy zewnątrzkom.)
● korekcja miopii (krótkowzroczność), hipermetropii (nadwzroczności),
astygmatyzmu
Transplanty możliwe bez ryzyka odrzutu dzięki braku naczyń krwionośnych i drenażu
limfatycznego w tej części tkanki - miejscowa tolerancja immunologiczna (antygeny,
komórki cieczy wodnistej)

49
RĄBEK - otacza rogówkę w miejscu łączenia z twardówką. Kończy się tu błona Bowmana
a nabłonek przedni staje się wielowarstwowy, tworząc spojówkę, która pokrywa przednią
cz. rogówki, wyściela też od wewn. powieki. Komórki macierzyste rąbka dają początek
kom. progenitorowym → przemieszczanie do rogówki. Zrąb rąbka jest unaczyniony,
nieuporządkowany, pęczki włókien kolagenowych łączą się z włóknami twardówki.
Na obszarze rąbka: błona Descemeta i płaski śródbłonek zastąpione śródbłonkiem
kanałów - siecią beleczkowatą (przestrzeń Fontany)
penetruje ona zrąb i poł. rogówkowo-twardówkowe → ciągły drenaż cieczy wodnistej z
komory przedniej oka, płyn przemieszcza się z kanałów sieci beleczkowej do przylegającej
szerszej przestrzeni zatoki żylnej twardówki - kanału Schlemma, który otacza oko

Warstwa naczyniowa (jagodówka): naczyniówka, ciało rzęskowe, tęczówka

Naczyniówka - stanowi ⅔ tylnej części oka, luźna tkanka łączna z melanocytami

tworzącymi charakterystyczną czarną warstwę naczyniówki → uniemożliwiają
pozaźreniczne wnikanie promieni
Dwie warstwy naczyniówki:
● wewn. blaszka naczyń włosowatych z mikrounaczynieniem - odżywianie
● błona Brucha - cienka blaszka pozakom. z włókien kolagenowych i sprężystych -
małe naczynia, błona podstawna nabłonka barwnikowego siatkówki
Ciało rzęskowe - przednie rozwinięcie jagodówki, otacza soczewkę, leży z tyłu rąbka, jego
większa część spoczywa na twardówce:
● mięsień rzęskowy - większa cz. zrębu ciała rzęskowego - 3 grupy m. gładkich -
skurcz wpływa na kształt soczewki → akomodacja
● wyrostki rzęskowe - ok. 75 ułożonych promieniście wypustek wychodzących z
wewn. unaczynionej okolicy ciała rzęskowego
○ szeroka powierzchnia pokryta podwójną warstwą niskich, walcowatych
kom. nabłonkowych
○ dużo melaniny - kontynuacja nabłonka barwnikowego siatkówki
○ kom. warstwy powierzchownej nie mają barwników - ciągłość z warstwą
nerwową siatkówki
○ komórki podwójnego nabłonka wyrostków rzęskowych - silnie pofałdowane
podstawno-boczne błony komórkowe z wysoką aktywnością ATP-azy
sodowo-potasowej → produkcja cieczy wodnistej (w komorze przedniej oka)
■ skład jonowy jak osocze bez białek
■ ciecz wydzielana przez wyrostki rzęskowe do komory tylnej jamy
przedniej oka → przez źrenicę → do komory przedniej, drenaż
pomiędzy rogówką a tęczówką → kąt → kanaliki sieci beleczkowej i
zatoka żylna twardówki (kanał Schlemma)
■ jeśli drenaż jest utrudniony → wzrost ciśnienia śródgałkowego →
jaskra → ucisk siatkówki ciałem szklistym → zaburzenie widzenia →
neuropatia tkanki światłoczułej
■ kąt tęczówkowo-rogówkowy zwężony → blokowanie drenażu → jaskra
ostra/zamkniętego kąta przesączania → nieostre widzenie, ból gałek
ocznych i głowy
○ obwódka rzęskowa - układ licznych, promieniście zorientowanych włókien z
fibryliny-1 i fibryliny-2 - produkowane przez bezbarwnikowe kom.
nabłonkowe wyrostków rzęskowych → włókna wychodzą z zagłębień między
wyrostkami i przyłączają się do powierzchni soczewki
Tęczówka - położone najbardziej z przodu - rozszerzenie naczyniówki, pokrywa część
soczewki (w centralnej części otwór - źrenica). Buduje ją gęsta warstwa fibroblastów i
melanocytów wraz z ich palczastymi wypustkami, brak nabłonka pokrywającego, zrąb z
tkanki łącznej z melanocytami (odp. za kolor oczu) i nielicznymi naczyniami.

50
 ● im więcej barwnika - niebieski → zielony → szary → brązowy
● u albinosów brak barwnika - różowy dzięki odbijania światła od naczyń
Tylna pow. tęczówki: dwuwarstwowy nabłonek wypełniony melaniną
Silnie pigmentowany → uniemożliwia wnikanie promieni świetlnych w innym miejscu niż
źrenica. Komórki mioepitelialne tworzą częściowo pigmentowaną warswę nabłonkową -
rozciągają się promieniście jako cienki mięsień rozwieracz źrenicy. Miocyty gładkie -
okrężny pęczek ulokowany blisko źrenicy → mięsień zwieracz źrenicy
rozwieracz i zwieracz źrenicy unerwione przez nerwowe włókna współczulne i
przywspółczulne, odpowiadają za rozszerzanie i zwężanie źrenicy

Soczewka - przezroczysta, dwuwypukła struktura za tęczówką i skupiająca światło na

siatkówce. Powstaje przez wpuklenie zarodkowej ektodermy powierzchownej -
nieunaczyniona tkanka, elastyczna, składa się z 3 części:
● torebka soczewki - gruba (10-20 μm), z proteoglikanów, kolagenu typu IV, otacza
całą soczewkę, miejsce przyczepu włókien obwódki rzęskowej, powstaje z błony
podstawnej zarodkowego pęcherzyka soczewki
● podtorebkowy nabłonek soczewki - składa się z pojedynczej warstwy komórek
występujących jedynie na przedniej powierzchni soczewki. Komórki nabłonkowe
przylegają w cz. podstawnej do otaczającej je torebki soczewki - ich części
szczytowe wiążą się z wewn. włóknami soczewki. Na tylnej krawędzi nabłonka - w
okolicy równika soczewki → komórki dzielą się i różnicują do włókien soczewki →
powolny wzrost soczewki
● włókna soczewki - bardzo wydłużone, zróżnicowane w formie komórki w formie
cienkich, spłaszczonych struktur, rozwijają się z komórek nabłonka o długości 7-10
mm, średnicy 2-8 μm. Ich cytoplazmę wypełnia białko (krystalina) - autofagia jąder
i organelli. Gęste upakowanie → przezroczysta tkanka załamująca światło
Soczewkę utrzymują w pozycji włókna obwódki rzęskowej rozciągnięte między torebką a
ciałem rzęskowym, razem z mięśniami rzęskowymi → akomodacja → wyostrzanie wzroku
(przedmioty oddalone - rozluźnienie mięśni → napinanie soczewki przez włókna i jej
spłaszczenie. Pobliski obiekt - skurcz mięśni rzęskowych → odkształcenie ciała rzęskowego,
rozluźnienie obwódki rzęskowej, kulista soczewka).
W 4. dekadzie życia - presbiopia - skutek utraty elastyczności soczewki i zdolności
akomodacji.
Korygowana za pomocą soczewek wypukłych (do czytania) - u osób starszych często
denaturacja krystalin we włóknach soczewki, przez co staje się mniej przezroczysta. U
osób starszych często obszary soczewki stają się zamglone - zaćma (katarakta) - jej
przyczyną może być długotrwałe narażenie na działanie UV lub uraz. Może być też
skutkiem cukrzycy/nadciśnienia.
Leczenie: usunięcie soczewki drogą aspiracji po wibracyjnej emulsyfikacji struktury. Tylna
strona torebki soczewki i zakotwiczone w niej włókna obwódki rzęskowej pozostają w
tylnej komorze oka. Wklęsła tylna torebka - woreczek torebkowy - miejsce implantacji
akrylowej śródocznej protezy soczewki (IOL). Trwają badania nad protezami soczewki
zdolnymi do samodzielnej akomodacji.

Ciało szkliste - zajmuje szeroką komorę ciała szklistego za soczewką, składa się z
galaretowatej tkanki łącznej (99% woda, włókna kolagenowe, hialuronian) otoczonej zewn.
blaszką - błoną szklistą. Jedynymi komórkami w ciele szklistym są drobne, położone blisko
błony szklistej komórki mezenchymatyczne - hialocyty - syntezują kwas hialuronowy i
kolagen. Nieliczne są też makrofagi.

Siatkówka - najbardziej wewnętrzna z błon oka, rozwija się z dwóch podstwnych

podwarstw pochodzących z wewn. i zewn. warstwy kubka ocznego zarodka:

51
 ● zewnętrzny, jednowarstwowy, sześcienny nabłonek barwnikowy przylega do
błony Brucha i blaszki naczyń włosowatych naczyniówki. Warstwa silnie
pigmentowanych komórek tworzy również cz. podwójnego nabłonka
pokrywającego ciało rzęskowe i tęczówkę.
● wewnętrzna strefa siatkówki - warstwa nerwowa (siatkówka
receptorowa/wzrokowa) - gruba, wielowarstwowa, zawiera różne typy neuronów i
komórek fotoreceptorowych

Nabłonek barwnikowy siatkówki i warstwa fotoreceptorowa nie są ze sobą ściśle

połączone. Urazy głowy mogą powodować odklejanie siatkówki - komórki
fotoreceptorowe tracą wsparcie metaboliczne komórek barwnikowych i naczyniówki →
może to prowadzić do ich śmierci. Korekcja położenia siatkówki i ich ponowne
przyłączenie - skuteczna terapia tego stanu.

Nabłonek barwnikowy siatkówki (PL)

otacza nerwową cz. siatkówki, tworzy sześcienne lub niskie walcowate komórki z
podstawnie ulokowanymi jądrami. Dobrze rozwinięte połączenia międzykomórkowe,
połączenia komunikacyjne (nexus), liczne uwypuklenia podstawnych domen błon
komórkowych powiązane z mitochondriami.
Szczytowa część komórek: płaskie wypustki otaczające końcowe cz. kom.
fotoreceptorowych. Zawierają one ziarna melaniny, liczne wakuole fagocytarne i wtórne
lizosomy, peroksysomy oraz rozbudowaną gładką ER → izomeryzacja retinalu (wit. A).
Funkcje nabłonka:
● absorpcja rozproszonego światła przez warstwę pigmentową
● tworzenie bariery krew-siatkówka dzięki obwódkom zamykającym - regulacja
transportu jonów
● regeneracja retinalu - enzym izomerujące w kom. nabłonka - izomeryzacja
all-trans-retinalu z fotoreceptorów do 11-cis-retinalu → przekazywanie do kom.
światłoczułych
● fagocytoza złuszczonych składników kom. fotoreceptorowych, degradacja w
pęcherzykach
● usuwanie wolnych rodników (mechanizmy antyoksydacyjne), wspomaganie cz.
nerwowej siatkówki przez wydzielanie ATP, czynników wzrostu i związków
immunomodulacyjnych

Siatkówka receptorowa - funkcjonuje jako daleko wysunięta część OUN, zawiera kom.
glejowe i neurony powiązane w warstwach. Tworzy ją 9 warstw, 3 główne zawierają jądra
neuronów:
● warstwa jądrowa zewnętrzna (ONL) - zawiera ciała fotoreceptorów, leży blisko
nabłonka barwnikowego, jej komórki otrzymują tlen na drodze dyfuzji z
naczyniówki
● warstwa jądrowa wewnętrzna (INL) - jądra różnych neuronów (dwubiegunowych,
poziomych, amakrynowych) - tworzą połączenia z innymi neuronami, integrują
sygnały
● warstwa zwojowa (GL) - blisko ciała szklistego, grupuje neurony o dłuższych
aksonach (kom. zwojowe), tworzą warstwę włókien nerwowych → nerw wzrokowy →
mózg
○ najgrubsza blisko dołka środkowego siatkówki
○ zwęża się w cz. obwodowej do 1 warstwy komórek
○ zawiera ciała komórek zwojowych
Pomiędzy 3 warstwami jądrowymi, dwie włókniste warstwy splotowate (zawierają
połączone synapsami aksony i dendryty):

52
 ● warstwa splotowata zewnętrzna (OPL) - aksony kom. fotoreceptorowych i
dendryty neuronów warstwy jądrowej wewnętrznej
● warstwa splotowata wewnętrzna (IPL) - aksony i dendryty łączące neurony
warstwy jądrowej wewnętrznej z kom. zwojowymi
Spolaryzowane neurony światłoczułe w siatkówce → warstwa pręcików i czopków (RCL),
aksony w warstwie splotowatej zewnętrznej
Wspomaganie metaboliczne neuronów: komórki Mullera (NFL) (glejowe) - ciała w
warstwie jądrowej wewnętrznej, wysyłają długie wypustki na całą grubość cz. nerwowej
siatkówki → małe odgałęzienia → oplatanie aksonów, dendrytów, perykarionów i naczyń →
dostarczają czynników neurotroficznych, usuwają metabolity, regulują homeostazę
wodno-elektrolitową, kontrolują przepływ krwi (bariera krew-siatkówka. Budują dwie
cienkie warstwy siatkówki:
● warstwa graniczna zewnętrzna (OLL) - słabo barwiąca warstwa poł. zwierających
między kom. Mullera i fotoreceptorami
● warstwa graniczna wewnętrzna (ILM) - błona podstawowa utworzona przez
końcowe rozszerzenia wypustek kom. Mullera, pokrywające kolagenową błonę
ciała szklistego, tworzy wewn. pow. siatkówki
Warstwy obserwuje się w mikroskopii świetlnej.
Gałęzie tętnicy i żyły środkowej siatkówki biegną głównie w warstwie włókien nerwowych i
kom. zwojowych otoczone przez stópki kom. Mullera i astrocytów. Naczynia włosowate
wnikają aż do warstwy jądrowej wewn.

Komórki pręcikonośne
ok. 92 miliony w siatkówce, skrajnie wrażliwe na światło - reagują na pojedynczy foton,
zapewniają możliwość widzenia nawet przy zmierzchu. Wąskie i wydłużone kom.
pręcikonośne składają się z dwóch odmiennych części - segment zewn. (światłoczuły) -
zmodyfikowana, wrażliwa na światło rzęska pierwotna, kształt pręcika. Segment wewn.
zawiera glikogen, mitochondria i polirybosomy → aktywność biosyntetyczna.

53
Segment zewnętrzny (pręcik): 600-1000 spłaszczonych dysków błonowych ułożonych w
stosy i otoczonych błoną kom. Powierzchnie cytoplazmatyczne każdego dysku są bogate
w rodopsynę - purpurę wzrokową blaknącą od wpływem światła → inicjacja bodźca
wzrokowego.
Pomiędzy segmentami: szypuła łącząca, część zmodyfikowanej pierwotnej rzęski
wychodzącej z ciałka podstawnego.
Dyski pręcików powstają dzięki powtarzającym się wpukleniom błony kom. w pobliżu
szypuły łączącej oraz wbudowywaniu tam rodopsyny i białek transportowych z segmentu
wewn.
W pręcikach nowo powstałe dyski oddzielają się od błony komórkowej i przesuwają
dystalnie w miarę tworzenia się kolejnych. Ostatecznie dyski docierają do końca pręcika →
odrywanie → fagocytoza → trawienie przez komórki nabłonka barwnikowego. Trwa to 10
dni.
Codziennie w każdym pręciku ok. 90 dysków jest usuwanych i zastępowanych przez nowe.

Komórki czopkonośne - mniej liczne, słabiej wrażliwe na światło niż kom. pręcikonośne,
występują w siatkówce w liczbie 4.6 miliona - widzenie barwne przy odp. jasnym
oświetleniu. 3 morfologiczne klasy komórek czopkonośnych (każda ma jeden typ
barwnika- jodopsyny)
● każdy z nich ma maksymalną czułość na światło o różnej dł. fali - czerwonej,,
niebieskiej, zielonej
● zmieszanie sygnałów → widzenie obrazu w kolorze
Komórki są wydłużone, mają segment zewnętrzny i wewnętrzny, rzęskę tworzącą szypułę,
nagromadzone mitochondria i polirybosomy. Segmenty zewn. - krótsze od pręcików,
stożkowaty kształt, dyski nie są oddzielone od błony, są ułożone po jednej stronie
wpuklenia.
Nowo zsyntezowane jodopsyny i inne białka błonowe → rozmieszczone równomiernie w
segmencie zewn. - obrót jodopsyny w kom. → oddzielanie od czopków rzadziej niż w
pręcikach.
Wrodzona ślepota barw - recesywna mutacja genów jodopsyn/innych genów czopków.
Najczęściej ślepota na barwy czerwone i zielone. Częściej u mężczyzn - gen umiejscowiony
na chromosomie X. Kobiety mogą być nosicielkami.
Tarcza nerwu wzrokowego
inaczej plamka ślepa, występuje w tylnej cz. siatkówki, aksony warstwy włókien
nerwowych (NFL) zbiegają się w niej razem → nerw wzrokowy.
1,7 mm średnicy, pozbawiona receptorów, większość warstw siatkówki z wyjątkiem
warstwy włókien nerwowych pochodzących z kom. zwojowych.
Sparowane w n. wzrokowym naczynia środkowa - tętnica i żyła siatkówki - rozgałęziają się
w tarczy nerwu wzrokowego → mikrounaczynienie - zaopatruje neurony i kom. glejowe
warstw wewn.
Blisko tarczy i naprzeciw średnicy - dołek środkowy o średnicy 1,5 mm - wyspecjalizowany
obszar siatkówki - ostrość wzroku w tym miejscu jest maksymalna.
Dołek stanowi niewielkie zagłębienie siatkówki - w którym perykariony neuronów
zwojowych i neuronów wewn. warstwy jądrowej są na obwodzie, odsłaniając komórki
czopkonośne.
w dołku środkowym: długie i gęsto upakowane czopki, brak większości neuronów i naczyń
krwionośnych → dotarcie światła bezpośrednio do czopków z rozproszeniem - adaptacje
strukturalne odpowiadają się
podgrupa komórek zwojowych w obrębie siatkówki - fotoreceptory niewzrokowe -
zawierają 11-cis-retinal związany z melanopsyna, wykrywają w ilości i jakości światła cykl
świetlny
sygnały biegną drogą siatkówkowo-podwzgórzową do jąder nadskrzyżowaniowych
podwzgórza i do szyszynki

54
Fototransdukcja - dyski błonowe położone są równolegle, maksymalizuje to ich
ekspozycję na światło, błony dysków zawierają jodopsyny: każdy z tych barwników zawiera
białko przezbłonowe - opsynę - z przyłączoną do niego małą cząsteczką - chromoforu.
Pochodna witaminy A - retinal - chromofor rodopsyny w pręcikach
kaskada zmian w komórkach wyzwalana jest w chwili, gdy promień światła aktywuje
chromofor
w ciemności rodopsyna jest nieaktywna, kanały kationowe błony komórkowej są otwarte
zdepolaryzowana komórka uwalnia neurotransmiter w synapsach z neuronami
dwubiegunowymi
● gdy zawarty w rodopsynie retinal pochłonie foton światła → izomeryzacja z formy
11-cis-retinalu → all-trans-retinal → zmiana konfiguracji opsyny → aktywacja
transducyny
○ heterotrimeryczne białko G, z którym wiąże się opsyna
○ aktywność transducyny → zamknięcie bramkowanych przez cykliny
guazyno-monofosforanu (cGMP) kanałów sodowych → hiperpolaryzacja
komórki → zmniejszenie uwalniania neurotransmitera w synapsach
○ depolaryzacja grupy neuronów dwubiegunowych → potencjał do kom.
zwojowych
● indukowane światłem zmiany konformacyjne retinalu → odłączenie chromoforu od
opsyny (blednięcie)
○ wolny all-trans-retinal jest transportowany z pręcika do przyległej komórki
nabłonka barwnikowego → konwersja do 11-cis-retinalu → transport z
powrotem od fotoreceptora → ponowne wykorzystanie (trwa to około
minuty - adaptacja oczu prz przechodzeniu ze światła jasnego do
ciemnego)

Zwyrodnienie plamki żółtej związane z wiekiem - utrata wzroku w centralnej części pola
widzenia
Zmiany degeneracyjne wokół plamki: depigmentacja nabłonka tylnego, ogniskowe
pogrubienie przyległej błony Brucha, utrata krwi w naczyniach włosowatych
naczyniówki i siatkówki, zanikanie komórek fotoreceptorowych
postęp choroby spowolniony dzięki chirurgii laserowej - usuwanie zmienionych naczyń

Spojówka - cienka, przezroczysta błona śluzowa pokrywająca odsłoniętą przednią cz.

twardówki, przechodząca na wewn. pow. powiek jako wyściółka.
Nabłonek wielowarstwowy walcowaty z licznymi małymi kom. kubkowymi na cienkiej
blaszce z tkanki łącznej luźnej → śluzowa wydzielina → film łzowy
Zapalenie spojówek → wydzielanie śluzu zwiększone, poszerzone mikrounaczynienie
twardówki

Powieki - giętkie struktury ochronne ze skóry, mięśnia i spojówki. Skóra elastyczna, bez
tkanki tłuszczowej, małe mieszki włosowe i delikatne włosy, na dystalnej krawędzi - rzęsy.
Mieszkom rzęs towarzyszą gruczoły łojowe i zmodyfikowane apokrynowe potowe.
Pod powierzchnią skóry: poprzecznie prążkowane włókna mięśnia okrężnego oka i
mięśnia dźwigacza powieki, pofałdowanie się, ruchy powiek. Do spojówki przylega tarczka
- zbitka płytka włóknisto-sprężysta podtrzymująca tkanki powieki. Tarczka otacza szereg
20-25 gruczołów łojowych, każdy zbudowany z wielu płacików, wydzielina do wspólnego
długiego przewodu środkowego między rzęsami → wydzielina powstaje w gruczołach
tarczkowych (gruczołach Meibom) - zewn. pow. filmu łzowego - zmniejsza szybkość
parowania i smaruje pow. oka.
Zakażenia w pobliżu ujścia przewodów gruczołów tarczkowych (gronkowcem) - jęczmień

55
Gruczoły łzowe
w sposób ciągły produkują płyn stanowiący film łzowy → nawilżanie i natłuszczanie
rogówki i spojówki, dostarczanie tlenu nabłonkowi rogówki. Łzy zawierają: białka odp.,
elektrolity
Główne gruczoły: ulokowane w górnej skroniowej części oczodołu, mają kilka płatów,
drenaż przez własne przewody uchodzące do górnego sklepienia wysłanego spojówką
uchyłka między powieką a okiem
pęcherzyki gruczołów zbudowane z dużych kom. surowiczych wypełnionych słabo
barwiącymi się ziarnistościami i otoczone dobrze rozwiniętymi kom. mioepitialnymi
film łzowy opływa pow. oka i zbiera się w innej cz. aparatu łzowego - płynie przez dwa
małe otwory (0,5 mm średnicy) → kanaliki → woreczek łzowy → jama nosowa przez przewód
nosowo-łzowy
kanaliki wyściela nabłonek jednowarstwowy płaski - dystalnie położony woreczek łzowy i
przewód - nabłonek wielorzędowy walcowaty z migawkami

UCHO - narząd przedsionkowo-ślimakowy

Trzy części ucha:
● zewnętrzne - odbiera fale dźwiękowe
● środkowe - przekazywanie fal z powietrza do płynów ucha wewn. przez kosteczki
● wewnętrzne - ruch cieczy → impulsy nerwowe → OUN (narząd przedsionkowy -
równowaga, ślimak - słuch)

Ucho zewnętrzne
małżowina - nieregularna, lejkokształtna płytka chrząstki sprężystej pokrytą ściśle skórą
fale wnikają do przewodu słuchowego zewn. (nabłonek wielowarstwowy płaski) w błonie
podśluzowej - brodawki włosów, gruczoły łojowe, apokrynowe gruczoły potowe
woskowina - gęsta substancja wytwarzana przez gruczoły łojowe i woskowinowe - zawiera
różne białka, kwasy tłuszczowe, keratynocyty złuszczone → wł. ochronne i
przeciwbakteryjne
zewn. część ściany przewodu wzmocniona chrząstką sprężystą, wewn. cz. w kości
skroniowej
głęboko na końcu przewodu słuchowego zewn. leży błona bębenkowa (bębenek) -
włóknisto sprężysta tkanka łączna pokryta od zewn. naskórkiem a od wewn.
jednowarstwowym sześciennym nabłonkiem błony śluzowej - wyściela jamę ucha
środkowego
drgania błony → ucho środkowe

Ucho środkowe
zawiera wypełnioną powietrzem jamę bębenkową - nieregularna przestrzeń we wnętrzu
k. skroniowej między błoną bębenkową a kostną pow. ucha wewn.
od przodu jama skomunikowana z gardłem trąbką słuchową (Eustachiusza,
gardłowo-bębenkową)
od tyłu z jamkami sutkowymi k. skroniowej
wyściela ją: nabłonek jednowarstwowy sześcienny na cienkiej blaszce właściwej - ciągłość
z okostną
wnikają do trąbki - zastępowany urzęsionym nabł. wielorzędowych walcowatym
poniżej k. skroniowej trąbka słuchowa zapadnięta, otwiera się krótko podczas połykania -
wyrównanie ciśnienia

56
w przyśrodkowej ścianie kostnej ucha środkowego: dwa małe otwory pokryte błoną:
okienko owalne (przedsionka), okienko okrągłe (ślimaka) za którymi zaczyna się ucho
wewn.
młoteczek-kowadełko-strzemiączko→ błona okienka owalnego (pomiędzy stawy maziowe
pokryte nabłonkiem jednowarstwowym płaskim)
mięsien napinacz błony bębenkowej i mieśień strzemiączkowy → ograniczanie ruchomości
kosteczek, ochrona okienka owalnego i ucha wewn. przed uszkodzeniami ze zbyt
głośnych dźwięków

Ucho wewnętrzne
wewnątrz k. skroniowej: błędnik kostny i błoniasty (mniejszy) - zespół ciągłych,
wypełnionych płynem komór i cewek - wywodzi się z pęcherzyka ektodermalnego,
zwanego pęcherzykiem usznym, wpukla się do wnętrza przyległej mezenchymy w 4.
tygodniu rozwoju zarodkowego - następnie traci styczność z ektodermą powierzchniową →
zamknięty w rozwijającej się k. skroniowej
U zarodka pęcherzyk uszny (otocysta) tworzy błędnik błoniasty składający się z:
● dwa połączone zbiorniki: łagiewka i woreczek
● trzy przewody półkoliste pozostające w ciągłości z łagiewką
● przewód ślimakowy: odpowiada za słuch i jest połączony z woreczkiem
Każda ze struktur pośredniczących w funkcjach ucha wewn. ma w nabłonku duże,
wyspecjalizowane obszary zajmowane przez walcowate komórki mechanoreceptorowe:
komórki włoskowate (rzęskowe) - są to:
● dwie plamki łagiewki i woreczka
● trzy grzebienie bańkowe leżące w buławkowatych rozszerzeniach - bańkach kanału
półkolistego
● długi narząd spiralny (Cortiego) w przewodzie ślimakowym
Cały błędnik błoniasty znajduje się wewnątrz kostnego i tworzą go:
● przedsionek - nieregularna środkowa jama z woreczkiem i łagiewką
● trzy położone za przedsionkiem kostnym kanały półkoliste - zawierają przewody
półkoliste
● ślimak - położony po przeciwnej stronie przedsionka, zawiera przewód ślimakowy,
ma ok. 35 mm długości i owija się na 2 ¾ obrotu wokół kostnej osi - wrzecionka.
○ wrzecionko zawiera naczynia krwionośne i perykariony oraz wypustki gałęzi
słuchowej VIII nerwu czaszkowego - skupione w zwój spiralny (ślimakowy)

Błędnik kostny i błoniasty wypełniają 2 różne płyny - fizycznie odseparowane:

● przychłonka (perylimfa) - wypełnia wszystkie części błędnika kostnego, skład
jonowy zbliżony do płynu mózgowo-rdzeniowego i pozakomórkowego innych
tkanek, niewiele białek, przesącza się z naczyń okostnej, drenowana przez przewód
przychłonki do przestrzeni podpajęczynówkowej
○ przychłonka podtrzymuje i ochrania zamknięte struktury błędnika
błoniastego przed twardą ścianą błędnika kostnego
● śródchłonka (endolimfa) - wypełnia błędnik błoniasty, ma wysokie stężenie jonów
potasu (jak płyn wewnątrzkom), niskie stężenie sodu
○ produkowana w wyspecjalizowanym obszarze ściany przewodu
ślimakowego
○ odprowadzana przez mały przewód śródchłonki do zatok żylnych opony
twardej

57
 Cz. błędnika Cz. błędnika Receptory Funkcja-
kostnego błoniastego czuciowe wykrywanie

Przedsionek Łagiewka i woreczek Plamki Ruchy liniowe,

statyka

Kanały półkoliste Przewody półkoliste Grzebienie Ruchy obrotowe

bańkowe

Ślimak Przewód ślimakowy Narząd Cortiego Dźwięki

Łagiewka i woreczek
zbudowane z cienkiej pochewki łącznotkankowej wyścielonej nabłonkiem
jednowarstwowym płaskim i przytwierdzone do okostnej błędnika kostnego pasmami
unaczynionej tk. łącznej
plamki w ścianie łagiewki i woreczka: niewielkie obszary walcowatych komórek
neuroepitelialnych, zaopatrywane przez odgałęzienia nerwu przedsionkowego
plamka woreczka w płaszczyźnie prostopadłej (pionowej) względem plamki łagiewki
budowa histologiczna podobna: pogrubiona ściana, kilka tys. walcowatych komórek
włoskowatych otoczonych przez komórki podporowe i tworzące synapsy z zakończeniami
nerwów
komórki włoskowate: przekaźniki mechanoelektryczne (energia mech. → elektryczna)
w części szczytowej: pęczek zawierający sztywne kinocilium o dł. nawet 40 μm i wiązkę
30-50 nierozgałęzionych stereociliów
● część podstawna stereocilium - stożkowa, łączy się z bogatą w filamenty aktynowe
cytoplazmą szczytową, płytką kutykularną - przywraca pierwotną orientację tych
struktur po odchyleniu
● stereocilia ułożone w rzęsy o malejącej wys. - najdłuższe przylegają do kinocilium
● szczytowe odcinki zanurzone w grubej warstwie proteoglikanów - błonie
otolitowej (galaretowata)
○ jej zewn. pow. zawiera zbudowane z węglanu wapnia i białka kryształy -
otolity (otokonia, statokonia, kamyczki błędnikowe) o średnicy 5-10 μm
○ dwa typy komórek włoskowatych tworzących u podstaw synapsy z
aferentnymi zakończeniami nerwowymi:
■ typ I - kom. włoskowate o zaokrąglonej części podstawnej otoczonej
końcowym kielichem aferentnego zakończenia nerwowego
■ typ II - bardziej liczne kom. walcowate z kolbkami synaptycznymi
○ połączenia synaptyczne z włóknami z mózgu (eferentnymi) występują na
obu typach komórek lub na włóknach aferentnych - modulacja wrażliwości
mechanoreceptorów
○ kom. podporowe - wsparcie mech. i metaboliczne komórek receptorowych
● inf. z łagiewki i woreczka → pozycja statyczna i przyśpieszenie liniowe głowy
○ + inf. wzrokowa i inf. z proprioreceptorów mięśniowych → równowaga
○ odchylenie stereociliów - zmiana potencjału spoczynkowego kom.
włoskowatych i tempo uwalniania neurotransmiterów - podstawa
transdukcji mechanoelektrycznej
○ pęczek stereociliów - odchylenie w kierunku kinocilium → pociągnięcie
włókienek białkowych (łączników szczytowych) - otwarcie bramkowanych
mechaniczne kanałów jonowych i napływ jonów potasu (z endolimfy do
komórki) → depolaryzacja kom. włoskowatej → otwarcie bramkowanych
napięciem kanałów wapnia w błonie podstawno-bocznej → napływ jonów
wapnia → pot. czynnościowy we włóknach afer.
○ ustanie ruchu głowy → stereocilia prostują się → kom. włoskowate ulegają
repolaryzacji → przywrócenie pot. spoczynkowego

58
 ○ ruchy głowy - stereocilia w kierunku przeciwnym → rozluźnianie łączników
szczytowych → zamknięcie kanałów kationowych, hiperpolaryzacja komórki
→ zamknięcie kanałów wapniowych, zmniejszone uwalnianie
neurotransmitera
● impulsy czuciowe z plamek łagiewki i woreczka → OUN (przez VII nerw czaszkowy)
zaburzenia funkcjonowania układu przedsionkowego → zawroty głowy (choroba
lokomocyjna)
zapalenie ucha wewn. i nerwu przedsionkowego → nieprawidłowa akt. układu
przedsionkowego → choroba Meniere’a - epizody zawrotów głowy w połączeniu z utratą
słuchu i uczuciem dzwonienia w uszach (tinnitus) gdy wzrost ciśnienia śródchłonki
wewnątrz błędnika powoduje pękniecie i przeciek śródchłonki do przychłonki

Przewody półkoliste
wychodzą i wracają do ściany łagiewki, leżą w trzech różnych płaszczyznach
przestrzennych, ułożone względem siebie prostopadle
każdy przewód ma jeden rozszerzony ampułkowato koniec - bańkę błoniastą zawierająca
komórki włoskowate i podporowe na krawędzi uwypuklenia - grzebienia bańkowego
każdy grzebień położony prostopadle względem osi długiej przewodu, grzebienie
bańkowe są pod względem budowy hist. zbliżone do plamek - tworzą osklepek przy
szczytowych częściach kom. rzęskowych - warstwa proteoglikanów grubsza, bez otolitów
osklepek rozciąga się na bańką, dociera do przeciwległej pozbawionej receptorów ściany
komórki włoskowate są mechanoelektrycznymi przekaźnikami - przekazują sygnał do
aksonów aferentnych drogą pulsacyjnego uwalniania neurotransmitera - zależne od de- i
hiperpolaryzacji
mechanoreceptory grzebieni bańkowych wykrywają ruchy obrotowe głowy
komórki włoskowate grzebieni bańkowych położonych po przeciwległych stronach głowy
- pochylają się przy jej obrocie → depolaryzacja z jednej strony, hiperpolaryzacja z
przeciwnej str.
neurony jąder przedsionkowych w OUN - odbieranie impulsów z przewodów półkolistych
jednocześnie, analiza obrotów głowy na podst. tempa uwalniania neurotransmitera
inf. z przewodów biegną razem z inf. z łagiewki i woreczka → nerw VIII → OUN → analiza
ruchu i orientacji przestrzennej → zachowanie równowagi

łagodne napadowe położeniowe zawroty głowy → mogą być spowodowane

oderwaniem jednego z otolitów od błony kamyczkowej -- przemieszczanie do wnętrza
bańki tylnego przewodu → grzebień staje się cięższy i wrażliwy → impulsy nieprawidłowo
interpretowane jako ciągłe obroty głowy
procedura repozycjonowania kanalików/manewr Epleya

Przewód ślimakowy
część błędnika w formie spiralnego kanału - zawiera kom. włoskowate, warunkuje funkcje
słuchowe, znajduje się w ślimaku kostnym - stanowi jeden z trzech przylegających do
siebie równoległych przedziałów - schodów - owijających się 2 ¾ raza wokół wrzeciona
kostnego ślimaka
● właściwy przewód - wypełniony śródchłonką przedział środkowy - schody
środkowe
○ połączony z woreczkiem przewodem łączącym i ślepo kończy się na
szczycie ślimaka
○ rozpoczynają się blisko okienka owalnego
● szersze schody przedsionka zawierają przychłonkę - oddzielone od schodów
środkowych błoną przedsionkową (Reissnera) - pokryta obustronnie nabłonkiem
jednowarstwowym płaskim

59
 ○ obwódki zamykające uniemożliwiają dyfuzję jonów
śródchłonka-przychłonka
● schody bębenka - zawierają perylimfę, oddzielone od schodów środkowych
włóknisto-sprężystą błoną podstawną
○ schody przedsionka i bębenka komunikują się szparą osklepka (otwór na
szczycie ślimaka) - stanowią jedną cewkę wypełnioną perylimfą
○ kończą się w okienku okrągłym

Prążek naczyniowy w bocznej ścianie przewodu ślimakowego, czyli schodów środkowych

wytwarza śródchłonkę bogatą w K+. Jego komórki tworzą wielowarstwowy nabłonek z
cytoplazmatycznymi wypustkami → fałdy wokół naczyń włosowatych - formułują splot
wewnątrznabłonkowy.
Jony potasu są uwalniane z włośniczek i transportowane przez ściśle połączone ze sobą
komórki nabłonka do endolimfy - opływa ona stereocilia kom. włosowatych, zapewnia
warunki do depolaryzacji.

Narząd spiralny (Cortiego) - właściwy narząd słuchu, zbudowany z kom. włoskowatych i

nabłonkowych. Włoskowate są wyposażone w pęczki sztywnych stereociliów ułożonych w
pęczki w kształcie litery V - w trakcie rozwoju każda traci pojedyncze kinocilium. Typy kom.
włoskowatych:
● zewnętrzne - w liczbie ok. 12 000, zgrupowane w 3 rzędy w pobliżu woreczka - przy
ślimaku 5 rzędów.
○ każda komórka wyposażona w pęczek stereociliów w kształcie litery V
● wewnętrzne - pojedynczy szereg z 3500 komórek
○ zawierają krótsze stereocilia ułożone liniowo
Oba typy komórek włoskowatych mają liczne połączenia z zakończeniami nerwowymi
aferentnymi i eferentnymi. Szereg wewnętrzny jest jednak silniej unerwiony.
Zwój spiralny - tworzony przez ciała aferentnych neuronów dwubiegunowych - położone
wewn. kostnego wrzecionka.

Przewodzeniowa utrata słuchu (niedosłuch przewodzeniowy) - zaburzenia ucha

środkowego (zaburzenie przewodzenia przez kosteczki od błony bębenkowej do
okienka owalnego). Przykład: otoskleroza - bliznowate ubytki błędnika kostnego w
pobliżu strzemiączka → hamowanie ruchu
w okienku. Zakażenie ucha środkowego także może obniżyć przewodnictwo słuchowe
wskutek gromadzenia się płynu w jamie bębenkowej.
Głuchota czuciowa (niedosłuch odbiorczy) - może być wrodzona lub nabyta - skutek
uszkodzeń dowolnych struktur od ślimaka do ośrodków słuchowych w OUN. (zazwyczaj
utrata kom. włoskowatych lub degeneracja nerwów).

Dwa typy komórek podporowych w narządzie Cortiego:

● komórki falangowe - ze szczytowymi wypustkami, otaczającymi
podstawno-boczne części wewn. i zewn. komórek włoskowatych i synaptyczne
zakończenia nerwowe
○ szczytowe końce komórek połączone z górnymi końcami kom.
włoskowatych obwódkami zamykającymi - powstaje szczytowa płytka w
całym narządzie spiralnym - przechodzą przez nią pęczki stereociliów,
zanurzając się w śródchłonce
● komórki filarowe - usztywnione przez grube pęczki keratyny - ograniczają tunel
wewnętrzny między zewn. i wewn. kompleksami komórek włoskowatych i
falangowych
○ tunel jest usztywniony i odgrywa rolę w transmisji dźwięku

60
Szczytowe odcinki stereociliów zewn. kom. włoskowatych zatopione w galaretowatej
błonie nakrywkowej - leży ona ponad narządem Cortiego, jest przedłużeniem tkanki
łącznej otaczającej wrzecionko ślimaka (zawiera pęczki kolagenu typu II, V, IX i XI i
proteoglikany).
Stereocilia kom. włoskowatych narządu Cortiego = mechanoelektryczne przekaźniki
zbliżone do plamek przedsionka.

Droga fal dźwiękowych w uchu

Fale drgające zbierane przez ucho zewn. → drgania błony bębenkowej → poruszenie
łańcucha kosteczek słuchowych → wzmocnione drgania przekazane na okienko owalne →
wibracja przestrzeni wypełnionej przychłonką (schodów przedsionka) → fale ciśnienia
pobudzają błonę przedsionkową → fala ciśnienia śródchłonki w przewodzie ślimakowym
→ przemieszczenie błony podstawnej → kom. włoskowate narządu Cortiego odkształcają
się → sygnał nerwowy w ślimakowej gałęzi n. VIII
● Pozostałe fale → schody bębenka → opuszczanie ucha wewn. okienkiem okrągłym.
● Okolice maksymalnego odkształcenia błony podstawnej narządu Cortiego -
odmienne dla różnych częstotliwości fal (Hz)
○ wysoka częstotliwość - odkształcanie błony najbliżej okienka owalnego
○ niska częstotliwość - fale biegną wzdłuż schodów przedsionka → zmiana
pozycji narządu spiralnego w punktach odległych od okienka owalnego
○ najniższa częstotliwość - ruchy na szczycie przewodu ślimakowego (szpara
osklepka)
● główne mechanoreceptory słuchu - kom. włoskowate wewn. (gęściej unerwione)
Depolaryzacja zewn. kom. włoskowatych → skrócenie się komórek (działanie prestyny - 80
kDa)
● prestyna znajduje się w bocznych domenach błon komórek
● ulega zmianie konformacji zależnej od napięcia → skraca komórki w czasie
depolaryzacji, wydłuża je w hiperpolaryzacji
Ruchy kom. zewn → pociąganie w dół błony nakrywkowej naprzeciw steoreociliów kom.
wewn. → depolaryzacja komórek wewnętrznych → sygnał do OUN

Głuchota czuciowo-nerwowa może być leczona z użyciem implantu ślimakowego

(wszywanie niewielkiego przewodu zakończonego elektrodami do schodów bębenka →
elektrody przy nerwie ślimakowym.) Przyrząd zawiera mikrofon, procesor mowy
filtrujący dźwięki zewn. i nadajnik noszony za uchem zewn.
Różne częstotliwości dźwięków stymulują właściwe gałęzie nerwu.

61
 TKANKA MIĘŚNIOWA
● kurczliwość dzięki mikrofilamentom aktynowym i innym białkom
○ skurcz: przesuwanie filamentów miozynowych wzdłuż cienkich
aktynowych, siły generowane przez inne białka
● pochodzenie mezodermalne, różnicowanie stopniowe: wydłużanie komórek,
intensywna synteza białek miofibrylarnych (aktyny i miozyny)
● systematyka mięśni:
○ szkieletowe z pęczkami długich, wielojądrzastych komórek z widocznym
poprzecznym prążkowaniem o silnych i szybkich skurczach
○ serca o wydłużonych, rozgałęzionych, połączonych wstawkami komórkach,
kurczących się energicznie i rytmicznie
○ gładkie z wrzecionowatych komórek, skurcze niezależne od woli
● cytoplazma (sarkoplazma), siateczka gładka (siateczka sarkoplazmatyczna SER),
błona komórkowa wraz ze swoją błoną podstawną (sarkolema)
● w błonach podstawnych włókien mięśniowych: laminina
● ćwiczenia fizyczne → powstawanie nowych miofibryli + zwiększanie średnicy
włókien → większa objętość komórki (hipertrofia)
○ wzrost tkanki przez zwiększenie ilości komórek - hiperplazja (w mięśniach
gładkich, bo zachodzą tam podziały mitotyczne)

MIĘSIEŃ SZKIELETOWY
● tworzony przez włókna mięśniowe - cylindryczne, wielojądrzaste komórki
o średnicy 10-100 μm
● wydłużone jądra położone peryferyjnie tuż pod błoną - sarkolemmą
● w rozwoju embrionalnym: łączenie mezenchymalnych mioblastów → miotubule
wielu jądrach → tworzenie miofilamentów → włókna mięśniowe poprzecznie
prążkowane → funkcjonalne miofilamenty
● rezerwowe komórki progenitorowe (niewiele) - kom. satelitarne (nie uległy fuzji)
● włókna kolagenowe przekazują siły mechaniczne generowane przez skurcz
● poszczególne włókna rzadko od jednego do drugiego końca mięśnia
● powięź głęboka (pokrywa namięsną) z tkanki łącznej zbitej o utkaniu
nieregularnym → połączenia z tkanką łączną ścięgien (kolagen wnika w sarkolemę)

62
Budowa mięśnia: (wszystkie warstwy zawierają kolagen typu I i III)
1. Namięsna (epimysium) otacza cały mięsień, składa się z tkanki łącznej zbitej o
utkaniu nieregularnym, przegrody w głąb mięśnia dla naczyń i nerwów
2. Omięsna (perimysium) otacza każdy pęczek włókien mięśniowych, wnikają do
niej nerwy i naczynia, do każdego pęczka
3. Śródmięsna (endomysium) cienka warstwa z włókien siateczkowatych i
fibroblastów, otacza błony podstawne pojedynczych włókien mięśniowych

Budowa włókien:
Przekrój podłużny: wzór prążków z jasnych i ciemnych prążków, sarkoplazma o wysoce
zorganizowanej budowie, głównie cienkie, cylindryczne pęczki filamentów (miofibryle)
ułożone równolegle do osi długiej mięśnia
● ciemne prążki - prążki A - anizotropowe, dwójłomne w mikroskopie
polaryzacyjnym - miozyna
● jasne prążki - prążki I - izotropowe, nie zmieniają polaryzacji - aktyna F
○ każdy z nich przecięty ciemną, poprzeczną linią - prążkiem Z, wokół
mitochondria
jednostka czynnościowa: sarkomer, rozciąga się między prążkami Z (długość 2,5 μm)
mitochondria i SER położone między miofibrylami (z równolegle ułożonych sarkomerów)
o średnicy 1-2 μm

Filamenty:
● miozynowe o długości 1,6 μm i szerokości 15 μm
○ znajdują się w prążku A w środku sarkomeru
○ duży kompleks z dwóch łańcuchów ciężkich i dwóch lekkich
○ łańcuchy ciężkie - białka motorowe, skręcone razem, stanowią ogony
miozyny
○ globularne wypustki: 4 łańcuchy lekkie miozyny, tworzą główkę na końcu
każdego ciężkiego łańcucha
○ główki przyłączają aktynę → mostki poprzeczne między filamentami
cienkimi a grubymi, przyłączają też ATP (aktywność ATPazy)
○ w filamencie grubym: kilka cząsteczek miozyny
● cienkie filamenty aktynowe, o długości 1 μm i szerokości 8 μm, leżą między
grubymi w filamencie cienkim
○ każdy monomer aktyny G zawiera miejsce wiążące główkę miozyny
○ łączą się z białkami regulatorowymi:
■ tropomiozyną - spiralna, o długości 40 nm, z dwóch polipeptydów
■ troponiną - z trzech podjednostek TnT → tropomiozyna, TnC → jony
Ca, TnI → regulująca oddziaływania z miozyną

Każda miofibryla - szereg pęczków, sarkomer za sarkomerem, pomiędzy prążki Z

Prążek I - z filamentów cienkich (barwią się jaśniej)
● Filamenty aktynowe prostopadle zakotwiczone w prążkach Z przez alfa-aktyninę,
odwrotna polaryzacja po obu stronach prążka
● w prążku I występuje największe białko organizmu: tityna (3700 kDa), wspiera
filamenty grube, przyłącza je do prążka Z, struktura sprężyny
● nebulina przyłącza się bocznie do każdego fil. cienkiego → ułatwia połączenie z
alfa-aktyniną, określa długość polimerów aktyny
Prążek A - filamenty grube i nakładające się na nie końcówki cienkie
● pośrodku jaśniejsza strefa H - jedynie ogony miozyny, bez aktyny
● prążek H przecięty przez prążek M - zawiera:
○ miomezynę - utrzymuje regularny układ fil. grubych

63
 ○ kinazę kreatynową - przenosi grupy fosforanowe na ADP → ATP

SER - siateczka śródplazmatyczna, system kanalików poprzecznych

SER zawiera pompy wapniowe i inne białka wiążące jony wapnia, otacza miofibryle
uwolnienie jonów wapnia: poprzez bramkowane napięciem kanały wapniowe wyzwalane
po depolaryzacji błony
jednoczesny skurcz wszystkich miofibryli możliwy dzięki KANALIKI T (kanaliki
poprzeczne) - rurkowate pofałdowania, zagłębienia sarkolemmy, wnikają głęboko do
sarkoplazmy, otaczają każdą miofibrylę na wysokości granic prążków A i I
● do każdego kanalika T przylegają dwie cysterny końcowe siateczki
● kompleks z dwóch cystern i kanalika T → TRIADA → umożliwia depolaryzację błony
kom. kanalika T, oddziaływuje na SER, wyzwala uwolnienie jonów wapnia

MECHANIZM SKURCZU
→ nie dochodzi do zmiany długości filamentów cienkich/grubych, jedynie ślizganie się
1. Potencjał czynnościowy dociera do synapsy nerwowo-mięśniowej.
2. Potencjał przekazywany wzdłuż kanalików T do końcowych cystern siateczki.
3. Powoduje to uwolnienie jonów wapnia.
4. Jony wapnia wiążą troponinę, zmieniają jej kształt → rozpada się kompleks
troponina-tropomiozyna blokujący miejsca łączenia → przesuwają tropomiozynę na
aktynie F → odsłonięcie miejsc aktyny wiążących miozynę.
5. Powstają mostki poprzeczne między aktyną i miozyną → zmiana konformacji
główek miozyny, zagięcie.
6. Przesuwanie filamentów cienkich w głąb prążka A.
Energia do zagięcia główek miozyny z hydrolizy ATP związanego z główkami
ustanie impulsu, spadek poziomu jonów wapnia → tropomiozyna ponownie przykrywa
miejsce wiążące miozynę na aktywnie → bierny powrót filamentów na miejsce
brak ATP → mostki aktyna-miozyna pozostają stabilne (stężenie pośmiertne)

Unerwienie
rozgałęzianie mielinowych włókien nerwów ruchowych w omięsnej - z każdego nerwu
kilka bezmielinowych zakończeń nerwowych - przechodzą przez śródmięsną → synapsy z
włóknami mięśniowymi
komórki Schwanna pokrywają odgałęzienia aksonów i miejsca ich styczności z kom.
mięśniowymi

64
 ● ich błona podstawna łączy się z błoną podstawną kom. mięśniowych
połączenie akson-kom. mieśniowa - płytka motoryczna (MEP)
● zakończenie aksonu zawiera mitochondria i liczne pęcherzyki synaptyczne z
acetylocholiną
● pomiędzy: szczelina synaptyczna
● przylegająca do niej sarkolemma - fałdy synaptyczne → większa powierzchnia
potencjał dociera do płytki → wyrzut acetylocholiny → receptory na sarkolemmie →
potencjał czynnościowy mięśnia
enzym acetylocholinoesteraza usuwa resztę neuroprzekaźnika ze szczeliny
jeden akson + wszystkie unerwiane przez niego włókna → jednostka motoryczna
włókna mięśni szkieletowych kurczą się całkowicie albo wcale - nie wykazują zmiennej siły

Miastenia (myasthenia gravis) - choroba autoimmunologiczna

obecność przeciwciał przeciwko receptorom acetylocholiny
wiązanie przeciwciał z receptorami - osłabienie mięśni szkieletowych przez trawienie
receptorów w lizosomach (zazwyczaj na początku w mięśniach gałki ocznej)

Wrzecionka nerwowo-mięśniowe, narządy ścięgniste

receptory czuciowe (proprioreceptory) przekazujące do OUN informacji z układu
mięśniowo-szkieletowego
wśród pęczków włókien mięśniowych wrażliwe na rozciąganie receptory o długości 2 mm
i szerokości 0,1 mm
● otoczone torebkę ze zmodyfikowanej omięsnej z koncentrycznymi warstwami
spłaszczonych komórek
○ płyn śródmiąższowy i kilka cienkich włókien mięśniowych z jądrami
komórkowymi - włókna śródwrzecionkowe
○ do każdego wrzecionka wnika kilka aksonów czuciowych
● zmiany długości (rozciąganie) otaczających (pozawrzecionkowych) włókien
mięśniowych - wykrywane przez wrzecionka
● nerwy czuciowe - informacje do rdzenia

narządy ścięgniste Golgiego - mniejsze, otoczone torebką struktury, znajdują się w nich
aksony nerwów czuciowych wnikające między pęczki włókien kolagenowych
→ wykrywają zmiany napięcia ścięgien powodowanych przez skurcze mięśni i za
hamowanie aktywności neuronów ruchowych gdy napięcie jest za duże
● oba rodzaje receptorów regulują wysiłek konieczny do wykonania ruchów
wymagających zmiennej siły mięśniowej
● dystrofina - duże, wiążące aktynę białko zlokalizowane pod sarkolemmą włókien
mięśni szkieletowych
○ mutacje - dystrofia mięśniowa Duchenne’a - atrofia mięśni szkieletowych,
zrywanie połączeń

Rodzaje włókien mięśni szkieletowych

różne poziomy ekspresji izoform białek kurczliwych i regulacyjnych
identyfikacja na podstawie: maksymalnego tempa skurcze (szybkie/powolne) i głównej
ścieżki syntezy ATP (fosforylacja oksydacyjna/glikoliza
różnice metaboliczne odzwierciedlone dzięki: liczbie naczyń włosowatych, mitochondriów,
stężeniu glikogenu i mioglobiny
● włókna powolne tlenowe typu I - przystosowane do wykonywania bez zmęczenia
powolnych skurczów przez długi czas
○ wiele mitochondriów, naczyń krwionośnych, dużo mioglobiny - są
ciemnoczerwone

65
 ● włókna szybkie tlenowo-glikolityczne typu IIa - pośrednie cechy wymienionych
powyżej i poniżej
● włókna szybkie glikolityczne typu IIb - wyspecjalizowane w szybkich,
krótkotrwałych skurczach → szybkie zmęczenie → kwas mlekowy
○ niewiele mitochondriów, mało naczyń
○ beztlenowy metabolizm glukozy z glikogenu - włókna białe

Szybkość skurczu Powolne tlenowe I Szybkie tl-gl IIa Szybkie glikolityczne IIb

Mitochondria, liczne liczne niewiele

włośniczki

Średnica włókna mała średnia duża

Jednostka mała średnia duża

motoryczna

Mioglobina dużo dużo mało (białe)

Glikogen mało mało dużo

Źródło ATP fosf. oksydacyjna fosf. oksydacyjna glikoliza beztlenowa

Aktywność mała średnia duża

enzymów
glikolitycznych

Aktywność ATP-azy mała duża duża

Zmęczenie powoli średnio szybko

Lokalizacja podstawa pleców mięśnie nóg gałka oczna

MIĘSIEŃ SERCOWY
komórki budują między swoimi przeplatającymi się wypustkami złożone połączenia
● często rozgałęzione, ścisłe połączenia → powstanie charakterystycznej fali skurczu
● dojrzałe komórki: średnica 15-30 μm, długość 85-120 μm
● obecne poprzeczne prążkowanie
● tylko jedno jądro ułożone centralnie
● otoczone delikatną warstwą śródmięsnej z siecią naczyń włosowatych
● grubsza omięsna rozdziela pęczki i warstwy, tworzy też zgrupowania włóknistej
tkanki łącznej - szkielet serca
● mitochondria zajmują 40% objętości komórki
● główne źródło energii: kwasy tłuszczowe (triglicerydy w niewielkich kroplach) +
ziarna glikogenu + wokół jądra ziarna lipofuscyny
poprzeczne linie przecinające włókna (miejsca połączenia komórek) → wstawki
● dużo desmosomów i obwódek zwierających - silne połączenia
mniej liczne: połączenia komunikacyjne - dla przepływu jonów → przewodnictwo
elektryczne
mięsień komór jest znacznie grubszy od mięśni przedsionków
dobrze rozwinięte kanaliki T mają szerokie światło, wnikają do sarkoplazmy w pobliżu
prążków Z
w mięśniu przedsionków - mniejsze kanaliki T lub brak
siateczka śródplazmatyczna słabiej zorganizowana niż w m. szkieletowych

66
połączenia cysterny - kanaliki T: zwykle tworzą diady (połączone tylko po jednej strukturze
z każdego rodzaju)

Skurcz jest generowany

spontaniczne we wnętrzu włókien
● impulsy są inicjowane i
koordynowane za pomocą węzłów
z unikalnych włókien
● zasada wszystko albo nic
● tempo skurczów
modyfikowane przez włókna
układu autonomicznego
● brak komórek satelitarnych
→ niewielka zdolność do
regeneracji
w pobliżu jąder: ziarnistości
wydzielnicze o średnicy 0,2 - 0,3
μm, otoczone błoną, związane z niewielkimi kompleksami AG → uwalniają czynnik
natriuretyczny (ANF) - hormon peptydowy działający na nerki - wydzielanie jonów sodu i
równowaga osmotyczna

Niedokrwienie/uszkodzenie tkanki serca wynikające z braku tlenu z powodu zamknięcia

tętnic wieńcowych → przez brak komórek satelitarnych niewielka zdolność do
regeneracji narządu (u ryb i płazów, a także młodych myszy XD możliwa nawet
całkowita odnowa mięśnia sercowego) → modele zwierzęce w badaniach

MIĘSIEŃ GŁADKI

● wyspecjalizowane do powolnych
kurczów
● każde włókno otoczone błoną
podstawną i siecią włókien kolagenu typu I i III
tworzącą śródmięsną
● długość komórek 20-500 μm, średnica
5-10 μm, wydłużone jądro centralne
● niektóre komórki bez jąder
● w pobliżu jądra: mitochondria, polisomy.
RER, AG i jego pęcherzyki
● liczne połączenia komunikacyjne
● granice komórek fałdują się przy skurczu, jądro odkształca się
● kaweole - zagłębienia błony komórkowej
● szczątkowa ER, nie są zaopatrzone w kanaliki T - wiele połączeń
○ kaweole zawierają kanały jonowe kontrolujące uwalnianie Ca
● aktyna i miozyna ułożone promieniście, mniej mostków poprzecznych
○ filamenty nie są związane z troponiną i tropomiozyną
○ skurcz dzięki kalmodulinie i MLCK (kinazie łańcuchów lekkich miozyny -
wrażliwej na jony wapnia)
● miofilamenty aktynowe wnikają do cytoplazmatycznych oraz błonowych ciałek
gęstych - zawierają a-aktyninę, pełnią funkcję podobne do prążków Z
● komórki wyposażone w skomplikowaną sieć filamentów z desminy o średnicy 10
nm

67
 ○w podbłonowych ciałkach gęstych - kadheryny desmosomów łączących
komórki
○ ciałka gęste przekazują siłę skurczu
● brak wyraźnych płytek motorycznych - brak świadomej kontroli mięśni gładkich
● aksony autonomicznych włókien nerwowych okresowo występują ze zgrubieniami
lub żylakowatościami
○ neuroprzekaźnik: acetylocholina, noradrenalina
● komórki m. gładkich wspierają fibroblasty wydzielając kolagen, elastynę,
proteoglikany → macierz w innych tkankach
łagodne nowotwory: mięśniaki gładkokomórkowe z włókien mięśniówki gładkiej
→ mięśniaki macicy (włókniakomięśniaki)

REGENERACJA MIĘŚNI
1. mięśni szkieletowych - nie ulegają mitozie, ale źródłem ich odnowy są komórki
satelitarne (położone pod błoną podstawną włókien)
● kom. satelitarne - nieaktywne mioblasty, niezróżnicowane,
aktywowane po uszkodzeniu mięśnia → proliferacja, fuzja → nowe
włókna
● wysiłek → łączenie włókien → rozrost (hipertrofia) mięśnia
● po urazach: bliznowacenie → utrudniona regeneracja
2. mięsień sercowy - brak kom. satelitarnych, regeneracja tylko we wczesnym
dzieciństwie
obszary uszkodzone - blizny z tkanki łącznej
3. mięśnie gładkie - dużo większy potencjał regeneracyjny, uszkodzenie żywych
komórek → mitoza → zastępowanie uszkodzonej tkanki
kurczliwe perycyty w ścianach naczyń → naprawa mięśni gładkich w naczyniach

Mięśnie szkieletowe Mięśnie sercowe Mięśnie gładkie

Włókna Pojedyncze, cylindryczne Rozgałęziające się, Wrzecionowate, położone

wielojądrzaste komórki cylindryczne pojedynczo

Wielkość komórek śr. 10-100 μm, wiele cm dł. śr. 10-20μm, dł. 50-100μm śr. 0,2-10 μm, dł. 50-200 μm

Położenie jąder Obwodowo Centralnie Centralnie

Kanaliki T Środek triad: granica A/I W diadach, na wys. Z Brak - kaweole

Siateczka gładka Dwie cysterny+kanalik T - Jedna cysterna końcowa Nieregularna, gładka SR bez
triada + kanalik T = diada wyraźnej struktury

Cechy strukturalne Organizacja sarkomerów Wstawki z poł. kom. Poł. kom., kaweole, ciałka gęste

Kontrola skurczu Toponina + Ca przesuwa Podobnie do Ufosforylowanie MLCK

tropomiozynę, odsłania szkieletowych aktywowanej po związaniu
aktynę dla miozyny kalmoduliny z Ca - akt+mioz

Układ tk. łącznej Namięsna, omięsna, Śródmięsna i warstwy Śródmięsna

śródmięsna pod wsierdziem oraz
nasierdziem

Unerwienie ruchowe autonomiczne autonomiczne

Skurcze wszystko albo nic wszystko albo nic częściowe, powolne, faliste

Obciążenie → hipertrofia hipertrofia hipertrofia i hiperplazja

Regeneracja Ograniczona, satelitarne Słaba Dobra - aktywność mitotyczna

68
 UKŁAD KRĄŻENIA
Krążenie dzieli się na płucne (małe) i systemowe (duże).
Układ limfatyczny - rozpoczyna się od ślepo zakończonych, cienkościennych naczyń
włosowatych limfatycznych - stopniowo łączących się → naczynia o większej średnicy →
łączą się z układem krwionośnym w okolicy sercu
Dzięki układowi limfatycznemu płyn śródmiąższowy wraca do krwi.
Śródbłonek - nabłonek jednowarstwowy płaski, który wyściela wszystkie elementy układu
krążenia.
● warstwa zapewniający styczność krwi z tkankami
● utrzymuje wybiórczo przepuszczalną i przeciwzakrzepową barierę
● determinuje kiedy i gdzie krwinki białe opuszczą u. krążenia
● komórki śródbłonka wydzielają czynniki parakrynne niezbędne do
zwężania/rozszerzania naczyń
W czasie spoczynku 70% krwi przepływa przez krążenie ogólnoustrojowe, 18% przez
płucne, 12% przez serce.

SERCE
ściany składają się z:
● zewnętrznego nasierdzia (epicardium)
○ mezodermalny nabłonek jednowarstwowy płaski (mezotelium)
○ pod nim warstwa tkanki łącznej luźnej z naczyniami krwionośnymi
i nerwami
○ warstwa tkanki tłuszczowej amortyzuje
→ nasierdzie odpowiada trzewnej warstwie osierdzia (pericardium) - błony
otaczającej serce
w miejscach, w których naczynia wchodzą do serca: nasierdzie zagina się do tyłu,
tworząc blaszkę ścienną osierdzia
między blaszką trzewną a blaszką ścienną - płyn nawilżający
● środkowego śródsierdzia (myocardium)
○ typowo kurczliwe włókna m. sercowego (kardiomiocytów) ułożonych
spiralnie wokół każdej z jam serca
○ mięsień sercowy jest grubszy w ścianach komór, zwłaszcza lewej -
potrzebna jest większa siła do pompowania krwi na obwód ciała
● wewnętrznego wsierdzia (endocardium)
○ śródbłonek
○ podtrzymująca go warstwa włóknisto-sprężystej tkanki łącznej włóknistej
z rozproszonymi włóknami mięśni gładkiej
○ tkanka łączna podwsierdziowa (ciągła ze śródsierdziem) - otacza zmienną
liczbę zmodyfikowanych włókien m. sercowego - włókien Purkinjego, liczne
ziarna glikogenu i niewiele organelli, miofibryle obwodowo

Włóknisty szkielet serca - z tkanki łącznej zbitej o uktaniu nieregularnym: oddziela

tkankę mięśniową przedsionków od śródsierdzia komór, tworzy część przegrody
międzykomorowej i międzyprzedsionkowej, rozciąga się od płatków zastawek i strun
ścięgnistych
1. otacza, mocuje i podtrzymuje zastawki serca
2. zapewnia punkty przyczepu włókien mięśnia sercowego
3. pomaga w koordynacji rytmu serca - zapewnia izolację elektryczną między
przedsionkami a komorami

69
Układ przewodzący serca - zmodyfikowane kardiomiocyty w warstwie podwsierdziowej i
w śródsierdziu: generowanie i przetwarzanie fal depolaryzacji
● węzeł zatokowo-przedsionkowy SA - 6-7 mm² - rozrusznik serca w prawej ścianie
przedsionka w pobliżu żyły głównej górnej
○ małe komórki, mają mniej miofibryli, połączone mniejszą ilością wstawek
○ komórki są słabiej barwiące się
○ stymuluje skurcz przedsionków
● węzeł przedsionkowo-komorowy AV - na dnie prawego przedsionka w pobliżu
zastawki przedsionkowo-komorowej → depolaryzacja tego obszaru
● pęczek przedsionkowo-komorowy Hisa (pęczek AV) - przechodzi przez otwór w
szkielecie serca do przegrody międzykomorowej, gdzie odgałęzia się na 2 odnogi →
położone w śródsierdziu i w warstwie podwsierdziowej
○ w pobliżu wierzchołka seca dzielą się na podwsierdziową sieć
przewodzących włókien mięśnia sercowego
○ są to włókna Purkinjego za wierzchołkiem serca na boki - blade, słabiej
barwiące się niż sąsiednie kardiomiocyty, większe, o dużej zawartości
glikogenu i małą liczbą obwodowych miofibryli
■ odpowiadają za skurcze komór
stymulacja układu współczulnego: zwiększa aktywność rozrusznika serca
i przywspółczulnego: nerw błędny (zwalnianie akcji serca)
pomiędzy włóknami mięśnia sercowego: dośrodkowe wolne zakończenia nerwowe
odbierające ból (w dusznicy bolesnej (miejscowe niedotlenienie przez częściowe
zamknięcie tętnic wieńcowych)

Nieprawidłowa budowa zastawek serca (wrodzona lub nabyta w zakażeniach/

chorobach serca jak nadciśnienie) → nieszczelne zamykanie → niedomykalność, cofanie
się krwi → szmer serca podczas osłuchiwania
poważna wada zastawki → silniejsza praca serca, przerost (leczenie chirurgiczne,
zastępowanie sztuczną lub biologiczną zastawką pochodzenia zwierzęcego + podanie
leków przeciwkrzepliwych - wstawionych zastawek nie pokrywa śródbłonek)

ŚCIANY NACZYŃ KRWIONOŚNYCH

na ilość tkanek w naczyniach wpływają czynniki mechaniczne (ciśnienie krwi) i
metaboliczne
śródbłonek - wyspecjalizowany nabłonek, stanowi półprzepuszczalną barierę między
krwią a płynem śródmiąższowym (tkankowym)
● płaskie wielokątne komórki, oś długa równoległa do kierunku przepływu krwi
● stanowi powierzchnię, na której nie krzepnie krew: wydzielają heparynę, tkankowy
aktywator plazminogenu, czynnik von Willebranda
● wydzielają czynniki stymulujące skurcz mięśni gładkich (endotelina-1 i enzym
konwertujący angiotensynę) i rozkurcz (NO, prostacyklina)
● stany zapalne, odpowiedzi immunologiczne (selektyna P aktywuje diapedezę,
ziarnistości zwane ciałkami Weibela-Palade’a łączą się z błoną komórkową
○ adhezja białych krwinek do selektyn = I krok aktywacji
● wydzielają interleukiny - wpływ na aktywność krwinek białych
● wydzielają czynniki wzrostu (VEGF- śródbłonkowo-naczyniowy czynnik wzrostu) -
powstawanie zarodkowego układu naczyniowego z mezenchymy -
waskulogeneza, utrzymywanie sieci naczyń krwionośnych, pobudzenie
angiogenezy
● do tworzenia wszystkich warstw ściany naczynia stymulują angiopoetyny

70
uszkodzenie naczyń → kaskada → powstanie włóknika (fibryny) → mogą odrywać się czopy
zatorowe - leczenie dożylne tPA- tkankowym aktywatorem plazminogenu (proteaza
serynowa rozkładająca fibrynę)

Włókna mięśni gładkich ułożone w spiralne

warstwy, dużo połączeń komunikacyjnych
Tkanka łączna: włókna kolagenowe w warstwie
podśródbłonkowej, między warstwami mięśni
gładkich a zewnętrzną warstwą ściany naczynia.
Włókna sprężyste (elastyna) szczególnie w
dużych tętnicach
Różnice w ilości proteoglikanów, hialuronianu
Podobna organizacja, tętnice mają grubszą
błonę środkową i wąskie światło, żyły mają
większe światło a ich najgrubszą warstwą jest
warstwa zewnętrzna, w błonie wewnętrznej:
zastawki, brak warstwy podśródbłonkowej

● błona wewnętrzna (tunica intima) - śródbłonek, cienka warstwa podśródbłonkowa

z tkanki łącznej luźnej niekiedy z włóknami mięśni gładkich
○ obejmuje też cienką błonę sprężystą wewnętrzną, znajdują się w niej
otwory - dyfuzja substancji odżywczych
○ pofałdowana w tętnicach
● błona środkowa (tunica media) - składa się głównie z koncentrycznych, spiralnie
ułożonych warstw włókien m. gładkich, pomiędzy nimi włókna sprężyste, blaszki
sprężyste, włókna siateczkowate, proteoglikany (wszystkie są wytwarzane przez
miocyty)
● błona zewnętrzna (przydanka, tunica adventitia) - warstwa tkanki łącznej, która
łączy się z tkanką łączną zbitą otaczającą naczynie, składa się głównie
z włókien kolagenowych typu I, włókien sprężystych, grubsza w żyłach
○ duże naczynia zawierają naczynia naczyń (vasa vasorum), więcej
w dużych żyłach niż tętnicach → odżywiają komórki zbyt dalekie od światła
naczynia, by były odżywiane jego krwią
○ zawiera także sieć niemielinowych włókien autonomicznego UN - nerwy
naczynioruchowe, uwalniają one noradrenalinę (norepinefrynę) - zwęża
światło naczyń, kontroluje skurcze naczyń

Warstwy odpowiadają warstwom serca:

wsierdziu, śródsierdziu i osierdziu.

W tętnicach: grubsza błona środkowa, wąskie

światło. W tętnicach błonę środkową od
podśródbłonkowej warstwy tkanki łącznej właściwej
oddziela błona sprężysta wewnętrzna.

W żyłach: większe światło, najgrubszą warstwą jest

błona zewnętrzna.
Dodatkowo w świetle żył występują zastawki - fałdy.
Błona sprężysta wewnętrzna występuje tylko w
największych żyłach.

Naczynia włosowate składają się tylko ze śródbłonka

- brak innych warstw.

71
TĘTNICE TYPU SPRĘŻYSTEGO CZYLI TĘTNICE PRZEWODZĄCE
aorta, tętnice płucne i ich największe gałęzie (tętnice przewodzące) - średnica > 10 mm
● gruba błona środkowa - liczne blaszki sprężyste (ok. 50 w aorcie) splatają się z
warstwami mięśni gładkich (przy nadciśnieniu - więcej blaszek sprężystych)
● błona wewnętrzna dobrze rozwinięta, często pofałdowana, co wynika ze spadku
ciśnienia krwi oraz skurczu naczynia w chwili śmierci
● gruba błona sprężysta wewnętrzna pomiędzy błoną wewnętrzną a środkową
● przydanka znacznie cieńsza od błony środkowej z naczyniami naczyń
● zastawki aorty i pnia płucnego - zapobiegają cofaniu się krwi do serca

Wraz ze wzrostem odległości tętnic od serca ciśnienie tętnicze i prędkość przepływu krwi
stają się mniejsze i mniej zmienne.
Liczne blaszki sprężyste w tętnicach pozwalają na jednolity przepływ krwi
- w czasie skurczu - duża siła → elastyna rozciąga i rozszerza naczynia (kolagen
wyznacza granice rozciągliwości)
- w czasie rozkurczu komór - spadek ciśnienia do niższych wartości → bierne
obkurczenie elastyny → pozwala to na utrzymanie ciśnienia

Miażdżyca naczyń (arterioskleroza) - choroba tętnic, powstaje w wyniku uszkodzenia

lub dysfunkcji komórek śródbłonka - adhezja monocytów i makrofagów, utlenianie
lipoprotein LDL w obrębie błony wewnętrznej → adhezja i migracja makrofagów w celu
usunięcie LDL → nagromadzenie wolnych cząsteczek LDL i makrofagów wypełnionych
lipidami (komórkami piankowatymi) → pasma tłuszczowo-lipidowe → następnie płytki
włóknisto-tłuszczowe (miażdzycowe) → możliwe miejscowe zniszczenia naczyń →
uwypuklenia → tętniaki → możliwość pęknięcia
Blaszki miażdżycowe w tętnicach wieńcowych → choroba niedokrwienna serca
Czynniki ryzyka: dyslipidemia (stosunek LDL do HDL 3:1), hiperglikemia w cukrzycy,
nadciśnienie i obecność toksyn u palaczy
Miażdżyca odpowiada za prawie połowę zgonów w krajach wysoko rozwiniętych.

Zatoki tętnic szyjnych - miejsca rozszerzenie tętnic szyjnych wewnętrznych w miejscu ich
odejścia od tętnic szyjnych wspólnych (typu sprężystego)
Baroreceptory w zatokach tętnic szyjnych i w łuku aorty: błona środkowa w ich miejscu
jest cieńsza → większe rozciągnięcie podczas wzrostu ciśnienia
błona zewnętrzna - wiele zakończeń nerwów czuciowych z nerwu językowo-gardłowego
(nerwu IX) w tętnicach szyjnych i z nerwu błędnego (X) w łuku aorty → impulsy do
ośrodków naczynioruchowych mózgu → dostosowywanie skurczu naczyń dla
prawidłowego ciśnienia krwi
Chemoreceptory: monitorują stężenie gazów oddechowych w ścianach zatok tętnicy
szyjnej i kłębkach aortalnych: wyposażone w liczne naczynia włosowate i w ciałka
przyzwojowe (część AUN) wypełnione elektronowo-gęstymi pęcherzykami z dopaminą
oraz acetylocholiną. Są wspierane przez mniejsze komórki satelitarne o wydłużonych
jądrach.
W komórce kłębka: kanały jonowe → odpowiadają na zmiany w składzie krwi tętniczej:
● niedotlenienie - spadek stężenia parcjalnego tlenu
● hiperkapnię - nadmiar dwutlenku węgla
● kwasicę - wzrost stężenia protonów

Działają, uwalniają neuroprzekaźniki. Włókna czuciowe odchodzą od nerwu językowo-

gardłowego → sympatyczne połączenia z komórkami kłębków → przekaz informacji do
OUN → inicjacja zmian w układzie sercowo-naczyniowym i oddechowym.

72
TĘTNICE TYPU MIĘŚNIOWEGO CZYLI TĘTNICE ROZPROWADZAJĄCE

regulują ciśnienie krwi zmieniając swoją średnicę, średnica: 1 - 10 mm

● W błonie wewnętrznej: cienka warstwa tkanki podśródbłonkowej - sfałdowana
● Wydatna błona sprężysta wewnętrzna
● Błona środkowa nawet do 40 warstw dużych komórek m. gładkich z mniej licznymi
blaszkami sprężystymi
● Błona sprężysta zewnętrzna tylko w większych tętnicach mięśniowych, cieńsza niż
błona środkowa
● Przydanka zawiera naczynia włosowate, naczynia naczyń i nerwy

Tętnice małego kalibru: 0,1 - 1 mm średnicy - 3 - 10 warstw mięśni gładkich

TĘTNICZKI
średnica 1- 100 µm, ich błona środkowa składa się z 2 warstw mięśni gładkich, średnica
poniżej 0,1 mm, szerokość światła naczynia=grubość ściany, brak tkanki łącznej
warstwa podśródbłonkowa bardzo cienka, brak blaszek sprężystych
śródbłonek: zaokrąglone jądra
błona środkowa: okrężnie ułożone mięśnie gładkie (1-3 warstw)
bardzo cienka i trudna do wyróżnienia przydanka
w odcinkach końcowych tętniczek: zwieracze n. przedwłosowatych decydujące o
okresowym przepływie krwi do naczyń krwionośnych (w metaartielolach - drobniejszych
tętnicach włosowatych), większość z nich jest zamknięta dzięki okrężnym warstwom
mięśni gładkich (zwieracze naczyń przedwłosowatych) - powstrzymuje to przepływ krwi
rozgałęzienia: tworzą anastomozujące sieci naczyń włosowatych otaczających komórki
miąższowe narządu
W skórze: możliwe ominięcie naczyń włosowatych - połączenia tętniczo-żylne
(anastomozy o spiralnym przebiegu)
dalsza część tętniczek: kanał przelotowy bez miocytów gładkich, łączy się z żyłką
zawłosowatą
kanał rozgałęzia się na naczynia włosowate prawdziwe - bez miocytów, mogą występować
perycyty
napięcie mięśni → podtrzymywanie przepływu krwi → warunkuje ciśnienie krwi

ciśnienie jest zależne od pojemności minutowej serca i całkowitego oporu

obwodowego (głównie oporu tętniczek)
wtórne nadciśnienie - w chorobach nerek, zaburzeniach hormonalnych
samoistne nadciśnienie - różne mechanizmy zwiększające skurcz tętniczek

do łożyska naczyń krew dostaje się w sposób pulsacyjny - maksymalnie wydajna wymiana
składników odżywczych, metabolitach, gazów
rola tętniczek:
● termoregulacja skórna
○ tętniczki omijające sieć naczyń włosowatych → łączące się z bezpośrednio z
żyłami
○ połączenia tętniczo-żylne (przetoki, anastomozy) z błoną środkową i
przydanką grubszą i bogato unerwioną przez współczulne i
przywspółczulne włókna nerwowe
○ kontrola skurczu naczyń przez włókna układu autonomicznego
○ wysoki przepływ → większe rozproszenie ciepła przez organizm
○ mniejszy przepływ → ochrona przed utratą ciepła

73
Żylny układ wrotny - naczynia włosowate oddzielone od siebie żyłą wrotną w wątrobie

Układ wrotny w przednim płacie przysadki

(podwzgórzowo-przysadkowy) dla
hormonów → efektywne dostarczenie do
komórek wokół drugiego łożyska naczyń
Tętniczy układ wrotny: w nerkach
(tętniczka doprowadzająca - naczynia
włosowate - tętniczka odprowadzająca)

NACZYNIA WŁOSOWATE
tworzą łożyska naczyń włosowatych zaopatrywane przez końcowe odgałęzienie tętniczki -
metaarteriolę - wykazuje ona ciągłość z kanałem przelotowym → żyłka zawłosowata
gęstość naczyń włosowatych zależy od aktywności metabolicznej tkanki i narządu:
najwięcej włośniczek w nerkach, wątrobie, sercu, mięśniach szkieletowych, najmniej
w tkance łącznej zbitej i w mięśniach gładkich
komórki metaarterioli zawierają zwieracze przedwłosowate kontrolujące przepływ krwi
regularne kurczenie - przepływ pulsacyjny (5-10 cykli/min)
zamknięte zwieracze → krew płynie z metaartelioli i kanałów przelotowych bezpośrednio
do żyłek

naczynia włosowate składają się z jednej warstwy śródbłonka i jego błony podstawnej
towarzyszą im komórki - perycyty o właściwościach kurczliwych z wypustkami
cytoplazmatycznymi otaczającymi warstwę komórek śródbłonka, wydzielają one:
● składniki macierzy pozakomórkowej → tworzą własną błonę podstawną
Mają dobrze rozwinięte sieci cytoszkieletu z miozyny, aktyny i tropomiozyny → perycyty
rozszerzają lub zwężają naczynia włosowate → regulacja przepływu krwi w narządach
W obrębie OUN stanowią ważny element bariery krew-mózg
Po przywróceniu mikrokrążenia w miejscu urazu: proliferacja i różnicowanie perycytów,
tworzą mięśnie gładkie i inne rodzaje komórek.
Populacja perycytów może obejmować również mezenchymalne komórki macierzyste.

między komórkami śródbłonka: kompleksy połączeń

średnica 4-10 μm - pozwala na przepływ komórek krwi, długość do 50 μm
stanowią ponad 90% układu naczyniowego organizmu (100 000 km i powierzchnia ok.
5000 m2)
tylko 5% objętości krwi (300 ml) przepływa przez naczynia włosowate w danej chwili
średnia grubość komórek 0,25 μm, poza tym jądra są wyraźnie zakrzywione → dopasowują
się do cewkowej struktury naczynia
ich cytoplazma zawiera mitochondria i organella z typowym układem pęcherzyków
błonowych
Wymiana cząsteczek przez komórki śródbłonka: wszystkie mechanizmy (od dyfuzji prostej
aż po transcytozę)

Naczynia włosowate wykazują zmienność w zależności od pełnionych w narządach funkcji

- umożliwia to zróżnicowany poziom wymiany metabolicznej:
● naczynia włosowate ciągłe - mają liczne, ciasne obwódki zamykające, komórki
śródbłonka lekko na siebie zachodzą
○ najbardziej powszechne: mięśnie, tkanka łączna, płuca, gruczoły
zewnątrzwydzielnicze, tkanka nerwowa

74
 ○ obecność licznych pęcherzyków wskazuje na transcytozę w obu kierunkach
w poprzek komórek śródbłonka
● naczynia włosowate porowate - struktura podobna do sita - intensywna wymiana
cząsteczek o średnicy do 80 nm
○ niektóre okienka pokrywają przepony proteoglikanowe
○ inne okienka mogą być zagłębieniami błony,
○ błona podstawna jest ciągła i pokrywa także otwory
○ miejsce występowania: narządy o intensywnej wymianie substancji między
tkanką a krwią: nerki, jelita, splot naczyniówkowy, gruczoły endokrynne
● naczynia włosowate zatokowe (sinusoidy)
○ pozwalają na maksymalną wymianę makrocząsteczek
○ duże otwory pozbawione przepon i nieregularne szczeliny
międzykomórkowe
○ tworzy to nieciągłą warstwę z rozstępami pomiędzy i w komórkach
○ błona podstawna również jest nieciągła
○ otwory wielkości 30-40 μm - spowalnia to przepływ krwi
○ miejsce występowania: wątroba, śledziona, narządy endokrynne, szpik
kostny

Hiperglikemia = nadmierne stężenie cukru we krwi → mikroangiopatia cukrzycowa →

częściowe pogrubienie błony podstawnej naczyń włosowatych → zmniejszona wymiana
metaboliczna w naczyniach nerek, siatkówki, mięśni, skóry.

ŻYŁKI
przejście od naczyń włosowatych do żył jest stopniowe
żyłki zawłosowate są podobne do naczyń włosowatych z perycytami - są większe, o
średnicy od 15 do 20 μm
są miejsce, gdzie białe krwinki przylegają do śródbłonka → opuszczają krążenie do miejsca
zakażenia i uszkodzenia tkanki
żyłki łączą się do większych żyłek zbiorczych (więcej komórek kurczliwych)
wraz ze wzrostem otacza je dostrzegalna błona środkowa z 2-3 warstw mięśni gładkich, są
nazywane żyłkami mięśniowymi
Wszystkie żyłki: duża średnica, mała grubość ścian

ŻYŁY
przenoszą krew z układu mikrokrążenia organizmu z powrotem do serca, krew wchodzi
do żył pod niskim ciśnieniem i jest przesuwana do serca dzięki skurczom mięśni gładkich
w błonie środkowej i w wyniku zewnętrznego ucisku mięśni i narządów
większość żył jest klasyfikowana jako żyły małego/średniego kalibru: biegną blisko i
równolegle do tętnic mięśniowych
błona wewnętrzna: cienka
błona środkowa: małe pęczki komórek mięśniowych gładkich poprzeplatanych siecią
włókien siateczkowych i włókien sprężystych
błona zewnętrzna: bogata we włókna kolagenowe, gruba, dobrze rozwinięta

Duże pnie żylne - żyły dużego kalibru:

dobrze rozwinięta błona wewnętrzna: cienka błona środkowa z naprzemiennie ułożonymi
miocytami i tkanką łączną
w dużych żyłach błona zewnętrzna jest grubsza niż błona środkowa - zawiera podłużne
pęczki mięśni gładkich

75
błona środkowa i przydanka mają włókna sprężyste (czasem też błonę sprężystą
wewnętrzną)
Obecność zastawek w żyłach: cienkie, sparowane fałdy błony wewnętrznej wpuklające się
do światła naczynia: bogate we włókna sprężyste, pokryte obustronnie śródbłonkiem
(szczególnie liczne w żyłach kończyn dolnych)

połączenia między komórkami śródbłonka żyłek zawłosowatych: najluźniejszych ze

wszystkich naczyń mikrokrążenia - ułatwia to migrację leukocytów w stanie zapalnym →
utrata płynu prowadząca do obrzęku tkanki podczas odpowiedzi zapalnej

NACZYNIA LIMFATYCZNE
naczynia włosowate limfatyczne - cienkościenne kanaliki - zbierają nadmiar płynu
śródmiąższowego z przestrzeni tkankowych (limfę czyli chłonkę) i odprowadzają ją do krwi
(limfa jest bogata w słabo barwiące się białka - nie zawiera krwinek czerwonych, ale
limfocyty i inne białe krwinki już tak)
Duża zmienność średnicy naczyń limfatycznych: 10-50 μm
Większość tkanek (poza szpikiem kostnym i OUN) jest zaopatrywana przez mikrokrążenie
krwi i naczynia limfatyczne jednocześnie
Płyn śródmiąższowy przesącza się, kiedy osocze krwi pod wpływem ciśnienia
hydrostatycznego opuszcza mikrokrążenie i nie powraca do krwi przez lokalny wzrost
ciśnienia osmotycznego.

Powstawanie naczyń limfatycznych: lokalnie,

jako rurki wyścielone cienkimi komórkami
śródbłonka - nie zawierają obwódek
zamykających, spoczywają na nieciągłej błonie
podstawnej - budują je delikatne włókna
kolagenowe → włókienka kotwiczące odchodzą
od blaszki podstawnej do otaczającej naczynie
tkanki łącznej → zapobiega to zapadaniu się
światła naczyń
płyn śródmiąższowy wnika do włośniczek
między komórkami śródbłonka i na drodze
transcytozy (specyficzne domeny
sąsiadujących komórek śródbłonka nie mają
hemidesmosomów - są odpowiedzialne za
połączenia komórek z blaszką podstawną -
wolne części komórek rozciągają się do światła → tworzą płatki zastawek)

Małe naczynia limfatyczne uchodzą do większych (o cienkich ścianach z coraz większą

ilością tkanki łącznej i mięśni gładkich - nigdy nie tworzą one jednak wyraźnych błon w
ścianie naczyń). Naczynia mają zastawki z fałdów błony wewnętrznej
Na przebiegu naczyń znajdują się węzły chłonne - miejsca filtracji i analizy składników
limfy - jej składniki przetwarza układ odpornościowy
Krążenie limfy (tak jak krwi w żyłach) wspomagają mięśnie szkieletowe i zastawki.

Naczynia limfatyczne zbiegają się w 2 duże pnie:

● przewód piersiowy wpada do połączenie lewej żyły podobojczykowej z lewą żyłą
szyjną wewnętrzną
● prawy przewód limfatyczny wnika do krwi w połączeniu tych samych żył po prawej
stronie
Błona zewnętrzna przewodów zawiera naczynia naczyń i włókna nerwowe.

76
Limfa jest głównym dystrybutorem limfocytów i przeciwciał → są przenoszone między
narządami i węzłami chłonnymi. (niestety transportuje też patogeny)
Chirurgiczne usunięcie węzłów chłonnych → zakłócenie drenażu limfy, obrzęki

77
 KREW
● osocze (płynna substancja międzykomórkowa) + elementy morfotyczne
● ok. 5l u dorosłego człowieka
● surowica- blady, jasnożółty płyn, zawiera czynniki wzrostowe oraz białka uwalniane
z płytek krwi podczas krzepnięcia
● antykoagulanty: cytrynian, heparyna- zahamowanie krzepnięcia i rozdzielanie na
warstwy przez wirowanie:
○ erytrocyty - dolna frakcja, ok. 44% całkowitej objętości krwi (stanowią
hematokryt) - 4,2 - 6,2 mln/μl
○ wyżej cienka, szaro-biała warstwa (ok 1%) to leukocyty i trombocyty, mające
mniejszą gęstość niż krwinki czerwone - kożuszek leukocytarno-płytkowy:
■ płytki krwi - 150-400 tys. /μl
■ leukocyty - 4,5 - 11 tys. /μl
○ osocze - przezroczysty płyn w górnej części probówki, 55% objętości
● rozprowadzenie CO2 w osoczu jako CO2 (7%) lub HCO3- (66%) lub z (karbamino-)
hemoglobiną (27%), tlen tylko 2% w osoczu (głównie z oksyhemoglobiną)
Funkcje krwi:
● transport składników odżywczych, gazów oddechowych, metabolitów, hormonów
● rozprowadzanie ciepła, regulacja temperatury
● utrzymywanie równowagi osmotycznej i kwasowo-zasadowej

OSOCZE
● pH=7,4, 92% masy osocza to woda
● 7% objętości to substancje w osoczu, przede wszystkim białka
● pozostały 1% stanowią:
○ substancje odżywcze - źródło energii
○ gazy oddechowe
○ metabolity - kwas mlekowy, kreatynina, mocznik, bilirubina, amoniak
○ hormony
○ elektrolity - potencjały błonowe, równowaga kwasowo-zasadowa, osmoza
● skład osocza odzwierciedla skład płynów pozakomórkowych w tkankach
● zawartość tlenu we krwi najwyższa w tętnicach i naczyniach włosowatych płuc

● GŁÓWNE BIAŁKA OSOCZA - biorą udział w buforowaniu zmian pH

○ albumina- powstaje w wątrobie, utrzymuje ciśnienie osmotyczne krwi,
decyduje o lepkości krwi, wiąże i transportuje niektóre kwasy tłuszczowe,
elektrolity, hormony i leki (58% białek osocza)
○ globuliny (alfa i beta) - powstają w wątrobie (37% białek osocza)
■ transferyna i inne transportowe
■ fibronektyna
■ protrombina i czynniki krzepnięcia
■ lipoproteiny i inne białka przenikające z tkanek do krwi
■ alfa- transport lipidów i niektórych jonów metali
■ beta- transport lipidów i jonów żelaza
■ immunoglobuliny (przeciwciała, gammaglobuliny) z kom.
plazmatycznych → funkcje immunologiczne
○ fibrynogen z wątroby, największe białko osocza (340 kDa), polimeryzuje
podczas krzepnięcia do włókien fibryny (włóknika) - 4% białek osocza
○ białka dopełniacza - system obrony w przypadku stanu zapalnego i w
procesie niszczenia drobnoustrojów (1%)

78
 Rozmazy krwi: barwienie mieszaniną
kwaśnych (eozyna) i zasadowych (błękit
metylenowy) barwników - 1 kropla na
szkiełku mikroskopowym - cienka warstwa
barwniki azurowe - przydatne do barwienia
ziarnistości cytoplazmy (naładowane białka,
proteoglikany) → metachromazja
(leukocyty)

ERYTROCYTY
● bez jądra i organelli, całkowicie wypełnione hemoglobiną → kwasochłonne
wybarwianie
● nie opuszczają układu naczyniowego
● elastyczne, o kształcie dwuwklęsłych dysków → wysoki stosunek powierzchni do
objętości → efektywna wymiana gazowa (większość hemoglobiny blisko
powierzchni)
● 7,5 μm średnicy, 2,6 μmgrubości obwodowej i tylko 0,75 μm grubości w środku
● prawidłowe stężenie
○ u kobiet 3,9-5,5 mln/μl
○ u mężczyzn 4,1-6 mln/μl
● wzorzec w większości skrawków tkankowych do szacowania wielkości komórek
● elastyczne → dostosowywanie się do ścian naczyń włosowatych
● kształt miseczki w rozwidlających się naczyniach
● w większych naczyniach: przyleganie do siebie krwinek, luźne agregaty w kształcie
stosów → rulonów
● błona komórkowa: 40% lipidów, 10% węglowodanów, 50% białek - najlepiej
poznana błona komórkowa (ze względu na dostępność komórek)
● białka: kanały jonowe, transporter anionowy nazywany białkiem prążka 3 i
glikoforyna A → domeny glikozylowe obejmują także miejsca antygenowe →
podstawa układu AB04
● białka związane z powierzchnią wewnętrzną błony:
○ spektryna - jej dimery tworzą sieć związaną z leżącymi poniżej filamentami
aktynowymi
○ ankiryna - zakotwicza sieć spektrynową do glikoforyn i białek prążka 3
→ podbłonowa sieć stabilizująca błonę komórkową, utrzymuje kształt komórki,
jednocześnie zapewnia jej elastyczność → umożliwia przemieszczanie w naczyniach
● terminalne różnicowanie obejmuje utratę jądra komórkowego i organelli na krótko
obejmuje utratę jądra komórkowego i organelli na krótko przed opuszczeniem
szpiku (erytrocyty są gęsto wypełnione hemoglobiną)
○ z tlenem: oksyhemoglobina
○ z dwutlenkiem węgla: karbaminohemoglobina
● długość życia około 120 dni - starzenie lub uszkodzenia → zmiany kształtu, zmiana w
budowie oligosacharydów → rozpoznawanie i usuwanie z krążenia, głównie przez
makrofagi śledziony, wątroby i szpiku

Objawy anemii: senność, duszność, zmęczenie, bladość, kołatanie serca

79
Anemia sierpowata - homozygotyczna mutacja w genie HbS → substytucja aminokwasu
hemoglobiny, deformacja i sztywność krwinek czerwonych → blokowanie przepływu krwi
w kapilarach
Erytrocytoza - zwiększona ilość krwinek czerwonych
● na wysokościach (niskie ciśnienie tlenu)
Podwyższony hematokryt → większa lepkość krwi → zaburzenia przepływu krwi w
naczyniach włosowatych → obciążanie serca, zaburzenie krążenia

LEUKOCYTY
● 4500-11000 /μl
● opuszczają krew i migrują do tkanek → nabieranie pełnej funkcjonalności
● dzielą się na granulocyty i agranulocyty
● zawieszone w osoczu- kuliste, po wniknięciu do tkanek kształt ameboidalny,
nabierają zdolności ruchu
● dwa główne typy licznych ziarnistości:
○ lizosomy (ziarnistości azurofilne)
○ ziarnistości swoiste (wiążą barwniki o charaktere obojętnym, zasadowym i
kwaśnym)

Jądro kom. Ziarnistości % Czas życia Funkcje

swoiste leukocytów

Neutrofile 3-5 płatów jasnoróżowe 50-70% 1-4 dni fagocytoza bakterii

Eozynofile Dwupłatowe czerwone, 1-4% 1-2 tygodnie pasożyty, reakcja

ciemny róż zapalna

Bazofile Dwupłatowe/l ciemnonieb.fiol 0,5-1% kilka reakcja zapalna,

itera S etowe miesięcy histamina

Limfocyty Okrągłe - 20-40% różnie kom. efektowe

(odp. nabyta)

Monocyty C, Okrągłe - 2-8% różnie prekursory

z wcięciem makrofagów

GRANULOCYTY
● polimorfotyczne jądra (co najmniej dwa płaty)
● obojętnochłonne (neutrofile), kwasochłonne (eozynofile) i zasadochłonne (bazofile)
● krótki czas życia, około kilka dni, apoptoza w tkance łącznej (nawet miliardy
neutrofili dziennie ginie w organizmie) - makrofagi usuwają pozostałości bez
odpowiedzi zapalnej - charakterystyczna cecha apoptozy
● słabo rozwinięte RER i AG, niewiele mitochondriów (zapotrzebowanie
energetyczne główne pokrywane przez glikolizę)

80
AGRANULOCYTY
● mają tylko ziarnistości azurofilne (lizosomy) - brak specyficznych ziarnistości
● okrągłe jądro lub z widocznym wcięciem, ale bez segmentacji
● limfocyty i monocyty

Funkcja wszystkich leukocytów: obrona przed drobnoustrojami, naprawa uszkodzonych

tkanek w przypadku uszkodzenia i zakażenia dzięki uwalnianym substancjom:
Cytokiny- czynniki powodujące rozluźnienie połączeń międzykomórkowych między
komórkami śródbłonka
P-Selektyna- komórkowe białko adhezyjne, pojawia się na pow. komórek śródbłonka od
strony światła naczynia po uwolnieniu drogą endocytozy z ciałek Weibela-Palade’a
● na powierzchni neutrofili i innych leukocytów: glikozylowane ligandy dla
P-Selektyny → interakcja powoduje zwolnienie przepływu komórek w żyłkach
Inne cytokiny stymulują powoli toczące się leukocyty do ekspresji integryn i innych
czynników adhezyjnych, umożliwiają silne związanie z komórkami śródbłonka
● Diapedeza - proces w którym leukocyty wysuwają najpierw wypustki pomiędzy
komórkami śródbłonka, następnie migrują z żyłek do otaczającej je przestrzeni
→ kierują się bezpośrednio do miejsca uszkodzenia/inwazji drobnoustrojów
przyciąganie neutrofili do bakterii polega na chemotaksji → gromadzenie leukocytów w
miejscach, gdzie ich działanie jest potrzebne

NEUTROFILE
● 50-70% leukocytów
● średnica 12-15 μm (2 razy większe od krwinek czerwonych)
● jądra z 2-5 płatów (segmentów) połączonych cienkimi paskami chromatyny
● mały AG, słabo rozwinięte RER, nieliczne mitochondria
● u kobiet: nieaktywny chromosom X jako pałeczka dobosza (wypustka chromatyny)
● nieaktywne w krwioobiegu, kuliste
○ diapedeza → kontakt z elementami macierzy → aktywacja → kształ
ameboidalny
● chemotaksja → podążanie za bakteriami, pierwsze na miejscu zakażenia
● fagocytoza
● Ziarnistości pierwotne (azurofilne) - lizosomy (zabijanie i degradowanie), zawierają
proteazy i białka antybakteryjne:
○ mieloperoksydaza (MPO) - generowanie podchlorynu i czynników
toksycznych dla bakterii
○ lizozym - rozkład ścian bakteryjnych
○ laktoferyna - wiąże żelazo stanowiące kluczowy składnik w odżywianiu
bakterii → śmierć bakterii
○ defensyny - bogate w cysteinę, wiążą i niszczą błony kom. bakterii
● ziarnistości wtórne (swoiste) są mniejsze i mają mniejszą gęstość, wybarwiają się
na jasnoróżowo
○ wydzielanie enzymów degradujących macierz (kolagenazy)
○ dostarczanie dodatkowych białek bakteriobójczych do fagolizosomów i
wbudowywanie nowych składnik do błony kom.
● odpowiedź zapalna neutrofili:
○ uwalnianie chemokin przyciągających inne leukocyty
○ uwalnianie cytokin → aktywność innych komórek
● uwalniają też mediatory lipidowe stanu zapalnego
● zawierają glikogen → rozkład do glukozy, glikoliza
● mało mitochondriów - nieistotny cykl kwasu cytrynowego
● mogą przetrwać w środowisku beztlenowym (nawet w martwiczych tkankach)

81
 ● w krwi obwodowej żyją 6-8 godzin, w tkankach 1-4 dni, potem apoptoza
● pochłanianie bakterii dzięki pseudopodiom → internalizacja w fagosomach →
aktywność pomp protonowych →zakwaszanie środowiska fagosomów →
ziarnistości azurofilne uwalniają enzymy → zabijanie i trawienie drobnoustrojów
● gwałtowny wzrost zużycia tlenu podczas fagocytozy → aniony podtlenkowe O2- i
nadtlenek wodoru → z mieloperoksydazą i jonami halogenkowymi → system
zabijania drobnoustrojów
● ropa = neutrofile ulegające apoptozie + bakterie + strawione składniki + płyn
tkankowy
● defekty jakościowe neutrofili → zmniejszona adhezja do ścian żyłek, brak
ziarnistości specyficznych, niedobór ziarnistości → nawracające zakażenia
● makrofagi i leukocyty mogą zastępować niektóre funkcje neutrofili
● utrata zdolności do polimeryzacji aktyny → ograniczenie ruchliwości neutrofili
● niedobór oksydazy NADPH → nie powstaje H2O2 i podchlorynu, słabsza zdolność do
zabijania komórek

EOZYNOFILE
● 1-4% leukocytów
● rozmiary podobne do neutrofili lub nieco większe
● dwupłatowe jądro, większe ziarnistości niż w neutrofilach
● duże, kwasochłonne ziarnistości swoistych barwiących na różowo/czerwono
● nieliczne mitochondria i lizosomy
● ziarnistości swoiste eozynofili zawierają spłaszczone jak dyski rdzenie
krystaloidowe:
○ główne białko zasadowe (MBP) bogate w argininę
○ peroksydaza eozynofilowa + MBP + enzymy → zabijanie pasożytów
○ modulacja przebiegu reakcji zapalnej, uwalniając chemokiny, cytokiny i
mediatory lipidowe → odpowiedź zapalna o podłożu alergicznym
● zaangażowane w proces usuwania z płynu śródmiąższowego kompleksów
antygen-przeciwciało na drodze fagocytozy
● eozynofile szczególnie liczne w tkance łącznej błony śluzowej jelit i w miejscach
przewlekłego stanu zapalnego (np. płuca astmatyków)
● eozynofilia - reakcje alergiczne i zakażenia pasożytnicze (wzrost liczby eozynofili we
krwi)
○ modulacja reakcji zapalnej przez inaktywację leukotrienów i histaminy
produkowanych przez inne komórki
○ kortykosteroidy (hormony wydzielane przez korę nadnerczy) → spadek
eozynofili we krwi, zakłócają ich uwalnianie ze szpiku

BAZOFILE
● średnica 12-15 μm
● mniej niż 1% leukocytów
● dwa nieregularne płaty jądra przysłonięte przez duże ale mniej liczne ziarnistości
swoiste
○ wybarwiają się na fioletowo barwnikami zasadowymi
○ silna zasadowość ziarnistości przez heparynę i inne siarczanowane GAGi
○ dużo histaminy i innych mediatorów stanu zapalnego: czynnik aktywujący
płytki krwi, czynnik chemotaktyczny eozynofili, fosfolipaza A- synteza
czynników prozapalnych pochodzenia lipidowego → leukotrienów
● podobieństwo do komórek tucznych
○ migrując do tkanki łącznej uzupełniają ich funkcję

82
 ● mają receptory dla immunoglobuliny E (IgE) i ziarnistości metachromatyczne →
zawierają heparynę i histaminę uwalniane w odpowiedzi na niektóre antygeny i
alergeny
● alergen → degranulacja → rozszerzenie naczyń → anafilaksja
● nadwrażliwość typu I - reakcja alergiczna typu natychmiastowego
○ alergen → synteza IgE → wiążą się z receptorami dla komórek tucznych i
bazofili → kolejna ekspozycja → IgE → sieciowanie i agregacja → egzocytoza
ziarnistości → astma, pokrzywka, nieżyt nosa, zapalenia spojówek, alergiczne
zapalenie żołądka i jelit
LIMFOCYTY
● kuliste jądra komórkowe, najliczniejsze agranulocyty
● nowo-uwolnione do krwi o średnicy podobnej do erytrocytów, średnie i duże-
średnica około 9-18 μm (limf. aktywowane i NK)
● najliczniejsze i najmniejsze z leukocytów
● okrągłe jądro komórkowe, skondensowana chromatyna
● duże: większe, lekko wcięte jądro, więcej cytoplazmy lekko zasadochłonnej,
nieliczne ziarnistości azurofilne, mitochondria, wolne polirybosomy
● różna długość życia i specyficzne funkcje (kilka dni-kilka lat)
● najmniejsze leukocyty i stanowią ⅓ populacji komórek
● podział na grupy funkcjonalne ze względu na charakterystyczne antygeny
powierzchniowe (cząsteczki CD)
○ rozróżnianie za pomocą przeciwciał metodą immunohistochemiczną lub
cytometrii przepływowej
● główne klasy:
○ limfocyty B
○ pomocnicze limfocyty T (grasiczozależne)
○ cytotoksyczne limfocyty T (grasiczozależne)
○ komórki NK
● obrona immunologiczna
● chłoniaki - grupa zaburzeń związanych z proliferacją nowotworową limfocytów,
zaburzone procesy apoptozy w tych komórkach (wolno rosnące ale złośliwe)

DIAPEDEZA LEUKOCYTÓW w rozwijającym się stanie zapalnym

1. Lokalne makrofagi aktywowane przez bakterie i uszkodzenie tkanek uwalniają
cytokiny prozapalne
● interleukina 1 (IL-1)
● czynnik martwicy nowotworu alfa (TNF-a)
sygnalizacja komórkom śródbłonka → ekspresja glikoproteinowych selektyn na
powierzchni luminalnej
2. We krwi neutrofile wiążą za pomocą glikoprotein selektyny komórek nabłonka →
toczenie się powoli do powierzchni śródbłonka
3. Ekspozycja na cytokiny → ekspresja integryn na pow. leukocytów → ekspresja ligand
integryn ICAM-1 na pow. kom. śródbłonka
4. silna adhezja neutrofili do komórek śródbłonka → dalsza stymulacja leukocytów
5. neutrofile nabywają zdolności do ruchu → migracja na drodze diapedezy → żyłki
(szybka migracja dzięki wydłużonym i segmentowanym jądrom kom.)

monocyty
● komórki prekursorowe:
○ osteoklastów
○ komórek mikrogleju
○ makrofagów układu fagocytów jednojądrzastych w tkance łącznej

83
 ● średnica 12-20 μm, duże jądra komórkowe w kształcie litery C (nerkowate)
● chromatyna jest mniej skondensowana w limfocytach, barwi się jaśniej
● powstają w zarodkowym pęcherzyku żółtkowym → uzupełnianie przez monocyty
w ciągu życia (ze szpiku)
● wszystkie komórki wywodzące się z monocytów są komórkami prezentującymi
antygeny
● zasadochłonna cytoplazma, drobne lizosomalne ziarnistości azurofilne -
zabarwienie niebieskawo-szare w rozmazach
● mitochondria, niewiele RER i AG → do tworzenia lizosomów, wolne polirybosomy
● wynaczynienie monocytów we wczesnej fazie stanu zapalnego → ostry stan zapalny
→ apoptoza/opuszczanie miejsca zapalenia
● przewlekły stan zapalny wymaga ciągłej rekrutacji monocytów

płytki krwi - trombocyty

● bardzo małe, otoczone błoną, pozbawione jądra kom. FRAGMENTY komórek
● średnica 2-4 μm
● powstają w wyniki oddzielania się fragmentów cytoplazmy od wypustek
cytoplazmatycznych olbrzymich, poliploidalny komórek szpiku - megakariocytów
● inicjują proces krzepnięcia, regenerują małe uszkodzenia ścian naczyń
● 150 000 - 400 000/μl krwi (mm3)
● długość życia: 10 dni
● często w postaci agregatów
● pojedyncza płytka: kształt dyskoidalny, jasno wybarwiona strefa obwodowa
(hialomer), ciemniejsza, bogata ziarnistość centralna (granulomer)
● skąpy glikokaliks → adhezja i aktywacja podczas krzepnięcia
● obwodowy system mikrotubul i mikrofilamentów → wiązka brzeżna (kształt płytki),
powstaje kiedy płytka odrywa się od megakariocytu
● w hialomerze dwa systemy kanałów błonowych:
○ system kanalików otwartych (OCS) - wpuklenia błony płytek, pobieranie
składników z osocza
○ system kanalików gęstych (DTS) - nieregularny kompleks pęcherzyków w
kształcie kanalików, powstaje z wpukleń wiązki brzeżnej, pochodzi z ER i
magazynuje jony wapnia
● systemy umożliwiają szybką egzocytozę białek podczas degranulacji po
wcześniejszej adhezji do kolagenu lub śródbłonka
● centralny granulomer zawiera obłonione ziarnistości swoiste, mitochondria i
glikogen
○ ziarnistości delta zawierają ATP, ADP i serotoninę z osocza
○ ziarnistości alfa są większe, zawierają płytkopochodny czynnik wzrostu
(PDGF), czynnik płytkowy 4, specyficzne białka płytek krwi
stanowią większość ziarnistości

PRZEBIEG KRZEPNIĘCIA:
1. Agregacja pierwotna → uszkodzenie śródbłonka małych naczyń krwionośnych →
adhezja glikokaliksu płytek krwi do kolagenu w śródbłonku/błonie podst. → czop
płytkowy
2. Agregacja wtórna → płytki krwi w czopie uwalniają specyficzną glikoproteinę
adhezyjną i ADP → dalsza agregacja płytek → powiększanie czopu
3. Krzepnięcie krwi → fibrynogen z osocza, czynnik von Willebranda z innymi białkami
z śródbłonka oraz płytkowy czynnik 4 → kaskada reakcji białek osocza (kaskada
krzepnięcia) → polimer fibryny → sieć 3D → skrzeplina (wychwytywanie płytek i
erytrocytów)

84
 Czynnik płytkowy 4 jest chemokiną dla monocytów, neutrofili i fibroblastów.
Profileferacja fibroblastów - PDGF
4. Retrakcja skrzepliny → wybrzuszanie do światła naczynia krwionośnego →
obkurczanie przez aktynę i miozynę
5. Usunięcie skrzepliny → nowa tkanka zastępuje skrzeplinę w uszkodzonym
śródbłonku → rozpuszczenie skrzepliny przez plazminę (aktywatory plazminogenu
z śródbłonka lub plazminogen z osocza)

● Aspiryna i NLPZ → hamowanie aktywności płytek i krzepnięcia → blokada syntezy

prostaglandyn → niemożliwia agregacja trombocytów, ich obkurczanie i
degranulacja
● Zaburzenia krzepnięcia wynikają ze spowolnionego procesu skrzepliny
○ trombocytopatia związana z niedoborem glikoproteiny Ib → osłabienie
adhezji płytek → zespół Bernarda-Souliera
○ choroba autosomalna i recesywna
● czynnik Ib → występuje na pow. trombocytów → niezbędny do wiązania kolagenu
podśródbłonkowego

85
 HEMOPOEZA
KOMÓRKI MACIERZYSTE, CZYNNIKI WZROSTU I RÓŻNICOWANIE

hemopoeza- rozwijanie się nowych komórek z kom. prekursorowych

● na etapie zarodka: z mezodermy pęcherzyka żółtkowego
● w drugim trymestrze hemopoeza zachodzi w wątrobie i śledzionie (hematopoeza)
● potem kostnienie szkieletu → rozwój szpiku kostnego
○ od III semestru hemopoeza w szpiku (ostatnie 2 miesiące)
● dojrzewanie poszczególnych komórek: erytropoeza, granulopoeza,
monocytopoeza, trombopoeza
● limfopoeza w szpiku i narządach limfatycznych, do których komórki migrują ze
szpiku
Komórki macierzyste = komórki pluripotentne (pluripotencjalne) - asymetryczny podział i
samoodnowa.
● Część przekształca się w specyficzne, nieodwracalne komórki progenitorowe
● pozostała część pozostaje w małej puli dzielących się kom. macierzystych
Możliwa izolacja: sorter komórek aktywowanych fluorescencyjnie (FACS) → specyficzne
znakowanie fluorescencyjnie przeciwciał → analiza hemopoezy w in vivo i in vitro
● in vivo- doświadczenia np. na myszach → podawanie szpiku myszy
napromieniowanej, które utraciła komórki hematopoetyczne → kolonie komórek
krwiotwórczych w szpiku i w śledzionie
● in vitro - półstałe podłoża do hodowli tkankowych zawierające substancje
wytwarzane przez komórki zrębu szpiku → identyfikacja i badanie cytokin

Z pluripotentnej hematopoetycznej komórki macierzystej powstają wszystkie komórki

szpiku.
● nieliczne
● powolna proliferacja
● dwie główne linie komórek progenitorowych
○ limfoidalnej → limfocyty
○ mieloidalnej → granulocyty, monocyty, erytrocyty i megakariocyty
Okres postnatalny: k. udowa, żebro, mostek, trzony kręgów
Prekursory limfocytów T migrują do grasicy (różnicowanie i dojrzewanie)
Limfocyty T i B zasiedlają węzły chłonne, śledzionę, struktury limfatyczne

KOMÓRKI PROGENITOROWE I PREKURSOROWE

często nazywane jednostkami tworzącymi kolonie (CFU) → kolonie tylko jednego rodzaju
komórek, hodowane in vitro albo in vivo (śledziona)
Cztery linie CFU (kom. progenitorowych)
● linia erytroidalna → erytrocyty
● linia trombocytarna - megakariocyty → płytki krwi
● linia granulocytarno - monocytarna → 3 rodzaje granulocytów i monocyty
● linia limfoidalna → limfocyty T i B, NK
Każda linia komórek progenitorowych wytwarza komórki prekursorowe (blastyczne/blasty)
→ cechy morfologiczne dojrzałych, funkcjonalnych komórek

morfologiczne nie można odróżnić komórek macierzystych i progenitorowych -

przypominają duże limfocyty
kolejne stadia: komórki prekursorowe (blasty) a z nich powstają komórki dojrzałe
tempo różnicowania: 3 miliardy erytrocytów/kg/dobę i 0,85 miliarda granulocytów/kg/dobę

86
hemopoetyczne czynniki wzrostu → czynniki stymulujące tworzenie kolonii (CSF) - cytokiny
glikoproteiny → stymulacja proliferacji komórek progenitorowych i prekursorowych,
wspomagają procesy ich różnicowania i dojrzewania w obrębie linii rozwojowych
Hemopoetyczne czynniki wzrostu ⇒ zwiększanie komórkowości szpiku i liczby krwinek u
pacjentów z niedokrwistością lub podczas chemio- i radioterapii → obniżają liczbę białych
krwinek → leukopenia
zwiększanie efektywności przeszczepów szpiku (nasilenie procesów proliferacji komórek
→ wzmocnienie odporności pacjentów)

GŁÓWNE CYTOKINY HEMOPOETYCZNE

CYTOKINA FUNKCJE, CEL KOMÓRKI WYDZIELAJĄCE

Czynnik kom. mitogen hemopoetycznych kom. komórek zrębu szpiku

macierzystych (CSF) progenitorowych kostnego

Erytropoetyna EPO Mitogen erytroidalnych komórek okołokanalikowe kom. w

progenitorowych nerkach, hepatocyty

Trombopoetyna Mitogen megakarioblastów Nerki, wątroba

GM-CSF wszystkie mieloidalne szpik kostny i limfocyty T

G-CSF prekursorowe neutrofili szpik kostny i makrofagi

M-CSF prekursorowe monocytów szpik kostny i makrofagi

IL-1 regulacja wydzielania cytokin w makrofagi i limfocyty T

leukocytach pomocnicze

IL-2 mitogen limf. T i B, stymulacja limfocyty T pomocnicze

różnicowania NK

IL-3 komórki progenitorowe limfocyty T pomocnicze

granulocytów i megakariocytów

IL-4 stymulacja rozwoju bazofili, limfocyty T pomocnicze

komórek tucznych i limf. B

IL-5 stymulacja rozwoju i aktywacji limfocyty T pomocnicze

eozynofili

IL-6 mitogen leukocytów, stymulacja makrofagi, neutrofile, kom.

limf. B i pomocniczych T śródbłonka

IL-7 wszystkie limfoidalne zrąb szpiku kostnego

SZPIK KOSTNY
produkcja krwinek dostosowana do potrzeb organizmu
miejsce fagocytozy starszych, uszkodzonych erytrocytów, odzyskiwanie żelaza z hemem
● jamy szpikowe kości długich, jamki między beleczkami kości gąbczastej
● dwie odmiany:
○ szpik kostny czerwony - hemopoeza (kolor wynika z komórek krwi i kom.
krwiotwórczych)

87
 ○ żółty szpik kostny - wypełniony adipocytami zastępującymi z czasem
komórki hemopoetyczne
● u noworodków cały szpik kostny jest czerwony, wzrost → zamiana na żółty
● obfite krwawienie/niedotlenienie → zamiana żółtego na czerwony
● zrąb z tkanki łącznej siateczkowej
○ sieć z wyspecjalizowanych komórek fibroblastycznych - komórki zrębu
(siateczki, kom. przydankowe)
○ delikatne włókna siateczkowate towarzyszące komórkom
hemopoetycznym i makrofagom
● macierz pozakomórkowa szpiku: kolagen typu I, proteoglikany, glikoproteiny:
fibronektyna, laminina - oddziaływują z błonami kom, wiążą kom. z macierzą
● sznury (wyspy) hemopoetyczne z komórek krwiotwórczych
● zatokowe naczynia włosowate - przebiegają między sznurami hemopoetycznymi,
przez ich nabłonek nowo powstałe komórki przechodzą do krwi
○ aktywna migracja limfocytów
○ bierne przenikanie erytrocytów pod wpływem gradientu ciśnienia
○ megakariocyty tworzą wypustki (propłytki) → przechodzą przez szczeliny
śródbłonka → uwalnianie z końców płytek krwi
● zarówno komórki zrębu szpiku jak i komórki kości wydzielają czynniki stymulujące
wzrost kolonii → CSF → mikrośrodowisko do utrzymania populacji
hemopoetycznych kom. macierzystych

DOJRZEWANIE ERYTROCYTÓW (erytropoeza)

terminalne różnicowanie komórek:
1. etap syntezy hemoglobiny
2. tworzenie małej, pozbawionej
jądra kom. dwuwklęsłej krwinki
zachodzące zmiany:
● redukcja objętości komórek
● redukcja jąder
● zanikanie jąderek,
mitochondriów i innych organelli
● gęstość chromatyny wzrasta,
aż jądro staje się pyknotyczne i
zostaje usunięte z komórki
● zmniejszanie liczby
polirybosomów w cytoplazmie, coraz
mniej zasadochłonna
● wzrost ilości kwasochłonnej
hemoglobiny

Erytropoeza trwa ok. tygodnia, obejmuje 3-5 podziałów komórkowych od stadium kom.
progenitorowej do funkcjonalnych, uwalnianych erytrocytów
Erytropoetyna- glikoproteina, czynnik wzrostu wydzielany przez nerki → stymulacja syntezy
mRNA białkowych składników hemoglobiny
1. Proerytroblast (20h) - duża kom., z luźną chromatyną, jąderkami, zasadochłonna
2. Erytroblast zasadochłonny (20h), mniejszy, zasadochłonny (przez liczne
polirybosomy syntezujące hemoglobinę), bardziej skondensowane jądro
komórkowe

88
 3. Erytroblast wielobarwliwy (25h) → zmniejszanie objętościm redukcja
polirybosomów, wypełnianie cytoplazmy hemoglobiną → rejony zasadochłonne
oraz kwasochłonne
4. Dalsze procesy kondensacji komórek i jądra komórkowe, zmniejszenie
zasadowości → jednolita kwasochłonna cytoplazma: erytroblasty kwasochłonne
(30h) (normoblasty).
5. Usunięcie jądra z komórki i jego fagocytoza przez makrofagi, niewielka liczba
polirybosomów → retikulocyty (3 dni), przechodzą do krążenia, stanowią tam 1%
krwinek
6. Utrata rybosomów, dojrzewanie → erytrocyty
im więcej hemoglobiny, tym mniej mRNA

DOJRZEWANIE GRANULOCYTÓW
Granulopoeza obejmuje zmiany związane z syntezą białek wchodzących w skład
ziarnistości azurofilnych i swoistych, powstają w RER i AG
najpierw powstają azurofilne: hydrolazy lizosomalne, podobne u wszystkich
granulocytów, zasadochłonne
potem ziarnistości swoiste: różne we wszystkich typach granulocytów
różnicowanie już od etapu mielocytu
1. Mieloblast nie posiada ziarnistości, ma rozproszoną chromatynę i słabo widoczne
jąderka.
2. Promielocyt zawiera pierwsze ziarnistości azurofilne z AG z enzymami
lizosomalnymi i mieloperoksydazą.
3. Mielocyt zawiera więcej ziarnistości azurofilnych, powstają też swoiste →
różnicowanie granulocytów.
4. Metamielocyt - wypełniony ziarnistościami, zredukowany AG. Dojrzewanie
metamielocytów obojętno-, kwaso i zasadochłonnych → dalsza kondensacja jąder.
5. Etap pośredni: granulocyt pałeczkowaty o wydłużonym jądrze.
a. duża ilość przy zakażeniu bakteryjnym (przesunięcie w lewo wg skali
Arnetha, która szereguje granulocyty w zależności od płatów jądra)
10-14 dni → z mieloblastu powstaje granulocyt np. obojętnochłonny
5 podziałów mitotycznych
1. Przedział różnicujących się komórek szeregu granulopoezy w aktywnym szpiku
2. Przedział rezerwy szpikowej
3. Przedział granulocytów w układzie naczyniowym
4. Pula marginalna (luźno przylegające do śródbłonka i w żyłkach)
5. Końcowy przedział: w tkance zakażonej → apoptoza
Neutrofilia po aktywności fizycznej, podaniu adrenaliny, glikokortykoidy jak kortyzon

DOJRZEWANIE MONOCYTÓW
1. Monoblast - ukierunkowana komórka progenitorowa, identyczna z mieloblastem
2. Promonocyt, duża komórka o średnicy do 18 um, zasadochłonna cytoplazma, duże,
lekko wcięte jądro, widoczne jąderka
3. Po dwukrotnym podziale: monocyty - dobrze rozwinięta RER, AG tworzące
lizosomy → drobne ziarnistości azurofilne
4. Po kilku godzinach dojrzewanie do makrofagów, kilka miesięcy życia

POWSTAWANIE LIMFOCYTÓW
● Ze szpiku komórki progenitorowe
● Prekursory limfocytów B i T, prekursory limf T migrują do grasicy i tam nabywają
właściwości, zasiedlają obwodowe narządy limfatyczne
● Limfocyty B dojrzewają w szpiku a potem również migrują

89
 1. Limfoblast, duża komórka zdolna do 2-3 podziałów
2. Limfocyt (zanika jąderko, rozmiar jądra i komórki ulega redukcji, charakterystyczne
białka powierzchowne)
a. dojrzałe i aktywne limfocyty często większe niż młode

Białaczki- nowotwory złośliwe, klonalny rozrost prekursorów leukocytów

● białaczki limfoblastyczne - występują w tkance limfatycznej
● białaczki szpikowe w szpiku
pobieranie szpiku z grzebienia biodrowego, znakowanie przeciwciałami monoklonalnymi przeciw
antygenowi powierzchniowemu komórek prekursorowych krwi

POWSTAWANIE PŁYTEK KRWI

1. Trombopoetyna stymuluje megakarioblasty (25-50 um) do różnicowania do:
2. Megakariocytów (150 um) → liczne wgłębienia zwane błonami demarkacyjnymi →
propłytki → fragmentacja do płytek krwi
Przed różnicowaniem: endomitoza, replikacja DNA bez podziału kom. → poliploidalne jądra
8-64n
Propłytki zawierają rusztowanie z aktyny i mikrotubul → transport pęcherzyków błonowych
i ziarnistości swoistych
na dystalnym końcu: kształt kropli → oderwanie → płytka z wiązkami brzeżnymi
z mikrotubul, filamenty aktynowe wokół ziarnistości cytoplazmatycznych i pęcherzyków
systemu kanalików otwartych

Trombocytopenia (małopłytkowość) może wynikać z nieskutecznej megakariopoezy

w wyniku niedoborów kwasu foliowego lub wit. B12
plamica małopłytkowa (zaburzenie funkcji płytek w reakcjach autoimmunologicznych)
→ małe, fioletowe plamki na skórze, wybroczyny, nieskuteczne hamowanie krwawienia

90
 UKŁAD ODPORNOŚCIOWY I NARZĄDY LIMFATYCZNE
Układ odpornościowy składa się z: leukocytów i narządów limfatycznych
Odporność wrodzona - niespecyficzna, granulocyty, bariery fizyczne
Odporność nabyta - ukierunkowana specyficznie, limfocyty i komórki APC
limfocyty powstają w centralnych narządach limfatycznych - grasicy i szpiku, aktywacja
i proliferacja zachodzą w obwodowych narządach limfatycznych (węzły chłonne, śledziona,
tkanka limfatyczna błon śluzowych MALT, kępki Peyera, wyrostek robaczkowy)
limfocyty B proliferujące w MALT - małe kuliste grudki limfatyczne

Odporność wrodzona:
usuwanie drobnoustrojów przez neutrofile i inne leukocyty
na limfocytach: receptory toll-like (TLR) - rozpoznawanie i wiązanie powierzchownych
elementów drobnoustrojów
komórki NK niszczą zakażone komórki oraz komórki o potencjale nowotworowym
produkcja w barierach tkankowych:
● kwas solny i kwasy organiczne
● defensyny z neutrofili - krótkie kationowe polipeptydy zabijające bakterie
● lizozym - produkowany przez neutrofile i kom. barier nabłonkowych
● dopełniacz - system białek w surowicy, śluzówkach i makrofagach - oddziaływuje
ze składnikami na pow. bakterii → usuwanie ich
● interferony - czynniki parakrynne leukocytów i kom. zainfekowanych wirusem

Bakterie takie jak Haemophilus influenzae i Streptococcus pneumoniae unikają

sfagocytowania przez granulocyty - pokrywają swoje ściany komórkowe kapsułą z
polisacharydów - uniemożliwia to ich rozpoznanie, mogą być usunięte po opsonizacji,
jednak w okresie przejściowych (do kilkunastu dni) proliferują → groźniejsze zakażenie
(szczególnie dla pacjentów z ograniczoną odpornością nabytą)

Odporność nabyta: uzyskiwana wskutek ekspozycji, biorą w niej udział limfocyty T i B, ich
aktywacja następuje dzięki komórkom APC (zwykle wywodzącym się z monocytów),
możliwe wytworzenie limfocytów pamięci - ponowna odpowiedź na patogen jest szybsza

CYTOKINY umożliwiają komunikację komórek, biorą udział w obu typach odporności

● grupa peptydów i glikoprotein o małej masie 8-80 kDa
● działanie przez mechanizm parakrynny
● koordynacja aktywności komórek
● ukierunkowanie ruchu komórek (chemotaksja) i ich akumulacja w miejscach
zakażenia (diapedeza) - podgrupa chemokin
● wzrost aktywności mitotycznej leukocytów lokalnie i w szpiku kostnym
● stymulacja/supresja aktywności limfocytów - interleukiny (dot. tylko limfocytów)
● stymulowana fagocytoza komórek
● bezpośrednie niszczenie komórek przez komórki odporności wrodzonej
● większość z nich oddziaływuje na wiele komórek docelowych i na kilka sposobów
● mogą być produkowane przez komórki śródbłonka, neurony, komórki układu
endokrynnego

91
 GM-CSF, M-CSF czynniki wzrostu i różnicowania kom. progenitorowych w szpiku

TNF-α, TGF-β, IL-1 stan zapalny i gorączka

IL-12 stymulacja wzrostu limfocytów T i komórek NK

IL-2 IL-4 czynniki wzrostu dla komórek T pomocniczych i limfocytów B

IL-5 proliferacja, różnicowanie i aktywacja eozynofili

Interferon-γ, IL-4 aktywacja makrofagów

IL-10 inhibicja makrofagów i specyficznych reakcji odp. nabytej

Interferon-α i -β antywirusowe

IL-8 chemokina neutrofili i limfocytów T

GM-CSF - czynnik stymulujący tworzenie kolonii granulocytów i monocytów

M-CSF - kolonie makrofagów
TGF - transformujący czynnik wzrostu
TNF - czynnik martwicy nowotworu (tumor necrosis factor)

ANTYGENY I PRZECIWCIAŁA
Antygeny - rozpoznawane przez kom. układu odporonościowego
● odpowiedź komórkowa - limfocyty
● odpowiedź humoralna - przeciwciała
Przeciwciała - glikoproteiny z rodziny immunoglobulin, oddziałują z epitopem, który jest
przez nie specyficznie rozpoznawany (determinanty antygenowe)
Schemat budowy monomeru: dwa identyczne łańcuchy lekkie i dwa identyczne łańcuchy
ciężkie, łączą się mostkami dwusiarczkowymi
Końcowy region łańcucha ciężkiego - stały region Fc - rozpoznawane na receptorach
powierzchniowych na bazofilach i kom. tucznych
pierwsze 110 aminokwasów łańcucha lekkiego i ciężkiego - region zmienny Fab→ miejsce
wiązania antygenu

IgG IgA IgM IgE IgD

Monomer Dimer z łańcuchem Pentamer Monomer Monomer

J i komponentą
sekrecyjną

75-85% 10-15% 5-10% 0,002% 0,001

kr. płodowe wydzieliny limfocyty B kom. tuczne limfocyty B

(monomer) i bazofile

aktywacja ochrona śluzówki pierwsza odp. pasożyty, aktywacja

fagocytozy immunologiczna, alergie limfocytów B
układ dopełniacza

92
 ● Poziom IgG wzrasta w odp. odpornościowej na zakażenie, wysoka rozpuszczalność
i stabilność (okres półtrwania powyżej 3 tyg.)
● IgA - łańcuchy ciężkie monomerów połączone łańcuchem J, komponenta
sekrecyjna produkowana przez komórki nabłonka gdy IgA podlega transcytozie
● IgA - odporne na proteolizę
● IgM również połączone łańcuchem J, aktywuje układ dopełniacza
● IgE na komórkach tucznych i bazofilach aktywuje wyrzut histaminy, heparyny
i leukotrienów

Działanie przeciwciał:
● IgA i IgG potrafią
○ wiązać i neutralizować wirusy i toksyny bakteryjne
○ aglutynacja komórek bakteryjnych (zlepianie)
○ precypitacja rozpuszczalnych antygenów i tworzenie nierozpuszczalnych
kompleksów antygen-przeciwciało
● IgG i IgM aktywują układ dopełniacza w regionach Fc → uszkadzanie błon bakterii,
aktywacja leukocytów
● neutralizacja - pokrywanie drobnoustroju/toksyny przez przeciwciała
● aglutynacja - spajanie przeciwciała z komórką, np. bakteryjną → aglomerat
● precypitacja - spajanie toksyn i tworzenie kompleksów antygen-przeciwciało
● opsonizacja - receptory makrofagów, neutrofili i eozynofili rozpoznają i wiążą
fragmenty Fc przeciwciał przyłączonych do antygenów powierzchniowych -
większa efektywność fagocytozy
● aktywacja NK → uwalnianie perforyny i granzymów → wnikanie do zakażonej
komórki
● prezentacja antygenu:
○ przyłączanie antygenów do wyspecjalizowanych białkowych kompleksów
błonowych (MHC - białka głównego kompleksu zgodności tkankowej)
■ obejmuje cząsteczki należące do klas MHC I i MHC II
○ HLA - ludzkie antygeny leukocytarne
○ limfocyty T rozpoznają obie klasy MHC i antygeny, które są na nich
prezentowane
○ jeśli MHC na komórkach przeszczepionej tkanki nie są podobne do
własnych, które limf. T “widziały” w grasicy → rozpoznawanie MHC jako
obcych, zakażonych lub nowotworowych komórek → eliminacja
○ cząsteczki MHC powstają w RER i AG
■ białka MHC klasy I - przyłączanie fragmentów białek z
proteasomów → rozpoznawane przez limfocyty jako własne komórki
■ białka MHC klasy II - transportowane do pow. komórki jedynie w
układzie fagocytów jednojądrzastych
● pęcherzyki z AG z kompleksami MHC II ulegają fuzji z
endolizosomalnymi pęcherzykami zawierającymi
zdegradowane antygeny

93
 ● dzięki temu białka klasy II przyłączają fragmenty dowolnych
białek wchłoniętych do komórki
● kompleksy MHC II prezentują na powierzchni peptydy z
patogenów → pobudzanie limfocytów T
Przeszczepy:
● autografty - przeszczepy autologiczne
● izografty - przeszczepy izogeniczne, u identycznych bliźniąt
● homografry (allografty) - przeszczepy allogeniczne, dotyczą dwóch
spokrewnionych lub niespokrewnionych osobników
○ komórki z cząsteczkami MHC klasy I i komórki dendrytyczne z cząsteczkami
MHC klasy II → immunologiczne odrzucenie przeszczepu
● ksenografty - od zwierzęcego dawcy

Leki immunosupresyjne (np. cyklosporyny) - hamują aktywację cytotoksycznych

limfocytów T

Komórki prezentujące antygeny (APC)

układ fagocytów jednojądrzastych: wszystkie typy makrofagów, komórki dendrytyczne o
słabych właściwościach fagocytarnych w narządach limfatycznych (nie z tkanki nerwowej),
komórki nabłonkowe grasicy

aktywny system endocytozy, ekspresja cząsteczek klasy MHC II w celu prezentacji

peptydów
podczas stanu zapalnego - doraźna ekspresja cząsteczek MHC typu II jest lokalnie
indukowana przez interferon-γ

LIMFOCYTY
regulują odporność nabytą i biorą w niej bezpośredni udział
komórki macierzyste w szpiku, dojrzewanie szpik/grasica
migracja do krwi a potem do obwodowych narządów limfatycznych obejmujących MALT,
węzły chłonne, śledziona
Przybliżona zawartość % komórek B i T w narządach limfatycznych

Narząd limfatyczny Limfocyty T Limfocyty B

Grasica 100 0

Szpik kostny 10 90

Śledziona 45 55

Węzły chłonne 60 40

Krew 70 30

Tkanka limfatyczna - tkanka łączna siateczkowata wypełniona dużą liczbą limfocytów,

może być rozproszona w obszarach tkanki łącznej luźnej lub otoczona torebkami -
obwodowe narządy limfatyczne (tkanka nieobecna w grasicy)
Limfocyty:
● duże, zasadochłonne jądra, mało cytoplazmy → ciemnoniebieska tkanka
limfatyczna w barwieniu HE
● podtrzymywane przez bogatą sieć włókien retikulinowych z kolagenu typu III
○ produkowane przez komórki siateczki (fibroblasty z licznymi wypustkami)
Obok limfocytów tkanka zawiera też komórki APC i plazmatyczne.

94
Białka powierzchniowe limfocytów (markery CD, kompleksy różnicowania) - pozwalają na
rozróżnienie limfocytów T i B
Receptory komórek B - immunoglobuliny wiążące antygen bezpośrednio
Receptory komórek T - reagują wyłącznie z antygenem prezentowanym na cząsteczce
MHC - udział dodatkowych białek pow. - CD4/CD8
limfocyty noworodka (niezdolne do rozpoznania antygenu) - “naiwne, dziewicze”
potem eksponowane na antygeny dzięki APC → ulegają aktywacji → produkują klony

wszystkie limfocyty T mają białkowe receptory błonowe (TCR) ze zmiennymi regionami

rozpoznającymi specyficzne antygeny
aktywacja wymaga kostymulacji przez cząsteczki TCR i CD4/CD8- charakterystyczne dla
Th (pomocniczych) i Tc (cytotoksycznych)
receptory kom. B (BCR) - immunoglobuliny związane z błoną

Limfocyty T
75% limfocytów krążących we krwi
● rozpoznają epitopy antygenów przez białkowe kompleksy TCR - receptory kom. T
○ zawierają dwie glikoproteiny: łańcuchy alfa i beta
○ antygeny są prezentowane jako część MHC → rozpoznanie przez limf. T
(limfocyty T podlegają restrykcji MHC)

HIV → zakażenie i gwałtowna śmierć komórek Th → osłabiony system immunologiczny

typy komórek:
● komórki T pomocnicze (komórki Th) - charakteryzują się występowaniem na
swojej pow. cząsteczki CD4 (koreceptora TCR) - umożliwia to wiązanie cząsteczki
MHC klasy II wraz z prezentowanym peptydem → aktywacja Th → wzmaganie
aktywności fagocytarnej, aktywacja komórek Tc, produkcja cytokin → różnicowanie
limf. B → komórki plazmatyczne
○ niektóre trwają jako komórki Th pamięci
● komórki T cytotoksyczne (CTL) - z cząsteczką powierzchniową CD8 → wiążą
specyficzne antygeny (na obcych komórkach) → prezentacja na powierzchni tych
komórek przez MHC klasy I
○ wydzielają IL-2 → aktywacja i proliferacja → usuwanie zakażonej komórki
przez uwalnianie perforyn, granzymów → apoptoza (odporność komórkowa)
○ powstanie komórek T cytotoksycznych pamięci
● komórki T regulatorowe (Treg, komórki T supresorowe) są CD4+CD25+,
uczestniczą w zahamowaniu odp. odpornościowej → odpowiadają za tolerancję
zewnętrzną względem obcych antygenów → wspomaganie tolerancji centralnej
(grasica, własne antygeny)
● limfocyty T γδ - receptory TCR zawierają łańcuchy gamma i delta zamiast alfa i
beta
○ migrują do śródskórka i nabłonków śluzówek → I linia obrony

Limfocyty B
receptory powierzchniowe BCR: monomery IgM/IgD (ok. 150000 receptorów/kom)
receptory BCR wiążą antygen → egzocytoza powierzchniowych kompleksów → degradacja
w endosomach, prezentacja fragmentów antygenów na cząsteczkach MHC klasy II
komórki B → Th aktywuje komórkę B za pomocą cytokin → rekombinacja genów
immunoglobulin, stymulacja podziałów komórki

95
 ● limfocyty B oddziałują z komórkami dendrytycznymi siateczki z długimi
wypustkami (z mezenchymy)
○ funkcjonują bez udziału MHC klasy II
○ ich powierzchnie są pokrywane kompleksami antygen-przeciwciało →
receptory białek dopełniacza i regiony Fc przeciwciał → aktywacja i
agregacja do postaci pierwotnych grudek chłonnych (limfatycznych)
■ jednolita gęstość i barwliwość
○ za pomocą sąsiadujących komórek T → wtórne grudki chłonne
■ bogate w euchromatynę, centralne jądra
■ słabo wybarwiony ośrodek namnażania wypełniony limfoblastami
(centroblastami) - kontrola jakości (selekcja negatywna
autoreaktywnych limf. B w grudkach chłonnych)
○ wzrost liczby komórek B w grudce jest szybki → spychanie naiwnych
komórek na obwód → ciemno zabarwiona strefa obwodowa - pasmo
zagęszczania (mankiet)
● różnicowanie do komórek plazmatycznych (odporność humoralna)
○ komórki pamięci

Grasica

dwupłatowa struktura w śródpiersiu.

● funkcja: zapewnienie procesu tolerancji centralnej - zapobiega autoagresji
● wywodzi się z trzeciej pary embrionalnych kieszonek gardłowych (endoderma)
oraz migrujących ze szpiku prekursorów limfoblastów
● wytwarza komórki T do okresu dojrzałości, potem inwolucja (spadek masy tkanki
limfoidalnej, głównie tkanka tłuszczowa)
● u dziecka: unaczyniona łącznotkankowa torebka i przegrody między płatami
grasicy (każdy ma zewnętrzną silnie zasadochłonną korę i słabiej zabarwiony
rdzeń)
○ w korze występuje więcej limfoblastów i małych limfocytów
■ limfoblasty T (tymocyty)

96
 ■ makrofagi powiązane z unikalnymi komórkami nabłonkowymi
grasicy (TEC)
● duże, euchromatyczne jądra
● cechy kom. nabłonkowych i siateczki
Trzy główne typy komórek w korze:
● płaskie komórki TEC - zespolone obwódkami zamykającymi i desmosomami,
tworzą warstwę wyściełającą torebkę i przegrody
○ razem ze śródbłonkiem i perycytami → bariera krew-grasica
● gwiaździste komórki TEC z wypustkami połączonymi desmosomami - sieć
komórkowa, do której przylegają makrofagi i rozwijające się limfocyty (należą do
APC i MHC klasy II → wydzielanie cytokin)
● inne płaskie komórki TEC w korze z cząsteczkami MHC klasy II → bariera
korowo-rdzeniowa
W rdzeniu: mniej limfocytów (ale większych, bardziej dojrzałych) i komórki tworzące:
● drugą warstwę granicy kora-rdzeń
● sieć komórkową podtrzymującą limf. T, kom. dendrytyczne i makrofragi + ekspresja
białek
● duże agregaty komórek TEC → ciałka Hassala → do 100 mikrometrów średnicy,
wydzielają cytokiny, kontrolują aktywność kom. dendrytycznych
mikrounaczynienie rdzenia grasicy nie ma szczelnej otoczki z komórek TEC

zespół DiGeorge’a - zaburzenia w rozwoju zarodkowym trzeciej i czwartej kieszonki

gardłowej → hipoplazja/aplazja grasicy → niska odporność komórkowa

Rola grasicy w dojrzewaniu selekcji komórek T:

● indukcja centralnej tolerancji na własne antygeny - selektywne usuwanie komórek
T reagujących przeciwko własnym antygenom
● napływające ze szpiku limfoblasty T nie wykazują ekspresji cząsteczek CD4, CD8 i
TCR, komórki te zasiedlają korę → intensywne podziały, rekombinacja zmienny
regionów łańcuchów alfa i beta TCR, ekspozycja białek TCR na powierzchni z CD4 i
CD8
● dwuetapowy proces selekcji: kontrola jakości gwarantująca, że dojrzałe komórki T
mają receptory TCR → w pełni funkcjonalne ale niewiążące się z cząsteczkami MHC
prezentującymi własne antygeny
● proces selekcji trwa ok. 2 tygodni zaczyna się w korze i kończy w rdzeniu
● komórki TEC sieci kom. kory prezentują rozwijającym się limfocytom peptydy
związane z cząsteczkami MHC klasy I i II → rozwój CD8 i CD4
● poddawanie komórek selekcji pozytywnej: przeżywają jeśli ich TCR potrafi
rozpoznać i związać się z peptydem prezentowanym przez cząsteczkę MHC
○ komórka nieprzechodząca testu → apoptoza, usuwanie przez makrofagi
○ właściwe kom. T → rdzeń
● w rdzeniu komórki T z funkcjonalnymi receptorami TCR prezentowane na kom.
TEC sieci kom. i na kom. dendrytycznych
○ usuwanie komórek T posiadających TCR wiążące własne antygeny - selekcja
negatywna
○ przeżywają tylko kom. T które nie przyłączają się do cząsteczki MHC z
peptydem charakterystycznym dla własnego organizmu
○ dzięki wysokiej ekspresji genu Aire w grasicy → ekspresja
tkankowo-specyficznych antygenów z całego organizmu → kom.
dendrytyczne
● komórki T wiążące MHC i prezentujące własne peptydy → apoptoza
● jedynie ok. 2% limfocytów T przechodzi testy → opuszczanie narządu → Th/Tc

97
 ● komórki Treg - tolerancja obwodowa
○ cytokiny uwalnianie z ciałek Hassalla
● selekcja pozytywna w korze (TCR musi rozpoznawać MHC obu klas), negatywna w
rdzeniu (limf. T nie łączą się z autoantygenami)

Grasica inwolucyjna -
zastępowana tkanką
tłuszczową żółtą

Tkanka limfatyczna związana z błoną śluzową

duże i rozproszone skupiska limfocytów, kom. plazmatycznych wydzielających IgA, kom.
prezentujące antygen i grudki chłonne → MALT (rozproszona w tkance łącznej)
● migdałki, kępki Peyera jelita krętego, wyrostek robaczkowy
● MALT zawiera nawet 70% komórek uk. limfatycznego
● większość limfocytów to kom. B i limf. Th (CD4+)

Migdałki:

● duże, nieregularne masy tkanki limfoidalnej

● tkanka limfoidalna powiązana z nabłonkiem powierzchownym
○ podniebienne - w tylnej części podniebienia miękkiego, pokryte
nabłonkiem wielowarstwowym płaskim
■ krypty migdałka - zwiększona powierzchnia,, wiele limfocytów
■ wtórne grudki chłonne wokół krypt
■ częściowa torebka z tkanki łącznej zbitej

98
 ○ językowe - wzdłuż podstawy języka - nabłonek wielowarstwowy płaski z
kryptami, brak wyraźnej torebki
○ gardłowy - usytuowany w tylnej ścianie nosogardzieli
■ nabłonek wielorzędowy walcowaty z rzęskami
■ cienka torebka łącznotkankowa
■ wpuklenia, ale brak krypt

zapalenie → hiperplazja migdałka → wyrośle adenoidalne → trzeci migdałek blokujący

trąbkę słuchową (Eustachiusza) → zapalenie ucha środkowego

MALT w jelicie krętym: kępki Peyera - grudki bez osłonki

● pokrywa je nabłonek jednowarstwowy
● zawiera duże nabłonkowe komórki M - na ich powierzchni mikrofałdy zamiast
rąbka szczoteczkowego
○ wyspecjalizowane w pobieraniu cząstek i całych mikroorganizmów
○ od strony podstawnej kom. M mają duże kieszenie wewnątrzkomórkowe z
doraźnymi populacjami limfocytów i kom. dendrytycznych
○ błona podstawna porowata
○ sprawdzają antygeny ze światła jelita → transport do kom. odpornościowych
○ odp. nabyta → powstawanie wtórnych grudek chłonnych
● komórki B → plazmatyczne → przeciwciała IgA (transport przez enterocyty do
światła jelita)

W wyrostku robaczkowym:
● niemal całkowicie wypełniony tkanką limfoidalną
● światło zawiera florę bakteryjną typową dla jelita grubego
Podział MALT:
● GALT w układzie pokarmowym - kępki Peyera w ścianie j. krętego i grubego
○ grudki limfatyczne skupione w wyrostku + liczne limfocyty
● BALT w oddechowym

99
Węzły chłonne - otorbione, zwykle 10 mm-2,5 cm, ułożone wzdłuż naczyń limfatycznych
Ok. 400-500 węzłów w organizmie - filtry drobnoustrojów i kom. nowotworowych
stanowią środowisko prezentacji antygenów i rozwoju kom. plazmatycznych
Wypukła powierzchnia - wnikają do niej naczynia limfatyczne doprowadzające
Powierzchnia wklęsła (wnęka) - wychodzą z niej naczynia odprowadzające
Otoczone torebkami z tkanki łącznej zbitej
Komórki w węzłach: kom. dendrytyczne, makrofagi, APC, kom. plazmatyczne, limfocyty
wewnątrz grudek chłonnych: pęcherzykowe komórki dendrytyczne (FDC)
sieć z komórek siateczki i włókien retikulinowych - formuje:
● korę zewnętrzną z grudkami chłonnymi
● strefę przykorową bez grudek
● rdzeń z naczyniami zatokowymi w pobliżu wnęki

Kora otrzymuje limfę z naczyń limf. doprowadzających i zawiera:

● zatokę podtorebkową (zatokę brzeżną) - znajduje się bezpośrednio pod torebką i
otrzymuje limfę z naczyń limf. doprowadzających
○ przestrzeń ta wnika do wnętrza narządu pomiędzy grudkami chłonnymi
wzdłuż beleczek → zatoki korowe (beleczkowe/promieniste)
○ wyścielone komórkami śródbłonka z włóknami retikulinowymi i
wypustkami komórek dendrytycznych
● grudki chłonne składają się głównie z rozwijających się limfocytów B, zajmują
większość kory niezasiedlonej przez limfocyty T
○ każda grudka wzdłuż wypustek pęcherzykowych kom. dendrytycznych
(FDC)
○ liczne makrofagi usuwające nowo powstałe, nieprawidłowo wykształcone
komórki B → apoptoza
Strefa przykorowa - strefa między korą a rdzeniem (brak grudek chłonnych w
odróżnieniu od kory) bogata w limfocyty T, które wnikają do węzła przez:
● specjalne żyłki zawłosowate o wysokim śródbłonku (HEV) - miejsce przenikania
90% limfocytów z krwioobiegu do węzłów chłonnych

100
 ○ powiększone komórki o sześciennym kształcie, ekspresja glikoprotein na
wolnej powierzchni → wiązanie i diapedeza komórek T i B z krwi do węzła
○ trudne do identyfikacji w parafinie → żywica
○ L-selektyna na limfocytach rozpoznaje cukrowe ligandy na śródbłonku
Rdzeń z naczyniami zatokowymi łączącymi się z naczynie limf. odprowadzające:
● sznury rdzenne - rozgałęzione, pasmowate masy tkanki limfoidalnej z limfocytami
B i T + kom. plazmatycznymi
● zatoki rdzenne - szerokie przestrzenie wyścielone śródbłonkiem z siecią wypustek
komórek = filtr limfy

Metastatyczne (przerzutowe) komórki nowotworowe - migrują do naczyń

limfatycznych, mogą kontynuować wzrost wewnątrz węzła limfatycznego - guz
drugorzędowy (dzięki immunosupresji)

Rola węzłów chłonnych w odpowiedzi immunologicznej:

● antygeny z limfy → wchłanianie przez APC, prezentowanie na MHC typu II
● komórki B stykają się z antygenami prezentowanymi na pęcherzykowych
komórkach dendrytycznych
● komórki T stykają się z antygenami prezentowanymi na kom. dendrytycznych
● aktywacja limfocytów przez rozpoznanie antygenu, często podziały → powiększenie
węzła
○ limfocyty Tc w strefie przykorowej nie proliferują szybko, nie tworzą grudek
● aktywowane B → kom. plazmatyczne do rdzenia → produkcja przeciwciał
nowotworowa proliferacja limfocytów → złośliwy chłoniak (częsta limfoadenopatia)

ŚLEDZIONA

największe pojedyncze skupisko tkanki limfatycznej w organizmie, filtruje krew

leży w lewym górnym kwadrancie brzucha, wymiary 12 x 7 x 3 cm - objętość różna, w
zależności od zawartości krwi
otoczona torebkę z tkanki łącznej zbitej, odchodzą od niej beleczki penetrujące miazgę
śledziony
do miazgi wnikają odgałęzienia tętnicy śledzionowej, żyły śledzionowej, nerwów
Miazga śledziony:
● miazga biała (20% śledziony) - wtórna tkanka limfatyczna
○ grudki chłonne, okołotętnicze pochewki limfatyczne (PALS) z kom. B
○ w PALS grudka chłonna z ośrodkiem rozmnażania → t. środkowa zepchnięta
na obwód grudki
○ głównie wokół tętnic środkowych
● miazga czerwona (80% śledziony) - naczynia zatokowe (sinusoidy) wypełnione
krwią, sznury śledzionowe (sznury Billrotha) - miejsce usuwania krwinek
czerwonych z krwi, tkanka siateczkowata z makrofagami i limfocytami
101
 ○ sznury zawierają sieć komórek i włókien siateczkowych wypełnioną
limfocytami T i B, makrofagami, leukocytami i erytrocytami
○ oddzielone zatokami śledzionowymi
■ wyścielone komórkami śródbłonka → kom. pręcikowymi (duże jądra)
długie komórki wzdłuż zatok (z porowatą błoną podstawną)

Od strony wnęki - małe tętnice beleczkowe opuszczają tkankę łączną beleczek, wnikają
do miąższu jako tętnice pozabeleczkowe otoczone pochewkami PALS - zawierają głównie
limfocyty T, nieliczne makrofagi, komórki dendrytyczne i plazmatyczne - wspólna część
miazgi białej
otoczone przez PALS (okołotętnicze pochewki limfatyczne) naczynia = tętnice środkowe
(czasem zepchnięte na boki)
aktywacja komórek B przez antygeny z krwi → tymczasowe grudki chłonne jako większe
skupiska miazgi białej
tętnica środkowa opuszcza miazgę białą → wnika do czerwonej, traci osłonkę z
limfocytów, rozgałęzia się → tętniczki pędzelkowe przechodzące w naczynia włosowate
z nich krew płynie dalej w:
1. krążeniu zamkniętym do zatok, potem do żył beleczkowych i żyły śledzionowej lub
2. krążeniu otwartym do miąższu - tkanki stanowiącej sznury śledzionowe miazgi
czerwonej
● składniki krwi wracają do układu naczyniowego
● sztywne/zużyte/powiększone erytrocyty starsze niż 120 dni - nie
przemieszczają się między kom. pręcikowymi → selektywne usuwanie przez
makrofagi
○ odzyskiwanie żelaza → magazynowanie przez makrofagi → wiązanie z
ferrytyną lub z transferyną → powrót do krążenia
○ hem bez żelaza → białka transportowe (hemopoeksyna) lub
metabolizowany do bilirubiny w hepatocytach → żółć
○ po usunięciu śledziony: wątroba i szpik przejmują funkcje

Splenomegalia (powiększenie śledziony) - chłoniaki, mononukleoza, anemia sierpowata

cienka torebka, podatność na pękanie

Narząd Grasica MALT Węzły chłonne Śledziona

Kora/rdzeń Wyraźnie Nie Tak Nie

Grudki limfatyczne Nie Tak Tylko w korze Tylko w miazdze białej

Naczynia nieliczne tylko doprowadzające tylko odprowadzające

limfatyczne odprowadzające odprowadzające torebka, w beleczkach
odprowadzające wnęka łącznotkankowych

102
 UKŁAD POKARMOWY
Układ pokarmowy = przewód pokarmowy ( jama ustna-odbyt) + gruczoły (ślinianki,
wątroba, trzustka.
Inne nazwy: cewa pokarmowa/układ żołądkowo-jelitowy
Funkcje: pobieranie, rozdrabnianie, chemiczne trawienie po uwolnieniu hormonów oraz
wchłanianie pokarmu i wody, wydalanie niestrawionych składników, a także perystaltykę -
przesuwanie pokarmu, wydzielanie ochronnego śluzu, enzymów trawiennych i płynów
oraz żółci, uwalnianie hormonów → lokalna kontrola motoryki i wydzielanie gruczołowe

Ogólna budowa przewodu pokarmowego: cewa ze światłem o zmiennej średnicy, ścianę

tworzą 4 główne warstwy:
● błona śluzowa - nabłonek pokrywający + leżąca pod nim blaszka właściwa z tkanki
łącznej luźnej (bogata w naczynia krwionośne i limfatyczne, limfocyty, gładkie
komórki mięśniowe, małe gruczoły)
○ zawiera: warstwę blaszki mięśniowej błony śluzowej
● błona podśluzowa - gęstsze utkanie włókien tkanki łącznej, większe naczynia i
sploty nerwowe błony podśluzowej (meissnera) - unerwienie autonomiczne,
gruczoły, tkanka chłonna
● błona mięśniowa - mięśnie gładkie, co najmniej dwie warstwy komórek
○ warstwa wewnętrzna, bliżej światła: okrężne ułożenie
○ pomiędzy warstwami: tkanka łączna z naczyniami krwionośnymi i limf. oraz
ze splotami nerwowymi błony mięśniowej (Auerbacha) - skupiska
neuronów AUN i przedzwojowe i zazwojowe włókna nerwowe = jelitowy UN
○ warstwa zewnętrzna: podłużne ułożenie
● błona surowicza - cienka warstwa tkanki łącznej luźnej, bogata w naczynia
krwionośne, limfatyczne i tkankę tłuszczową, pokryta jednowarstwowym
nabłonkiem płaskim surowiczym pochodzenia mezodermalnego = najbardziej
zewnętrzna warstwa przewodu pokarmowego
○ błona surowicza niektórych fragmentów jelit wykazuje ciągłość z częściami
krezki - dużego fałdu tkanki tłuszczowej, po obu stronach pokrytym
nabłonkiem surowiczym → przechodzi w otrzewną ścienną - surowiczą
błonę ściany jamy brzusznej
○ przełyk wiąże się z sąsiednimi strukturami (a nie jest zawieszony swobodnie
w klatce piersiowej) → dlatego otacza go gruba przydanka (warstwa tkanki
łącznej przechodząca w otaczające tkanki)

MALT (mucosa-associated lymphoid tissue) - komórki odpornościowe i grudki chłonne w

błonie śluzowej i podśluzowej - tkanka limfatyczna błony śluzowej
Tuż poniżej: blaszka właściwa: makrofagi, limfocyty (wiele wytwarzanych IgA → transcytoza
→ wydzielanie do światła jelita po związaniu z białkiem - komponentą sekrecyjną - z kom.
nabłonka)
(kompleks białko + IgA odporny na proteolizę, enzymy trawienne, ochrona przed
patogenami)
bogate unerwienie jelita → wyjaśnienie objawów ze strony żołądka przy silnych emocjach

Brak splotów jelitowych UN lub ich uszkodzenie → zaburzenie motoryki jelit, poszerzenie
powyżej miejsca uszkodzenia w chorobach:
● Hirschsprunga (wrodzone, genetyczne schorzenie unerwienia jelita grubego →
poszerzenie okrężnicy)
● Chagasa (trypanosomoza - zakażenie pasożytem Trypanosoma cruzi)

103
JAMA USTNA
nabłonek: wielowarstwowy płaski - rogowaciejący/częściowo/nierogowaciejący
ciągłe złuszczanie, utrata komórek do światła jamy ustnej
(w przeciwieństwie do nabłonka: złuszczające się komórki nierogowaciejącego/częściowo
zrogowaciałego nabłonka zachowują jądra

Zakażenie Herpes simplex 1 → śmierć zainfekowanych komórek nabłonkowych, prowadzi

do pęcherzyków surowiczych/owrzodziałych zmian śluzówki jamy ustnej i skóry w
pobliżu ust. W jamie ustnej: nadżerki, na skórze: wykwit opryszczki
Występują przy zaburzeniach mechanizmów odporności (stres, gorączka, choroby,
miejscowe uszkodzenia skóry)

Warstwy zrogowiacałych komórek wzmacniają przede wszystkim błony śluzowe

powierzchni żujących: dziąseł i podniebienia twardego (ich blaszka właściwa spoczywa na
kości)
Śluzówka wyścielająca podniebienie miękkie, policzki, dno jamy ustnej i gardła:
nierogowaciejący nabłonek wielowarstwowy płaski

Błona podśluzowa: liczne gruczoły śluzowe → zwilżanie powierzchni

Nabłonek w całej jamie ustnej zawiera komórki prezentujące antygen + bogate
unerwienie czuciowe
Mięśnie prążkowane warg: duża ruchomość (mowa, przyjmowanie pokarmu, mimika)
Obie wargi mają 3 powierzchnie (każda z innym nabłonkiem)
● wewnętrzna powierzchnia błony śluzowej - gruby nabłonek nierogowaciejący,
wiele gruczołów ślinowych, mieszki włosowe
● czerwień wargowa - bardzo cienki nabłonek wielowarstwowy płaski
(lekko) rogowaciejący, przejrzysty dla krwi mikrokrążenia poniżej
○ miejsce przejście między błoną śluzową a skórą
○ brak gruczołów ślinowych i potowych (nawilżanie śliną z języka)
○ tkanka łączna poniżej bogato unerwiona czuciowo i z licznymi naczyniami
● powierzchnia zewnętrzna: cienka skóra - naskórek i skóra właściwa, gruczoły
potowe, mieszki włosowe z gruczołami łojowymi przylegającymi do nich

JĘZYK
mięśnie poprzecznie prążkowane pokryte błoną śluzową, włókna mięśniowe ułożone we
wszystkich kierunkach - ruchomość języka
tkanka łączna: drobne pęczki włókien mięśniowych, w które wnika blaszka błony śluzowej
→ mocne przyleganie błony śluzowej do mięśniowego rdzenia
● dolna powierzchnia języka jest gładka i wysłana błoną śluzową
● górna jest nieregularna, na przednich ⅔ setki wystających brodawek
○ na tylnej ⅓ duże migdałki językowe (ich obszar oddzielony od przedniej
części zagłębieniem w kształcie V - bruzdą graniczną)
● brodawki to uwypuklenia błony śluzowej (tkanki łącznej i nabłonka) - 4 rodzaje:
○ nitkowate
○ grzybowate
○ liściaste
○ okolone

Nitkowate wydłużone, stożkowate/spiczaste, liczne i silnie zrogowaciałe - szorstka

powierzchnia języka, tarcie → przesuwanie pokarmu podczas żucia

104
 Grzybowate mniej liczne, lekko zrogowaciałe, rozproszone wśród nitkowatych, kształt grzyba z
dobrze unaczynionym i unerwionym rdzeniem z blaszki właściwej, niewielka ilość
kubków smakowych

Liściaste kilka równoległych grzbietów, po bokach języka - charakter szczątkowy (dzieci!)

Okolone największe (1-3mm), 8-12 rozciągniętych w linii przed bruzdą graniczną (kształt V),
wokół nich rowki, do których uchodzą przewody gruczołów ślinowych von Ebnera
(surowicze)→ przepływ płynu wokół kubków smakowych - zmycie resztek jedzenia

Wydzielina gruczołów ślinowych

zawiera lipazę: zapobiega
powstawaniu hydrofobowego
osadu (mógłby utrudniać
odczuwanie smaku)

Kubki smakowe - owalne

struktury w obrębie
wielowarstwowego nabłonka
płaskiego na powierzchni języka -
rozpoznają skład chemiczny
pokarmu. Na bocznej
powierzchni każdej brodawki
okolonej ok. 250 kubków
smakowych. Mniej licznie występują na brodawkach grzybowatych i liściastych, nie
występują w zrogowaciałych nitkowatych.

Są także rozrzucone na grzbietowej i bocznej powierzchni języka - również opłukiwane

surowiczą wydzieliną.
● każdy kubek = 50-100 komórek, około połowa - wydłużone komórki zmysłowe, czas
życia od 7 do 10 dni
● inne typy komórek:
○ podporowe (smukłe)
○ niedojrzałe (różnicujące się)
○ przypodstawne komórki macierzyste (wolno dzielące się) → mogą
różnicować w każdy z typów
● podstawa każdego kubka - na błonie podstawnej - przechodzą przez nią
dośrodkowe aksony czuciowe → synapsy z kom. zmysłowymi
● na szczytowym końcu kom. zmysłowych: mikrokosmki zwrócone w kierunku
otworu o szerokość 2 um → pory (otwory) smakowe
○ w obrębie otworu pokarm wchodzi w kontakt z mikrokosmkami →
oddziaływanie z receptorami na pow. komórek zmysłowych
○ dośrodkowe aksony czuciowe dochodzą do podstawy kubka smakowego →
synapsy z komórkami zmysłowymi, na powierzchni języka tworzą skupienia
● wykrywane smaki: słony (jony sodu), kwaśny (jony wodorowe), słodki (cukry),
gorzki (alkaloidy, toksyny) i umami (kwas glutaminowy i kwas asparaginowy)
○ słony i kwaśny - przepływ jonów przez kanały jonowe
○ słodki, gorzki, umami - pobudzenie receptorów sprzężonych z białkiem G →
depolaryzacja komórek zmysłowych → stymulacja włókien nerwowych
czuciowych → informacja do mózgu (współudział węchu)

Zęby - 32 u dorosłego, w łukach szczęki i kości żuchwowej.

Każdy kwadrant po 8 zębów: 2 siekacze, jeden kieł, 2 zęby przedtrzonowe i 3 trzonowe

105
U dzieci - 20 zębów mlecznych (uzębienie pierwotne) - zęby trzonowe nie występują
Elementy zęba:
● korona (ponad poziomem dziąsła)
○ pokryta szkliwem (bezkomórkowe, twarde)
● szyjka (przylega do niej dziąsło) - miejsce połączenia szkliwa i cementu
● korzeń (jeden lub więcej, wpasowuje się w zębodół)
○ pokryty cementem (podobnym do tkanki kostnej)
Większość masy zęba stanowi zębina - otacza wewnętrzną komorę zęba.
Miazga zęba (z mezenchymalnej tkanki łącznej luźnej - duża ilość istoty podstawowej,
cienkich włókien kolagenowych, fibroblastów, mezenchymalnych kom. macierzystych)
Komora zwęża się w każdym korzeniu → kanał korzenia - rozciąga się od aż do otworu
wierzchołkowego zęba. Przez otwór przechodzą naczynia i włókna nerwowe.
Więzadła ozębnej - tkanka łączna włóknista z pęczkami kolagenu, wnikającymi do
cementu i do kości wyrostka zębodołowego szczęki, utrzymują w niej ząb.

Zębina
● twardsza od kości, uwapniona tkanka: 70% z hydroksyapatytu
● macierz zawiera kolagen typu I i proteoglikany - pochodzą z odontoblastów
○ wysokie, spolaryzowane komórki z komórek czaszkowej części grzebienia
nerwowego - wyścielają komorę zęba
○ mineralizacja macierzy prezębiny z odontoblastów obejmuje sekrecję
pęcherzyków macierzy (podobny proces do powstawania kości)
○ długie, szczątkowe wypustki odontoblastów → znajdują się w kanalikach
zębiny, istotna rola w utrzymywaniu macierzy zębiny
○ wzdłuż przebiegu kanalików - delikatne odgałęzienia wnikające do
bocznych rozgałęzień kanalika
○ odontoblasty wytwarzają prezębinę także u dorosłch → zmniejszają wielkość
komory zęba, naprawiają zębinę w przypadku uszkodzenia zęba
Zęby są wrażliwe na: zimno, ciepło, kwaśne pH → odczuwane jako ból → oddziaływanie na
płyn wewnątrzkomórkowy → pobudzanie włókien nerwowych
Dobre unerwienie miazgi, niemielinowe włókna wnikają w kanaliki zębiny wzdłuż
wypustek odontoblastów w pobliżu komory zęba

Streptococcus pyogenes (paciorkowiec beta-hemolizujący/ropny) → zapalenie gardła i

106
 migdałków.
Wirus Epsteina-Barr → białe naloty po bokach języka.
Drożdżak Candida albicans → pleśniawki (białe plamki na grzbiecie języka) - noworodki,
pacjenci z niedoborem odporności

Szkliwo
● najtwardszy składnik ludzkiego ciała - 96% hydroksyapatytu wapnia i 2-3%
składników organicznych (niewiele białek, prawie żadnych włókien kolagenowych)
● hydroksyapatyt może wbudowywać inne jony, np. fluorki - fluoroapatyt wzmacnia
szkliwo i uodparnia je na kwaśne produkty metabolizmu drobnoustrojów
● składniki szkliwa: jednolite, wzajemnie blokujące się kolumny = pryzmaty (słupki
szkliwne)
○ każdy ma średnicę ok. 5 um i otacza go cienka warstwa szkliwa
bezpostaciowego (apryzmaycznego)
○ każdy pryzmat rozciąga się na całą grubość warstwy szkliwa - średnia
długość 2 mm → precyzyjny układ → twardość i odporność szkliwa na nacisk
● macierz pryzmatów szkliwa wydzielana jest przez ameloblasty (wysokie,
spolaryzowane komórki - część wyspecjalizowane nabłonka w stadium narządu
szkliwotwórczego)
○ ich szczytowe końce kierują się do odontoblastów
○ szczytowa wypustka ameloblastu (Tomesa) - liczne ziarnistości wydzielnicze
z białkami macierzy → wydzielona macierz - szybka mineralizacja (1 dzień)
○ wzrost kryształów hydroksyapatytu → wydłużanie pryzmatów szkliwa dzięki
amelogeninie (małe białko, 20 kDa, główne białko szkliwa)

Komórka: odontoblast ameloblast miazga zęba

Pochodzenie: ektodermalna wyściółka komórki grzebienia z mezodermy

jamy ustnej zarodka nerwowego (cz. czaszkowa)

Funkcja: wydzielanie kolagenu, wydzielają białka macierzy

proteoglikanów, macierz szkliwa
prezębiny

Wspólnie ektoderma, grzebień nerwowy i mezoderma wytwarzają → 52 zawiązki zębów, w

tym 20 zawiązków zębów mlecznych i 32 stałych
Wyrzynanie zębów mlecznych - ok. 6 miesiąca życia
Zatrzymanie rozwoju zawiązków - etap “dzwonu” (narządu szkliwotwórczego zęba,
narządu nabłonkowego - najbardziej wewn. warstwa → ameloblasty)
ok. 6 r.ż. zęby stałe zaczynają się wyrzynać → wypadanie zębów mlecznych

Zapalenie dziąseł i zapalenie przyzębia (głębiej) wywołują bakterie związane z niskim

poziomem higieny jamy ustnej. Przewlekłe zapalenie → osłabienie więzadeł ozębnej,
luzowanie zębów (głębokość szczeliny dziąsłowej - wskaźnik chorób przyzębia)

Przyzębie (periodontium) = cement, więzadła ozębnej, kości wyrostków zębodołowych,

dziąsła - struktury utrzymujące zęby w kościach szczęki i żuchwy.
1. Cement - pokrywa zębinę korzenia, przypomina kość, ale nie zawiera naczyń.
Najgrubszy jest wokół wierzchołka korzenia - cementocyty znajdują się w jamkach,
mają wypustki w kanalikach. Jest bardziej stabilny niż kość, ale podlega
przebudowie dzięki cementocytom - regulują stan otaczającej je macierzy i
reagują na naprężenia.
2. Więzadło ozębinowe (ozębna) - tkanka włóknista z pęczkami włókien
kolagenowych (włókna Sharpeya) - łączą cement i kość zębodołu. Jest
107
 bogatokomórkowa, zaopatrzona w naczynia i nerwy - mocuje, ale też odżywia.
Pozwala na ograniczony ruch zęba w obrębie zębodołu, chroni wyrostki
zębodołowe podczas nacisków przy żuciu. Grubość 150-350 ųm
3. Kość wyrostka zębodołowego - nie ma budowy typowej kości blaszkowatej -
zawiera osteoblasty i osteocyty, stale przebudowujące macierz kostną. Kość
otoczona więzadłem ozębinowymi - spełnia rolę okostnej. Pęczki włókien więzadeł
wnikają do niej i łączą ją z cementem.
4. Dziąsła - wielowarstwowy nabłonek płaski rogowacieje od strony jamy ustnej, ale
nie od strony szczeliny dziąsłowej (3 mm, między szkliwem a dziąsłem, otacza szyj).
Mocno przyłącza się do okostnej szczęki i żuchwy.
Wyspecjalizowana część nabłonka: nabłonek łączący - połączony ze szkliwem
zęba za pomocą zredukowanego nabłonka szkliwa/oszkliwia - do jego grubej
błony podstawnej komórki nabłonka mocują się hemidesmosomami

PRZEŁYK - mięśniowa cewa, ok. 25cm, widoczne 4 warstwy przewodu pokarmowego

błona śluzowa nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący

warstwa podśluzowa małe gruczoły przełykowe wydzielające śluz, w pobliżu żołądka:
gruczoły przełykowe wpustowe - również śluz
błona mięśniowa wyraźnie rozbudowana, na początku mięśnie szkieletowe (⅓), środkowa
część: gładkie i szkieletowe, dolna ⅓ - gładkie
przydanka tylko ostatnie 1-2 cm przełyku w jamie otrzewnej ma błonę surowiczą,
i błona surowicza pozostałą część otacza przydanka - luźna tk. łączna

Śluz chroni przełyk przed kwasem z żołądka. Zarzucanie kwaśnej treści → zgaga,
refluksowe zapalenie przełyku.
Niewydolność dolnego zwieracza przełyku, przewlekła zgaga → nadżerki śluzówki
(choroba refluksowa przełyku) → zmiany metaplastyczne nabłonka - przełyk Barretta

108
ŻOŁĄDEK
- kontynuuje trawienie węglowodanów zapoczątkowane przez amylazę ślinową
- spożyty pokarm + kwaśny sok żołądkowy = treść pokarmowa
- rozpoczyna trawienie trójglicerydów przez lipazy
- rozpoczyna trawienie białek przez pepsynę

Uszkodzenie komórek okładzinowych → za mało wydzielanego czynnika wewnętrznego

- witamina B12 nie jest wchłaniana odp. do zapotrzebowania (jest kofaktorem do
syntezy DNA - niski poziom → niedokrwistość megaloblastyczna przez obniżenie
proliferacji erytroblastów)

Części żołądka:
● wpust - wąska strefa przejściowa o szerokości 1,5-3 cm zaraz za przełykiem → śluz
● dno i trzon - identyczne mikroskopowo → uwalnianie kwaśnego soku żołądkowego
przez gruczoły żołądkowe
● odźwiernik - obszar w kszałcie lejka, uchodzi do jelita cienkiego - produkcja śluzu
W pustym żołądku: śluzówka i błona podśluzowa pofałdowane → wypełnienie żołądka →
spłaszczanie fałdów

Wrzody - od dolnej części przełyku aż do jelita krętego, powód: zakażenie Helicobacter

pylori, NLPZ, nadprodukcja HCl lub pepsyny, zmniejszona ilość śluzu i jonów HCO3-

Błona śluzowa żołądka: jednowarstwowy nabłonek walcowaty wpuklający się do blaszki

właściwej → wgłębienia tworzą dołki żołądkowe
Powierzchniowe komórki śluzowe - lepki śluz bogaty w jony HCO3-, który chroni błonę
śluzową przed tarciem pokarmu i żrącym działaniem kwasu żołądkowego
● Dołki prowadzą do długich, rozgałęzionych gruczołów cewkowych rozciągających
się przez całą grubość blaszki właściwej
● Komórki macierzyste nabłonka znajdują się w cieśni (między dołkiem a gruczołem)
○ pluripotencjalne → asymetryczny podział → wytwarzają komórki
progenitorowe innych komórek nabłonka
■ część przemieszcza się do góry - zastępuje komórki powierzchowne
śluzowe (czas życia 4-7 dni)
■ inne komórki migrują głębiej → różnicowanie w kom. wydzielnicze
gruczołów

109
 Blaszka właściwa jest
unaczyniona i wspiera
dołki i gruczoły,
zawiera włókna mięśni
gładkich, komórki
limfatyczne i naczynia
włosowate i
limfatyczne.

Blaszka mięśniowa
błony śluzowej -
oddziela błonę śluzową
od podśluzowej

Komórki wydzielnicze nabłonków gruczołów żołądkowych - rozmieszczone

nierównomiernie, 4 typy wydzielające inne produkty:

Komórki Głównie w skupiskach, pojedynczo Walcowate - niższe niż powierzchniowe

śluzowe wśród innych komórek w szyjkach
szyjki gruczołów. Wśród nich wiele kom.
progenitorowych oraz niedojrzałych
komórek powierzchniowych śluzowych.
śluzowe w dołkach - przesłonięte przez
inne komórki.
Okrągłe jądra, ziarnistości wydzielnicze w
cz. szczytowych.
Wydzielają śluz mniej alkaliczny.

Komórki
Występują między komórkami Duże, owalne/o kształcie piramidy, jądro
okładzinowe
śluzowymi szyjki i w głębszych centralnie położone, okrągłe (czasem
→ HCl,
częściach gruczołu. dwa). Kwasochłonna cytoplazma - dużo
czynnik
Anhydraza węglanowa katalizuje mitochondriów (praca pomp) Szczytowo:
wewnętrzny
reakcję H2O + CO2 → HCO3- +H+ wgłębienie - kanalik
HCO3- transportowany do wewnątrzkomórkowy z licznymi
podstawnej cz. komórki, H mikrokosmkami.
Kiedy wydzielina za kwaśna - uwalnianie
wypompowywany z Cl-
jonów HCO3- do blaszki właściwej.
Aktywność regulowana gastryną (z
kom. enteroendokrynowych),
histaminą i przywspółczulnie.

Komórki w dolnej części gruczołów żołądkowych, Ziarnistośći zawierają pepsynogeny →

główne= cechy kom. wydzielających białka. kwaśne pH → pepsyny (pH 1,8-3,5) -
zymogenne Wydzielają pepsynogeny i lipazę hydroliza białek
żołądkową

Komórki rozproszone komórki błony śluzowej - W dnie żołądka: serotonina

enteroend funkcja endokrynna i parakrynna (5-hydroksytryptamina) - podstawna cz.
okrynowe gruczołów żołądka
W odźwierniku: gastryna (+ kom. G)

Komórki enteroendokrynowe - obserwacja w TEM po użyciu soli chromu i soli srebra.

(chromatofilne, argentnofilne) Dzięki ich wykrywaniu metodą immunohistochemiczną
(przeciwciałami przeciwko ich produktom) - ich nazwy pochodzą od początkowej litery
głównego hormonu w nich powstającego (większość z nich przetwarza aminy - komórki
APUD - amine precursor uptake and decarboxylation - pobieranie prekursora aminy i
dekarboksylacji). Komórki te są częścią rozproszonego układu neuroendokrynnego DNES

110
 Rakowiaki - guzy z komórek enteroendokrynowych EC → nadmierne wydzielanie
serotoniny → zwiększenie motoryki jelit, przewlekłe → skurcz naczyń krwionośnych
śluzówki, uszkodzenie tkanek

Komórki enteroendokrynowe przewodu pokarmowego

Rodzaj Lokalizacja Hormon Pobudza Hamuje

komórki

D odźwiernik, somatostatyna wydzielanie

dwunastnica, innych
wyspy trzustki komórek DNES

EC żołądek, jelito serotonina, motoryka jelit

cienkie i grube substancja P

G odźwiernik gastryna wydzielanie HCl

I jelito cienkie cholecystokinina wydzielanie wydzielanie HCl

enzymów trzustki,
skurcz pęcherzyka
żółciowego

K dwunastnica, żołądkowy wydzielanie wydzielanie HCl

jelito czcze polipeptyd insuliny
hamujący GIP

L jelito kręte i GLP-1 wyrzut insuliny wydzielanie HCl

wchłanianie wody,
grube Peptyd YY głód
elektrolitów

Mo jelito cienkie motylina motoryka jelit

N jelito kręte neurotensyna wydzielanie HCl

woda, jony HCO3- wydzielanie HCl

S jelito cienkie sekretyna
opróżnianie żołądka
z trzustki

Komórki enteroendokrynowe:
● stymulacja → uwolnienie hormonów → wydzielanie parakrynne/endokrynne
(miejscowe/systemowe)
Dwa rodzaje komórek DNES:
1. komórki typu “zamkniętego” - wierzchołek komórki zakryty przez sąsiednie
komórki nabłonka
2. komórki typu “otwartego” - zwężony szczytowy biegun komórki kontaktuje się ze
światłem, zawiera chemoreceptory monitorujące zawartość jelita/gruczołu
W obszarze wpustu i odźwiernika żołądka błona śluzowa zawiera: gruczoły cewkowe -
długi dołek, rozgałęzione w spiralnie zwiniętą część wydzielniczą = gruczoły wpustowe
i gruczoły odźwiernikowe. Nie ma w nich komórek okładzinowych i głównych, ale
wydzielają one śluz.

Błona podśluzowa żołądka: tkanka łączna z dużymi naczyniami krwionośnymi,

limfatycznymi, komórkami limfatycznymi, makrofagami i komórkami tucznymi
Błona mięśniowa: 3 słabo rozdzielone warstwy mięśni gładkich: zewnętrzna (podłużna),
środkowa (okrężna), wewnętrzna (ukośna). Rytmiczne skurcze = mieszanie pokarmu z
produktami z gruczołów śluzówki żołądka. Na poziomie odźwiernika - środkowa warstwa:
pogrubiała, tworzy zwieracz odźwiernika.
Żołądek pokrywa błona surowicza.

111
JELITO CIENKIE
miejsce kończenia procesów trawiennych i wchłaniania składników odżywczych
5 metrów, odcinki: dwunastnica,
jelito czcze, jelito kręte

Mięśniaki gładkokomórkowe -
łagodne guzy mięśniówki
gładkiej, stanowią najczęstsze
guzy żołądka i jelito cienkiego,
występują nawet u połowy
populacji powyżej 50 lat.

Błona śluzowa: seria stałych,

kolistych fałdów okrężnych i
składają się z błony śluzowej i
podśluzowej (najwyraźniejsze w
jelicie czczym). Powierzchnię
śluzówki pokrywają wypustki błony śluzowej - kosmki jelitowe - pokryte nabłonkiem
jednowarstwowym walcowatym. Tworzą go enterocyty z wieloma komórkami kubkowymi.
Budowa kosmka: rdzeń z tkanki łącznej luźnej rozciągniętej od blaszki właściwej śluzówki,
zawiera fibroblasty, mięśnie gładkie, limfocyty, komórki plazmatyczne, porowate kapilary,
centralnie położone włosowate naczynie limfatyczne.

Celiakia - zaburzenie błony śluzowej jelita - uszkodzenie kosmków - zespół złego

wchłaniania.
Przyczyna: reakcja immunologiczna przeciw glutenowi/białkom pszenicy → stan zapalny
→ uszkodzenie erytrocytów → zmniejszone wchłanianie substancji odżywczych

Między kosmkami: ujścia krótkich gruczołów cewkowych: gruczoły jelitowe/krypty

Lieberkuhna
Nabłonek każdego kosmka wykazuje ciągłość z nabłonkiem gruczołów przyległych.
Komórki nabłonka gruczołów jelitowych:
● komórki macierzyste pluripotentne
● enterocyty - kom. absorpcyjne, wysokie, walcowate, z owalnym jądrem blisko
podstawy. Szczytowa część: rąbek prążkowany/szczoteczkowy = mikrokosmki
pokryte glikokaliksem - pobieranie składników przez komórki
○ mikrokosmek: wysokość 1 um, średnica 0,1 um, filamenty aktynowe
Każdy enterocyt = 3000 mikrokosmków, a każdy 1 mm2 śluzówki zawiera 200 milionów
mikrokosmków.
Zwiększanie powierzchni wchłaniania dzięki: mikrokosmkom, kosmkom jelitowym, fałdom
okrężnym = w sumie 200 m2
● fałdy - 3-krotne zwiększenie powierzchni jelita
● kosmki jelitowe - 10-krotne
● mikrokosmki - 20-krotnie

Mechanizm wchłaniania: zależny od rodzaju cząsteczki.

● disacharydazy i peptydazy wydzielane przez erytrocyty - hydroliza disacharydów i
dwupeptydów → cukry proste i aminokwasy
○ wchłanianie: transport aktywny → uwalnianie przez podstawną
powierzchnię enterocytów → naczynia włosowate

112
 ● lipazy żołądkowe i trzustkowe → trawienie tłuszczów → lipidy → glicerol +
monoglicerydy + kwasy tłuszczowe
○ cząstki tłuszczu emulgowane przez sole żółciowe na małe (2 nm) micele
○ micele wnikają do enterocytów na drodze dyfuzji biernej i z udziałem
transportu błonowego
○ lipidy są estryfikowane do triglicerydów w obrębie siateczki
śródplazmatycznej gładkiej enterocytu → kompleksy z apoproteinami w AG
- chylomikrony
■ są uwalniane z podstawno-bocznej pow. komórki - pobierane przez
włosowate naczynia limfatyczne (lakteal) w rdzeniu kosmka

Pozostałe komórki śluzówki jelita cienkiego:

● komórki kubkowe - rozproszone między enterocytami - wydzielają
glikoproteinowe mucyny, które ulegają uwodnieniu w jelicie → śluz
● komórki Panetha - w podstawnej części krypt jelitowych, poniżej komórek
macierzystych - egzokrynne, duże kwasochłonne ziarnistości w szczytowej części
zawierające związki wiążące się z błoną drobnoustrojów i ścianą kom. bakterii:
○ lizozym
○ fosfolipaza A
○ hydrofobowe peptydazy - defensyny
● komórki enteroendokrynowe - wzdłuż całego jelita, wydzielają hormony
peptydowe (wiele z nich typu otwartego - zwężona szczytowa część komórki
kontaktuje się ze światłem jelita → znajdują się tam chemoreceptory takie jak w
kubkach smakowych, monitorujące stężenie składników spożywczych w celu
kontroli wydzielania hormonów)
● komórki M - unikalne, wyspecjalizowane w transporcie patogenów przez nabłonek
jelita, znajdują się w jelicie krętym, w błonie śluzowej pokrywającej grudki chłonne i
kępki Peyera
○ każda komórka M w części podstawno-bocznej ma kieszonkę - głęboko
wpukloną błonę komórkową, znajdują się w niej limfocyty i makrofagi

Blaszka właściwa błony śluzowej: sieć naczyń, włókna nerwowe, komórki mięśni
gładkich, rozproszona tkanka limfatyczna. Blaszka głęboko wnika w rdzeń każdego
kosmka jelitowego - pociąga za sobą naczynka i włókna nerwowe do kosmka
Komórki mięśniówki gładkiej rozciągają się od blaszki mięśniowej błony śluzowej → ruchy
rytmiczne kosmków → zwiększona wydajność wchłaniania
włókna mięśniówki błony śluzowej - lokalny ruch fałdów okrężnych → lepszy przepływ
chłonki z naczyń włosowatych do naczyń chłonnych błony podśluzowej i krezki jelita

Błona podśluzowa: większe

naczynia, połączone neurony
tworzące splot nerwowy błony
podśluzowej (Meissnera)

Część bliższa dwunastnicy

zawiera rozgałęzione śluzowe
gruczoły cewkowe (w błonie
śluzowej i podśluzowej) -
gruczoły dwunastnicze
Gruczoły dwunastnicze =
gruczoły Brunnera - ich
przewody uchodzą do krypt
jelitowych

113
Ich śluz jest wyraźnie zasadowy (8,1-9,3), zobojętnia treść pokarmową z żołądka - ochrona
śluzówki, pH optymalne dla enzymów trzustkowych
zarówno blaszka właściwa jak i błona podśluzowa zawierają tkankę limfatyczną błony
śluzowej MALT - składa się ze skupisk grudek chłonnych - kępków Peyera (leżą poniżej
komórek M nabłonka jelita)

Błona mięśniowa: wewnętrzna warstwa okrężna, zewnętrzna warstwa podłużna -

pomiędzy nimi: sploty nerwowe błony mięśniowej (Auerbacha) - odpowiadają za
perystaltykę - należą do AUN i tworzą jelitowy UN
Jelito cienkie pokrywa cienka błona surowicza z nabłonkiem mezodermalnym, będącym
kontynuacją krezki.

Choroba Leśniowskiego-Crohna - przewlekła choroba jelit najczęściej występuje

w jelicie krętym i okrężnicy. Powód: współdziałanie czynników genetycznych,
środowiskowych i immunologicznych (słabo poznane). Stan zapalny może wystąpić we
wszystkich warstwach ściany przewodu pokarmowego lub w tylko jednej - ból,
krwawienia, zaburzenia wchłaniania, biegunka.

JELITO GRUBE
zapewnia wchłanianie wody i elektrolitów oraz formowanie kału
Części:
● kątnica (z zastawką krętniczo-kątniczą i wyrostkiem robaczkowym)
● okrężnica (wstępująca, poprzeczna, zstępująca i esowata)
● odbytnica - magazynuje kał przed wydaleniem.
Błona śluzowa nie ma kosmków, a z wyjątkiem odbytnicy brakuje także fałdów.
Jelito grube jest 3 razy krótsze od cienkiego, ale ma większą średnicę - 6-7 cm. Ściana jelita
ma szeregowo ułożone workowate uwypuklenia: wypuklenia okrężnicy (haustra coli).

Na całej długości błona śluzowa jest gęsto wypełniona cewkowatymi gruczołami

jelitowymi. Są one wysłane:
● komórkami kubkowymi
○ produkują śluz, liczne wzdłuż przebiegu okrężnicy i w odbytnicy
● komórkami absorpcyjnymi
● niewielka liczba komórek enteroendokrynowych
● komórki macierzyste - w dolnej ⅓ długości każdego gruczołu
Walcowate komórki absorpcyjne (kolonocyty) - nieregularne mikrokosmki, rozszerzone
przestrzenie międzykomórkowe → aktywne wchłanianie płynów

Blaszka właściwa - bogata w komórki limfatyczne, grudki chłonne - rozciągają się od

błony podśluzowej. Obecność elementów MALT - duża populacja bakterii w świetle jelita.
Wyrostek robaczkowy - element MALT, słaba funkcja absorpcyjna.
Błona mięśniowa - warstwa okrężna i podłużna.
Włókna zewnętrznej warstwy podłużnej w 3 pasmach: taśmach okrężnicy.
Wewnątrzotrzewnowa część jelita pokryta błoną surowiczą z przyczepkami sieciowymi
(uwypukleniami tkanki tłuszczowej).

Rak jelita grubego - gruczolakorak z polipów gruczolakowatych w nabłonku błony

śluzowej. Polipy występują w nabłonku odbytnicy, okrężnicy esowatej i dystalnego
odcinka odbytnicy zstępującej. Czynniki ryzyka: dieta uboga w błonnik (dłuższy kontakt
błony śluzowej z toksynami kału).
Badania skriningowe: sigmoidoskopia i kolonoskopia i test na obecność w kale krwi
utajonej.

114
 Nadmierne wypełnienie naczyń krwionośnych śluzówki/błony podśluzowej kanału
odbytu → żylaki.
Przyczyny: mało błonnika w diecie, zaparcia, długotrwała pozycja siedząca, zwiększony
wysiłek przy defekacji → zwiększenie ciśnienia w obrębie tych naczyń

Dystalny koniec: kanał odbytu o długość 3-4 cm

W połączeniu odbytowo-odbytniczym
nabłonek jednowarstwowy walcowaty
błony śluzowej zostaje zastąpiony
nabłonkiem wielowarstwowym
płaskim.
Błona śluzowa i podśluzowa - kilka
podłużnych fałdów - słupy odbytu. Ich
blaszka właściwa i błona podśluzowa
zawierają zatoki splotu żylnego
odbytu.
Blisko odbytu: warstwa okrężna
tworzy zwieracz wewnętrzny odbytu
Mięśnie szkieletowe tworzą zwieracz
zewnętrzny odbytu

Uwypuklenie/przepuklina błony jelita grubego → pomiędzy taśmami okrężnicy z

utworzeniem uchyłków, stan ten nosi nazwę uchyłkowatości jelita grubego.
Przyczyna: wady w budowie ścian jelita grubego, wysokiego ciśnienia wewnątrz jego
światła, przewlekłych zaparć
unieruchomienie kału → zapalenie uchyłków

Narząd Błona śluzowa Błona podśluzowa Błona mięśniowa

Przełyk n. wielowarstwowy płaski małe gruczoły górna ⅓ mięśnie

nierogowaciejący, na dolnym przełykowe prążkowane,
końcu gruczoły wpustowe (śluzowe) środkowa: mieszane
dolna: gładkie

Żołądek komórki śluzowe, dołki żołądkowe bez cech 3 niezbyt wyraźne

prowadzą do gruczołów z charakterystycznych warstwy:
komórkami okładzinowymi i wewnętrzna skośna,
głównymi (dno, trzon) + gruczoły
potem okrężna i
wpustowe i odźwiernikowe
podłużna na zewn.

Jelito Fałdy okrężne, kosmki jelitowe, gruczoły Brunnera bez cech

cienkie enterocyty i komórki kubkowe, (dwunastnicze) - charakterystycznych
krypty, gruczoły jelitowe z kom. śluzowe w 100%
Panetha i macierzystymi kępki Peyera (kręte)

Jelito gruczoły jelitowe z kom. bez cech taśmy okrężnicy - 3

grube kubkowymi i absorpcyjnymi charakterystycznych pasma zewnętrzne

Kanał n. wielowarstwowy płaski, zatoki żylne pogrubiała warstwa

odbytu podłużne słupy odbytnicy - zwieracz wewn.

Przydanka: przełyk (dolny koniec- błona surowicza), kanał odbytu

Błona surowicza: żołądek, jelito cienkie (w większości), jelito grube (poza odbytnicą)

115
 NARZĄDY ZWIĄZANE Z PRZEWODEM POKARMOWYM:
Gruczoły przewodu pokarmowego i produkty ich wydzielania
● gruczoły ślinowe - nawilżanie pokarmu i śluzówki jamy ustnej
○ rozpoczęcie trawienia - amylaza i lipaza
○ odporność - lizozym i laktoferyna
● trzustka - wydziela enzymy trawienne do jelita, hormony dokrewne istotne dla
metabolizmu
● wątroba - wytwarza żółć niezbędną do trawienia i wchłaniania tłuszczów
○ metabolizm węglowodanów i białek
○ inaktywacja toksycznych składników i leków
○ synteza białek osocza i czynników krzepnięcia krwi
● pęcherzyk żółciowy - przechowuje i zagęszcza żółć

Gruczoły ślinowe (ślinianki)

- wydzielanie zewnętrzne (egzokrynne) w jamie ustnej wytwarzają ślinę, pełniącą
funkcje trawienne, smarujące i ochronne
- prawidłowe pH = 6,5-6,9 - funkcja buforująca, u niektórych gatunków pozwala na
chłodzenie przez parowanie
- duże ślinianki (w parach): przyuszne, podżuchwowe, podjęzykowe + liczne małe w
błonie śluzowej całej jamy ustnej (duże - 90% śliny)

kserostomia - suchość w ustach spowodowana niewystarczającą ilością śliny, wywołana

czynnikami wpływającymi na duże gruczoły ślinowe - wirus świnki, napromieniowanie
gruczołów, działanie uboczne leków (np. przeciwhistaminowych)

Budowa każdego gruczołu ślinowego:

● torebka z tkanki łącznej
● miąższ z jednostek wydzielniczych w płacikach z rozgałęzionym systemem
przewodów wyprowadzających i z przegrodami z tkanki łącznej
● wydzielina w zależności od zawartości mucyny (glikoproteiny) - surowicza,
śluzowo-surowicza, śluzowa
○ ślina: surowicza i wodnista
○ ślinianki podżuchwowe i podjęzykowe wydzielają śluzowo-surowiczą
○ mniejsze gruczoły: wydzielina śluzowa
● modyfikacje śliny przez komórki przewodów odprowadzających wydzielinę z
jednostek wydzielniczych → resorpcja ze śliny jonów sodu i chloru, dodawanie do
niej czynników wzrostu i enzymów trawiennych

Ślinowe jednostki wydzielnicze są utworzone przez komórki

Surowicze: spolaryzowane komórki wydzielające białka, piramidalne, z okrągłymi

enzymy, jądrami, RER dobrze wybarwiająca się, wierzchołkowo: ziarnistości
białka wierzchołki ściśle zespolone (obwódki zamykające i zwierające), tworzą
rodzaj kolistej jednostki - pęcherzyka o małym świetle

Śluzowe cylindryczne, jądra spłaszczone i przypodstawne, w części wierzchołkowej

mają ziarnistości z hydrofilnymi mucynami - silne właściwości lubrykacyjne,
słabe wybarwienie
zorganizowane w cylindryczne cewki, mieszane gruczoły mają
cewkowo-pęcherzykowe jednostki (wydzielina śluzowa i surowicza)

116
Mioepite- wewnątrz błony podstawnej otaczającej pęcherzyki, cewki i końce
lialne przewodów wyprowadzających
małe, spłaszczone, mają kilka wypustek kurczliwych i rozciągają je wokół
jednostek wydzielniczych/przewodów (skurcz → transport)

Ślinotok towarzyszy nudnościom, stanom zapalnym jamy ustnej i wściekliźnie.

W wewnątrzpłacikowym układzie przewodów wyprowadzających: pęcherzyki

wydzielnicze i cewki śluzowe odprowadzają wydzielinę do krótkich wstawek
Wstawki są wyścielone sześciennymi komórkami nabłonkowymi
Kilka takich przewodów łączy się ze sobą i tworzy przewód prążkowany
● walcowate komórki przewodów prążkowanych: wiele fałdów błony
podstawno-bocznej z licznymi szeregowo ułożonymi mitochondriami (w
mikroskopie jak prążki rozchodzące się promieniście od jąder)
○ przewody prążkowane resorbują jony sodu ze śliny pierwotnej
○ ich pofałdowane błony komórkowe mają transportery jonowe i dużą
powierzchnię - szybka transcytoza jonów - wydzielina lekko hipotoniczna

Komórki plazmatyczne tkanki łącznej - otaczają małe przewody wewnątrzpłacikowe

→ uwalniają IgA - tworzy kompleksy z komponentą sekrecyjną syntetyzowaną przez
komórki nabłonkowe pęcherzyków surowiczych i przewodów międzypłacikowych
- komponenta sekrecyjna + IgA → ochrona jamy ustnej

Przewody każdego płacika zbiegają się → międzypłacikowe przewody wyprowadzające

o coraz większych rozmiarach. Wyściółka: różne rodzaje nabłonków (jednowarstwowe
sześcienne, walcowate, wielowarstwowe sześcienne i walcowe, wielorzędowe)
- losowe rozmieszczenie
Nietypowa budowa nabłonka → różnorodne funkcje budujących go komórek:
● komórki aktywnie resorbujące jony
● komórki wydzielające mucyny i inne białka
● komórki enteroendokrynowe i podstawne komórki macierzyste

Wszystkie te rodzaje komórek występują w przewodach małych → przed ujściem do jamy

ustnej główny przewód każdego gruczołu ma wielowarstwowy płaski nabłonek
nierogowaciejący

Naczynia i nerwy → wnęka dużych gruczołów ślinowych, stopniowe rozgałęzianie na

płacikach. Elementy wydzielnicze i transportujące każdego płacika otacza splot naczyń i
nerwów.

Naczynia włosowate - dostarczanie płynu → produkcja śliny pobudzana przez AUN

stymulacja przywspółczulna → zapach/smak jedzenia → obfita wydzielina
stymulacja współczulna → hamowanie wydzielania → suchość w ustach (lęk, niepokój)

Rodzaje ślinianek

Przyuszne w pobliżu ucha na policzku - rozgałęzione gruczoły surowicze

zbudowane z pęcherzyków surowiczych. Komórki surowicze
wydzielają ⲁ-amylazę - początek hydrolizy węglowodanów a także
bogate w prolinę białka przeciwdrobnoustrojowe i inne białka \
o właściwościach ochronnych

Podżuchwowe wytwarzają ⅔ objętości śliny, są rozgałęzionymi gruczołami

117
 cewkowo-pęcherzykowymi, zawierają przede wszystkim pęcherzyki
surowicze, ale też mieszane. W jednostkach mieszanych zgrupowania
kom. surowiczych dystalnie na krótkich cewkach śluzowych - kształt
półksiężyca = półksiężyc surowiczy.
Oprócz ⲁ-amylazy i białek bogatych w prolinę wydzielają lizozym

Podjęzykowe najmniejsze z gruczołów ślinowych, rozgałęzione,

cewkowo-pęcherzykowe, głównie cewki z komórek śluzowych

Drobne gruczoły jamy ustnej w błonie śluzowej i podśluzowej: krótkie przewodziki,

nieotoczone torebką, typu śluzowego (poza małymi surowiczymi u podst. brodawek
okolonych), występują w nich kom. plazmatyczne → IgA

TRZUSTKA
- gruczoł mieszany - zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczy (enzymy trawienne,
hormony)
- zewnątrzotrzewnowe położenie, głowa przy dwunastnicy, na lewo trzon, ogon
- cienka torebka z tkanki łącznej - przegrody łącznotkankowe pokrywające
większość naczynia i przewody → płaciki w miąższu
- pęcherzyki wydzielnicze otoczone błoną podstawną + delikatne osłonka z włókien
siateczkowych
- bogata sieć naczyń włosowatych
- funkcja wewnątrzwydzielnicza - mniejsze komórki podobne do
enteroendokrynowych - zgrupowania = wyspy trzustkowe Langerhansa

rak trzustki - nowotwór z komórek przewodów, najczęściej w głowie trzustki

rozwój guza - bezobjawowo, aż wielkość i przewody są rozbudowane → niska częstość
wczesnego wykrycia, wysoka śmiertelność
łatwe przerzutowanie przez skąpą tkankę łączną wokół przewodów i naczyń

Enzymy trawienne
z komórek pęcherzyków surowiczych
w większej, zewnątrzwydzielniczej
części trzustki. Histologicznie
przypomina śliniankę przyuszną,
chociaż brak tu przewodów
prążkowanych, a w śliniance brak wysp
tkanki endokrynnej.
Każdy pęcherzyk: kilka/kilkanaście
komórek surowiczych otaczających
małe światło, bez komórek
mioepitelialnych.

Komórki surowicze - spolaryzowane,

jądra okrągłe, przypodstawnie
położone, ziarna zymogenu w
szczytowej części -

Każdy pęcherzyk drenowany

wstawką, wyścielony nabłonkiem
jednowarstwowym płaskim/niskim
sześciennym

118
Początkowe komórki małych przewodów rozciągnięte do światła pęcherzyka
Blado wybarwione komórki śródpęcherzykowe - specyficzne dla trzustki
Komórki wstawki wydzielają dużo jonów wodorowęglanowych - alkalizacja i transport
enzymów hydrolitycznych z pęcherzyków
Wstawki łączą się w przewody wewnątrzpłacikowe i większe międzypłacikowe (nabłonek
walcowaty - stopniowe zwiększanie wysokości)
Główny przewód trzustkowy wzdłuż gruczołu

Wydzielanie: 1,5 litra soku trzustkowego dziennie, jego jony wodorowęglanowe

neutralizują treść żołądka w dwunastnicy → zasadowe pH optymalne dla enzymów trzustki
Składniki soku trzustkowego:
● proteazy
○ formy nieaktywne: trypsynogen, chymotrypsynogen, proelastaza,
kalikreinogen, prokarboksypeptydazy
■ enteropeptydazy - aktywacji trypsynogenu po jego proteolizie
■ trypsyna kaskadowo aktywuje inne proteazy
● a-amylaza
● lipaza
● nukleazy (DNA-aza, RNA-aza)
Ochrona przed samostrawieniem: ograniczenie aktywacji proteazy (tylko dwunastnica),
inhibitor trypsyny z trypsynogenem w ziarnistościach, wyższe pH w pęcherzykach -
utrzymanie enzymów nieaktywnych kiedy jeszcze są w trzustce

Ostre zapalenie trzustki - proenzymy aktywowane wewnątrz narządów, samotrawienie

Przyczyny: zakażenie, kamienie żółciowe, alkoholizm, narkotyki, uraz
Przewlekłe zapalenie trzustki → zwłóknienie postępuje → utrata funkcji

Hormony regulujące zewnątrzwydzielniczą aktywność trzustki - hormony jelita cienkiego:

● cholecystokinina (CCK) - stymuluje wydzielanie enzymów przez pęcherzyki
● sekretyna - pobudza wydzielanie wody i jonów wodorowęglanowych przez
komórki przewodów wyprowadzających
Również włókna autonomiczne przywspółczulne regulują wydzielanie

Wątroba
największy narząd wewnętrzny (ok. 1,5kg lub średnio 2% masy ciała)
● położony w prawym górnym kwadrancie brzucha, tuż pod przeponą
○ składa się z 4 płatów - dwóch głównych (lewego i prawego) oraz dwóch
mniejszych (czworoboczny i ogoniasty)
○ płaty pokrywa cienka torebka i nabłonek surowiczy (mezotelium) otrzewnej
trzewnej
○ torebka ta pogrubia się we wnęce
Do wnęki (wrót) wątroby wnikają:
● żyła wrotna
● tętnica wątrobowa (razem stanowią podwójne ukrwienie wątroby)
a wychodzą: żyła wątrobowa, naczynia limfatyczne i przewód wątrobowy wspólny

Funkcje:
● wytwarzanie żółci (emulgacja, hydroliza i absorpcja tłuszczów) i wydzielanie do
dwunastnicy
● stanowi łącznik między układem trawiennym a krwią

119
 ● w wątrobie substancje odżywcze wchłonięte w jelicie cienkim ulegają
przemianom, a następnie trafiają do krwi
● ok. 75% docierającej do wątroby krwi to bogata w składniki odżywcze, uboga w tlen
krew pochodząca z żyły wrotnej, pozostałe 25% to bogata w tlen krew pochodząca
z tętnicy wątrobowej

Hepatocyty:
● duże, sześcienne lub wielościenne, nabłonkowe, mają duże, okrągłe, centralne
jądro,
● dużo mitochondriów
● często dwujądrzaste, około połowa z nich jest poliploidalna (dwa - osiem razy
więcej chromosomów)

Miąższ wątroby zbudowany jest z tysiąca małych płacików wątrobowych (0,7x2mm), w

których hepatocyty tworzą blaszki rozmieszczone promieniście wokół żyły środkowej.
Blaszki hepatocytów są podtrzymywane przez zrąb z włókien siateczkowych. Na obwodzie
każdy płacik ma 3-6 przestrzeni wrotnych (lub bramno-żółciowych) z większą ilością tkanki
łącznej, z których każda zawiera struktury składające się na triadę wątrobową:
● żyła wrotna międzypłacikowa – odgałęzienie żyły wrotnej, transportuje krew
bogatą w składniki odżywcze i ubogą w tlen
● tętnica wrotna międzypłacikowa – odgałęzienie tętnicy wątrobowej, która
dostarcza O2
● przewody żółciowe międzypłacikowe – 1-2 małe przewody wyścielone
sześciennym nabłonkiem i stanowiące odgałęzienia układu przewodzącego żółć

Większość przestrzeni
wrotnych (bramno
-żółciowych) zawiera także
naczynia limfatyczne i
włókna nerwowe.

Pomiędzy łączącymi się ze

sobą blaszkami
hepatocytów płacika
wątrobowego znajdują się
sinusoidy, czyli zatokowe
naczynia włosowate
wątroby, które odchodzą od
obwodowych gałęzi międzypłacikowych żyły wrotnej i międzypłacikowej tętnicy
wątrobowej i zbiegają się w żyle środkowej płacika wątrobowego. Krew żylna miesza się
tam z krwią tętniczą.
● Łączące się ze sobą sinusoidy mają cienką, nieciągłą wyściółkę z okienkowatych
komórek śródbłonka
○ są otoczone skąpą błoną podstawną i włóknami siateczkowymi (ale brak
błony podstawnej u człowieka w sinusoidach)
○ nieciągłość i porowatość ściany sinusoidu → wypełnienie przez osocze
przestrzeni okołozatokowej (Dissego), przez co wiele mikrokosmków
hepatocytów obmywanych jest przez osocze.
○ bezpośredni kontakt między hepatocytami i płynną częścią krwi ułatwia
większość funkcji tych komórek dot. pobierania i uwalniania składników
odżywczych, białek i potencjalnych toksyn

120
 Pozostałe komórki w sinusoidach płacików wątrobowych

Komórki wyspecjalizowane makrofagi, w obrębie wyściółki sinusoidów

Kupffera wątroby; rozpoznają i fagocytują stare
erytrocyty, uwalniają hem i żelazo do ponownego użycia lub
magazynowania w
kompleksach ferrytyny; należą też do komórek prezentujących
antygeny i usuwają bakterie lub resztki komórek z krwi wrotnej

Komórki z małymi kroplami lipidów (przechowywanie wit. A i innych

gwiaździste (Ito) rozpuszczalnych w tłuszczach); wytwarzają składniki macierzy
pozakomórkowej (po uszkodzeniu wątroby przemiana w
miofibroblasty) oraz wydzielają cytokiny, które pomagają
regulować aktywność komórek Kupffera i hepatocytów

Śródbłonek żył środkowych podtrzymywany jest przez tkankę łączną wiotką. Żyły
środkowe każdego płacika zbiegają się w większe żyły, tworzące 2 żyły wątrobowe, które
uchodzą do żyły głównej dolnej
● Krew zawsze płynie od obwodu do środka każdego płacika wątrobowego ->
hepatocyty leżące blisko przestrzeni wrotnych mogą korzystać z metabolizmu
tlenowego i często bardziej aktywnie syntetyzują białka niż centralnie położone
komórki, które działają przy niższym stężeniu składników odżywczych i tlenu oraz
są bardziej zaangażowane w detoksykację oraz metabolizm glikogenu
● Szczytowe powierzchnie hepatocytów tworzą kanaliki żółciowe i biorą udział w
wytwarzaniu i wydzielaniu żółci
● W obrębie blaszek wątrobowych hepatocyty ściśle przylegają do siebie dzięki
desmosomom i innym rodzajom połączeń, a ich szczytowe powierzchnie położone
są naprzeciw siebie, co prowadzi do powstania uszczelnionych obwódkami
zamykającymi kanalików, do których wydzielane są składniki żółci (długość 1 km).
○ Kanaliki mają światło o średnicy 0,5-1 μm i duże pole powierzchni, co jest
spowodowane występowaniem tam mikrokosmków.

Kanalik żółciowy tworzy złożoną sieć łączących się ze sobą kanałów biegnących przez
blaszki hepatocytów, które kończą się w pobliżu przestrzeni wrotnych. Przepływ żółci –
kierunek odwrotny do przepływu krwi -> od środka płacika do obwodu.
● Kanaliki żółciowe to najmniejsze odgałęzienia dróg żółciowych lub układu
przewodzącego żółć, uchodzą one do kanalików żółcionośnych Heringa złożonych
z cholanogiocytów.
● łączą się w przestrzeniach wrotnych z przewodami żółciowymi międzypłacikowymi,
które są wyścielone sześciennymi lub walcowatymi chologianocytami i mają
pochewkę z tkanki łącznej
● stopniowo powiększają się i ostatecznie tworzą prawy i lewy przewód wątrobowy,
które opuszczają wątrobę

Żółć – mieszanina kwasów żółciowych, soli kwasów żółciowych o zmniejszonej liczbie

protonów, elektrolitów, kwasów tłuszczowych, fosfolipidów, cholesterolu i bilirubiny.
Niektóre składniki żółci są syntetyzowane w SER hepatocytów, ale większość jest
pobierana z przestrzeni okołozatokowej.
Wszystkie są wydzielane do kanalików żółciowych

121
Bilirubina – barwnikowy produkt rozpadu hemu, pierwotnie uwalniany przede wszystkim
przez makrofagi śledziony (też przez komórki Kupffera) i przenoszony w postaci
kompleksu z a-albuminą do hepatocytów. Po uwolnieniu z żółcią do dwunastnicy jest ona
przekształcana przez bakterie jelitowe w inne produkty barwnikowe, z których niektóre są
wchłaniane przez błonę śluzową jelit, co prowadzi do ich przekształcenia w wątrobie i
ponownego wydzielenia z żółcią albo wydalania z moczem przez nerki.
Obecność w stolcu i moczu bilirubiny nadaje im charakterystyczne zabarwienie

W zwłóknieniu wątroby w przebiegu marskości wątroby dochodzi do wytwarzania

tkanki łącznej wypełniającej przestrzeń okołozatokową - zakłóca to wymianę
metaboliczną między hepatocytami a sinusoidami. Zablokowanie wydzielania z
hepatocytów → zaburzenia krzepnięcia, hipoalbuminemię, inne schorzenia.

BUDOWA I FUNKCJE WĄTROBY

Obfita RER (synteza białek osocza) i obfita SER w hepatocytach zawiera układy
enzymatyczna aktywne w biotransformacji lub detoksykacji substancji we krwi, które są
następnie wydalane z żółcią. Są to enzymy odpowiedzialne za utlenianie, metylację i
sprzęganie sterydów, barbituranów, leków przeciwhistaminowych, przeciwdrgawkowych i
innych leków. W niektórych warunkach przedłużona terapia tymi lekami może prowadzić
do zwiększenia ilości SER w hepatocytach, poprawiając w ten sposób zdolność
detoksykacji wątroby.
Inne enzymy SER (transferazy glukuronylowe) sprzęgają bilirubinę z glukuronianem, co
czyni ją bardziej rozpuszczalną i ułatwia jej wydalanie z żółcią.

Ziarna glikogenu i małe kropelki lipidów pośredniczą w tymczasowym magazynowaniu

glukozy i triglicerydów w hepatocytach, a kompleksy ferrytyny (hemosyderyny)
z komórek Kupffera uczestniczą w magazynowaniu żelaza

Peroksysomy są liczne w hepatocytach i ważne w utlenianiu nadmiaru kwasów

tłuszczowych, katalizowanym przez katalazę rozkładzie H2O2 powstającego w czasie
utleniania kwasów tłuszczowych i konwersji nadmiaru puryn do kwasu moczowego. W
hepatocytach występuje także wiele kompleksów aparatu Golgiego, zaangażowanych w
syntezę składników osocza i żółci; są też liczne mitochondria

Stłuszczenie wątroby (steatosis) - odwracalny stan, w których duże krople tłuszczów

z trójglicerydami gromadzą się w hepatocytach. Najczęstsza przyczyna: alkoholizm,
otyłość. Może powodować stłuszczeniowe zapalenie wątroby (steatohepatitis)

Możliwości rozważania budowy płacików wątroby:

1. Model klasycznego płacika anatomicznego (wątrobowego) – oparty na przepływie
krwi wzdłuż hepatocytów, podkreśla wewnątrzwydzielniczy aspekt funkcji tych
komórek wytwarzających różne czynniki wnikające do osocza
2. Koncepcja płacika czynnościowego – rozważa zewnątrzwydzielniczą funkcję
hepatocytów, tzn. wydzielanie żółci. Przestrzeń wrotna zawiera w środku płacika
przewód żółciowy, a żółć spływa do niego z pobliskich hepatocytów. Obszar
odprowadzający żółć do każdej przestrzeni wątrobowej ma z grubsza kształt
trójkątny, ograniczony żyłami środkowymi 3 klasycznych płacików anatomicznych
3. Koncepcja gronka wątrobowego – podkreśla znaczenie składu krwi
doprowadzającej do hepatocytów i rolę gradientu tlenu pomiędzy odgałęzieniami
tętnicy wątrobowej a żyłą środkową. W gronku wątrobowym hepatocyty tworzą
nieregularny obszar o kształcie owalnym lub romboidalnym, który rozciąga się od 2

122
 triad wątrobowych do 2 najbliższych żył środkowych. Periportalne hepatocyty
najbliższe tętniczce wątrobowej międzypłacikowej, zawierające się w gronku w
strefie I, otrzymują najwięcej tlenu i składników odżywczych i mogą najłatwiej
pełnić funkcje wymagające metabolizmu tlenowego, takie jak synteza białek.
Hepatocyty w strefie III, w pobliżu żyły środkowej, otrzymują najmniej tlenu i
składników odżywczych. Leżące tam komórki preferencyjne przeprowadzają
glikolizę, syntetyzują lipidy i biotransformują leki, a w stanach patologii są
pierwszymi hepatocytami podlegającymi akumulacji tłuszczów i martwicy
niedokrwiennej. W strefie II hepatocyty mają pośredni zakres funkcji.

Ważna funkcja SER hepatocytów: sprzęganie hydrofobowej bilirubiny transferazami

glukuronylowymi w celu wytworzenia hydrofilowego, nietoksycznego glukuronianu
bilirubiny → wydalanie do kanalików żółciowych. Jeśli glukuronian nie powstaje →
żółtaczka. (u noworodków przyczyną jest słabo rozwinięta SER hepatocytów) - leczenie
→ ekspozycja na niebieskie światło → przekształcanie bilirubiny niesprzężonej w
rozpuszczalny fotoizomer → wydzielanie przez nerki.

Wątroba ma silną zdolność do regeneracji pomimo powolnego tempa odnowy komórek.

Utrata hepatocytów → mitoza zdrowych w procesie rozrostu kompensacyjnego.
Zregenerowana wątroba jest zwykle dobrze zorganizowana i ma typowy układ płacików
i zastępuje funkcje zniszczonej tkanki wątrobowej.
Komórki macierzyste wątroby = komórki owalne – występują między cholangiocytami
kanalików żółciowych w pobliżu przestrzeni wrotnych (kanaliki Heringa) i wytwarzają
komórki progenitorowe zarówno hepatocytów jak i cholangiocytów.

PRZEWÓD I PĘCHERZYK ŻÓŁCIOWY

Żółć powstaje w hepatocytach przez: kanaliki żółciowe, małe przewod żółciowe, przewody
żółciowe wyższego rzędu → stopniowe łączenie → przewód wątrobowy wspólny
Przewód łączy się z przewodem pęcherzykowych wychodzącym z pęcherzyka żółciowego
Przechodzi do dwunastnicy jako przewód żółciowy wspólny

Przewody żółciowe
Wyściółka: błona śluzowa z jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym z
cholangiocytami
Blaszka właściwa błony śluzowej i błona podśluzowa - stosunkowo cienkie, gruczoły
śluzowe, otoczona cienką warstwą błony mięśniowej
Warstwa mięśniówki → grubsza w pobliżu dwunastnicy, w brodawce dwunastniczej:
zwieracz - regulacja przepływu żółci do jelita

Pęcherzyk żółciowy:
● kształt gruszki, pod dolną pow. wątroby, 30-50 ml
● błona śluzowa - jednowarstwowy nabłonek walcowaty i blaszka właściwa bł.
śluzowej
○ liczne fałdy - zwłaszcza gdy jest pusty
● cienka warstwa mięśniowa z pęczkami w kilku kierunkach
● zewnętrzna przydanka/błona surowicza

Komórki nabłonkowe: wyraźne mitochondria, mikrokosmki, duże przestrzenie między

komórkami. Wszystkie te cechy komórek wskazują na aktywny transport wody (potrzebne
do zagęszczania żółci)
Zagęszczanie żółci obejmuje aktywność pomp Na+ w błonie podstawno-bocznej, a
następnie bierny transport wody z żółci

123
Przenoszenie żółci do dwunastnicy potrzebny jest skurcz mięśniówki indukowany przez
cholecystokininę (CKK) uwalnianą przez komórki enteroendokrynowe jelita cienkiego
Uwalnianie CKK jest stymulowane w jelicie cienkim przez zawarte w pokarmie tłuszcze
Usunięcie pęcherzyka prowadzi do bezpośredniego przepływu żółci z wątroby do jelit i
skutkuje kilkoma poważnymi konsekwencjami dotyczącymi przebiegu trawienia

Reasorbcja wody z żółci w pęcherzyku żółciowym bierze udział w tworzeniu

kamieni żółciowych w świetle pęcherzyka żółciowego lub przewodów żółciowych,
czyli stanu nazywanego kamicą żółciową. To zaburzenie zwykle dotyczy żółci,
która zawiera nadmierne ilości je prawidłowych składników. Przesycenie żółci
cholesterolem może prowadzić do powstawania kamieni cholesterolowych,
najczęstszej postaci choroby. Brązowe lub czarne kamienie pigmentowe mogą się
tworzyć, gdy żółć zawiera nadmierne ilości niesprzężonej bilirubiny, co może
wynikać z przewlekłej hemolizy związanej z zaburzeniami jak anemia sierpowata.
Kamienie żółciowe mogą prowadzić do niedrożności dróg żółciowych, a częściej do
stanu zapalnego w postaci ostrego lub przewlekłego zapalenia pęcherzyka żółciowego.

124
 UKŁAD ODDECHOWY
Funkcja układu oddechowego: wymiana tlenu i dwutlenku węgla między krwią a
powietrzem w pęcherzykach płucnych (dodatkowo wytwarzanie dźwięku w krtani)
Narządy oddechowe = płuca i rozgałęziony system przewodów oskrzelowych

Mechanizm wentylujący - klatka piersiowa + mięśnie międzyżebrowe + przepona +

elementy sprężyste płuc

Podział anatomiczny: górne i dolne drogi oddechowe (granica - przejście gardło/krtań)

Podział czynnościowy (i histologiczny):
● część przewodząca powietrze = jamy nosowe + gardło + ktań + tchawica +
oskrzela, oskrzeliki i oskrzeliki końcowe
○ oczyszczanie, nawilżanie powietrza, jego klimatyzacja
○ część przewodząca zawiera chrząstki, włókna kolagenowe i elastyczne,
mięśnie gładkie → stabilne wsparcie strukturalne i elastyczność
● część oddechowa = oskrzeliki oddechowe + przewody oddechowe + pęcherzyki
płucne
○ pęcherzyki płucne - stanowią główną masę płuc, są niewielkimi
wypełnionymi powietrzem strukturami
○ miejsce wymiany gazowej (między powietrzem a krwią)

JAMA NOSOWA
prawa i lewa jama nosowa są zbudowane z zewnętrznego, rozszerzonego przedsionka
oraz wewnętrznej jamy nosowej
● skóra nosa wnika w nozdrza, częściowo pokrywa przedsionek
○ zawiera gruczoły potowe i łojowe oraz wibryssy - sztywne, wilgotne włosy
(filtr powietrza)
○ w przedsionku nabłonek traci cechy keratynizacji → przejście w typowy
nabłonek wielorzędowy walcowaty urzęsiony (również w jamach
nosowych)
● jamy nosowe znajdują się w obrębie czaszki → w dwóch komorach oddzielony
przegrodą nosową
○ od bocznych ścian nosowych odchodzą 3 występy kostne w kształcie płytek
→ małżowiny nosowe (conchae)
○ blaszka właściwa błony śluzowej pokrywa jamę nosową, odpowiada za
klimatyzowanie wdychanego powietrza
○ złożone unaczynienie - pętle naczyń włosowatych w pobliżu powierzchni
nabłonka → krew dostarczana jest głównie w kierunku przeciwnym do
przepływu wdychanego powietrza (pozwala to na jego ogrzanie
i nawilżanie wodą z gruczołów śluzowo-surowicze)
■ śluz wychwytuje pył i zanieczyszczenia powietrza
■ wydzielina zawiera też przeciwciała IgA z komórek plazmatycznych
w blaszce właściwej błony śluzowej

Część szczytowa jamy nosowej i górna małżowina nosowa Nabłonek węchowy

Środkowe i dolne małżowin nosowe Nabłonek “oddechowy”

(wielorzędowy walcowaty)

125
Nabłonek dróg oddechowych - wielorzędowy nabłonek walcowaty urzęsiony
● pokrywa część jam nosowych oraz przewodzącą część układu oddechowego
● wszystkie jego komórki stykają się z bardzo grubą błoną podstawną

Komórki nabłonka dróg oddechowych, ich cechy i funkcje

Urzęsione najliczniejsze, na powierzchni szczytowej 250-300 rzęsek

walcowate

Kubkowe liczne, ich jądro położone jest przypodstawnie, część szczytowa

bogata w glikoproteinowe ziarna śluzu (mucyny)

Szczoteczkowate mniej liczne, walcowate, mają niewielką powierzchnię szczytową z

ok. 3 % rzadkimi, tępo zakończonymi mikrokosmkami
są chemoreceptorami (podobne do receptorów smaku)
na powierzchni podstawnej: synapsy z aferentnymi włóknami

Ziarniste zawierają liczne ziarna o średnicy 100-300 nm z elektronowo

(Kulchitsky’ego) -gęstym rdzeniem, stanowią część DNES (rozproszonego układu
ok. 3 % neuroendokrynnego)

Podstawne mitotycznie aktywne komórki macierzyste i progenitorowe

Toksyny (w wyniku palenia tytoniu/zanieczyszczenia powietrza) oddziałują na nabłonek dróg

oddechowych → unieruchomienie rzęsek → upośledzenie oczyszczania śluzu wychwytującego
zanieczyszczenia → metaplazja nabłonka dróg oddechowych do nabłonka wielowarstwowego
płaskiego (przede wszystkim w oskrzelach → dysplazja w tej tkance → stan przednowotworowy)

Nabłonek węchowy
chemoreceptory odbierające woń znajdują się w wyspecjalizowanym obszarze błony
śluzowej (powierzchnia górnych małżowin nosowych w szczytowej części jamy nosowej)
- obszar ten zajmuje ok. 10 cm2 i ma maksymalną grubość ok. 100 μm

Komórki nabłonka węchowego, ich cechy i funkcje

Neurony dwubiegunowe, występują w całym nabłonku węchowym, ich jądra

węchowe układają się w nieregularny szereg w środkowej części nabłonka
biegun wierzchołkowy: zakończony dendrytem skierowanym do światła
jamy nosowej, posiada guzkowate zgrubienia z ok. 12 ciałkami
podstawnymi → odchodzą od nich długie rzęski z nieruchomymi
aksonemami, zapewniają obszerną powierzchnię zawierającą
przezbłonowe chemoreceptory
w obecności substancji wonnych receptory generują potencjał
czynnościowy wzdłuż aksonów → aż do podstaw neuronów
aksony po opuszczeniu nabłonka łączą się w blaszce właściwej błony
śluzowej w pęczki → nerwy przenikają przez otwory blaszki sitowej, tworzą
nerw węchowy (nerw czaszkowy I) → opuszka węchowa mózgu

Komórki walcowate, z wąską podstawą i szerokim, walcowatym wierzchołkiem,

podporowe mikrokosmki rozciągają się do warstwy wodnistej na powierzchni
nabłonka
łączą się z komórkami węchowymi dzięki połączeniom międzykom.
mają liczne kanały jonowe → utrzymują optymalne mikrośrodowisko
niezbędne do przeżycia i funkcjonowania komórek węchowych

Komórki małe, kuliste, stożkowate komórki w pobliżu błony podstawnej, są

podstawne komórkami macierzystymi pozostałych typów komórek, co 2-3 miesiące
zastępują neurony węchowe, a komórki podporowe nieco rzadziej

126
W blaszce właściwej nabłonka węchowego występują duże gruczoły surowicze → gruczoły
węchowe (Bowmana) - produkują płyn otaczający rzęski komórek węchowych → ułatwiają
dostęp nowych substancji wonnych

Anosmia/hiposmia - całkowita/częściowa utrata zmysłu powonienia, może być skutkiem

uszkodzenia kości sitowej (uraz z przerwaniem aksonów nerwu węchowego) lub
uszkodzenia nabłonka węchowego przez stosowanie leków donosowych.
Regeneracyjne właściwości komórek macierzystych nabłonka → regularna wymiana
neuronów węchowych
Właśnie dlatego utrata powonienia zwykle jest przejściowa.

Zatoki przynosowe - obustronne jamy w kościach: czołowych, szczękowych, sitowych i

klinowych czaszki.
Wyściółka: nabłonek wielorzędowy walcowaty urzęsiony (mniej komórek kubkowych)
Blaszka właściwa: ciągła z okostną, tylko kilka małych gruczołów
Łączą się z jamami nosowymi dzięki niewielkim otworom, śluz jest przemieszczany do jam
nosowych (dzięki urzęsionemu nabłonkowi)

Niedrożność otworów między zatokami a jamami przynosowymi → zapalenie zatok

Pierwotne zapalenie zatok i oskrzeli - objawy pierwotnej dyskinezy rzęsek lub zespołu
Kartagenera (wrodzona choroba genetyczna - nieprawidłowo działające rzęski)

GARDŁO
rozpoczyna się jamą nosowo-gardłową (nosogardziel, nasopharynx), do której przechodzą
jamy nosowe (łączą się z częścią ustną gardła - oropharynx - tylną częścią jamy ustnej) →
dalej krtań i przełyk

ustna część gardła nabłonek wielowarstwowy płaski

jama nosowo-gardłowa nabłonek dróg oddechowych

w błonie śluzowej nosogardzieli: migdałek gardłowy i ujścia obu trąbek słuchowych,

łączących się z jamą ucha środkowego

KRTAŃ
krótki (4x4 cm) przewód pomiędzy gardłem a tchawicą
● sztywna ściana wzmocniona chrząstkami szklistymi (tarczowatą, pierścieniowatą i
dolną nalewkowatą) i mniejszymy chrząstkami sprężystymi (chrząstką nagłośni,
klinowatą, różkowatą, górną nalewkowatą)
○ są one połączone więzadłami
○ ich ruchy (podczas działania mięśni szkieletowych) biorą udział w fonacji
○ utrzymują otwarte drogi oddechowe

Nagłośnia
- spłaszczona struktura wystająca z górnego obrzeża krtani
- zapobiega dostawaniu się połykanego jedzenia i płynów do dróg oddechowych
- górna (językowa) powierzchnia: pokryta nabłonkiem wielowarstwowym płaskim
- na powierzchni krtaniowej: nabłonek przechodzi w wielorzędowy walcowaty
urzęsiony

127
 - w blaszce właściwej błony śluzowej nabłonka: mieszane gruczoły
śluzowo-surowicze

Poniżej nagłośni i przedsionka: dwie pary fałdów

● górne i nieruchome fałdy przedsionkowe
○ nabłonek dróg oddechowych, pod nich liczne gruczoły śluzowo-surowicze,
sporadycznie grudki chłonne
● dolne fałdy głosowe (struny głosowe)
○ nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący → ochrona śluzówki
przed wysychaniem przez przepływ powietrza
○ więzadło głosowe z tkanki łącznej sprężystej - gęsty, symetryczny pęczek,
podtrzymujący wolne końce fałdów głosowych
○ w głębi błony śluzowej - duże pęczki włókien mięśniowych poprzecznie
prążkowanych → mięsień głosowy → ruchy fałdu głosowego

FONACJA: mięśnie krtani przybliżają fałdy głosowe → zwężenie szpary głośni → strumień
powietrza wydychanego powoduje wibracje strun → dźwięk
● wysokość dźwięku zależy od napięcia fałdów głosowych, szerokości szpary głośni i
objętości wydychanego powietrza
● fałdy przedsionkowe i kieszonki krtaniowe uczestniczą w kształtowaniu brzmienia
dźwięków w krtani
● mowa - wynik modyfikacji dźwięków - ruchy gardła, języka i warg
● po okresie dojrzewania → większa krtań, dłuższe fałdy głosowe u mężczyzn →>
niższy głos

Zapalenie krtani (laryngitis) zwykle wskutek zakażenia wirusowego, objawia się

obrzękiem blaszki właściwej błony śluzowej → zmiana kształtu fałdów głosowych →
chrypka/utrata głosu.
Krup (podgłośniowe zapalenie krtani) → podobne objawy + kaszel (głośny)
W nabłonku wielowarstwowym płaskim strun głosowych mogą pojawiać się polipy -
guzki śpiewacze → barwa głosu.

TCHAWICA
10-12 cm, wyścielona błoną śluzową dróg oddechowych
w blaszce właściwej: liczne gruczoły śluzowo-surowicze → wodnisty śluz
ok. 12 chrząstek szklistych w kształcie litery C (podkowiastych) → między błoną podśluzową
a dodatkową → utrzymywanie otwartego światła tchawicy
wolne brzegi leżą z tyłu tchawicy i łączy je pasmo mięśni gładkich - mięsień tchawiczy +
warstwa tkanki włóknisto-sprężystej przytwierdzona do ochrzęstnej
● mięsień tchawiczy rozkurcza się podczas przełykania → ułatwia przesuwanie się
pokarmu przez przełyk, który uwypukla się do światła tchawicy (warstwa sprężysta
zapobiega nadmiernemu rozszerzaniu ściany)
● podczas odruchu kaszlowego → skurcz mięśnia tchawiczego → zwężenie światła
tchawicy → zwiększenie prędkości wydychanego powietrza, ułatwia odkrztuszanie

Zakażenia wirusowe/czynnik drażniące drogi oddechowe → kaszel

● suchy - bez produkcji flegmy (śluzu), leczony lekami przeciwkaszlowymi, które
nie działają na pień mózgu i nerw błędny
● mokry - leczony środkami wykrztuśnymi → rozrzedzanie wydzieliny śluzowej

128
DRZEWO OSKRZELOWE
tchawica → 2 oskrzela główne (wnikają do płuc we wnęce) → oskrzela płatowe (3 w prawym
płucu, 2 w lewym) → oskrzela segmentowe → oskrzeliki → 5-7 oskrzelików końcowych →
oskrzeliki oddechowe → przewody pęcherzykowe → pęcherzyki płucne

Segment oskrzelowo-płucny - oskrzele segmentowe i jego odgałęzienia + torebka

łącznotkankowa + unaczynienie segmentu

Płaciki płuca (kształt piramid) kierują wierzchołki do wnęki płuca. Otacza je cienka
warstwa tkanki łącznej (często nieciągła).

OSKRZELA
błona śluzowa większych oskrzeli: przypomina błonę śluzową tchawicy (poza układem
chrząstek i mięśni gładkich) - większość pierścieni chrząstki całkowicie otacza światło
oskrzeli głównych
zmniejszająca się średnica → zastępowania pierścieni płytkami chrząstki szklistej
● do światła uchodzą przewody gruczołów śluzowych i surowiczych
● blaszka właściwa błony śluzowej zawiera spiralnie ułożone mięśnie gładkie
i włókna sprężyste (skurcz → pofałdowanie)
● liczne limfocyty w blaszce właściwej błony śluzowej i pomiędzy komórkami
nabłonka
● obecne liczne grudki chłonne (szczególnie w rozgałęzieniach)
● ilość MATL (tkanki limfatycznej błony śluzowej) zwiększa się w miarę zmniejszania
się średnicy oskrzeli

129
OSKRZELIKI
● wewnątrzpłacikowe przewody o powierzchni 1 mm i mniejszej
● powstają po ok. 10 rozgałęzieniu drzewa oskrzelowego
● nie mają gruczołów w błonie śluzowej ani chrząstki
● ich tkance łącznej zbitej towarzyszą mięśnie gładkie
● w większych oskrzelikach: nabłonek wielorzędowy walcowaty urzęsiony
● w oskrzelikach końcowych jednowarstwowy urzęsiony nabłonek
walcowaty/sześcienny
Urzęsienie - aparat śluzowo-rzęskowy (schody ruchome) - usuwanie zanieczyszczeń oraz
śluz (przesuwanie wzdłuż drzewa oskrzelowego)

Najczęściej atakowany odcinek dróg oddechowych: oskrzeliki

Szczególnie: wirus odry i adenowirusy → zapalenie oskrzelików (bronchiolitis) - może
prowadzić do zarostowego zapalenia oskrzelików (całkowite/częściowe zamknięcie
światła oskrzelików poprzez zwłóknienie ich ścian)
rak płuc rozwija się z komórek nabłonka większych oskrzeli, a nie oskrzelików

sześcienny nabłonek oskrzelików końcowych: nieurzęsione komórki oskrzelikowe

(oskrzelikowe komórki egzokrynne/komórki Clary) - ich wierzchołki zawierają ziarnistości
wydzielnicze).

Funkcje:
● wydzielanie lipoprotein oraz mucyn surfaktantu do powierzchni nabłonka
● detoksykacja wdychanych ksenobiotyków przez enzymy sER
● wydzielanie peptydów drobnoustrojowych i cytokin → miejscowa obrona
immunologiczna

W nabłonku drzewa oskrzelowego: komórki szczoteczkowe i małe komórki ziarniste, które

należą do DNES

blaszka właściwa błony śluzowej: włókna sprężyste i mięśnie gładkie → fałdy błony śluzowej
(skurcz kontrolowany przez AUN)

astma - skutek przewlekłego stanu zapalnego, charakteryzuje się bronchospazmem -

nagłym skurczem mięśni gładkich oskrzelików wywołanym degranulacją komórek
tucznych. Podczas ataków astmy: adrenalina lub leki sympatykomimetyczne → rozkurcz
mięśni i zwiększenie średnicy oskrzelików dzięki sympatycznemu UN
(proporcjonalnie warstwa mięśniowa oskrzelików jest większa niż w oskrzelach)

OSKRZELIKI KOŃCOWE
● każdy dzieli się na co najmniej dwa oskrzeliki oddechowe zawierające w swej
strukturze pęcherzyki płucne
Błona śluzowa oskrzelików: podobna do śluzówki oskrzelików końcowych
RÓŻNICA: nieliczne otwory kontaktujące się z pęcherzykami płucnymi (zachodzi w nich
wymiana gazowa)
● zawiera mięśnie gładkie i tkankę łączną sprężystą
● nabłonek z komórek oskrzelikowych
○ w miejscach przejścia oskrzelików w pęcherzyki płucne: nabłonek
jednowarstwowy płaski

130
 nadmiar śluzu/zaaspirowanie materiału → niedrożność oskrzeli → zapadnięcie płacików
płucnych (krew absorbuje gazy z pęcherzyków płucnych, pęcherzyki zapadają się) →
niedodma - stan odwracalny wraz z ustąpieniem czynnika blokującego przepływ
powietrza
przewlekła niedodma → zwłóknienie pęcherzyków i utrata ich funkcji oddechowej

PRZEWODY PĘCHERZYKOWE
● końcowe odcinki oskrzelików oddechowych rozgałęziają się na przewody
pęcherzykowe → ich wyściółkę stanowią pęcherzyki płucne
○ płaskie komórki
● blaszka właściwa błony śluzowej: komórki mięśniowe gładkie, siateczka włókien
sprężystych (mięśnie okalają ujścia pęcherzyków, siateczka podtrzymuje przewód i
pęcherzyk)
● rozbudowana sieć naczyń włosowatych
Większe skupisko pęcherzyków - woreczek pęcherzykowy - tworzy zakończenie
przewodów pęcherzykowych.

Rozlane uszkodzenie pęcherzyków płucnych/zespół niewydolności oddechowej

dorosłych - wynik urazów nabłonka pęcherzyków płucnych/śródbłonka naczyń
włosowatych. Przyczyny:
● zakażenie dróg oddechowych
● wdychanie toksycznych gazów i chemikaliów lub powietrza o zbyt dużym
stężeniu tlenu
● zatorowość tłuszczowa (kiedy adipocyty dostające się do krwi podczas zabiegów
chirurgicznych mogą zaczopować włośniczki)

PĘCHERZYKI PŁUCNE
● uwypuklenia podobne do
woreczków o średnicy ok. 200 μm
● odchodzą od oskrzelików
oddechowych, przewodów
pęcherzykowych i woreczków
pęcherzykowych
● odpowiadają za gąbczastą
strukturę płuc
● ok. 200 milionów
pęcherzyków o całkowitej
powierzchni 75 m2
● cienkie ściany
wspomagają dyfuzję gazów
● pomiędzy pęcherzykami
cienkie przegrody
międzypęcherzykowe z
fibroblastów + skąpej macierzy pozakomórkowej (włókna sprężyste i siateczkowe)
○ sprężyste - rozciąganie w czasie wdechu, bierne obkurczanie - wydech
○ siateczkowe - zapobiegają zapadaniu się pęcherzyków i nadmiernemu
rozciąganiu
○ sieć włókien podtrzymuje naczynia włosowate płucne w przegrodach

131
Bariera krew -powietrze (błona oddechowa)
● 2-3 bardzo cienkie komórki wyścielające pęcherzyk płucny
● zespolone blaszki podstawne komórek i śródbłonka naczyń włosowatych
● cienkie komórki śródbłonka naczyń włosowatych
Grubość całkowita: 0,1-1,5 μm
W przegrodzie zawarte również: makrofagi i inne leukocyty

Pory pęcherzykowe (Kohna) - otwory w przegrodach międzypęcherzykowych o średnicy

10-15 μm - łączą sąsiadujące pęcherzyki → wyrównanie ciśnienia w przylegających do
siebie pęcherzykach płucnych + możliwe oboczne krążenie, gdy oskrzelik jest niedrożny

CO2 dociera z tkanek do płuc w większości w postaci jonów wodorowęglanowych (HCO3-)

osocza - w płucach wnikanie do erytrocytów → anhydraza węglanowa odtwarza cząsteczki
CO2 które są wydychane

Komórki śródbłonka w ścianach pęcherzyków - cienkie, bez porów, kapilary także są

ciągłe. Większość organelli jest zgrupowana wokół jądra - pozostała część komórki jest
bardzo cienka → wymiana gazowa.

Pneumocyty spłaszczone, wyściełają powierzchnię pęcherzyków płucnych - główny element

typu I bariery krew - powietrze od strony pęcherzyka
zajmują 95% powierzchni pęcherzyków
tak cienkie, że widoczne dopiero za pomocą TEM
organella skupione wokół jądra - pozostała cytoplazma ma grubość 25 nm - w
niej pęcherzyki → rola w wymianie surfaktantu i usuwaniu zanieczyszczeń z zewn.
pow. pęcherzyka
połączenia: desmosomy i obwódki zamykające (dzięki temu płn tkankowy nie
wpływa do światła pęcherzyka)

Pneumocyty sześcienne, wybrzuszone do światła pęcherzyków płucnych, 5% ich powierzchni

typu II połączenia: desmosomy, obwódki zamykające - często występują jako grupy 2-3
komórek
ta sama błona podstawna i pochodzenie co pneumocyty I
zaokrąglone jądra z jąderkami, słabo wybarwiająca się cytoplazma
z licznymi pęcherzykami - wiele z nich to ciałka blaszkowate - obłonione
ziarnistości o średnicy 100-400 nm z ciasno upakowanymi błoniastymi blaszkami
równolegle ułożonymi - zawierają lipidy, fosfolipidy, białka → uwalnianie na
szczytowej cz. komórki
→ SURFAKTANT PŁUCNY → na powierzchni wewnętrznej pęcherzyka - zmniejsza
napięcie powierzchniowe - zapobiega zapadaniu prz wydechu, zwiększa siłę
wdechu - ułatwia pracę m. oddechowym

Kluczowy składnik surfaktantu: dipalmitoilofosfatydylocholina (DPPC) - fosfolipid z

pneumocytów typu II + cholesterol + 4 białka surfaktantu:
● białko A surfaktantu (SP-A) - hydrofilowa proteina, odporność wrodzona
● białko SP-D - odporność wrodzona pęcherzyków
● SP-B i SP-C - hydrofobowe białka błonowe → prawidłowe umiejscowienie DPPC
w warstwie surfaktantu wyścielającej pęcherzyk
Warstwa ta jest nieustannie wymieniana - usuwany jest pinocytozą przez pneumocyty
obu typów i przez makrofagi. W rozwoju płodowym pojawia się w ostatnich tygodniach
ciąży (wtedy różnicują się pneumocyty typu II)

Zespół zaburzeń oddychania noworodków - skutek nieprawidłowego różnicowania

pneumocytów typu II - związany z nim jest niedobór surfaktantu = trudności z
oddychaniem. Leczenie: dotchawicza rurka w celu zapewnienia stałego dodatniego
ciśnienia w drogach oddechowych (CPAP) + podawanie egzogenne surfaktantu

132
Makrofagi pęcherzykowe (komórki pyłowe) - występują w pęcherzykach płucnych i w
przegrodach. Dziesiątki milionów monocytów migruje codziennie do płuc - fagocytują
erytrocyty z uszkodzonych naczyń krwionośnych i drobinki pyłu.
Są ciemniejsze od pneumocytów typu II - gromadzą kurz i drobinki węgla + kompleksy
żelaza (hemosyderynę) z erytrocytów.
Migrują do oskrzelików → aparat śluzowo-rzęskowy → przełyk (lub drogą limfatyczną)
Płyn wyściółki pęcherzyków płucnych jest usuwany dzięki pracy rzęsek. Łączy się ze
śluzem oskrzelowym → płyn oskrzelowo-pęcherzykowy - wspomaga usuwanie drobnych
cząsteczek z wydychanego powietrza. Płyn ma właściwości bakteriobójcze (obecność
lizozymu i innych substancji z komórek oskrzelikowych, pneumocytów typu II i
makrofagów pęcherzykowych).

W zastoinowej niewydolności serca płuca są przepełnione krwią, erytrocyty przenikają

do pęcherzyków → fagocytoza przez makrofagi pęcherzykowe = komórki wad serca
(barwienie histochemiczne na obecność żelaza - hemosyderyny)

Regeneracja komórek pęcherzyków płucnych

toksyczne substancje → śmierć pneumocytów typu I i II → aktywność mitotyczna
pneumocytów typu II - ich komórki potomne stają się kom. progenitorowymi obu
rodzajów pneumoctów.
Normalne tempo wymiany pneumocytów typu II: 1% na dzień - ciągła odnowa obu
rodzajów komórek.

UNACZYNIENIE PŁUC
● krążenie obejmuje: krążenie płucne i oskrzelowe
○ płucne - transport krwi odtlenowanej w celu wymiany gazowej
○ oskrzelowe - rozprowadzenie krwi utlenowanej
● cienka ściana żył i tętnic - niskie ciśnienie w krwioobiegu płucnym (25 mmHg -
skurczowe, 10 mmHg - rozkurczowe)
● tętnica płucna wnika do wnęki płuca i towarzyszy drzewu oskrzelowemu -
odgałęzienia dzielą wspólną tkankę łączną z oskrzelami i oskrzelikami
● od poziomu oskrzelików oddechowych - odgałęzienia do naczyń włosowatych,
oplatających pęcherzyki

Rozedma (emphysema) - przewlekła choroba płuc, charakteryzuje się rozszerzeniem i

trwałym powiększeniem oskrzelików prowadzących do gronek płucnych
Przyczyna: palenie papierosów
Skutek: utrata komórek pęcherzyków płucnych - nieodwracalna utrata funkcji
oddechowych

● żyłki wzmacnia cienka tkanka łączna - występują pojedynczo w miąższu płuc, nie
towarzyszą bezpośrednio drogom oddechowym (aż do miejsca gdzie opuszczą
płacik, potem towarzyszą drzewu aż do wnęki płuca)
● tętnice oskrzelowe wnikają do wnęki płuca, także rozgałęziają się zgodnie z
drzewem aż do oskrzelików oddechowych
○ tworzą tu anastomozy z małymi odgałęzieniami tętnicy płucnej
○ mieszają swoją krew z krwią wpływającą do naczyń włosowatych płucnych
● naczynia limfatyczne rozpoczynają się w tkance łącznej oskrzelików → oskrzela →
naczynia płucne → węzły chłonne w okolicy płuca
○ sieć głęboka równoległa do sieci powierzchownej (blisko opłucnej płucnej)

133
 ○ nie występują w końcowych częściach drzewa oskrzelowego poza
przewodami pęcherzykowymi

UNERWIENIE PŁUC
● włókna autonomiczne współczulne i przywspółczulne - kontrola odruchów
regulujących skurcze mięśni gładkich - wpływ na średnicę dróg oddechowych
● obecne także niespecyficzne włókna dośrodkowe trzewne - odbierają wrażenia
bólowe trudne do zlokalizowania
● nerwy w tkance łącznej otaczającej większe elementy drzewa oskrzelowego

OPŁUCNA
błona surowicza pokrywająca zewnętrzną powierzchnię płuc i wewnętrzną powierzchnię
jamy klatki piersiowej
● opłucna trzewna - pokrywa płuco
● opłucna ścienna - pokrywa ściany klatki piersiowej
łączą się we wnęce płuca
są zbudowane z cienkiej, bogatej w kolagen i włókna sprężyste tkanki łącznej pokrytej
nabłonkiem surowiczym (mesothelium) - jedna warstwa płaskich komórek
● włókna sprężyste opłucnej trzewnej ciągłe z włóknami sprężystymi miąższu płuca
● pomiędzy opłucną trzewną i ścienną: jama opłucnej - wyścielona komórkami
mesothelium → wydzielają one płyn surowiczy działający jak smar podczas ruchów
oddechowych
● w stanach patologicznych - nagromadzenie płynu/powietrza w jamie opłucnej
○ jest ona przepuszczalna dla wody - płyn przesączający się z osocza
gromadzi się podczas stanu zapalnego

Odma płucna (pneumothorax) - częściowe/całkowite zapdnięcie płuca w wyniku

uwięzienia powietrza w jamie opłucnej - następstwo tępych/drążących urazów klatki
piersiowej lub jej przebicia
→ spłycenie oddechu i hipoksja
● Zapalenie opłucnej (pleuritis) - spowodowane ostrym zakażeniem
wirusowym/zapaleniem płuc.
● Wysięk opłucnej/gromadzenie się płynu w jamie opłucnej → spłycenie oddechu
(może być to skutek zapalenia opłucnej)

RUCHY ODDECHOWE
● wdech: skurcz mięśni międzyżebrowych wewnętrznych unosi żebra, skurcz
przepony - obniżenie dna jamy klatki piersiowej → zwiększenie wymiarów, pozwala
to na rozszerzenie się płuc + rozciągają się włókna sprężyste
○ zwiększają się też wymiary oskrzeli i części oddechowej płuc (wskutek
ekspansji przewodów pęcherzykowych)
○ same pęcherzyki płucne powiększają się nieznacznie
● wydech: bierny powrót płuc do pierwotnych rozmiarów (rozkurcz mięśni)

134
Przypomnienie: typowy nabłonek dróg oddechowych = wielorzędowy walcowaty urzęsiony

Narząd Nabłonek Gruczoły Elementy Cechy i funkcje

mięśniowo
-szkieletowe

Przedsionki Wielowarstwowy Łojowe i Chrząstka szklista Wibryssy

jam płaski rogowaciejący potowe (sztywne włoski),
nosowych wilgoć - filtracja

Jamy nosowe typowy dla dróg Śluzowo Kość, chrząstka Liczne naczynia i
oddechowych -surowicze szklista gruczoły -
ogrzewanie,
nawilżanie, filtr

Górne pow. Węchowy z neuronami Surowicze Kość sitowa Wykrywanie i

jam dwubiegunowymi (Bowmana) rozpuszczanie
nosowych związków chem.

Jama nosowo Wielorzędowy Śluzowo Kość, mięśnie Prowadzi

-gardłowa, cz. walcowaty urzęsiony, -surowicze szkieletowe powietrze do
ustna gardła wielowarstwowy płaski krtani, migdałki

Krtań Wielorzędowy Śluzowe, Chrząstki sprężyste Fonacja,

walcowaty urzęsiony, mieszane i szkliste, więzadła, zamykanie
wielowarstwowy płaski mięśnie nagłośni

Tchawica Dróg oddechowych Śluzowe, C-kształtna nieco tkanki

surowicze, chrząstka szklista, MALT
mieszane gładki mięsień

Część dróg Nabłonek Elementy mięśniowo- Inne cechy, funkcje

oddechowych szkieletowe

Oskrzela Dróg oddechowych Spiralnie ułożone Wielokrotne

mięśnie gładkie, płytki rozgałęzienia
chrząstki szklistej

Oskrzeliki Urzęsiony Okrężna warstwa Skurcz oskrzeli i ich

jednowarstwowy mięśni gładkich, brak rozszerzanie
sześcienny/walcowaty + chrząstek
egzokrynne komórki
oskrzelikowe

Oskrzeliki Jednowarstwowy Nieciągła i cienka Transport powietrza do

końcowe sześcienny + komórki warstwa m. gładkich, cz. oddechowej płuc,
urzęsione i oskrzelikowe brak chrząstki funkcje ochronne,
produkcja surfaktantu

Oskrzeliki Jednowarstwowy Nieliczne pasma m. W pewnym stopniu:

oddechowe sześcienny + komórki gładkich (wokół ujścia wymiana gazowa,
urzęsione, oskrzelikowe, pęcherzyków płucnych) funkcje ochronne,
pęcherzyki płucne produkcja surfaktantu

Przewody Jednowarstwowy Pasma mięśni gładkich Wymiana gazowa

pęcherzykowe sześcienny - tam gdzie dookoła ujść
+ woreczki nie ma pęcherzyków pęcherzyków
oddechowe
Pęcherzyki Pneumocyty typu I i II Sieć z włókien Wymiana gazowa,
płucne sprężystych i pneumocyty typu II
siateczkowych - brak wydzielają surfaktant,
mięśni i chrząstek obecne k. pyłowe

135
 SKÓRA
● największy organ ciała - 15-20% masy
● powierzchnia skóry osoby dorosłej wynosi ok. 1,5-2 m2
● składa się z naskórka (nabłonka pochodzącego z ektodermy) i skóry właściwej
(tkanki łącznej pochodzącej z mezodermy) - ich połączenie jest nieregularne,
między warstwami znajdują się wypustki - brodawki skórne - łączące się z fałdami
naskórka → wzmacnia to połączenie naskórka ze skórą właściwą
● z naskórka wywodzą się jego przydatki: włosy, paznokcie, gruczoły łojowe
i potowe
● pod skórą właściwą leży tkanka podskórna - tkanka łączna luźna ze skupiskami
adipocytów → luźno wiąże skórę z leżącymi pod nią tkankami - odpowiada powięzi
powierzchownej

naskórek epidermis

skóra właściwa dermis

tkanka podskórna subcutis

Funkcje skóry:
● ochronna - przed zmianami temperatury, urazami mechanicznymi, patogenami
○ drobnoustroje, wnikając do skóry, aktywują limfocyty i komórki APC
(prezentujące antygen) → odpowiedź immunologiczna
○ melanina - ciemny pigment → chroni jądra komórkowe w naskórku przed
promieniami UV
○ nieprzepuszczalna bariera dla wody - ochrona przed utratą lub
nadmiernym pobieranie wody - przystosowanie do życia na lądzie
○ wysoka przepuszczalność dla lipofilnych cząsteczek - hormony steoridowe,
leki (podawanie w plastrach)
● czuciowa - liczne receptory czuciowe odbierają bodźce z otoczenia,
mechanoreceptory regulują oddziaływanie organizmu ze środowiskiem
● termoregulacyjna - obecność tkanki tłuszczowej i włosów - izolacja
○ mechanizmy przyspieszające utratę ciepła → wytwarzanie potu,
powierzchowna gęsta sieć naczyń
● metaboliczna
○ w komórkach skóry powstaje witamina D3 → homeostaza wapniowa,
tworzenie kości
○ powstaje w wyniku działania promieniowania UV na 7-dehydrocholesterol
(jej prekursor)
○ nadmiar elektrolitów jest usuwany wraz z potem
○ warstwa podskórna “magazynuje” energię w postaci tłuszczu
● atrakcyjność seksualna - owłosienie, kolor skór → wizualne wskaźniki zdrowia →
warunkowanie atrakcyjności seksualnej u kręgowców
○ wpływ na feromony płciowe z apokrynowych gruczołów potowych

Połączenia skórno-naskórkowe to głównie wklinowania (kołek-gniazdo)

Tylko w grubej skórze dłoni i podeszwy (narażonej na tarcie) - wyraźne listewki nałożone
naprzemiennie z rowkami → unikalne wzorki → linie papilarne (dermatoglify)

136
Skóra może się poszerzać, dzięki swojej elastyczności → pokrywa obrzęknięte obszary.
Jest tkanką samoodnawiającą się całe życie (jak wyściółka jelit)

NASKÓREK
● rogowaciejący nabłonek wielowarstwowy płaski z keratynocytów
● dodatkowo 3 inne typy komórek:
○ melanocyty - wytwarzają pigment
○ komórki Langerhansa - prezentują antygeny
○ komórki Merkla - zmysłu dotyku
● budowa naskórka różni się w skórze grubej (dłonie, podeszwy stóp) i skórze cienkiej
○ skóra cienka - grubość ok. 75-150 µm
○ skóra gruba - 400-1400 µm (1,4 mm)
● całkowita grubość skóry również zależy od miejsca występowania:
○ plecy - 4 mm
○ głowa - 1,5 mm
● w naskórku nie występują naczynia mikrokrążenia - jego komórki otrzymują
składniki odżywcza i tlen na drodze dyfuzji ze skóry właściwej

← SKÓRA GRUBA

SKÓRA CIENKA (bez

warstwy jasnej) ↓

137
Naskórek składa się z 4 warstw keratynocytów w skórze cienkiej i z 5 w skórze grubej,
patrząc od strony powierzchni skóry:
● warstwa rogowa
○ (warstwa jasna - TYLKO W GRUBEJ SKÓRZE)
● warstwa ziarnista
● warstwa kolczysta
● warstwa podstawna

WARSTWA PODSTAWNA (STRATUM BASALE)

● pojedyncza warstwa zasadochłonnych, sześciennych lub walcowatych komórek na
błonie podstawnej
● tworzą one połączenie naskórkowo-skórne
● hemidesmosomy błony komórkowej łączą ich podstawy z blaszką podstawną, a
desmosomy wiążą komórki między sobą
● cecha charakterystyczna: wysoka aktywność mitotyczna
● warstwa podstawna + najgłębsza część warstwy kolczystej → komórki prekursorowe
wszystkich kolejnych warstw naskórka
○ komórki macierzyste keratynocytów w tej warstwie i w pochewkach
mieszków włosowych (w opuszce mieszka włosowego)
● odnowa naskórka co 15-30 dni (zależne od wieku, części ciała)
● we wszystkich keratynocytach w warstwie podstawnej występuje sporo keratyn -
filamentów pośrednich o średnicy 10 nm
● podczas różnicowania: przemieszczanie komórek do góry
○ liczba filamentów keratynowych zwiększa się, aż stanowią połowę białek w
keratynocytach powierzchniowych

Pęcherze skórne wywołane otarciem to przestrzenie między naskórkiem a skórą

właściwą wypełnione limfą, powstają w skórze grubej. Długotrwały wpływ czynników
wywołujących nadmierne tarcie → pogrubienie i stwardnienie zewnętrznej zrogowaciałej
warstwy naskórka → odciski, modzele.

WARSTWA KOLCZYSTA (STRATUM SPINOSUM)

● najgrubsza warstwa naskórka (szczególnie w rejonie listewek)
● wielościenne komórki z centralnie położonym jądrem, z jąderkami i cytoplazmą -
aktywna synteza keratyn
● jej najgłębsza część + warstwa podstawna = warstwa rozrodcza naskórka (stratum
germinativum) → stałe podziały
● filamenty keratynowe łączą się z tonofibrylami - grupowanie, łączenie z
desmosomami - spajanie warstw komórek
● wokół tonofibryli komórki rozciągają się po obu stronach desmosomu → pojawienie
się “kolców”
● naskórek skóry grubszej ma grubszą warstwę kolczystą i liczniej tonofibryle oraz
desmosomy

⅓ nowotworów u dorosłych pochodzi ze skóry - większość z komórek warstwy

podstawnej/kolczystej → rak podstawnokomórkowy lub płaskonabłonkowy
(kolczystokomórkowy). Oba diagnozuje się i usuwa szybko → niska śmiertelność.
Rak skóry częstszy jest u osób o jasnej karnacji w rejonach wysokiego natężenia UV.

138
WARSTWA ZIARNISTA (STRATUM GRANULOSUM)
● 3-5 warstw spłaszczonych komórek - zachodzi w nich końcowych proces
różnicowania - rogowacenie (keratynizacja)
● cytoplazmę wypełniają silnie zasadochłonne złogi - ziarna keratohialinowe (gęste,
nieobłonione skupiska filagryny i białek towarzyszących cytokeratynom tonofibryli)
● cecha charakterystyczna komórek: ciałka blaszkowate (wywodzą się z AG)
○ małe, owalne struktury 100x300 nm → wiele blaszek z lipidów oraz
glikolipidów
● jedna z końcowych czynności żywych keratynocytów - egzocytoza ciałek
blaszkowatych → wokół komórki powstaje nieprzepuszczalna warstwa bogata w
tłuszcze (bariera zapobiega utracie wody) → rozwój na lądzie, uszczelnienie

WARSTWA JASNA (STRATUM LUCIDUM)

● TYLKO W SKÓRZE GRUBEJ
● cienkie, półprzezroczyste warstwy spłaszczonych kwasochłonnych keratynocytów
połączonych desmosomami
● brak jąder i organelli, cytoplazma z upakowanymi włóknami keratyny osadzonymi
w elektrono-gęstej macierzy

WARSTWA ROGOWA (STRATUM CORNEUM)

● 15-30 warstw płaskich, zrogowaciałych komórek pełnym dwójłomnych włókien
keratynowych
○ zawierają co najmniej 6 różnych polipeptydów o masie 40-70 kDa
(syntetyzowane podczas różnicowania się komórek)
○ w miarę ich powstawania keratynowe tonofibryle wiążą się z filagryną i
innymi białkami ziarnistości keratohialinowych
○ pod koniec keratynizacji: jedynie bezpostaciowe białka fibrylarne, błony
komórkowe otoczone bogatą w lipidy warstwą
● w pełni zróżnicowane (zrogowaciałe) komórki - zwane są łuseczkami rogowymi,
odrywają się w sposób ciągły od powierzchni naskórka (rozpad desmosomów i
otoczek bogatych w lipidy)

139
 Łuszczyca - przewlekła choroba skóry, polega na podziale i różnicowaniu keratynocytów
ze zwiększoną szybkością → pogrubienie warstwy naskórka, zwiększone rogowacenie i
złuszczanie.
Powód: nadreaktywne limfocyty T → autoimmunologiczna odpowiedź w skórze
→ może prowadzić do stanu zapalnego z zaczerwienieniem, podrażnieniem,
swędzeniem, złuszczaniem naskórka → uszkodzenie bariery naskórkowej

MELANOCYTY
zawartość melaniny i karotenu w keratynocytach i liczba naczyń krwionośnych → kolor
skóry
eumelaniny - brązowe/czarne barwniki wytwarzane przez melanocyty
feomelanina - pigment w rudych włosach (żółto-czerwony)

Melanocyty
● wywodzą się z komórek grzebienia nerwowego (w rozwoju zarodkowym migrują
do warstwy podstawnej naskórka - 1 melanocyt na 5-6 keratynocytów tej warstwy -
600-1200/mm2 skóry
● zaokrąglone ciała komórkowe słabo wybarwiających się komórek łączą się z błoną
podstawną hemidesmosomami
○ nie łączą się z keratynocytami
● nieregularne, długie komórki cytoplazmatyczne → przenikają naskórek → warstwa
podstawna i kolczysta aż do zagłębień błony komórkowej 5-10 keratynocytów
● małe mitochondria, krótkie cysterny rER, dobrze rozwinięte AG

SYNTEZA MELANINY (Stadium I - IV)

1. Tyrozynaza - enzym transbłonowy powstający w rER i znajdujący się w
pęcherzykach AG - przekształca 3,4-dihydroksyfenyloalaninę (DOPA) → dalsze
modyfikacje i polimeryzacja do różnych form melaniny w melanosomach
2. Melanina łączy się z macierzą białek strukturalnych i gromadzi w pęcherzykach →
dojrzewając, tworzą eliptyczne ziarnistości o długości 1 μm = melanosomy
3. Transport melanosomów z udziałem kinezyny do końców wypustek
cytoplazmatycznych. Sąsiednie keratynocyty fagocytują wierzchołki wypustek,
wchłaniają melanosomy i transportują przy udziale dyneiny w kierunku jąder
komórkowych.
4. Melanosomy gromadzą się w keratynocytach w postaci czapeczek nad jądrami,
macierzy całkowicie wypełniona jest melaniną.
funkcja: aż do zrogowacenia komórek pochłaniają i rozpraszają światło słoneczne →
chronią DNA przed promieniami UV

Melanocyty wytwarzają melanosomy, ale to keranocyty są magazynem melaniny i

zawierają więcej tego barwnika niż melanocyty.
jednostka naskórkowej pigmentacji = 1 melanocyt + keratynocyty, którym przekazywane
są z niego melanosomy (takie samo zagęszczenie u różnych osób)

Albinizm - wrodzone barwnikowe zaburzenie skóry powodujące jasne zabarwienie

(hipopigmentację). Jej przyczyną jest defekt tyrozynazy/innego elementu szlaku syntezy
melanin.
Bielactwo (vitiligo) - nabyta choroba skóry - często obejmuje ograniczone obszary skóry,
jest skutkiem zaniku/zmniejszonej ilości melanocytów. (przyczyny środowiskowe,
genetyczne, autoimmunologiczne)

140
W regionach o mniejszym nasłonecznieniu, jak Europa Północna, występuje niewielka
ilość promieniowania UV przenikają przez ciemną skórę → niska wydajność produkcji
witaminy D3.
Polimorfizmy genetyczne u przodków mające wpływ na syntezę melaniny → jaśniejsza
pigmentacja keratynocytów → zwiększona penetracja skóry przez UV - wydajna produkcja
witaminy D3.
Opalanie po ekspozycji na promieniowanie o dł. fal 290-320 nm → dwuetapowy proces:
1. Fizykochemiczna reakcja → ciemnienie melaniny już istniejącej
2. Promieniowanie UV → stymulacja keratynocytów do wydzielania czynników
parakrynnych → synteza melaniny i odkładanie w naskórki.

Normalny podział melanocytów w skórze → pieprzyki, łagodne znamiona

melanocytarne.
Zmiany w wielkości/wyglądzie - możliwe dysplazje → czerniak złośliwy. Często penetrują
błonę podstawną → skóra właściwa → przerzuty drogą naczyń.

KOMÓRKI LANGERHANSA - odporność nabyta skóry

● komórki prezentujące antygen, pochodzą z linii monocytarnej
● 2-8% komórek naskórka - wyraźnie widoczne w warstwie kolczystej
● wypustki cytoplazmatyczne komórek dendrytycznych wnikają między
keratynocyty wszystkich warstw - gęsta sieć
● wiążą się, przetwarzają, a następnie prezentują antygeny limfocytom T (tak jak
limfoidalne komórki dendrytyczne w innych narządach)
● drobnoustroje mogą przenikać przez naskórek bez aktywowania kom.
dendrytycznych i wywoływania odpowiedzi immunologicznej

KOMÓRKI MERKLA (NABŁONKOWO KOMÓRKI DOTYKOWE)

● niskoprogowe mechanoreceptory - niezbędne do odbierania delikatnego dotyku,
liczne w skórze bardzo wrażliwej na dotyk (opuszki palców, podstawy niektórych
mieszków włosowych)
● zarówno w grubej jak i cienkiej skórze - łączą się desmosomami z keratynocytami
warstwy podstawnej naskórka i przypominają otaczające keratynocyty (pochodzą z
tych samych kom. macierzystych) - zawierają mało/0 melanosomów
● małe ziarnistości z AG o gęstym rdzeniu - są skoncentrowane w obszarach w
pobliżu podstawno-bocznej powierzchni komórki
○ w tych rejonach tworzą synapsy z wydłużonymi końcami bezmielinowych
włókien dośrodkowych penetrujących błonę podstawną
● lekki dotyk skóry → uwolnienie neuroprzekaźników → wrażenia czuciowe

Rak wywodzący się z komórek Merkla - 40x rzadszy niż czerniak, 2x większa
śmiertelność

SKÓRA WŁAŚCIWA (DERMIS)

● warstwa tkanki łącznej wspierająca naskórek i wiążąca go z tkanką podskórną
● najgrubsza na plecach - 4 mm
● nieregularna powierzchnia z wypustkami (brodawkami skórnymi - łączą się z
wypustkami naskórka → w skórze często poddawanej naciskom - wzmocnienie
połączenia skóry właściwej z naskórkiem)
Błona podstawna - zawsze między warstwą podstawną naskórka a skórą właściwą -
odwzorowuje zarys pofałdować między warstwami.
Brak naczyń krwionośnych w naskórku → składniki odżywcze zasilają keratynocyty -
przenikają do naskórka z naczyń skóry właściwej przez błonę podstawną
141
 1. Zaburzenia połączeń skórno-naskórkowych → choroby pęcherzowe, np.
pemfigoid pęcherzowy.
2. Zaburzenia autoimmunologiczne połączeń międzykomórkowych między
keratynocytami → pęcherzyca

Warstwy skóry właściwej (o niewyraźnych granicach)- od naskórka do tkanki podskórnej

● warstwa brodawkowa - obejmuje brodawki skóry
○ z tkanki łącznej luźnej z włóknami kolagenowymi typu I i III
○ z fibroblastami
○ z komórkami tucznymi, dendrytycznymi i leukocytami
○ wychodzą z niej włókna kotwiczące z kolagenu VII → wnikają w błonę
podstawną, łącząc skórę właściwą z naskórkiem
● warstwa siateczkowata - grubsza
○ z tkanki łącznej zbitej o utkaniu nieregularnym z pęczkami kolagenu typu I
z większą liczbą włókien i mniejszą liczbą komórek niż warstwa
brodawkowata
○ sieć włókien sprężystych → elastyczność skóry
○ przestrzenie między włóknami kolagenowymi i elastycznymi są wypełnione
proteoglikanami z siarczanem dermatanu
Obie warstwy są bogate w naczynia krwionośne i limfatyczne. Dwa główne sploty:
● pomiędzy warstwą brodawkowatą a siateczkowatą - mikronaczyniowy splot
podbrodawkowy - jego gałęzie naczyń włosowatych biegną do brodawek skórnych
→ bogata odżywcza sieć naczyń włosowatych tuż pod naskórkiem
● głęboki splot naczyniowy z większymi naczyniami w pobliżu granicy skóry
właściwej i warstwy podskórnej
Sploty mają funkcje odżywcze, ale pełnią też funkcję termoregulacyjną:
→ anastomozy (przetoki) tętniczo-żylne - między dwoma splotami - zmniejszają przepływy
krwi przez warstwę brodawkową → minimalizują utratę ciepła, gdy jest zimno, a zwiększają
przepływ, gdy jest gorąco (stałocieplność)

Naczynia limfatyczne rozpoczynają się w brodawkach skórnych - zbiegają się i tworzą dwa
sploty w pobliżu naczyń krwionośnych.

Bogate unerwienie skóry właściwej:

● włókna aferentne - w warstwie brodawkowej skóry, wokół mieszków włosowych
○ włókna kończą się w receptorach nabłonkowych lub śródskórnych
● efektorowe włókna nerwowe AUN unerwiają skórne gruczoły potowe i włókna
mięśni gładkich w skórze
○ pochodzą z zazwojowych włókien współczulnych
BRAK UNERWIENIA PRZYWSPÓŁCZULNEGO W SKÓRZE

Fizjologiczne zmiany w składzie macierzy pozakomórkowej (wraz z wiekiem):

● pogrubienia włókien kolagenowych
● zmniejszenie syntezy kolagenu
● obniżenie poziomu hialuronianu i innych glikozaminoglikanów
W starszym wieku:
● nadmierne usieciowanie włókien kolagenowych, dalsze obniżenie liczby włókien
elastycznych (elastoza słoneczna po ekspozycji na słońce)
● skóra bardziej delikatna, mniej elastyczna → zmarszczki
● naskórek cieńszy, przezroczysty
Skóra wiotka (cutis laxa)/ zespół Ehlersa-Danlosa → znaczny wzrost rozciągliwości skóry i
więzadeł (wadliwe dojrzewanie włókien kolagenowych).

142
TKANKA PODSKÓRNA (SUBCUTIS)
● warstwa tkanki łącznej wiotkiej
● luźno wiąże skórę z narządami leżącymi pod nią - ułatwia przesuwanie się skóry
● jest zwana powięzią powierzchowną
● zawiera adipocyty - zmienna liczba w różnych cz. ciała → wielkość zależna od stanu
odżywienia
● bardzo dobrze unaczyniona - szybkie wchłanianie insuliny wstrzykiwanej
podskórnie

RECEPTORY CZUCIOWE
● różnorodne: zarówno proste zakończenia nerwowe niepokryte komórkami
Schwanna ani osłonkami kolagenowymi, jak i bardziej złożone struktury otoczone
komórkami glejowymi i torebkami z tkanki łącznej
Receptory nieotorebkowane: komórki Merkla, wolne zakończenia nerwowe, sploty
nerwowe korzeni włosów
Receptory otorebkowane: ciałka Meissnera, ciałka blaszkowate (Vatera-Paciniego), kolbki
Krausera, ciałka Ruffiniego

Nagie (nieotorebkowane) receptory

komórki Merkla związane z rozszerzonym zakończeniem nerwowym

receptory wolno adaptujące się (toniczne) - są wrażliwe na stały
lekki dotyk → wykrywanie struktury powierzchniowej

wolne zakończenia w warstwie brodawkowej skóry, wnikają w dolne warstwy

nerwowe naskórka - reagują na wysoką i niską temperaturę, ból i
swędzenie, funkcjonują jako receptory dotykowe

sploty nerwowe sieć włókien czuciowych otaczających podstawy mieszków

korzeni włosów włosowych w warstwie siateczkowatej skóry - wrażliwe na ruch
włosów

Receptory otorebkowane - wszystkie są szybko adaptujące się (fazowe) - zapewniają

bardzo szybką reakcję na bodźce. Tylko pierwsze dwa są widoczne w preparatach.

ciałka Meissnera ułożone prostopadle do naskórka w brodawkach skórnych,

eliptyczne o szerokości 30-75μm i długości 50-150 μm - składają
się z aksonów neuronów czuciowych owijających się między
spłaszczonymi komórkami Schwanna
inicjują impulsy po odbiorze delikatnych bodźców dotykowych
lub o niskiej częstotliwości → wtedy czasowo zmieniają kształt
liczne na powierzchni palców, dłoni i podeszw - liczba maleje z
wiekiem od momentu dojrzewania
ich gęstość w skórze można określić za pomocą dwupunktowych
testów dyskryminacyjnych
utrata ciałek i ich aktywności wykrywana jest w twardzinie
(sclerodermie) i niektórych zaburzeniach tkanki łącznej →
stwardnienie (sclerosis) skóry właściwej i zmniejszenia jej
grubości

ciałka blaszkowate duże, owalne o wymiarach 0,5 mm x 1 mm - występują głęboko w

Vatera-Paciniego warstwie siateczkowatej skóry właściwej i tkance podskórnej
struktury mają zewnętrzne torebki składające się z 15-50 cienkich
blaszek, ułożonych koncentrycznie spłaszczonych komórek

143
 Schwanna i włókien kolagenowych otaczających silnie
rozgałęziony, bezmielinowy akson
wykrywają głęboki dotyk, nacisk i wibracje → odkształcenie
torebki zwielokrotnia mechaniczną stymulację rdzenia ciałka
zawierające akson → impuls
znajdują się też w tkance łącznej narządów umiejscowionych
głęboko w ciele (w ścianie odbytu i pęcherza - ucisk)

kolbki Krausego prostsze, otorebkowane, owalne struktury z cienkimi,

kolagenowymi torebkami - wnikają do nich włókna czuciowe
występują głównie w skórze penisa i łechtaczki - wyczuwają
wibracje o niskiej częstotliwości

ciałka Ruffiniego kolagenowe, wrzecionowate torebki mocno zakotwiczone w

otaczającej tkance łącznej z aksonami czuciowymi
stymulowanymi przez rozciąganie (napięcie)/skręcanie (obrót)

WŁOSY
● wydłużone, zrogowaciałe struktury - powstają w obrębie wpukleń naskórka i
tworzą mieszki włosowe
● kolor, grubość, kształt i tekstura są zróżnicowane w zależności od wieku, tła
genetycznego i części ciała
● brak włosów na skórze słoni, podeszew, ust, żołędzia prącia, łechtaczki i warg
sromowych mniejszych
● skóra twarzy: 600 włosów/cm2, reszta ciała: 60/cm2
● włosy rosną nieciągle z okresami wzrostu a między nimi okresami spoczynku - ich
wzrost nie zachodzi synchronicznie we wszystkich częściach ciała
Rosnący mieszek włosowy ma rozszerzony koniec: cebulkę włosa
Brodawka skórna wnika w podstawę cebulki włosa, zawiera sieć naczyń odżywiających
Keratynocyty - tworzą ciągłą warstwę z komórkami warstwy podstawnej naskórka -
pokrywają brodawkę skórną - tworzą wydłużający się korzeń włosa
Częścią włosa wystającą ponad powierzchnię skóry jest łodyga włosa
Keratynocyty dzielą się w macierzy włosa, a więc wokół brodawki skórnej → potem
rogowacenie, gromadzenie melaniny i terminalne różnicowanie
● w macierzy cebulki włosa przenoszą melanosomy do komórek nabłonkowych →
później ulegają różnicowaniu → tworzą włosy
● komórki rozwijające się w macierzy korzenia włosa - różnią się pod względem ilości
jak i rodzaju keratyny
● keratyna włosów jest twardsza i bardziej zwarta niż w warstwie rogowej naskórka →
utrzymuje swoją strukturę w łodydze włosa znacznie dłużej
● w większości gęstych włosów: duże, zwakuolizowane i średnio zrogowaciałe
komórki → tworzą centralny rdzeń korzenia włosa → mocno zrogowaciałe, gęsto
upakowane komórki tworzą korę wokół rdzenia
● najbardziej obwodowe komórki korzenia tworzą powłoczkę włoska - cienka
warstwa silnie zrogowaciałych, płaskonabłonkowych komórek pokrywających korę
włosa
Najbardziej zewnętrzne komórki cebulki włosa są ciągłe z nabłonkową torebką korzenia, w
której można wyróżnić dwie warstwy:
1. wewnętrzna pochewka korzenia - otacza początkową część korzenia włósów, ulega
degeneracji powyżej ujścia gruczołów łojowych
2. zewnętrzna pochewka korzenia - pokrywa wewnętrzną pochewkę, biegne aż do
naskórka, gdzie jest ciągła z warstwami podstawną i kolczystą
Bezkomórkowa warstwa oddzielająca mieszek włosowy od skóry właściwej - pogrubiała
błona podstawna zwana błoną szklistą.

144
Skóra właściwa otaczająca mieszek włosowy tworzy łącznotkankową torebkę włosa.

Mięsień dźwigacz włosa (przywłośny) - niewielki pęczek komórek mięśni gładkich

- rozciąga się od środkowej części torebki włóknistej do warstwy brodawkowej skóry
- gdy jest zimno - skurcz mięśni ustawia korzeń włosa pionowe → utrzymuje warstwę
ciepłego powietrza w pobliżu skóry
- w częściach skóry z delikatnymi włosami - skurcz mięśni przywłośnych
powoduje powstanie drobnych wybrzuszeń na pow. skóry (“gęsiej skórki”) ,
w których każdy kurczący się mięsień odkształca połączoną z nimi skórę
właściwą

Włosy rosną asynchronicznie, cyklicznie, w różnym tempie w różnych częściach ciała.

3 fazy wzrostu:
● anagen - długi okres aktywności mitotycznej i wzrostu
○ na początku tej fazy naskórkowe komórki macierzyste, które znajdują się w
małej wypukłości zewnętrznej torebki korzenia (opuszce włosa) w pobliżu
mięśnia przywłośnego wytwarzają komórki progenitorowe macierzy nowej
cebulki włosa
● katagen - krótki okres zahamowania wzrostu i regresji cebulki głosowej
● telogen - ostatni okres bezczynności - w jego czasie wypadają włosy
Na wzrost włosów twarzy i włosów łonowych mają wpływ hormony płciowe, przede
wszystkim androgeny - szczególnie na początku okresu dojrzewania.

Alopecia (łysienie) wynika ze złożonej kombinacji czynników genetycznych i

hormonalnych - sam proces nie został dobrze poznany.
Chemioterapia wywołuje zatrzymanie aktywności mitotycznej kom. macierzy włosa →
zaburza funkcję i integralność strukturalną mieszków włosowych.

PAZNOKCIE
● podobny proces keratynizacji jak przy włosach
● bliższa część paznokcia: korzeń paznokcia - pokryty fałdem skóry zwanym wałem
paznokcia
○ jego naskórkowa warstwa rogowa rozciąga się - tworzy obrąbek naskórkowy
nadpaznokciowy (eponychium)
● płytka paznokcia jest przymocowana do łoża paznokcia - zawiera tylko podstawną i
kolczystą warstwę naskórka
● korzeń powstaje z macierzy paznokcia, w której komórki dzielą się, przemieszczają
obwodowo i ulegają rogowaceniu (bez udziału ziarnistości keratohialinowych)
● korzeń paznokcia dojrzewa i twardnieje, tworząc płytkę paznokcia
● ciągły wzrost macierzy paznokcia przesuwa płytkę ok. 3 mm na miesiąc u rąk i 1
mm na miesiąc u stóp
● dalszy koniec wysuwa się z łoża paznokcia przy fałdzie naskórkowym czyli obrąbku
naskórkowym podpaznokciowym (hyponychium)
● niemal przezroczysta płytka paznokcia i cienki nabłonek łoża pozwalają na ocenę
ilości tlenu we krwi na podstawie koloru (pulsometry)

GRUCZOŁY SKÓRY
● GRUCZOŁY ŁOJOWE
● GRUCZOŁY POTOWE - termoregulacyjne ekrynowe i apokrynowe
Gruczoły łojowe - występują w skórze właściwej niemal na całej powierzchni ciała, z
wyjątkiem grubej, nagiej skóry dłoni i podeszew.

145
Średnio ok. 100 gruczołów na 1 cm2 skóry, ale na twarzy i głowie do 400-900 na 1 cm2
● są rozgałęzionymi gruczołami pęcherzykowymi z kilkoma pęcherzykami łączącymi
się w krótkie przewody wyprowadzające, mające ujście w górnej części mieszka
włosowego
● mieszek włosowy + związane z nim gruczoły łojowe = aparat włosowo-łojowy
● wypukłość mieszka włosowego - opuszka - to nisza komórek macierzystych i
komórek progenitorowych gruczołów łojowych
● w częściach ciała pozbawionych owłosienia (penis, łechtaczka, powieki, sutki) -
przewody łojowe otwierają się bezpośrednio na powierzchni naskórka
● pęcherzykowy gruczoł łojowy wydziela w sposób holokrynowy
● warstwę podstawną w tym gruczole tworzą spłaszczone komórki nabłonkowe
leżące na błonie podstawnej → dzielą się → przemieszczają się ku środkowi, ulegają
różnicowaniu w duże, wytwarzają lipidy sebocyty wypełnione kropelkami tłuszczu
○ ich jądra kurczą się i ulegają autofagii z innymi organellami
○ w pobliżu przewodu wyprowadzającego komórki rozpadają się i uwalniają
lipidy stanowiące główny produkt wydzielniczy - łój (sebum) stopniowo
pokrywający naskórek i łodygi włosów - natłuszczanie
○ słabe właściwości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze
Łój składa się z: estrów woskowych, skwalenu, cholesterolu, triglicerydów rozkładanych
przez enzymy bakteryjne po uwolnieniu.
Wydzielanie z gruczołów łojowych wzrasta w okresie dojrzewania (testosteron u mężczyzn,
androgeny z jajników i nadnerczy u kobiet stymulują wydzielanie).

Trądzik pospolity - choroba zapalna aparatu włosowo-łojowego, zwykle towarzyszy

okresowi dojrzewania, obejmuje to nadmierne rogowacenie w obrębie jednostki i
nadmierne wytwarzanie łoju - przyczynia się do zablokowania ujść przewodów
wyprowadzających. Bakterie beztlenowe (propionibacterium acnes) - rosną w łoju,
powodują miejscowy stan zapalny i naciek neutrofilii → powiększenie mieszka
włosowego → zaskórnik.

Gruczoły potowe - rozwijają się jako długie wpuklenia naskórka, głęboko wnikają w skórę
właściwą. Istnieją dwa rodzaje:
1. Ekrynowe gruczoły potowe - gęsto rozmieszczone w skórze, a najliczniej
występują na podeszwach stóp (620/cm2). Około 3 miliony w całym ciele,
wytwarzają aż 10 litrów potu dziennie, przewyższa to możliwości wydzielnicze
innych gruczołów egzokrynnych.
Pocenie - fizjologiczna reakcja na wzrost temp. ciała podczas wysiłku fizycznego
lub stresu cieplnego - najskuteczniejszy sposób regulacji temperatury. Zarówno
części wydzielnicze jak i przewody wyprowadzające są spiralnie skręcone i o małym
świetle. Część wydzielnicza wybarwia się od nich jaśniej i składa się z
wielowarstwowego nabłonka sześciennego z 3 rodzajami komórek:

Komórki jasne barwią się blado, znajdują się na błonie podstawnej, wytwarzają pot,
zawierają liczne mitochondria i mikrokosmki - duża pow. wydzielnicza.
Płyn śródmiąższowy ze skóry właściwej otaczającej gruczoł jest
transportowany przez komórki jasne do światła gruczołu lub do
kanalików międzykomórkowych - otwierają się do jego światła.

Komórki wypełnione silnie kwasochłonnymi ziarnistościami, wyściełają światło

ciemne gruczołów, nie stykają się z błoną podstawną. Ziarnistości uwalniają
merokrynowo (mieszanina glikoproteiny o działaniu bakteriobójczym)

Komórki leżą na błonie podstawnej i kurczą się, co umożliwia przeniesienie

mioepitelialne wydzieliny do przewodu wyprowadzającego.

146
Przewody wyprowadzające ekrynowych gruczołów potowych mają dwie warstwy bardziej
kwasochłonnych komórek pełnych mitochondriów, z pompami sodowo-potasowymi w
błonach komórkowych. Komórki przewodów resorbują jony sodu, które są wydzielane z
wodą, aby zapobiec nadmiernej utracie tego elektrolitu. W naskórku każdy przewód łączy
się z komórkami warstwy podstawnej, przepływ potu odbywa się w spiralnym kanale
przez 5 warstw naskórka aż do porów wydzielniczych na pow. skóry. Unerwienie: włókna
cholinergiczne.

2. Apokrynowe gruczoły potowe - głównie w skórze pach i krocza, rozwój zależy od

hormonów płciowych, trwa do końca okresu dojrzewania. Części wydzielnicze
gruczołów apokrynowych mają większe światło niż gruczoły ekrynowe i składają się
z sześciennych, kwasochłonnych komórek z licznymi ziarnistościami
wydzielniczymi → wydzielają się na drodze egzocytozy. (czyli tak naprawdę droga
merokrynowa)

Przewody wyprowadzające gruczołów apokrynowych są podobne do tych w gruczołach

ekrynowych, ale otwierają się zwykle do mieszków włosowych w naskórku. Ich wydzielina
może być bogata w białka - lekko lepka, bezwonna, ale może nabierać zapachu przy
obecności bakterii. Unerwienie: zakończenia nerwów adrenergicznych.

CF (mukowiscydoza, zwłóknienie wielotorbielowate) - często występuje słony pot.

Nieprawidłowy przezbłonowy regulator przewodnictwa (CFTR) → gromadzenie gęstego
śluzu w drogach oddechowych i pokarmowych + brak resorpcji soli z potu.

NAPRAWA I REGENERACJA SKÓRY

● duże zdolności naprawcze - proces gojenia się ran skóry składa się z kilku etapów,
których czas trwania zależy od wielkości rany
○ I faza - krew krzepnie w obrębie naczyń, uwalnia polipeptydowe czynniki
wzrostu i chemokiny z płytek krwi, neutrofile i makrofagi przenikają do
uszkodzonej tkanki dzięki diapedezie i usuwają bakterie i zanieczyszczenia z
rany - elementy stanu zapalnego (2-3 dni)
■ odbudowa naskórka zaczyna się pod koniec fazy I (epitelializacja) -
komórki warstwy podstawnej tracą desmosomy i hemidesmosomy -
migrują bocznie pod skrzepem, który zamienia się w strup
■ nowe komórki mogą też migrować z obszaru opuszki mieszków
włosowych
■ wzrost komórek stymulują czynniki z makrofagów i innych komórek
oraz z postaci latentnych związanych z proteoglikanami macierzy
pozakomórkowej
■ metaloproteiny macierzy i inne proteazy wspomagają migrację
komórek

147
○ II faza: dzielące się fibroblasty i komórki nowo powstających naczyń
włosowatych tworzą w skórze nową, bogatą w kolagen i naczynia tkankę
ziarninującą - ziarninę - która zastępuje skrzep
○ III faza: tkanka ziarninująca ulega przebudowie, przywracany jest bardziej
prawidłowy układ naczyń - pęczki kolagenu i fibroblasty w nowej tkance →
początkowo bardziej obfite niż w skórze → tkanka bliznowata

148
 UKŁAD MOCZOWY
Składa się z: pary nerek i moczowodów, pęcherza moczowego i cewki moczowej
Główna rola: zapewnienie optymalnego składu krwi (jest on monitorowany w nerkach)
● regulacja równowagi wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej
● wydalanie produktów przemiany materii z nadmiarem wody i elektrolitów
● wydalanie substancji bioaktywnych, w tym leków
● wydzielanie reniny - proteazy ważnej w regulacji ciśnienia krwi (powoduje
konwersję angiotensynogenu do angiotensyny I)
● wydzielanie erytropoetyny - glikoproteinowego czynnika wzrostu → stymuluje
powstawanie nowych erytrocytów w czerwonym szpiku kostnym (w odp. na
spadek poziomu tlenu we krwi)
● konwersja steroidowego prohormonu witaminy D (wytwarzanego w skórze) do
jego aktywnej formy: kalcytriolu (1,25 - dihydroksywitaminy D3)
● glukoneogeneza w czasie głodzenia/postu - tworzenie glukozy z aminokwasów

NERKI
wymiary: dł. 12 cm, szer. 6 cm, gr. 2,5 cm
środkowe wpuklenie - wnęka nerki - miejsce wejścia i wyjścia nerwów i naczyń
krwionośnych oraz miejsca wyjścia naczyń limfatycznych i moczowodów z nerki
● pokrycie: cienka torebka łącznotkankowa
● w obrębie wnęki górny koniec moczowodu tworzy: miedniczkę nerkową, dzielącą
się na 2-3 kielichy większe
● ich mniejsze odgałęzienia - kielichy mniejsze - powstają z kielicha większego
● obszar otaczający miedniczkę i kielichy zawiera tkankę tłuszczową
● miąższ z każdej nerki posiada zewnętrzną korę nerki - ciemniej zabarwioną z
licznymi ciałkami nerkowymi i przekrojami poprzecznymi kanalików
● wewnętrzna część nerki to rdzeń: równolegle ułożone kanaliki i przewody
○ u człowieka rdzeń nerki to 8-15 stożkowych struktur - piramid nerkowych -
ich podstawy stykają się z korą w obrębie połączenia korowo-rdzeniowego i
są oddzielone wnikającymi w stronę miedniczki pasmami kory - kolumnami
nerkowymi
○ każda piramida + kora leżąca nad jej podstawą + kolumny nerkowe wokół
piramidy = płat nerki
○ równoległe przewody i kanaliki wychodzące z rdzenia do kory stanowią
promienie rdzenne = wraz z towarzyszącą korą tworzą płaciki nerki
○ wierzchołek każdej piramidy to brodawka nerkowa - wpukla się do kielicha
mniejszego, który zbiera mocz tworzony w kanalikach w płacie

Każda nerka to 1-4 milionów nefronów - jednostek czynnościowych nerki. Każdy nefron
składa się z:
● ciałka nerkowego
● kanalika nerkowego - wyłożonego jednowarstwowym nabłonkiem

Ciałko nerkowe - początkowa, rozszerzona część nefronu, otacza kłębuszek naczyń

włosowatych, stanowi miejsce filtracji krwi i zawsze znajduje się w korze nerki.
Kanalik nerkowy składa się z:
● kanalika bliższego (proksymalnego)
● pętli Henlego (pętli nefronu)
● kanalika dalszego (dystalnego)
● kanalika łączącego

149
 Elementy kanalika nerkowego:
● kanalik bliższy (proksymalny)
○ długa, silnie poskręcana część - część
kręta kanalika bliższego lub kanalik kręty I rzędu -
znajduje się całkowicie w korze
○ krótki, prosty odcinek - część prosta
kanalika bliższego - wnika do rdzenia
● pętla Henlego (pętla nefronu) - znajduje się w
rdzeniu nerki, posiada ramię zstępujące cienkie i
wstępujące cienkie
● kanalik dalszy (dystalny) - utworzony z:
○ prosto biegnącej części grubej ramienia
wstępującego pętli Henlego powracającego do kory
○ części krętej kanalika - znajdującej się
całkowicie w korze
● kanalik łączący - krótki, mniejszy fragment,
łączy nefron z przewodem zbiorczym

Kanaliki łączące z
kilkunastu nefronów →
kanaliki zbiorcze →
przewody zbiorcze →
zbiegają się w brodawce
nerki → kielich mniejszy

Nefrony korowe -
znajdują się prawie
całkowicie w korze
Nefrony przyrdzeniowe -
1/7 wszystkich nefronów -
leżą blisko rdzenia, mają
długie pętle Henlego

Wielotorbielowatość nerek - zaburzenie genetyczne - nieprawidłowa organizacja kory

obu nerek wskutek powstawania licznych torbieli pełnych płynu. Torbiele wywodzą się z
komórek nabłonkowych nefronu i prowadzą do powiększenia nerki.

KRĄŻENIE KRWI
unaczynienie nerki jest rozbudowane i dobrze zorganizowane, łączy się ze wszystkimi
elementami nefronu
Tętnica nerkowa - dzieli się we wnęce na tętnice segmentowe (co najmniej dwie). Wokół
miedniczki rozgałęziają się na tętnice międzypłatowe, biegnące między piramidami
nerkowymi do połączenia korowo-rdzeniowego, gdzie dzielą się na tętnice łukowate,
biegnące po łuku wzdłuż tego połączenia u podstawy piramid. Odchodzą od nich
mniejsze tętnice międzypłacikowe (korowe tętnice promieniowe), biegną w głąb kory
nerki w kierunku prostopadłym do torebki narządu. Oddają tętniczki doprowadzające -
pierwsze naczynia mikrokrążenia - dzielą się i tworzą kłębuszek (splot naczyń), który

150
znajduje się wewnątrz ciałka nerkowego - zachodzi w nim filtracja krwi. Krew opuszcza
kłębuszek tętniczką odprowadzającą (sieć dziwna!), która rozgałęzia się i tworzy sieć
naczyń włosowatych okołokanalikowych, znajdujących się w korze. Tętniczki
odprowadzające wychodzące z ciałek przyrdzeniowych nie tworzą takiej sieci kapilar, ale
rozgałęziają się i tworzą równoległe pęczki naczyń prostych (vasa recta). Wnikają one
głęboko do rdzenia, towarzyszą pętlom Henlego i kanalikom zbiorczym.

Kora nerki otrzymuje 10 razy więcej krwi niż rdzeń.

Krew opuszcza nerkę żyłami, które biegną tymi samymi drogami (analogiczne nazwy).
Najbardziej zewn. naczynia włosowate okołokanalikowe i kapilary torebki nerki → małe żyły
gwiaździste → żyły międzypłacikowe

Pobranie próbki kory i ocena kłębuszków nerkowych z zastosowaniem TEM oraz

immunofluorescencji - podstawa diagnozy chorób kłębuszkowych.

FUNKCJE KRWI
Różne wyspecjalizowane komórki nabłonkowe nefronów i kanalików zbiorczych
odpowiadają za funkcje nerek: usuwanie metabolitów, nadmiaru wody i elektrolitów.
Czynności nerek:
● filtracja - woda i substancje we krwi opuszczają naczynia → nefron
● wydzielanie kanalikowe - substancje są przenoszone przez komórki nabłonkowe
kanalików do światła przewodów (z tkanki śródmiąższowej i z naczyń)
● reabsorpcja kanalikowa (wchłanianie zwrotne) - substancje są przenoszone ze
światła kanalików przez komórki nabłonkowe do śródmiąższu i naczyń
Na całej długości nefronu i układu kanalików: wydzielanie do filtracji i reabsorpcja
W obrębie kielichów mniejszych: wydalanie moczu

U osób starszych obniża się liczba neuronów - zwłaszcza przy nadciśnieniu.

151
Przekazanie nerki do transplantacji jako dawca (nefrektomia jednostronna) -
pozostająca nerka podlega kompensacyjnym wzrostowi w wyniku przerostu (hipertrofii
komórek kanalików bliższych nefronu i w wyniku większego tempa filtracji)

Kłębuszkowe zapalenie nerek - zarówno ostre i przewlekłe - wynik humoralnej

odpowiedzi immunologicznej → reakcja zapalna. Odmiany choroby obejmują:
● odkładanie krążących we krwi kompleksów antygen-przeciwciało wewnątrz
kłębuszków
● łączenie się krążących przeciwciał z antygenami kłębuszka lub obcymi antygenami
odkładającymi się w kłębuszki.

CIAŁKO NERKOWE I FILTRACJA KRWI

Średnica ciałka nerkowego - ok. 200 μm
Zawartość: kłębek naczyń włosowatych otoczonych dwuścienną torebką kłębuszka
(torebką Bowmana):
● wewnętrzna (trzewna) blaszka torebki okrywa kapilary kłębuszkowe
○ kapilary typu porowatego
○ blaszkę tworzą nietypowe gwiaździste komórki nabłonkowe - podocyty -
wraz z komórkami śródbłonka naczynia tworzą aparat filtracji nerkowej
○ od każdego podocytu odchodzi kilkanaście wypustek pierwszorzędowych -
owijają kapilary kłębuszka - dają początek splatającym się palczaście
wypustkom drugorzędowym (stopowatym) - pokrywają one większość
powierzchni kapilary kłębuszka, pozostają w kontakcie z błoną podstawną
○ pomiędzy nimi tworzą się przestrzenie/pory o szerokości 25-30 nm -
przepony filtracyjne
● zewnętrzna (ścienna) blaszka torebki tworzy jej powierzchnię
○ tworzy ją nabłonek jednowarstwowy płaski z błoną podstawną od strony
kory nerki

152
 ● między blaszkami: przestrzeń moczowa (torebkowa) - odbiera płyn przefiltrowany
przez ścianę kapilar
● każde ciałko nerkowe ma biegun naczyniowy - miejsce, gdzie wnika tętniczka
doprowadzająca i wychodzi tętniczka odprowadzająca
● oraz biegun kanalikowy - zaczyna się na nim kanalik bliższy
○ w obrębie bieguna nabłonek przechodzi w jednowarstwowy sześcienny →
wyściela cały kanalik bliższy

Przepony filtracyjnie:
● zmodyfikowane i wyspecjalizowane połączenia ścisłe i zwierające złożone z nefryny
i innych białek, polianionowych glikoprotein i proteoglikanów
● wychodząc z błon komórkowych po obu stronach szczeliny filtracyjnej
glikoproteiny i proteoglikany oddziałują ze sobą - tworzą serię otworów w
przeponie szczeliny filtracyjnej - jej powierzchnia ma ładunek ujemny

Pomiędzy komórkami śródbłonka porowatych naczyń włosowatych a pokrywającymi je

podocytami znajduje się gruba błona podstawna kłębuszka (ok. 300-360 nm)
Jest ona wytworem fuzji błon podstawnych podocytów i komórek śródbłonka - najbardziej
istotna cz. bariery filtracyjnej krew-mocz.
Laminina i fibronektyna - w obrębie zespolonej błony podstawnej wiążą integryny błon
komórkowych podocytów i komórek śródbłonka, a także usieciowany kolagen typu IV i
duże proteoglikany - ogranicza to przenikanie białek większych niż ok. 70 kDa.
Mniejsze białka przedostają się do filtratu i ulegają degradacji → aminokwasy są
wchłaniane zwrotnie w kanaliku bliższym.
Liczne polianionowe glikozaminoglikany w błonie podstawnej włośniczek kłębuszka i ich
ujemny ładunek → ograniczenie filtracji anionów organicznych.
W efekcie filtracja następuje poprzez:
● pory w komórkach śródbłonka naczyń - blokują przepływ komórek i płytek krwi
● gruba błona podstawna kłębuszka - zatrzymuje duże białka i aniony organiczne
● przepony filtracyjne między wypustkami drugorzędowymi (stopowatymi)
podocytów - zatrzymują małe białka i aniony organiczne

Fizjologicznie: ok. 20% osocza krwi wnikającej do kłębuszka przesącza się do przestrzeni
moczowej. Skład chemiczny ultrafiltratu - pierwotnego filtratu kłębuszkowego -
przypomina osocze z małą ilością białka.

W cukrzycy i w kłębuszkowym zapaleniu nerek działanie filtra kłębuszkowego ulega

zaburzeniu - wzrasta przepuszczalność dla białek → białkomocz (wskaźnik chorób)

Aktywność skurczowa tętniczek doprowadzających i odprowadzających (każda o dł. 1 cm)

→ ciśnienie hydrostatyczne w naczyniach włosowatych kłębuszka jest wyższe niż
osmotyczne w krwi tych naczyń. → stała filtracja osocza prez filtr
Wskaźnik filtracji kłębuszkowej (GFR - glomerular filtration rate) - przez cały czas
regulowany na drodze nerwowej i hormonalnej poprzez zmianę obkurczenia ścian
tętniczek.

Całkowita pow. filtracyjna: 500 cm2

Średnia wartość wskaźnika GFR: 125 ml/min lub 180 l/dobę
Całkowita średnia objętość osocza we krwi obwodowej to 3 l - nerki przefiltrowywują tą
objętość 60 razy w ciągu doby.

Ciałka nerkowe zawierają także komórki mezangialne (mezangium) - przypominają

perycyty naczyń - są kurczliwe, wydzielają składniki błony podstawnej. Wybarwiają się
ciemniej od perycytów.
153
Wraz z otaczającą je macierzą pozakomórkową tworzą mezangium - wypełnia ono
szczeliny między naczyniami włosowatymi tam, gdzie nie ma podocytów. Funkcje:
● fizyczna podpora naczyń włosowatych kłębuszka
● możliwość skurczu → dostosowywanie się do zmian ciśnienia krwi - optymalne
tempo filtracji jest utrzymane
● fagocytoza agregatów białkowych (także kompleksy antygen-przeciwciało)
● wydzielają cytokiny, prostaglandyny, czynniki ważne w obronie immunologicznej

KANALIK KRĘTY BLIŻSZY

na biegunie kanalikowym ciałka nerkowego: nabłonek jednowarstwowy płaski blaszki
ściennej torebki przechodzi w jednowarstwowy nabłonek sześcienny
● kanaliki kręte bliższe wypełniają korę nerki
● ich komórki pozwalają na wchłanianie zwrotne i wydzielanie związków do światła
kanalika
● ponad połowa wody i elektrolitów + wszystkie organiczne substancje odżywcze →
są całkowicie odfiltrowywane z osocza w ciałku nerkowym i w warunkach
prawidłowych zwrotnie wchłaniane przez komórki kanalików → osocze naczyń
okołokanalikowych
● w reabsorpcji uczestniczą mechanizmy aktywne i bierne:
○ pompy jonowe przezbłonowe
○ kanały jonowe
○ transportery
○ enzymy
○ białka nośnikowe
● biednie transportowane są woda i niektóre rozpuszczone w niej substancje:
zgodnie z gradientem osmotycznym przez nieszczelne połączenia ścisłe między
apikalnymi domenami błon komórkowych
● małe białka filtratu wchłaniane są zwrotnie lub endocytozą receptorowo-swoistą →
rozkładane w komórkach kanalika lub degradowane przez proteazy na pow.
szczytowych komórek → aminokwasy → domeny podstawno-boczne → włośniczki
● kationy i aniony organiczne, które nie uległy filtracji w kłębuszku → uwolnienie z
okołokanalikowych naczyń włosowatych → pobranie przez kom. kanalika bliższego,
wydzielenie do filtratu
○ transportery anionów i kationów organicznych umożliwiają nerkom
pozbycie się tych substancji z dużą wydajnością
○ są to: sole żółciowe, kreatynina, antybiotyki, substancje czynne leków
Komórki kanalika bliższego:
● duże
● centralne jądro komórkowe
● kwasochłonna cytoplazma (liczne mitochondria)
○ mitochondria są wydłużone, skoncentrowane wokół wpukleń podstawnej
domeny błony kom. → dostarczają ATP do procesów transportu aktywnego
● na pow. szczytowej: dużo długich mikrokosmków → rąbek szczoteczkowy w świetle
kanalika (ułatwia to reabsorpcję)
○ część szczytowa zawiera liczne zagłębienia i pęcherzyki w pobliżu podstaw
mikrokosmków - dowód na aktywne procesy endocytozy i pinocytozy
○ pęcherzyki zawierają małe białka pobrane na drodze reabsorpcji →
degradacja w lizosomach → aminokwasy → krążenie
○ wpuklenia błony komórkowej u podstawy komórki i palczaste wgłęgienia, a
także rąbek szczoteczkowy zawwierają białka przebłonowe → reabsorpcja i
wydzielanie

154
 ○ z uwagi na wpuklenia na pow. bocznych komórek - trudne do rozróżnienia
granice między komórkami
● liczne kapilary okołokanalikowe są zlokalizowane w śródmiąższu tkanki łącznej (ok.
10% kory nerki)

Funkcje komórek kanalika bliższego:

1. reabsorpcja i wydzielanie
2. hydroksylacja witaminy D i uwalnianie jej do włośniczek
3. fibroblastyczne komórki śródmiąższowe kory leżą w pobliżu kanalików bliższych
i produkują erytropoetynę - czynnik wzrostu (wydzielany gdy spada stężenie tlenu)

Cukrzycowe stwardnienie kłębuszków nerkowych objawia się pogrubieniem i utratą

funkcji błony podstawnej kapilar w ciałku nerkowym - pojawia się jako element
systemowego stwardnienia naczyń mikrokrążenia w przebiegu cukrzycy - jest główną
przyczyną schyłkowej niewydolności nerek. Wymaga przeszczepu nerki/dializ

PĘTLA HENLEGO
kanalik kręty bliższy → kanalik bliższy prosty wnikający do rdzenia → pętla Henlego (pętla
nefronu) z dwoma ramionami: zstępującym (cienkim) i wstępującym
● jest wyścielona nabłonkiem jednowarstwowym płaskim
● światło części prostej kanalika ma średnicę ok. 60 μm, w ramionach cienkich pętli
nefronu ulega zmniejszeniu do 30 μm
○ ich ściana składa się z płaskich komórek z małą ilością organelli (bierna rola
w transporcie) - duże światło
○ część cienka ramienia wstępującego pętli nefronu przechodzi w część
grubą ramienia wstępującego położoną w części zewn. rdzenia nerki -
biegnie aż do plamki gęstej w pobliżu ciałka nerkowego
○ tą część pętli Henlego wyściela: nabłonek jednowarstwowy sześcienny -
zawiera liczne mitochondria
● pętla Henlego z otaczającą śródmiąższową tkanką łączną uczestniczą w regulacji
stężenia soli w filtracie
○ komórki sześcienne grubej części ramienia wstępującego transportują
aktywnie jony sodu i chloru ze światła kanalika do bogatego w kwas
hialuronowy miąższu nerki → powoduje jego hiperosmotyczności → bierne
przenikanie wody ze światła ramienia zstępującego pętli Henlego →
zagęszczenie filtratu
○ części cienkie ramion wstępujących pętli wchłaniają NaCl, ale nie
przepuszczają wody
○ przepływ przeciwprądowy filtratu (zstępujący a potem wstępujący) w
dwóch równoległych ramionach cienkich pętli nefronu tworzy gradient
osmolarności w śródmiąższu piramid nerkowych → efekt ulega
zwielokrotnieniu w głębszych warstwach rdzenia
● przeciwprądowy przepływ krwi w zstępujących i wstępujących pętlach naczyń
prostych nerki pozwala na utrzymanie hiperosmotyczności śródmiąższu rdzenia
nerki
○ osmolarność śródmiąższu w obrębie brodawki nerki jest 4x większa niż krwi
○ układ wzmacniacza przeciwprądowego funkcjonuje między pętlami
nefronów a naczyniami prostymi nerki - aspekt fizjologiczny

155
 Nefropatia sierpowatokrwinkowa - najczęstsze powikłanie anemii sierpowatej,
występuje gdy sierpowate erytrocyty zlepiają się w naczyniach prostych nerki
z powodu niskiej prężności tlenu w ich otoczeniu. Jest wynikiem zawału nerki (zwykle w
obrębie brodawek/piramid nerkowych)

KANALIK KRĘTY DALSZY I APARAT PRZYKŁĘBUSZKOWY

w korze nerki ramię wstępujące nefronu ma przebieg prosty do plamki gęstej - następnie
tworzy kanalik kręty dalszy (DCT - distal convoluted tubule)
● procesy reabsorpcji zachodzą tu mniej intensywniej niż w kanaliku bliższym
● komórki jednowarstwowego nabłonka sześciennego kanalika dalszego różnią się
od swoich odpowiedników w kanaliku bliższym:
○ są mniejsze i nie mają rąbka szczoteczkowego - większe światło kanalika
○ bardziej płaskie, niższe - na przekrojach więcej widocznych jąder
○ mniej mitochondriów - są mniej kwasochłonne
○ zakres reabsorpcji sodu z filtratu jest regulowany za pomocą aldosteronu z
kory nadnerczy
● w obrębie bieguna naczyniowego ciałka nerkowego nefronu: komórki kanalika
stają się walcowate, ciaśniej ułożone → tworzą plamkę gęstą (macula densa)
○ stanowi ona część aparatu przykłębuszkowego (JGA - juxtaglomerular
apparatus), który wykorzystuje mechanizm sprzężenia zwrotnego do
regulowania przepływu krwi przez kłębuszek i na utrzymanie wskaźnika
filtracji kłębuszkowej na stałym poziomie
○ komórki plamki gęstej mają jądra zlokalizowane apikalnie, aparaty Golgiego
przypodstawnie i bardzo rozbudowany i różnorodny system kanałów
jonowych i transporterów
● błona środkowa tętniczki doprowadzającej przylegającej do plamki gęstej jest
zmieniona - jej komórki przykłębuszkowe ziarniste (JG) - zmodyfikowane komórki
mięśniowe gładkie → wykazują fenotyp komórek wydzielniczych z bardziej
okrągłym jądrem komórkowym, rER, AG. ziarnistościami zawierającymi reninę
(proteazę)
● w obrębie bieguna naczyniowego: komórki mezangium zewnętrznego (lacis):
○ właściwości podpierające, kurczliwe, obronne

Funkcje aparatu przykłębuszkowego (JGA):

● autoregulacja GFR, kontrola ciśnienia tętniczego krwi
● podwyższone ciśnienie tętnicze → większe ciśnienie w naczyniach kłębuszka →
wzrost wartości GFR → zwiększenie stężenia jonów sodu i chloru w świetle grubej
części ramienia wstępującego kanalika dalszego (monitorowane przez plamkę
gęstą) → uwolnienie z komórek plamki gęstej ATP, adenozyny i substancji
wazoaktywnych → skurcz miocytów w tętniczkach → obniżenie ciśnienia w
kapilarach kłębuszka → obniżenie wartości GFR → spadek stężenia jonów →
zatrzymanie uwalniania czynników zwężających naczynia z plamki gęstej
● obniżone ciśnienie tętnicze → zwiększona stymulacja JGA przez AUN w wyniku
pobudzenia baroreceptorów (także w ścianach tętniczki doprowadzającej,
prawdopodobnie komórki przykłębuszkowe) → uwalnianie reniny do krwi (proteazy
aspartylowej) → rozszczepienie angiotensynogenu w osoczu do nieaktywnej formy -
angiotensyny I (dekapeptyd)
○ konwertaza angiotensyny ACE w komórkach śródbłonka włośniczek
płucnych → powstanie angiotensyny II → zwężanie naczyń krwionośnych →
podnoszenie systemowego ciśnienia krwi → wydzielanie aldosteronu
○ aldosteron pobudza reabsopcję sodu i wody w kanalikach krętych dalszych i
kanalikach zbiorczych → większa objętość krwi → podnoszenie ciśnienia

156
KANALIKI I PRZEWODY ZBIORCZE
ostatnia część każdego nefronu to kanalik łączący:
● przynosi filtrat do układu zbierającego mocz → transportuje go do kielicha
mniejszego, w razie potrzeby reabsorbuje więcej wody
● w korowych promieniach rdzennych kilkanaście kanalików łączy się → kanaliki
zbiorcze (wyścielone nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym) o średnicy ok.
40 μm
● w rdzeniu łączą się dalej → przewody zbiorcze wysłane coraz wyższym nabłonkiem
walcowatym o średnicy 200 μm
● dochodzą do szczytu każdej piramidy nerkowej → kilkanaście przewodów
zbiorczych tworzy przewód brodawkowy - Belliniego (na wierzchołku piramidy)
● dostarcza mocz bezpośrednio do kielichów mniejszych, biegnie równolegle do
zstępujących i wstępujących ramion pętli Henlego i naczyń prostych
● przewody zbiorcze znajdują się w części nerki o wysokiej osmolarności śródmiąższu

Kanaliki i przewody zbiorcze są zbudowane z blado wybarwionych KOMÓREK

GŁÓWNYCH (czyli komórek jasnych):
● zawierają niewiele organelli i nieliczne mikrokosmki
● mają wyraźnie zaznaczone granice
● posiadają widoczne pofałdowania domeny podstawnej błony komórkowej →
odgrywają rolę w transporcie jonów
● mają także pierwotną nieruchomą rzęskę pomiędzy mikrokosmkami
● kanaliki zbiorcze rdzenia są ostatnim miejscem reabsorpcji wody z filtratu
● komórki są bogate w akwaporyny - białka integralne błony komórkowej,
funkcjonują jako kanały dla cząsteczek wody - są rozmieszczone w obłonionych
pęcherzykach cytoplazmatycznych

Hormon antydiuretyczny (ADH) - jest uwalniany z części nerwowej przysadki mózgowej,

kiedy organizm jest odwodniony - powoduje zwiększenie przepuszczalności wody w
kanalikach zbiorczych i zwiększa tempo osmotycznego pobierania wody z filtratu
Po związaniu receptory ADH na powierzchni podstawno-bocznej stymulują
przemieszczanie i połączenie pęcherzyków z akwaporynami do błony domeny szczytowej
- zwiększa się liczba kanałów błonowych i przepływ wody przez komórkę.
Wysoka osmolarność śródmiąższu → bierne wyciąganie wody z kanalików zbiorczych,
zagęszcza to filtrat (woda przechodzi do naczyń krwionośnych)

Pomiędzy komórkami głównymi znajdują się ciemniejsze: komórki wstawkowe (ciemne):

● więcej mitochondriów
● wypustki domeny szczytowej błony komórkowej
● występują również w części krętej kanalika dalszego - utrzymanie równowagi
kwasowo-zasadowej przez wydzielanie jonów wodoru (komórki wstawkowe typu
A/alfa) lub jonów wodorowęglanowych (komórki wstawkowe typu B/beta)

Część kanalika Cechy Lokalizacja Funkcje

Kanalik bliższy: Nabłonek: jednowarstwowy Kora nerki Reabsorpcja substancji

część kręta sześcienny, liczne mitochondria, organicznych, białek, wody,
pofałdowania przypodst., boczne elektrolitów, wydzielanie
wgłobienia błony, długie jonów organicznych, H+ i
mikrokosmki NH4+

Pętla Henlego: Nabłonek jednowarstwowy Rdzeń nerki bierna reabsorpcja jonów

157
części cienkie płaski, nieliczne mitochondria sodu i chloru

Pętla Henlego: Nabłonek jednowarstwowy Rdzeń, aktywna reabsorpcja

część gruba sześcienny, brak mikrokosmków, promienie elektrolitów
ramienia mitochondria liczne rdzenne
wstępującego

Kanalik dalszy Nabłonek wielowarstwowy Kora nerki Reabsorpcja elektrolitów

sześciennym, niższe komórki niż
w bliższym, krótkie mikrokosmki,
płytkie wgłobienia, szersze
światło

Kanaliki Najliczniejsze, sześcienne do Promienie Regulowana reabsorpcja

zbiorcze: walcowatych, jasne, wyraźne rdzenne i wody i elektrolitów,
komórki błony komórkowe rdzeń nerki wydzielanie jonów potasu
główne ( jasne)

Komórki Nieliczne, rozproszone, barwią się Promienie Reabsorpcja jonów potasu,

wstawkowe ciemniej rdzenne wspomagania równowagi
(ciemne) kwasowo-zasadowej

Moczowody mogą zostać zatkane przez kamienie nerkowe, powstające w miedniczce

lub w kielichach nerkowych. Składają się z szczawianów/fosforanów wapnia i kwasu
moczowego (kamienie moczanowe - małe, gładkie, a wapniowe duże).
Przesuwanie kamienia z miedniczki do moczowodu → silny ból.
Litotrypsja - usuwanie kamieni poprzez kruszenie ich wiązką ultradźwięków - nie
wymaga znieczulenia.

MOCZOWODY, PĘCHERZ MOCZOWY I CEWKA MOCZOWA

ściany
moczowodów -
podobne do
ściany kielichów i
miedniczek, a
błona śluzowa,
mięśniowa i
przydanka są tym
grubsze im bliżej
do pęcherza
moczowego

błonę śluzową wyściela wielowarstwowy nabłonek przejściowy - urotelium, którego

komórki tworzą 3 warstwy:
○ małe komórki podstawne - pojedyncza warstwa na cienkiej błonie podst.
○ strefa pośrednia - od jednej do kilkunastu warstw sześciennych/niskich
walcowatych komórek

158
 ○ warstwa powierzchowna - bulwiaste/eliptyczne komórki baldaszkowate,
czasem dwujądrzaste - wysoce zróżnicowane, chroniące komórki poniżej
przed hipertonicznym potencjalnie toksycznym moczem
gruba warstwa mięśniówki moczowodów - perystaltyczne skurcze
○ tworzy fałdy błony śluzowej w pustym moczowodzie

zakażenia bakteryjne dróg moczowych → zapalenie miedniczki i kielichów nerkowych

(odmiedniczkowe zapalenie nerek)
Ostry rzut choroby → bakterie przedostają się z kielichów do brodawek → nagromadzenie
granulocytów obojętnochłonnych w cewkach zbiorczych

Komórki baldaszkowate są najlepiej rozwinięte w pęcherzu moczowym

● średnica 100 μm
● rozległe międzykomórkowe kompleksy łączące - otaczają szczególnie błony kom.
na szczycie komórki
● asymetryczne jednostki błon - ich zewn. warstwa lipidowa w TEM jest dwa razy
grubsza niż lipidowa blaszka wewn.
○ obszary tratw lipidowych bogatych w integralne białka błonowe =
uroplakiny, układające się w parakrystaliczne szeregi sztywnych płytek o
średnicy 16 nm
Błonowe płytki + obwódki zamykające - rola bariery osmotycznej
Płytki są połączone zawiasami:
● pusty pęcherz → intensywne sfałdowanie błony śluzowej, pojedyncze komórki
baldaszkowate zmniejszają powierzchnię szczytową przed tworzenie fałdów w
obszarach zawiasowych połączeń płytek
○ internalizacja zagiętych płytek w postaci dyskoidalnych pęcherzyków
○ 2-3 warstwy komórek
● pełny pęcherz → pęcherzyki łączą się z błoną szczytową komórki → spłaszczenie
komórek (5-7 warstw komórek)

Pod nabłonkiem przejściowym: pofałdowana blaszka właściwa błony śluzowej i błona

podśluzowa, a następnie pochewka z warstw mięśniówki gładkiej i tkanki łącznej
przydanki
Blaszka właściwa pęcherza i tkanka łączna zbita o utkaniu nieregularnym błony
podśluzowej - obficie unaczynione.
Pojemność pęcherza u dorosłego: 400-600 ml (potrzeba opróżnienia przy 150-200 ml)
Błona mięśniowa:
● 3 słabo zaznaczone warstwy: łącznie mięsień wypieracz moczu (mięsień opróżniacz
pęcherza)
● warstwy najlepiej widoczna w pobliżu ujścia cewki moczowej
● ukośne wejście moczowodów w pęcherz → zastawka (żeby mocz się nie cofał)
Drogi moczowe pokrywa przydanka (poza górną cz. pęcherza - tam otrzewna)

Zapalenie pęcherza (a dokładnie jego błony śluzowej) - wynik zakażenia dróg

moczowych, chociaż może być spowodowane niedoborem odporności,
cewnikowaniem, promieniowaniem i chemioterapią.
Przewlekłe → niestabilność urotelium i jego łagodną hiperplazję i metaplazję.
Rak pęcherza = zwykle nowotwór przejściowokomórkowy (urotelialny)
Zapalenie dróg moczowych zwykle wywołują bakterie z grupy coli lub Chlamydia.

159
CEWKA MOCZOWA
● błona śluzowa: podłużne fałdy
● u mężczyzn dwa przewody wytryskowe transportujące nasienie łączą się z cewką w
obrębie prostaty. Męska cewka jest dłuższa i składa się z 3 części:
○ część sterczowa cewki moczowej - długość 3-4 cm, przechodzi przez
gruczoł krokowy, wyściela ją urotelium
○ część błoniasta cewki moczowej - krótki odcinek przechodzący przez
mięsień zwieracz zewnętrzny cewki moczowej - wyściela ją nabłonek
wielowarstwowy walcowaty i wielorzędowy walcowaty
○ część gąbczasta cewki moczowej - ok. 15 cm, otoczona ciałami gąbczastymi
prącia, wyścielają ją nabłonek wielowarstwowy walcowaty i wielorzędowy
walcowaty, w końcowym fragmencie wielowarstwowy płaski
● cewka u kobiet: 3-5 cm (początkowo n. przejściowy, potem wielowarstwowy płaski
nierogowaciejący, potem nabłonek skóry warstw sromowych mniejszych)
○ krótsza: zapalenie cewki → zapalenie pęcherza → ból przy oddawaniu moczu
(dysuria) dlatego ALWAYS PEE AFTER SEX

160
 GRUCZOŁY WEWNĄTRZWYDZIELNICZE
Narządy dokrewne wydzielają hormony do najbliższego unaczynionego otoczenia →
naczynia włosowate → organizm
● brak przewodów wyprowadzających
● komórki typowo nabłonkowe (z pochodzenia) ułożonych w pasma/grupy
● narządy takie jak serce, grasica, jelita, żołądek, trzustka, wątroba, skóra, nerki
i gonady również mają komórki endokrynowe
○ ważne funkcje endokrynne pełnią również adipocyty i liczne tkanki
● komórki docelowe posiadają receptory dla hormonów

Wydzielanie parakrynne i jukstakrynne - komórki docelowe w niewielkiej odległości,

cząsteczki sygnalizacyjne ulegają miejscowemu rozproszeniu w płynie tkankowym lub
przenoszą je krótkie pętle naczyń krwionośnych
● parakrynne: gastryna z komórek G odźwiernikowych do komórek w gruczołach
właściwych żołądka)
● jukstakrynne: cząsteczki sygnalizacyjne pozostają na powierzchni komórki
wydzielającej lub w sąsiedniej macierzy - wpływają na docelowe komórki gdy
wejdą z nimi w kontakt (embriogeneza, regeneracja tkanek)
Do narządów endokrynnych należy też tkanka tłuszczowa, a właściwie adipocyty -
sygnalizacja parakrynna

Wydzielanie autokrynne - komórki produkują cząsteczki działające na nie same (lub

komórki tego samego rodzaju). Przykład: insulinopodobny czynnik wzrostu (IGF) działa na
komórki produkujące go
Gruczoły endokrynne - cel innych hormonów, dzięki temu istnieją mechanizmy sprzężenia
zwrotnego, kontrolujące poziom hormonów we krwi

Hormony:
● hydrofilowe - hormony podobne do neurotransmiterów (białka, glikoproteiny,
peptydy, aminokwasy po modyfikacjach) - receptory na powierzchni komórek
● hydrofobowe - hormony steroidowe i tarczycowe, transportowane we krwi
z białkami nośnikowymi i dyfundujące przez błony - receptory w cytoplazmie

Przysadka (hypophysis)
waży ok. 0,5 g u
dorosłych, wymiary 10 x
13 x 6 mm
lokalizacja: pod
mózgiem w
zagłębieniu k. klinowej
- w siodle tureckim
(sella turcica)
powstaje częściowo z
rozwijającego się
mózgu i częściowo z
rozwijającej się jamy
ustnej

161
komponenta nerwowa: pączek neuroektodermy rosnący do dołu z dna przyszłego
międzymózgowia jako szypuła (lejek) - pozostaje w połączeniu z mózgiem, powstaje
z niej część tylna przysadki

druga składowa powstaje z uwypuklenia ektodermy sklepienia pierwotnej jamy ustnej w

kierunku międzymózgowia i tworzy w 3 tygodniu kieszonkę przysadkową (Rathkego) -
przyszła przysadka przednia - jej podstawa zwęża się
pod koniec 2 miesiąca oddziela się od sklepienia gardła, łączy się z pączkiem przysadki
nerwowej (przyszła część tylna przysadki), jej przednia ściana grubieje - redukcja światła
do małej szczeliny
Rozwój kończy się w okresie płodowym.

podwójne pochodzenie → dwie części:

● tylna część przysadki: nerwowa o histologicznych cechach OUN, składa się z:
○ części nerwowej (płata tylnego)
○ mniejszej szypuły lejka łączącej się z podwzgórzem w wyniosłości
pośrodkowej
● przednia część przysadki: gruczołowa, składa się z trzech części:
○ części dalszej - płata przedniego
○ części guzowej owijającej się wokół lejka
○ części pośredniej - cienkiej, przylegającej do cz. nerwowej
Części są połączone, ale mają różne funkcje.

Szypuła lejka i część nerwowa przypominają

tkankę OUN.

Część dalsza, część pośrednia i część guzowa

przysadki są typowo barwiącymi się
gruczołami.

Droga podwzgórzowo-przysadkowa
i ukrwienie przysadki
Rozwojowo, anatomicznie i funkcjonalnie
przysadka jest połączona z podwzgórzem
u podstawy mózgu.
Dodatkowo obok układu żył wrotnych długich
przysadki, który przenosi małe peptydy z podwzgórza do części przedniej przysadki
z dwóch ważnych jąder podwzgórza biegną pęczki aksonów - droga
podwzgórzowo-przysadkowa. Hormony peptydowe, ADH (h. antydiuretyczny) oraz
oksytocyna powstają w neuronach wielkokomórkowych w jądrach nadwzrokowym (SON) i
przykomorowym (PVN). Oba hormony są transportowane wzdłuż aksonów (transport
aksonalny) i magazynowane w zakończeniach aksonów drogi
podwzgórzowo-przysadkowej (tymczasowo) przed ich uwolnieniem do naczyń
włosowatych (odchodzących z dolnych tętnic przysadkowych).
Droga podwzgórzowo-przysadkowa: aksony od jądra nadwzrokowego i
przykomorowego podwzgórza przez lejek aż do części nerwowej przysadki - przenoszone
przez nie hormony są uwalniane do naczyń włosowatych.
Podwzgórzowo-przysadkowy układ wrotny - jest zaopatrywany krwią z tętnicy
przysadkowej górnej - składa się z dwóch sieci naczyń włosowatych połączonych
przysadkowymi żyłami wrotnymi. Pierwotny splot włośniczkowy otacza lejek i wyniosłość
pośrodkową, a splot wtórny jest zlokalizowany na całym obszarze części dalszej, uchodzi
do żył przysadkowych.

162
Krew jest doprowadzana do przysadki z dwóch grup naczyń z tętnicy szyjnej wewnętrznej
→ tętnice przysadkowe górne - wyniosłość pośrodkowa i szypułka lejka, tętnice
przysadkowe dolne - część nerwowa. Tętnice górne rozpadają się w obrębie szypuły na
pierwotny splot naczyń włosowatych okienkowych. Następnie włośniczki łączą się
ponownie → żyłki (długie naczynia włosowate) → część gruczołowa przysadki → ponowne
rozgałęzienie → wtórny splot naczyń włosowatych. Tworzy to podwzgórzowo-przysadkowy
układ wrotny.

Przysadka gruczołowa (przednia część przysadki)

1. część dalsza - 75%
2. część guzowa - mały lejkowaty obszar otaczający szypułę cz. nerwowej
3. część pośrednia - między częścią dalszą a nerwową

● część dalsza - 75% - pokryta cienką, włóknistą torebką

○ składa się ze sznurów komórek endokrynowych rozproszonych między
naczyniami włosowatym okienkowymi i włóknami siateczkowymi
○ typowe barwienia: dwie grupy komórek o różnych powinowactwie do barw:
■ komórki chlorofilowe (zasadochłonne lub kwasochłonne) -
wydzielnicze, przechowują hormony w ziarnistościach
cytoplazmatycznych
● komórki kwasochłonne wydzielają albo hormon wzrostu
(kom. somatotropowe) albo prolaktynę (komórki
laktotropowe)
● zasadochłonne: komórki kortykotropowe, gonadotropowe,
tyreotropowe - nadnercza, gonady, tarczyca
● większość komórek wydziela jeden rodzaj hormonu, poza:
○ komórkami gonadotropowymi: dwie glikoproteiny:
FSH (folikulotropowy), LH (hormon luteinizujący) =
hormon stymulujący komórki śródmiąższowe (ICSH u
mężczyzn)
○ komórki kortykotropowe: proopiomelanokortyna
(POMC) cięta potranslacyjnie na hormon
adrenokortykotropowy ACTH i na ‎β-lipotropina
■ komórki chromofobowe - słabo wiążące się komórki, bez
ziarnistości wydzielniczych (lub nieliczne)
● są przedstawicielami heterogennej grupy obejmującej
komórki macierzyste i niezróżnicowane kom. progenitorowe
oraz inne komórki po degranulacja swoich ziarnistości
● część guzowa - mały, lejkowaty obszar otaczający szypułę przysadki nerwowej
○ większość komórek: komórki gonadotropowe
● część pośrednia - wąska strefa leżąca między cz. dalszą a nerwową, zawiera
komórki zasadochłonne (kortykotropy), chromofobowe i małe torbiele wypełnione
koloidem - pozostałość światła kieszonki przysadkowej zarodka
○ najlepiej rozwinięta i aktywna w życiu płodowym
○ w tym okresie kortykotropy syntezują białko POMC - pocięte na mniejsze
hormon peptydowe, w tym dwie formy hormonu melanotropowego (MSH),
γ-LPH i β-endorfinę
■ MSH - aktywność melanocytów

163
Komórki przedniej % komórek Produkowany hormon Funkcja
części przysadki chromofilnych
Somatotropy 50% Somatotropina (GH, h. wzrostu) Wzrost płytki
białko, 22 kDa nasadowej k. długich
przez IGF
Laktotropy 15-20% Prolaktyna (PRL), 22,5 kDa, pobudza wydzielanie
(mammotropy) białko mleka
Gonadotropy 10% FSH LH, u mężczyzn ICSH niżej
FSH i LH to dimery glikoprotein
o masie 28kDa
Tyreotropy 5% TSH (tyreotropina) -dimer stymuluje syntezę
glikoproteiny 28 kDa hormonów tarczycy
Kortykotropy 15-20% adrenokortykotropina (ACTH) o ACTH - sekrecja
masie 4 kDa hormonów kory
hormon lipotropowy LPH nadnercza
LH - reguluje
metabolizm lipidów

FSH - rozwój pęcherzyków jajnikowych, wydzielanie estrogenów u kobiet i

spermatogeneza u mężczyzn
LH - dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych, sekrecja progesteronu u kobiet, stymulacja
komórek śródmiąższowych do wydzielania testosteronu i androgenów u mężczyzn

Kontrola wydzielania hormonów w przysadce gruczołowej

Aktywność hormonów przysadki jest kontrolowana przez hormony podwzgórza
produkowane przez neurony małokomórkowe w pobliżu komory III. Hormony są
wydzielane z zakończeń aksonów w wyniosłości pośrodkowej i transportowane przez
naczynia włosowate układu wrotnego do przedniej części przysadki.

164
 ● większość tych hormonów to hormony uwalniające - stymulują wydzielanie
odpowiednich hormonów przez specyficzne komórki części dalszej przypadki
● 2 hormony hamujące - blokują sekrecję hormonów w części gruczołowej
przysadki
Strategiczne położenie neuronów podwzgórza i ich kontrolę nad przysadką gruczołową =
wpływ na wiele funkcji organizmu.
Bodźce czuciowe docierające do mózgu oraz powstające w OUNie → wpływ na funkcję
przysadki.
Ujemne sprzężenie zwrotne - hormony narządów docelowych wpływają na sekrecję
czynników podwzgórzowych i wydzielanie hormonów przysadki.
Na wydzielanie hormonów w części przedniej przysadki wpływ mają także inne hormony
(także spoza pętli ujemnego sprzężenia zwrotnego). Np. polipeptyd grelina - z błony
śluzowej, działa również jako hormon stymulujący wydzielanie somatotropiny.
Oksytocyna wydzielana w tylnej części przysadki podczas karmienia piersią → zwiększone
wydzielanie prolaktyny z przedniej części przypadki.

Gruczolaki przysadki - łagodne guzy, zawierają nadmierną liczbę aktywnych komórek

kwaso- lub zasadochłonnych. Gruczolaki wywodzą się z komórek somatotropowych i
mogą powodować gigantyzm, jeśli pojawią się u dzieci przed zanikiem płytek
nasadowych kości długich lub akromegalię u dorosłych → zaburzenia układu
mięśniowo-szkieletowego oraz nerwowego.

Przykład ujemnej pętli sprzężenia zwrotnego - wpływ na przednią część przysadki

1. Bodziec, np. niska temperatura → wydzielenie w podwzgórzu tyreoliberyny TRH
działającej na przednią część przysadki.
2. Komórki tyreotropowe w przysadce gruczołowej uwalniają tyreotropinę TSH.
3. TSH stymuluje komórki pęcherzykowe tarczycy do uwalniania hormonów TH.
4. Hormony tarczycy TH stymulują komórki docelowe do wzrostu aktywności
metabolicznej → wzrost temperatury ciała.
5. Wzrost temperatury wykrywany przez podwzgórze → sekrecja TRH zahamowana.
TH blokują receptory TRH na komórkach tyreotropowych przysadki, hamują
syntezę i uwalnianie TSH - oba efekty zmniejszają produkcję TH w tarczycy,

Przysadka nerwowa (tylna część przysadki)

składa się z części nerwowej oraz szypuły lejka - nie zawiera komórek syntetyzujących
uwalniane w niej dwa hormony.
● zbudowana z tkanki nerwowej z ok. 100 000 bezmielinowymi aksonami
wielkokomórkowych neuronów sekrecyjnych - ciała komórkowe znajdują się w
jądrze nadwzrokowym i jądrze przykomorowym podwzgórza
● występują rozgałęzione komórki glejowe: pituicyty - przypominają astrocyty, są
najbardziej rozpowszechnione w przysadce nerwowej
● neurony wydzielnicze mają wszystkie cechy typowych neuronów, ale ich aksony
mają większą średnicę i dobrze rozwinięte struktury związane z syntezą hormonów
peptydowych 9-aminokwasowych:
○ ADH - hormonu antydiuretycznego (wazopresyny argininowej)
○ oksytocyny
● oba hormony transportowane są do części nerwowej i tam magazynowane w
rozszerzeniach aksonów - w ciałach neurosekrecyjnych/kulach Herringa (widać je
pod mikroskopem świetlnym jako słabo kwasochłonne struktury)
○ ciałka zawierają otoczone błoną pęcherzyki wydzielnicze z oksytocyną lub
ADH związanymi z białkami nośnikowymi o masie 10kDa (neurofizyną I i II)

165
 ○ kompleks hormon-neurofizyna syntezowany jest jako pojedyncze białko -
następnie ulega rozszczepieniu na właściwy hormon i jego białko wiążące
● impulsy nerwowe powodują uwolnienie się hormonów z ciał neurosekrecyjnych
● hormony przenikają do naczyń włosowatych okienkowych części nerwowej →
krążenie ogólne
● aksony z jąder nadwzrokowego i przykomorowego przeplatają się w cz. nerwowej -
każdy wydziela odpowiednio ADH i oksytocynę (oba są syntezowane w komórkach
obu jąder, jądro przykomorowe - przeważa oksytocyna)

Wazopresyna/hormon zwiększa wchłanianie wody w kanalikach zbiorczych nerki, uwalniany w

antydiuretyczny ADH odp na wzrost ciśnienia osmotycznego krwi (rejestrowanego przez
komórki osmoreceptorowe w podwzgórzu → synteza w jądrze
nadwzrokowym) = przywrócona równowaga osmotyczna

Oksytocyna stymuluje skurcz komórek mioepitelialnych w gruczole sutkowym i

mięśni gładkich macicy w czasie porodu,
wspiera tworzenie więzi między osobnikami

Przyczyny zaburzeń działania przysadki nerwowej:

● Dziedziczna mutacja genu wazopresyny (ADH)-neurofizyny
● Ucisk przez guza lub uraz głowy

Obniżony poziom wazopresyny → moczówka prosta - niezdolność do koncentracji moczu

→ wielomocz i zwiększone pragnienie (polidypsja)

Hormony podwzgórza regulujące aktywność komórek przedniej części przysadki

TRH - uwalniający 3-aminokwasowy peptyd stymuluje wydzielanie TSH

tyreotropinę, (tyreotropiny)
tyreoliberyna

GnRH uwalniający 10-aminokwasowy peptyd stymuluje uwalnianie FSH i LH

gonadotropiny,
gonadoliberyna

Somatostatyna 14-aminokwasowy peptyd hamuje uwalnianie GH -

somatotropiny i TSH

GHRH - uwalniający 40/44-aminokwasowy stymuluje uwalnianie GH

hormon wzrostu polipeptyd (2 formy)

Dopamina zmodyfikowany aminokwas hamuje uwalnianie PRL

CRH - uwalniający 41-aminokwasowy polipeptyd stymuluje syntezę POMC,

kortykotropinę uwalnia B-lipotropiny (B-LPH)
i kortykotropiny (ACTH)

NADNERCZA (gruczoły nadnerczowe)

● parzyste narządy znajdujące się w pobliżu górnych biegunów nerek, osadzone w
okołonerkowej tkance tłuszczowej i powięzi
● spłaszczone, kształt półksiężyca, dł. 4-6 cm, szerokość 1-2 cm, grubość 4-6 mm
● masa obu: 8 g (wielkość i masa zależne od wieku i kondycji fizjologicznej)
● każde nadnercza pokryte torebką z tkanki łącznej zbitej - wysyła cienkie beleczki
do miąższu gruczołu

166
 ● zrąb składa się z włókien siateczkowatych, komórek wydzielniczych i naczyń
mikrokrążenia
● każde nadnercze: żółtawa kora i centralny, czerwonobrunatny rdzeń
○ kora produkuje hormony steroidowe
○ rdzeń produkuje epinefrynę i norepinefrynę (adrenalinę, noradrenalinę)

kora i rdzeń mogą być uznawane za dwa różne narządy

1. odrębne
pochodzenie
embrionalne (kora z
mezodermy, rdzeń z
grzebienia
nerwowego)
2. odmienne
funkcje
3. odmienne
cechy
morfologiczne
połączenie kory i
rdzenia w trakcie
rozwoju
zarodkowego

Ogólny wygląd
histologiczny
nadnerczy - typowy
gruczoł dokrewny, komórki zarówno kory jak i rdzenia zgrupowane w pasma wzdłuż
szerokich naczyń krwionośnych

Ukrwienie nadnerczy:
Brak wnęki, tętnice nadnerczowe górna, środkowa i dolna → przejście przez torebkę →
rozgałęzianie → podtorebkowy splot tętniczy → tętniczki → okienkowate i zatokowe naczynia
włosowate biegnące obok komórek endokrynowych → naczynia mikrokrążenia rdzenia →
żylny odpływ żyłami nadnerczowymi
Podwójne zaopatrzenie rdzenia krwią tętniczą z tętniczek rdzeniowych i krwią żylną z
naczyń włosowatych kory

Kora nadnerczy
komórki wydzielają steroidy: kwasochłonna, bogata w krople lipidowe z estrami
cholesterolu, cytoplazma z centralnie położonym jądrem euchromatynowym
cytoplazma: system połączonych kanalików gładkiej ER z enzymami uczestniczącymi w
syntezie cholesterolu i konwersji steroidowego prohormonu pregnenolonu do aktywnych
hormonów steroidowych
mitochondria kuliste, grzebienie rurkowate, syntetyzują ATP i zawierają enzymy
konwertujące cholesterol do pregnenolonu i enzymy katalizujące syntezę steroidów
autofagosomy usuwają mitochondria i SER między okresami aktywnej syntezy steroidów
hormony steroidowe nie są przechowywane w ziarnistościach i nie ulegają egzocytozie,
ale swobodnie dyfundują przez błonę komórkową
kora znajduje się pod torebką, całkowicie otacza rdzeń, oba obszary dobrze unaczynione
naczyniami włosowatymi zatokowymi
kora składa się z trzech warstw (inne ułożenie pasm komórek endokrynowych):

167
 ● warstwa kłębkowata (pod torebką) - 15% kory nadnercza, składa się z ciasno
upakowanych, zaokrąglonych/łukowato wygiętych sznurów komórek walcowatych
i piramidowych z licznymi naczyniami włosowatymi
○ steroidy produkowane w tych komórkach = mineralokortykoidy -
wpływają one na adsorpcję jonów sodu, potasu i wody przez kanaliki
nerkowe
■ aldosteron - reguluje równowagę mineralną, stymuluje resorpcję
jonów sodu w części krętej kanalików dalszych nefronu
● jego wydzielanie jest stymulowane przez angiotensynę II lub
przez wzrost stężenia jonów potasu w osoczu i przez ACTH
● warstwa pasmowata (najgrubsza) - 65-80% kory, składa się z długich sznurów
dużych, wielościennych ułożonych na szerokość pojedynczo/podwójnie komórek
oddzielonych włosowatymi naczyniami zatokowymi o śródbłonku okienkowym
○ komórki wypełnione kroplami lipidów, wydają się zwakuolizowane
○ wydzielają glikokortykosteroidy i niewielkie ilości słabych androgenów
■ kortyzol - wpływa na metabolizm węglowodanów przez
stymulowanie glukoneogenezy i syntezy glikogenu w wątrobie
■ osłabia funkcje układu immunologicznego - immunosupresja
■ indukuje mobilizację tłuszczu i proteolizę mięśni
■ wydzielanie kortyzolu kontrolowane przez ACTH - ujemne
sprzężenie zwrotne
● warstwa siatkowata - 10% kory, zawiera mniejsze komórki w sieci nieregularnych
sznurów poprzeplatanych szerokimi naczyniami włosowatymi
○ te komórki są mocniej zabarwione niż inne warstwy ze względu na mniej
kropli lipidowych i więcej lipofuscyny (barwnika)
○ stymulowane przez ACTH (sprzężenie zwrotne) produkują:
■ kortyzol
■ słabe androgeny, np. dehydroepiandrosteron (DHEA) -
przekształcany w testosteron u obu płci

Choroba Addisona (niedoczynność kory nadnerczy) - choroba autoimmunologiczna, powoduje

degenerację komórek w każdej warstwie kory nadnerczy z jednoczesnym spadkiem produkcji
glikokortykosteroidów, mineralokortykoidów i androgenów.

Rdzeń nadnerczy
składa się z dużych, blado zabarwionych wielościennych komórek w sznurach/grupach,
podtrzymywane włóknami siateczkowymi
pomiędzy sąsiadującymi pasmami komórek: liczne naczynia włosowate zatokowe
● komórki miąższowe rdzenia: komórki chromochłonne z grzebienia nerwowego (tak
jak zazwojowe neurony zwojów układu autonomicznego)
● można je uznać za zmodyfikowane zazwojowe neurony współczulne pozbawione
aksonów i dendrytów i wyspecjalizowane do wydzielania
○ łagodne guzy chromochłonne (barwiaki) wydzielają okresowo wysokie ilości
katecholamin → wahania ciśnienia krwi nadciśnienie-niedociśnienie
● zawierają wiele elektronowo-gęstych ziarnistości 150-350 nm, służą do
przechowywania i wydzielania katecholamin:
○ epinefryny i norepinefryny
● ziarnistości komórek wydzielających epinefrynę są mniej elektronowo-gęste i
mniejsze
●
Chromograniny = kompleksy w ziarnistościach składające się z katecholamin, jonów
wapnia, ATP i z białek o masie 49 kDa

168
 ● komórki wydzielające norepinefrynę znajdują się również w ciałkach
przyzwojowych (zgrupowaniach komórek sąsiadujących ze zwojami
autonomicznymi) i w różnych trzewiach
● przekształcanie norepinefryny w epinefrynę tylko w komórkach chromochłonnych
rdzenia
● około 80% katecholamin z rdzenia: epinefryna

Komórki chromochłonne unerwiają przedzwojowe włókna układu współczulnego,

wyzwalające wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny podczas stresu, intensywnych emocji.
Adrenalina - zwiększa częstość akcji serca, rozszerza oskrzela, tętnice wieńcowe i tętnice
mięśni szkieletowych
Noradrenalina - zwęża naczynia układu pokarmowego i skóry → zwiększenie przepływu
krwi do serca, mięśni i mózgu.
Obie stymuluję glikogenolizę → glukoza we krwi wzrasta
Ich efekty zwiększają zdolność do obrony i ucieczki (walcz lub uciekaj)
Normalnie rdzeń wydziela niewielkie ilości tych hormonów.

WYSPY TRZUSTKOWE (wyspy Langerhansa) - zwarte kuliste/owalne zgrupowania komórek

endokrynowych osadzonych wśród pęcherzyków zewnątrzwydzielniczej części trzustki.
Średnica wyspy: 100-200 µm, zawiera kilkaset komórek (niektóre tylko po kilka)
● komórki wieloboczne/zaokrąglone
● mniejsze i jaśniej wybarwione niż otaczające je komórki pęcherzykowe
(egzokrynne)
○ ułożone w pasma oddzielone okienkowymi kapilarami
○ kilka tętniczek wnika do każdej wyspy → rozgałęzienia obwodowe →
okienkowe naczynia włosowate → centralne zbieganie przed opuszczeniem
wyspy → odprowadzające naczynia włosowate → krew do pęcherzyków
→ układ wspiera kontrolę wydzielania przez inne komórki wysp
trzustkowych i sąsiednie pęcherzyki zewnątrzwydzielnicze
● barwienie rutynowe i trójbarwne (z fuksyną aldehydową) uwidaczniają
kwasochłonność i zasadochłonność komórek wysp i ich drobne ziarnistości
w cytoplazmie
○ ziarnistości w komórkach A - brązowo-purpurowe
○ ziarnistości komórek B w środku wyspy - brązowo-pomarańczowe
○ tkanka łączna siateczkowata (wzdłuż torebki wyspy i naczyń włosowatych) -
zielona
● metoda immunohistochemiczna z przeciwciałami przeciwko różnym hormonom
polipeptydowym wysp → dokładna identyfikacja rodzaju komórek wysp
● cechy komórek aktywnie wydzielających peptydy: ziarnistości wydzielnicze
liczba wysp w trzustce: ponad
milion, głównie w ogonie -
stanowią tylko 1-2% objętości
narządu
● każdą wyspę otacza cienka
torebka z włókien siateczkowatych
- oddzielenie od pęcherzykowej
części trzustki
● wyspy mają to samo
pochodzenie zarodkowe jak część
egzokrynna trzustki - nabłonkowe
zawiązki endodermy
rozwijającego się jelita

169
 Typy komórek wysp:

Komórki alfa (A) - 20% glukagon (polipeptyd 3500 Da) obwodowo

Komórki beta (B) - 70 % insulina (dimer z łańcuchów alfa i beta najliczniejsze,

i mostki disiarczkowe, 5700-6000 Da) centralne

Komórki delta (D) - 5-10 % somatostatyna (polipeptyd 1650 Da) rozproszone

Komórki PP - najmniej polipeptyd trzustkowy (polipeptyd 4200 Da) głowa trzustki

Wyspy zawierają także kilka typów komórek enteroendokrynowych takich jak

w przewodzie pokarmowym - rozproszone w pęcherzykach i przewodach trzustkowych,
wydzielają hormony działające na układ pokarmowy

Prawidłowa wartość glukozy na czczo 70 mg/dl krwi - komórki A i B → homeostaza

wzrost stężenia: stymulacja komórek B do uwalniania insuliny, hamowanie uwalniania
glukagonu spadek stężenie glukozy: stymulacja komórek A

Insulina i glukagon działają na kilka tkanek i narządów

● glukagon - uwalnia w glikogenolizie i lipolizie energię z glikogenu i lipidów,
podnosi poziom glukozy we krwi
● insulina - wnikanie glukozy do komórek, obniża zawartość glukozy we krwi
● somatostatyna - hamuje uwalnianie innych hormonów z komórek wysp (działanie
parakrynne), hamuje uwalnianie GH i TSH z przysadki gruczołowej i HCl w żołądku -
komórki okładzinowe
● polipeptyd trzustkowy (pancreatic polypeptide)
○ stymulacja aktywności komórek głównych żołądka
○ hamuje wydzielanie żółci, dwuwęglanów, enzymów trzustkowych
i motorykę jelit

Insulina, glukagon i somatostatyna działają również parakrynnie → uwalnianie

hormonów w wyspie, aktywność komórek pęcherzykowych
komórki A, B, D - nerwowe zakończenia współczulne i przywspółczulne związane z 10%
tych komórek = system kontroli wydzielania insuliny i glukagonu
bodziec nerwowy w AUN → połączenia komunikacyjne (neksusy, jonowo-metaboliczne)
układ współczulny: uwalnianie insuliny układ przywspółczulny: insulina i glukagon

Cukrzyca - utrata efektu działania insuliny, utrata komórek zdolności do pobierania

glukozy → hiperglikemia
● cukrzyca typu I - zależna od insuliny (IDDM - insulin-dependent diabetes mellitus)
- utrata komórek B (autoimmunologiczne zniszczenie)
○ regularne wstrzykiwanie insuliny
● cukrzyca typu II - niezależna od insuliny (NIDDM - non-insulin-dependent
diabetes mellitus) komórki B występują, nie są w stanie wytworzyć odpowiedniej
ilości insuliny w odp. na hiperglikemię
○ docelowe komórki obwodowe oporne na działanie hormonu
○ powszechna w otyłości + czynniki genetyczne

170
ROZPROSZONY UKŁAD NEUROENDOKRYNOWY
komórki enterochromochłonne - w wyspach i w małych przewodach wyprowadzających
trzustki - podobne do tych w przewodzie pokarmowym
komórki z przewodu pokarmowego + komórki w błonie śluzowej układu oddechowego =
rozproszony układ neuroendokrynowy DNES (diffuse neuroendocrine system)
● komórki wywodzą się z kom. endodermalnych jelita zarodka/zawiązków oskrzeli
● komórki są neuroendokrynowe bo wydzielają wiele takich samych polipeptydów
oraz cząsteczek podobnych do neuroprzekaźników z komórek neurosekrecyjnych
OUN
○ serotonina (5-hydroksytryptamina)
■ komórki APUD - wydzielają serotoninę/pochodne amin/mające
zdolność pobierania lub dekarboksylacji prekursora amin
○ większość to hormony działające parakrynnie → sąsiednie komórki kurczliwe
i wydzielnicze (endo- i egzokrynowe)
● barwią się roztworami soli chromu → enterochromochłonne komórki/komórki
chromochłonne jelit
● część barwi się azotanem srebra - komórki srebrochłonne/argentofilne
ROLA: regulacja motoryki i wydzielania wszelkiego rodzaju w układzie pokarmowym

TARCZYCA
położenie: pod krtanią, przed tchawicą, składa się z dwóch płatów połączonych cieśnią
powstaje we wczesnym rozwoju zarodkowym z endodermy jelita przedniego w pobliżu
podstawy rozwijającego się języka
w tarczycy syntezowane są hormony: polipeptydowa kalcytonina, tyroksyna (T4,
tetrajodotyronina) i trijodotyronina (T3) - pomagają kontrolować podstawowe tempo
metabolizmu
miąższ tarczycy składa się z milionów nabłonkowych pęcherzyków tarczycy o zmiennej
średnicy - każdy jest wyścielony jednowarstwowym nabłonkiem, jego światło jest gęsto
wypełnione kwasochłonnym koloidem
tarczyca to jedyny duży narząd endokrynny magazynujący duże ilości wydzielanego
pokarmu (przechowywanie poza komórkami - w koloidzie w świetle pęcherzyka)
światło wyściela jednowarstwowy nabłonek z tyreocytów - od płaskich po niskie
walcowate + blado barwiące się komórki przypęcherzykowe, które wydzielają kalcytoninę
w pęcherzykach tarczycy zapas hormonu na 3 miesiące
koloid tarczycy zawiera dużą glikoproteinę: tyreoglobulinę (660 kDa) - galaretowate białko
- prekursor aktywnych hormonów tarczycy

tarczycę otacza włóknista torebka, od której odchodzą do miąższu przegrody i dzielą go

na płaciki - doprowadzają naczynia krwionośne, włókna nerwowe i naczynia limfatyczne
pęcherzyki gęsto upakowane i oddzielone skąpą ilością tkanki łącznej siateczkowatej
zrąb dobrze unaczyniony przez okienkowe naczynia włosowate - przenikanie hormonów
do krwi

171
komórki pęcherzykowe (tyreocyty) - mają kształt od płaskich do niskich walcowatych, a
ich wielkość i inne cechy zmieniają się w zależności od aktywności kontrolowanej przez
hormon stymulujący tarczycę (TSH) wydzielany przed przednią cz. przysadki
w stanie aktywnym: tarczyca zawiera więcej pęcherzyków o niskim nabłonku walcowatym,
a mało aktywne gruczoły zbudowane są głównie z pęcherzyków o nabłonku płaskim
● apikalnie w tyreocytach: międzykomókowe kompleksy połączeniowe i spoczywają
na błonie podstawnej
● komórki zawierają organella wskazujące na produkcję białek, fagocytozę i
trawienie wewnątrzkomórkowe
● jądro okrągłe, centralnie położone
● w cz. podstawnej komórki mają rozbudowaną rER, w części szczytowej kompleksy
Golgiego, ziarnistości wydzielnicze, liczne fagosomy, lizosomy i mikrokosmki

komórki przypęcherzykowe (komórki C) - po wewnętrznej stronie błony podstawnej

nabłonka lub w izolowanych skupieniach między pęcherzykami i wewnątrz nich
● pochodzą z grzebienia nerwowego (z ciała pozagardłowego)
● nieco większe niż pęcherzykowe, zabarwiają się mniej intensywnie
● mniejsza ilość RER, duże AG i liczne małe zawartości z kalcytoniną
Wyższe stężenie jonów wapnia we krwi → wyrzut kalcytoniny → hamuje aktywność
osteoklastów (rola mniej ważna niż parathormonu i wit. D)

Przewlekły brak jodu w diecie - hamuje produkcję hormonów tarczycy, wywołuje

nadmierną produkcję TSH przez komórki tyreotropowe przedniej cz. przysadki →
nadmierny wzrost pęcherzyków, powiększenie tarczycy (wole)

Produkcja hormonów tarczycy i jej kontrola (zarówno synteza, jak i uwalnianie

hormonów wspierane działaniem TSH i zachodzą w tej samej komórce)
1. Produkcja tyreoglobuliny - podobna do zachodzącej w innych komórkach
eksportujących glikoproteiny z syntezą w RER i glikozylacją w AG. Tyreoglobulina
nie jest aktywna hormonalnie, zawiera 140 reszt tyrozynowych → istotne w syntezie
hormonów tarczycy
Jest uwalniania do światła pęcherzyka (egzocytoza), magazynujący pośrednik
hormonów tarczycy
2. Pobieranie jodków (I-) z krwi przez symportery Na/I zlokalizowane w
podstawno-bocznej domenie błony kom. tyreocytów - 30-krotne zwiększenie
stężenia jodku w tarczycy w stosunku do osocza.
Spadek stężenia jodku - uruchomiona synteza NIS, zwiększony wychwyt jodku,
kompensacja niższego stężenia w osoczu.
Transporter jodkowo-chlorowy (pendryna) w apikalnej błonie pompuje jony
jodkowe z tyreocytów do koloidu → jod pierwiastkowy
3. Jodowanie reszt tyrozynowych w tyreoglobulinie jednym/dwoma atomami jodu
(monojodotyrozyna/dijodotyrozyna) zachodzi w koloidzie (na pow. mikrokosmków
tyreocytów po utlenieniu anionów jodkowych do jodu pierwiastkowego za pom.
peroksydazy tarczycowej)
4. Tworzenie T3 (trijodotyronina) i T4 (tyroksyna) w postaci dwóch jodowanych
tyrozyn (nadal jako części koloidowej tyreoglobuliny - wiązane kowalencyjnie w
reakcjach sprzęgania)
5. Endocytoza jodowanej tyreoglobuliny - przez tyreocyty (pinocytoza i endocytoza
receptorowa). Pęcherzyki endocytarne łączą się z lizosomami - degradacja
tyreoglobuliny przez lizosomalne proteazy - uwalnianie aktywnych hormonów
tarczycy (obu: T3 i T4)

172
 6. Wydzielanie T4 i T3 w podstawno-bocznych domenach błony następują na drodze
endokrynnej: obie cząsteczki przenikają do naczyń włosowatych.

Niemal cała ilość obu hormonów tarczycy jest przenoszona we krwi dzięki mocnemu
wiązaniu z globuliną wiążącą tyroksynę (TBG) lub z albuminą.
Tyroksyna - 90% krążących hormonów tarczycy, obie cząsteczki łączą się z tymi samymi
wewnątrzkomórkowymi receptorami w kom. docelowych - trijodotyronina jest 2-10 razy
bardziej aktywna niż T4.
Okres półtrwania T3 wynosi 1,5 dnia a okres półtrwania T4 wynosi tydzień.
Oba hormony tarczycy zwiększają liczbę i wielkość mitochondriów - stymulują syntezę
białek mitochondrialnych, co zwiększa aktywność metaboliczną komórek.
Główny czynnik regulujący stan anatomiczny i funkcjonalny pęcherzyków tarczycy - TSH
(tyreotropina) z przedniej części przysadki.
Na podstawnej błonie kom. tyreocytów - liczne receptory dla TSH - hormon tropowy
zwiększa wysokość komórek w nabłonku pęcherzykowym, stymuluje wszystkie etapy
produkcji i uwalnianie hormonów tarczycy

hormony T3 i T4 hamują uwalnianie TSH → T3 i T4 utrzymywane w granicach normy

wydzielanie TSH zwiększa się w przysadce przy ekspozycji na zimno i zmniejsza pod
wpływem ciepła i bodźców stresowych

Choroba Gravesa - choroba autoimmunologiczna, w którym przeciwciała powodują

przewlekłą stymulację komórek pęcherzykowych i uwalnianie hormonów tarczycy
(nadczynność tarczycy) → stan hipermetaboliczny - utrata wagi, nerwowość, pocenie się,
nietolerancja ciepła.
Niedoczynność tarczycy - obniżone stężenia hormonów tarczycy, powód:
- stan zapalny
- nieprawidłowe wydzielanie TSH przez przysadkę
→ zmęczenie, przyrost masy ciałą, nietolerancja zimna, zmniejszona koncentracja

PRZYTARCZYCE
4 małe, owalne struktury (guzki) - każda wielkości 3x6 mm - o całkowitej masie ok. 0,4 g
lokalizacja: tylna powierzchnia tarczycy, osadzone w torebce gruczołu
mikrounaczynienie z dolnych tętnic tarczycowych
każda z przytarczyc otoczona cienką torebką - odchodzą od niej przegrody w głąb
gruczołu, skąpy zrąb z tkanki łącznej siateczkowej podtrzymuje gęste, wydłużone skupiska
komórek wydzielniczych

pochodzenie: zarodkowe kieszonki gardłowe (górne z czwartej, dolne z trzeciej kieszonki)

migracja do rozwijającego się gruczołu tarczowego niekiedy źle ukierunkowana - zmienne
ułożenie i ilość (nawet 10% osób ma przytarczyce przylegające do grasicy, pochodzącej z 3.
kieszonki gardłowej)

komórki endokrynowe = komórki główne - małe, wieloboczne, z okrągłym jądrem, ze

słabo barwiącą się kwasochłonną cytoplazmą - ziarnistości o nieregularnych kształtach
zawierają parathormon (PTH) - polipeptyd regulujący stężenie wapnia we krwi, działa na:
● osteoblasty - odpowiadają na PTH, wydzielają czynnik stymulujący osteoklasty
(OSF lub RANKL) - zwiększa liczbę i aktywność osteoklastów.
○ wynik resorpcji uwapnionej macierzy tkanki kostnej i uwalniania jonów
wapnia → wzrost stężenia krążącego wapnia → hamowanie produkcji PTH
○ wpływ PTH na poziom wapnia we krwi przeciwny do wpływu kalcytoniny

173
 ● w części krętej kanalików dalszych nerki PTH - stymuluje reabsorpcję jonów
wapnia, hamuje reabsorpcję fosforanów w kanalikach bliższych
● w jelicie cienkim zwiększa absorpcję wapnia - stymulacja aktywacji wit. D

Wraz z wiekiem wiele

komórek
wydzielniczych jest
zastępowanych
adipocytami - u osób
starszych stanowią
ponad 50% gruczołu.
W przytarczycach u
osób starszych
występują znacznie
mniejsze zebrane w
grupy populacje
komórek oksyfilnych.
● zdecydowanie
większe niż komórki
główne i
charakteryzują się
kwasochłonną
cytoplazmą
wypełnioną
nieprawidłowo ukształtowanymi mitochondriami.
● Ich liczba wzrasta z wiekiem - nagromadzające się komórki oksyfilne są
zdegenerowane pochodnymi komórek głównych - niektóre z nich nadal wykazują
niski poziom syntezy PTH.

W niedoczynności przytarczyc - zmniejszone wydzielanie PTH może spowodować, że

kości stają się zmineralizowane i gęste, a mięśnie prążkowane wykazują nieprawidłowe
skurcze z powodu niewystarczającego stężenia jonów wapnia.
Nadmierna ilość PTH wydzielanego w nadczynności tarczycy - wzrost ilości i aktywności
osteoklastów - prowadzi do zwiększonego stężenia wapnia we krwi → odkładane
patologiczne w chrząstce, tętnicach i nerkach.

SZYSZYNKA
reguluje dobowe rytmy aktywności ciała.
Mały narząd (5-8 x 3-5 mm) w kształcie szyszynki, rozwija się z neuroektodermy w tylnej
ścianie komory III i pozostaje połączona z mózgiem krótką szypułą
Pokrywa ją opona miękka, od której odchodzą przegrody z małymi naczyniami
krwionośnymi i dzielą szyszynkę na płaciki.
Pinealocyty - liczne komórki wydzielnicze ze słabo zasadochłonną cytoplazmą,
nieregularne, bogate w euchromatynę jądro.
Pinealocyty zawierają pęcherzyki wydzielnicze, wiele mitochondriów i długie wypustki
cytoplazmatyczne - rozciągają się do unaczynionych przegród, gdzie kończą się
rozszerzeniem w pobliżu naczyń = funkcja endokrynna.
Produkują melatoninę - pochodna tryptofanu o niskiej masie cząsteczkowej.
Bezmielinowe, współczulne włókna nerwowe → szyszynka → synapsy wśród pinealocytów

Uwalnianie melatoniny aktywowane jest w ciemności, hamowane przez światło dzienne.

174
Wynika z tego dobowe wahanie poziomów melatoniny we krwi → rytmiczne zmiany
aktywności podwzgórza, przysadki i narządów oraz komórek endokrynnych - dobowy
rytm funkcji fizjologicznych i zachowań.
U ludzi i ssaków cykl światła i ciemności wykrywany w siatkówce i przekazywany do
szyszynki przez drogę siatkówkowo-podwzgórzową.
Jądro nadskrzyżowaniowe → włókna współczulne → szyszynka (działa jako przetwornik
neuroendokrynny - przetwarzając bodźce sensoryczne dotyczące światła i ciemności)

Inne komórki śródmiąższowe

w szyszynce: astrocyty -
dodatni wynik barwienia na
obecność kwaśnego białka
włókienkowego gleju (GFAP)
- ok. 5% komórek
wydłużone jądra (ciemniej
wybarwiające się niż u
pinealocytów) - zwykle
występują w obszarach
okołonaczyniowych i
pomiędzy grupami
pinealocytów

Charakterystyczna cecha szyszynki: występowanie różnej wielkości złogów soli wapnia

i magnezu → piasek szyszynkowy (mózgowy) - utworzone w wyniku mineralizacji złogów
białkowych
złogi mogą powstawać w dzieciństwie, ich liczba i wielkość rosną z wiekiem

- złogi są wykorzystywane jako punkty orientacyjne w ustaleniu położenia

szyszynki w badaniach radiologicznych w linii pośrodkowej ciała
- nowotwory pochodzące z pinealocytów występują rzadko - łagodne i złośliwe

175
 MĘSKI UKŁAD ROZRODCZY
składa się z: jąder (gonad męskich), przewodów wyprowadzających nasienie, gruczołów
dodatkowych i prącia.
Funkcje poszczególnych części:
● wytwarzanie plemników w jądrach + wydzielanie hormonów (np. testosteronu)
○ testosteron - spermatogeneza, fizjologia reprodukcji mężczyzn, dymorfizm
płciowy w rozwoju zarodka i płodu, kontrola wydzielania gonadotropin
przez przysadkę
○ metabolit testosteronu - dihydrotestosteron - wpływa w okresie pokwitania
na męskie gruczoły dodatkowe i mieszki włosowe
● przewody wyprowadzające nasienie i gruczoły dodatkowe produkują wydzieliny
niezbędne do aktywności plemników
○ ich kurczliwość → przesuwanie gamet i wydzielin zawierających substancje
odżywcze plemników
○ plemniki + wydzieliny gruczołów dodatkowych = sperma

JĄDRA
● gonady męskie otoczone torebką z tkanki łącznej zbitej - błoną białawą
○ błona pogrubiała w części tylnej tworzy śródjądrze
○ od śródjądrza odchodzą włókniste przegrody - dzielą one jądro na 250
piramidalnych płacików jądra
○ w każdym płaciku: niewielka ilość tkanki łącznej luźnej i endokrynowych
komórek śródmiąższowych (komórek Leydiga) wydzielających testosteron
i 1-4 silnie skręconych kanalików plemnikotwórczych, w których powstają
plemniki
● rozwój jąder: pozaotrzewnowy w grzbietowej ścianie zarodkowej jamy brzusznej -
podczas rozwoju płodowego przemieszczają się aż do dwóch połówek worka
mosznowego na końcach powrózków nasiennych
○ podczas przemieszczania się z jamy brzusznej jądra przesuwają się z
workami surowiczymi (osłonkami pochwowymi) pochodzącymi z otrzewnej
○ osłonka składa się z warstwy zewnętrznej wyścielającej mosznę i warstwy
wewnętrznej pokrywającej błonę białawą na pow. jąder (przedniej i bocznej)
● niektóre etapy molekularnego powstawania plemników zachodzą w temperaturze
ciała poniżej 37⁰C
○ w worku mosznowych odpowiednia temperatura ok. 34⁰C dzięki temu, że:
■ każda tętnica jądrowa jest otoczona przez rozbudowany splot żylny
wiciowaty odprowadzający chłodniejszą krew z jąder dzięki
odbieraniu ciepła z krwi tętniczej przez przeciwprądowy układ
wymiany ciepła
■ parowanie potu z moszny → utrata ciepła
■ rozkurcze/skurcze mięśnia błony kurczliwej moszny i mięśni
dźwigaczy jąder w powrózkach nasiennych powoduje oddalanie/
przysuwanie jąder dalej/bliżej ciała - kontrola temperatury

Nadmierne nagromadzenie płynu surowiczego jedno-/obustronnie w worku

mosznowym → wodniak - najczęstsza przyczyna obrzęku moszny.
Wnętrostwo - niezstąpienie jednego/obu jąder z jamy brzusznej (u 4% noworodków
męskich). Jeśli dwustronne wnętrostwo nie zostanie zoperowane do 2-3 roku życia →
przyczyna bezpłodności.

176
Tkanka śródmiąższowa jądra
występuje między
kanalikami
plemnikotwórczymi
● niewielka ilość tkanki
łącznej luźnej z
fibroblastami, naczyniami
limfatycznymi oraz
krwionośnymi (w tym
włośniczkami ze
śródbłonkiem okienkowym)
● w czasie pokwitania
komórki śródmiąższowe
(Leydiga) przybierają
okrągły/ wieloboczny kształt
○ centralnie
położone jądro
○ kwasochłonna cytoplazma z kroplami lipidów
○ produkcja hormonu steroidowego - testosteronu - stymuluje rozwój
drugorzędowych cech płciowych męskich
■ jest syntetyzowany z udziałem enzymów w sER i w mitochondriach
(jak w komórkach kory nadnerczy)
Kontrola wydzielania testosteronu:
1. hormon luteinizujący (LH) - gonadotropina przysadkowa inaczej nazywana
hormonem stymulującym komórki śródmiąższowe (ICSH)
2. synteza testosteronu zaczyna się w okresie pokwitania, gdy podwzgórze produkuje
hormon uwalniający gonadotropiny - GnRH
3. w okresie późnego rozwoju zarodkowego gonady męskiej gonadotropina
kosmówkowa matki (hCG) stymuluje komórki śródmiąższowe jądra do syntezy
testosteronu → rozwój przewodów i gruczołów w męskim układzie rozrodczym.
4. W czasie 3-4 miesiąca ciąży komórki śródmiąższowe są bardzo aktywne - potem
zmniejszają się, wygaszają aktywność (przypominają fibroblasty) aż do pokwitania,
kiedy wznawiają syntezę testosteronu w odp. na działanie GnRH

Guzy zbudowane z komórek śródmiąższowych jak i z komórek Sertolego - rzadkie

95% nowotworów jądra to guzy komórek rozrodczych - pojawiają się tylko po
pokwitaniu, najczęściej u mężczyzn z nieleczonym wnętrostwem.

Kanaliki plemnikotwórcze
u młodych mężczyzn plemniki powstają w kanalikach plemnikotwórczych (nasiennych) -
wydajność ok. 2 x 108 na dzień
każde jądro zawiera w swoich płacikach od 250 - 1000 takich kanalików - każdy ma
średnicę ok. 150-250 μm i długość 30-70 cm
Ich łączna długość w jednym jądrze: ok. 250 m
Każdy kanalik tworzy pętle połączoną krótkim, węższym segmentem - kanalikiem
prostym z położoną w śródjądrzu siecią jądra - stanowi ona labirynt kanałów wyścielonych
nabłonkiem
ok. 10-20 przewodzików odprowadzających jądra → sieć jądra z głową najądrza
● każdy kanalik plemnikotwórczy wyściela złożony wyspecjalizowany nabłonek
wielowarstwowy = nabłonek rozrodczy (plemnikotwórczy)
○ jego błonę podstawną pokrywa tkankę łączną włóknistą
■ jej najbardziej wewnętrzna warstwa zawiera komórki mioidalne
(spłaszczone, podobne do włókien mięśniowych) → kurczliwość

177
 ● 2 rodzaje komórek nabłonka rozrodczego:
○ komórki Sertolego - duże, nie dzielą się, wspomagają fizycznie i
metaboliczne komórki prekursorowe plemników
○ komórki szeregu spermatogenezy - dzielą się
■ co najmniej 4 koncentrycznie ułożone warstw
■ rozwijają się z komórek progenitorowych do w pełni
ukształtowanych plemników w ciągu ok. 10 tygodni

Spermatogeneza - I etap produkcji plemników (podziały mitotyczne i mejoza)

Spermiogeneza - proces różnicowania się haploidalnych kom. rozrodczych

Spermatogeneza
zaczyna się w okresie pokwitania, polega na proliferacji komórek macierzystych i
progenitorowych (spermatogoniów) - małych, o średnicy 12 μm, zasiedlających niszę
przypodstawną w nabłonku kanalików nasiennych powyżej bł. podstawnej, przylegają
ściśle do komórek Sertolego
Spermatogonie - mają ciemne, owalne jądra - są komórkami macierzystymi, dzielą się
rzadko i dają początek komórkom macierzystym i komórkom progenitorowym.
Komórki progenitorowe - owalne jądra, słabsza barwliwość, szybsze podziały.
Spermatogonie typu A - owalne jądra, słabsza barwliwość, ulegają kilkunastu podziałom
klonalnym → większość komórek pozostaje połączona → syncytium.
Spermatogonie typu B - powstają z A, mają jądra kuliste, blade, przechodzą ostatni
podział mitotyczny
→ Spermatocyty I rzędu - kuliste komórki z jądrami bogatymi w euchromatynę -
replikacja DNA → każdy chromosom ma 2 chromatydy → mejoza (koniugacja
chromosomów homologicznych, rekombinacja DNA) → 2 szybkie podziały → komórki
haploidalne
zawartość: diploidalna liczba chromosomów (46) i ilość DNA 4n
Profaza I (ok. 3 tygodni) - najliczniejsze komórki są właśnie w tej fazie, mają częściowo
skondensowane chromosomy w różnych stadiach koniugacji i rekombinacji
Oddzielenie chromosomów homologicznych w mejozie I → spermatocyty II rzędu, które
zawierają tylko 23 chromosomów - każdy z nich składa się z dwóch chromatyd, zawiera
ilość DNA = 2n - są to komórki krótko żyjące - po krótkiej interfazie → II podział mejotyczny,
rozdzielenie chromatyd w każdym chromosomie → haploidalne spermatydy (każda po 23
chromosomy)
Pomiędzy mejozą I a mejozą II nie zachodzi faza S (replikacja DNA) - ilość DNA w komórce
jest zredukowana o połowę

178
Klonalny charakter męskich komórek rozrodczych
● w wyniku podziałów mitotycznych spermatogonii powstają komórki macierzyste
● wszystkie kolejne podziały komórek potomnych (przejściowych progenitorowych)
○ niekompletna cytokineza po telofazie
○ komórki pozostają połączone ze sobą przez międzykomórkowe mostki
cytoplazmatyczne → swobodna komunikacja między komórkami podczas
kolejnych podziałów (mitotycznych i mejotycznych)
○ część komórek degeneruje i nie kończy spermatogenezy, niektóre komórki
oddzielają się
○ około 100 komórek pozostaje połączonych podczas mejozy →
spermatogenetyczne syncytium, które dzięki mostkom cytoplazmatycznym
korzysta z produktów aktywności pełnego diploidalnego genomu (białek,
RNA, także chromosomu X/Y niewystepującego w haploidalnym jądrze)
○ komórki rozrodcze podczas różnicowania zostają rozdzielone
● między końcowymi podziałami mitotycznymi spermatogonii a utworzeniem
spermatyd - 2 miesiące
● komórki na różnych etapach rozwoju grupują się razem wzdłuż kanalika

Spermiogeneza
● końcowe stadium powstawania plemników - wrażliwe na temperaturę
● różnicowanie spermatyd do plemników - nie zachodzi tu podział, komórki
pozostają w kontakcie z komórkami Sertolego
Haploidalne spermatydy - małe komórki (7-8 μm średnicy), położone blisko światła
kanalików plemnikotwórczych
Spermiogeneza obejmuje:
● utworzenie akrosomu
● kondensacja i wydłużanie jądra komórkowego
● rozwój witki
● utrata znacznej części cytoplazmy
→ powstanie dojrzałego plemnika uwalnianego z powierzchni komórek Sertolego do
światła kanalika

4 fazy spermiogenezy
1. Faza Golgiego
2. Faza czapeczki
3. Faza akrosomu
4. Faza dojrzewania

Faza Golgiego
Cytoplazma zawiera rozbudowany AG, w pobliżu jądra komórkowego mitochondria, jedną
parę centrioli, wolne rybosomy
Małe pęcherzyki proakrosomalne pochodzące z AG → pojedyncza otoczona błoną
czapeczka akrosomalna, która przylega do bieguna jądra kom.
Centriole migrują → pozycja oddalona od czapeczki akrosomalnej, jedna z nich przejmuje
rolę ciałka podstawnego → organizuje aksonemę witki (podobna do rzęski)

Faza czapeczki
Akrosom (wyspecjalizowany lizosom z enzymami hydrolitycznymi: hialuronidazą,
trypsopodobną proteazą = akrozyną) poszerza się, pokrywa połowę skondensowanego
jądra.

179
 Hialuronidaza i akrozyna są uwalniane, gdy plemnik napotka oocyt - błona akrosomalna
ulega fuzji z błoną cytoplazmatyczną plemnika → rozpuszczenie wieńca promienistego,
trawienie osłonki przejrzystej (reakcja akrosomalna)

Faza akrosomu
Główka plemnika, zawierająca akrosom i skondensowane jądro, pozostaje zagłębiona w
komórkę Sertolego, a rosnąca aksenoma kieruje się do światła kanalika.
Jądra bardziej wydłużone, skondensowane, histony nukleosomów zamieniają się w małe,
zasadowe peptydy - protaminy. Wzrost witki jest kontynuowany w ogonie plemnika, w
części proksymalnej mitochondria tworzą wokół niej agregaty, formując wstawkę, w której
powstaje ATP → ruchliwość witki

Faza dojrzewania
niepotrzebna cytoplazma jest odrzucona jako ciało resztkowe, pozostałe mostki zanikają,
plemniki są w pełni ukształtowane, ale jeszcze niefunkcjonalne i nieruchliwe, są uwalniane
do światła kanalika plemnikotwórczego

obniżona jakość nasienia (często idiopatyczna, czyli bez znanej przyczyny) - główna
przyczyna niepłodności. Cechują ją: oligospermia (objętość ejakulatu poniżej 2 ml),
gęstość plemników w ejakulacie mniejsza niż 10-20 mln/ml, nieprawidłowa morfologia,
wady witki → nieprawidłowa ruchliwość plemników

Komórki podporowe (Sertolego) - wysokie, walcowate komórki nabłonkowe, odżywiają

komórki szeregu spermatogenezy, dzielą kanaliki plemnikotwórcze na przedział
podstawny i przyśrodkowy
● wszystkie komórki szeregu spermatogenezy są ściśle powiązane z rozbudowanymi
powierzchniami kom. Sertolego
○ są uzależnione od ich wsparcia metabolicznego i fizycznego
○ każda komórka wspomaga 30-50 rozwijających się komórek rozrodczych
● przylegają do błony podstawnej, końce szczytowe w świetle kanalika
● w standardowych barwieniach - słabo zaznaczone
● obfite w SER, sporo RER, dobrze rozwinięte AG, liczne mitochondria i lizosomy
● jądra owalne, bogate w euchromatynę, z wyraźnym jąderkiem - odróżnia je to od
sąsiadujących kom. rozrodczych
● rozbudowane obwódki zamykające między ich błonami podstawno-bocznymi
○ bariera krew-jądro w nabłonku plemnikotwórczym - najszczelniejsza bariera
ssaków (ochrona przed atakiem autoimmunologicznym)
Spermatogonie leżą w przedziale podstawnym kanalika - poniżej obwódek zamykających,
nieoddzielone od unaczynionej tkanki śródmiąższowej bogatej w limfocyty.
Spermatocyty I rzędu rozmontowują tymczasowo układ cząsteczek adhezyjnych w
obrębie lokalnych obwódek zamykających → przemieszczają się do przedziału
przyśrodkowego (przylegają do komórek Sertolego)
Spermatocyty i spermatydy leżą wewnątrz wpukleń powierzchni komórek Sertolego.
Migracja w kierunku przyśrodkowym następuje bez naruszenia bariery krew-jądro -
wywiera to jeszcze większe wrażenie, kiedy pamięta się, że komórki rozrodcze pozostają
połączone za pomocą mostków międzykomórkowych.
Komórki Sertoliego łączą się także neksusami (poł. komunikującymi) → może to pomagać
w regulacji zmian połączeń zamykających i synchronizacji aktywności w komórkach
szeregu spermatogenetycznego.
Różnicowanie witek w spermatydach wygląda jak kępki wyrastające z kom. Sertolego
Funkcje komórek Sertolego:
1. wspieranie, ochrona i odżywianie rozwijających się komórek spermatogenezy
(bariera krew jądro oddziela spermatocyty i spermatydy od substancji odżywczych

180
 → komórki Sertolego odżywiają je i transportują ich metabolity do kanalika.
Ponadto chronią ja przed czynnikami immunologicznymi, dostarczają także
czynników wzrostu.
2. Wydzielanie egzokrynne i endokrynne - komórki Sertolego w sposób ciągły
uwalniają do kanalików plemnikotwórczych wodę, która przenosi plemniki poza
jądro.
● Wytwarzają także białko wiążące androgeny ABP - zwiększa ono stęzenie
testosteronu → przebieg spermiogenezy (pod konrolą FSH).
● Wydzielają także inhibinę (o masie 39 kDa) → oddziałuje zwrotnie na przedni
płat przysadki, hamuje syntezę FSH.
● U płodu wydzielają hormon antymullerowski AMH (140 kDa) i substancję
hamującą rozwój przewodów Mullera MIS - regresja zarodkowych
przewodów przyśródnerczowych. (brak MIS → żeński układ rozrodczy)
3. Fagocytoza - w czasie spermiogenezy nadmiar cytoplazmy usuwany jest jako
ciałka resztkowe → trawienie w lizosomach kom. Sertolego. Żadne białka uwolnione
z plemników nie przechodzą bariery krew-jądro.

Orchitis - zapalenie jądra (ostre/przewlekłe) często obejmuje przewody łączące z

najądrzem. Może rozwijać się wtórnie do zakażenia dróg moczowych/patogenów
przenoszonych drogą płciową (Chlamydia, Neissera gonorrhoeae) z jądra do najądrza
lub drogami limfatycznymi.
Ostre zapalenie najądrza - wynik zakażeń przenoszonych drogą płciową (rzeżączka,
Chlamydia) → ból wewnątrzmosznowy, tkliwość najądrza.
Przetrwałe zapalenie najądrza → masowy napływ leukocytów do przewodu → włóknienie,
zablokowanie przewodu najądrza → niepłodność

Przewody wewnątrzjądrowe - przewody występujące wewnątrz jądra - kanalliki proste,

sieć jądra i przewodziki odprowadzające (rola: wyprowadzanie plemników i płynu z
kanalików plemnikotwórczych do przewodu najądrza)
● pętle kanalików plemnikotwórczych łączą się z siecią jądra poprzez krótkie kanaliki
proste (początkowo wyścielone jedynie kom. Sertolego)
● kanaliki proste uchodzą do sieci jądra (złożony układ kanalików, które wyściela
nabłonek jednowarstwowy sześcienny i wzmacnia tkanka łączna śródjądrza)
● sieć jądra uchodzi do ok. 20 przewodzików odprowadzających jądra wyścielonych
nietypowym nabłonkiem - grupy nieurzęsionych komórek sześciennych i grupy
wyższych komórek urzęsionych → rozetowaty wygląd
● komórki nieurzęsione absorbują część płynu wydzielanego przez komórki
Sertolego kanalików plemnikotwórczych
● absorpcja i aktywność rzęsek → przepływ płynu → bierne unoszenie plemników
poza jądro do najądrza
● cienka warstwa mięśni gładkich ułożonych okrężnie w ścianie przewodzików
odprowadzających (ułatwienie przesuwania plemników do najądrza)

Przewody wyprowadzające nasienie:

● najądrze (epididymis)
● nasieniowód (vas/ductus deferens)
● cewka moczowa (urethra)

Najądrze
długi, silnie poskręcany, otoczony tkanką łączną przewód najądrza położony jest w
mosznie wzdłuż górnej i tylnej powierzchni każdego jądra
● przewód ma długość ok. 6 m

181
 ● składa się z głowy, do której wchodzą przewodziki odprowadzające jądra, trzonu,
gdzie modyfikowane są plemniki i ogona, gdzie są przechowywane (aż do
ejakulacji)
● przewód najądrza wyściela nabłonek wielorzędowy walcowaty - składa się z
walcowatych komórek głównych z długimi stereociliami i z małych, okrągłych
komórek macierzystych
● komórki główne usuwają większość wody i ciałek resztkowych dostających się do
najądrza z plemnikami
○ wydzielają też substancje zmieniające skład płynu, w którym są plemniki
○ białka, glikoproteiny, liczne egzosomy o średnicy 25-300 nm i inne
pęcherzyki z ciałek wielopęcherzykowych w wyniku wydzielania
apokrynnego
○ egzosomy zawierają różne białka, glikoproteiny, glikolipidy, lipidy - ich skład
zmienia się wzdłuż przewodu
najądrza

● przemieszczanie się
plemników przez przewód
trwa ok. 2-4 tygodnie - w tym
czasie błony komórkowe
plemników przyłączają i
wbudowują wiele substancji z
komórek głównych i ich
egzosomów (bez modyfikacji
plemniki nie mogą
zapładniać)
● na ogół zmiany w
plemnikach w najądrzu
obejmują:
○ rozwój
zdolności ruchu do przodu
○ modyfikacje akrosomu
○ reorganizacja błony komórkowej otaczającej główkę plemnika →
wbudowanie cholesterolu, innych czynników dekapacytacji - blokują one
reakcję akrosomalną (kluczowy etap zapłodnienia)
○ zdolność do zapłodnienia jest hamowana dopóki błony nie ulegną
ponownej modyfikacji w ramach kapacytacji (w drogach rodnych kobiety)

Nasieniowód
długi, prosty przewód o grubej,
umięśnionej ścianie i względnie
małym świetle - opuszcza
mosznę, biegnie w powrózku
nasiennym w kierunku cz.
sterczowej cewki moczowej, do
której uchodzi
błona śluzowa: sfałdowana
podłużnie
blaszka właściwa: liczne włókna
sprężyste
wyściółka nabłonkowa:
wielorzędowa z komórkami z
nielicznymi stereociliami
182
gruba mięśniówka: warstwy podłużne (wewn. i zewn.) i środkowa - warstwa okrężna
wytrysk - silne ruchy perystaltyczne mięśniówki → przemieszczenie plemników z najądrza

nasieniowód jest częścią powrózka nasiennego - obejmuje on także tętnicę jądrową, splot
wiciowaty i nerkowy

każdy z nasieniowodów przemieszcza się nad pęcherzem moczowym, gdzie powiększa się
i tworzy bańkę - nabłonek w niej jest grubszy i bardziej pofałdowany
w obrębie gruczołu krokowego: końcowe odcinki obu baniek łączą się z przewodami
dwóch pęcherzyków nasiennych - tworzą przewody wytryskowe, które uchodzą do części
sterczowej cewki moczowej

Cechy histologiczne i funkcje przewodów wyprowadzających

Położenie Nabłonek Tkanki Funkcje

wspierające
Kanaliki Płaciki jądra Plemnikotwórczyz Komórki mioidalne, Produkcja
plemnikotwórcz kom. Sertolego i tkanka łączna luźna plemników
e rozrodczymi
Kanaliki proste Cz. obwodowa kom. Sertolego, n. Tkanka łączna Odprowadzenia
śródjądrza jednowarstwowy plemników do sieci
sześcienny jądra
Sieć jądra Śródjądrze Jednowarstwowy Tkanka łączna zbita Zbieranie
sześcienny + o utkaniu plemników z kan.
mikrokosmki, rzęski nieregularnym plemnikotwórczych
Przewodziki Od sieci jądra Naprzemiennie: Okrężna warstwa m. Absorpcja płynu z
odprowadzające do głowy jednowarstwowy gładkich, kanalików
najądrza sześcienny unaczyniona tkanka plemnikotwórczych,
nieurzęsiony i łączna luźna transport
walcowaty urzęsiony plemników do
najądrza
Przewód Głowa, trzon, Wielorzędowy Okrężna warstwa m. Dojrzewanie,
najądrza ogon najądrza walcowaty: małe gładkich + podłużne magazynowanie
kom. podstawne, warstwy wewn. i plemników
wysokie kom. główne zewn.
ze stereociliami
Nasieniowód Najądrze - Wielorzędowy Włóknisto-sprężysta Przemieszanie
przewody walcowaty z blaszka właściwa i 3 plemników
wytryskowe w niewielką liczbą grube warstwy m. (perystaltyka) do
prostacie stereociliów gładkich przewodów
wytryskowych
Przewody Prostata Wielorzędowy, Tkanka włóknisto- Mieszanie
wytryskowe jednowarstwowy sprężysta, mięśnie plemników z
walcowaty gładkie zrębu wydzieliną
prostaty pęcherzyków
nasiennych i
prostaty

Gruczoły dodatkowe:
Produkują wydzieliny mieszające się z plemnikami w czasie ejakulacji = nasienie
Należą do nich: pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy i gruczoły opuszkowo-cewkowe
Pęcherzyki nasienne i gruczoł krokowy - decydują o objętości nasienia
Gruczoły opuszkowo-cewkowe - produkcja wydzieliny nawilżającej cewkę przed
wytryskiem

183
Pęcherzyki nasienne
dwa pęcherzyki składają się z poskręcanych cewek: każda o dł. 15 cm - otoczonych
łącznotkankową torebką
● nietypowa błona śluzowa cewek: duża liczba cienkich fałdów o złożonej budowie -
w znacznym stopniu wypełniają światło gruczołów
● fałdy wyściela jednowarstwowy/wielorzędowy nabłonek walcowaty z licznymi
ziarnistościami wydzielniczymi
● blaszka właściwa zawiera włokna sprężyste, otacza ją warstwa mięśni gładkich
● warstwa wewnętrzna jest ułożona okrężnie, a zewnętrzna podłużnie - umożliwia to
opróżnianie gruczołu przy wytrysku
Pęcherzyki to gruczoły egzokrynne: produkują wydzielinę lepką i żółtawą, zależną od
testosteronu, stanowiącą 70% ejakulatu, zawierającą:
- fruktozę (główne źródło energii plemników) oraz inozytol, cytrynian, metabolity
- prostaglandyny → stymulacja procesów w żeńskim układzie rozrodczym
- fibrynogen → koagulacja nasienia po wytrysku

Gruczoł krokowy
- inaczej stercz, prostata
- zwarty narząd otaczający cewkę moczową poniżej pęcherza
- wymiary 2 cm x 3 cm x 4 cm, masa ok. 20 g
- składa się z 30-50 gruczołów cewkowo-pęcherzykowych zatopionych w zbitym,
włóknisto-mięśniowym zrębie, który zawiera komórki mięśniówki - kurczą się w
trakcie wytrysku
- przewody mogą się zbiegać, otwierają się bezpośrednio do części sterczowej cewki
moczowej, są ułożone w 3 strefy wokół cewki moczowej:
Strefa % objętości gruczołu Gruczoły okołocewkowe Przewody

Pośrednia 5% (górny odcinek gruczoły błony śluzowej Najkrótsze

(przejściowa cewki)
)

Środkowa 25% gruczołu gruczoły błony podśluzowej Dłuższe

Obwodowa 70% gruczołu gruczoły główne prostaty Najdłuższe

- gruczoły cewkowo-pęcherzykowe prostaty wyściela nabłonek walcowaty

jednowarstwowy lub wielorzędowy - produkują płyn z mieszaniną egzosomów,,
glikoprotein, enzymów, prostaglandyn (przechowywane aż do wytrysku)
- antygen gruczołu krokowego (PSA) - proteaza serynowa o masie 34 kDa
- jest enzymem pozwalającym na uzyskanie płynności skoagulowanego
nasienia - ułatwia to powolne uwalnianie plemników
- podwyższone PSA we krwi (dopuszczalne małe ilości) → zmiany w budowie
błony śluzowej gruczołu (rak prostaty lub stan zapalny)
- w świetle gruczołów prostaty: małe, kuliste, częściowo zwapniałe wtręty o średnicy
do 2 mm - ciałka amyloidowe/kamienie sterczowe
- zawierają depozyty glikoprotein i siarczanu keratanu
- z wiekiem stają się bardziej liczne
- bez klinicznego i fizjologicznego znaczenia
- prostatę otacza torebką włóknisto-sprężysta - odchodzą od niej przegrody dzielące
ją na płaty
- funkcja prostaty zależna jest od testosteronu

184
 3 częste choroby prostaty (gruczołu krokowego, stercza):
● przewlekłe zapalenie gruczołu krokowego (zwykle bakteryjne)
● guzkowy lub łagodny przerost gruczołu krokowego głównie okołocewkowo →
ucisk na cewkę → zaburzenia diurezy
● rak prostaty (adenocarcinoma) - najczęstszy rak niepalących mężczyzn - głównie
w gruczołach strefy obwodowej

Prącie (penis)
● 3 cylindryczne masy tkanki wzwodowej + cz. gąbczasta cewki moczowej + skóra
wokół
○ 2 tkanki wzwodowe - ciała jamiste - położone grzbietowo
○ brzusznie: ciało gąbczaste otaczające cewkę moczową
■ na końcu powiększa się i tworzy żołądź
Część gąbczasta cewki moczowej: nabłonek wielorzędowy walcowaty (w żołędzi
wielowarstwowy płaski → przechodzi w cienki naskórek z zewnątrz)
Wzdłuż części gąbczastej: małe, wydzielające śluz gruczoły cewkowe
U nieobrzezanych mężczyzn: napletek (ruchomy fałd cienkiej skóry z gruczołami łojowymi)
pokrywa żołądź

Każde ciało jamiste otacza zbita warstwa tkanki włóknisto-sprężystej - błona biaława
● wszystkie 3 tkanki wzwodowe składają się z żylnych przestrzeni jamistych
wyściełanych śródbłonkiem i oddzielonych beleczkami z mięśni gładkich i tkanki
łącznej ciągłej z błoną białawą
● tętnice środkowe ciał jamistych → tętniczki odżywcze i małe kręte tętnice
ślimakowate → prowadzą one do przestrzeni naczyniowych tkanki wzwodowej
● pomiędzy tętnicami środkowymi i żyłami grzbietowymi: połączenia tętniczo-żylne

Erekcja (wzwód) - wypełnienie krwią przestrzeni jamistych w 3 tkankach

● wyzwalana przez bodźce dochodzące do OUN
● kontrola ze strony nerwów autonomicznych w ścianach naczyń
● stymulacja z układu przywspółczulnego → rozluźnienie mięśni gładkich w
beleczkach, rozszerzenie tętnic ślimakowatych → zwiększenie przepływu krwi,
wypełnianie przestrzeni jamistych → powiększenie ciał jamistych, dociskanie żył
grzbietowych do błony białawej → blokuje to odpływ krwi z żył, obrzmienie,
sztywność tkanki wzwodowej
● stymulacja współczulna rozpoczyna się w czasie wytrysku → skurcz tętnic
ślimakowatych i mięśni beleczkowych → zmniejszenie przepływu krwi do
przestrzeni jamistych, obniżenie ciśnienia → żyły odprowadzają krew

Na początku wzwodu: acetylocholina z zakończeń przywspółczulnych prącia →

uwalnianie tlenku azotu z komórek śródbłonka t. ślimakowatych i zatok jamistych → w
komórkach m. gładkich aktywacja cyklazy guanylowej przez NO → powstaje cGMP
(cykliczny guanozynomonofosforan) → rozkurcz kom. mięśniowych → zwiększony
przepływ krwi → wzwód

Zaburzenia erekcji (impotencja) - skutek cukrzycy, zaburzeń lękowych, choroby naczyń,

uszkodzenia nerwu podczas usuwania prostaty
Sildenafil - lek łagodzący impotencje - hamowanie aktywności fosfodiesterazy
rozkładającej cGMP w kom. mięśni gładkich
Wzrost cGMP → ułatwiony rozkurcz komórek, pobudzenie OUN nasilone → wzwód

185
 ŻEŃSKI UKŁAD ROZRODCZY
Składa się z: parzystych jajników i jajowodów, pochwy, macicy i zewnętrznych narządów
płciowych
Funkcja:
● wytwarza gamety żeńskie (oocyty)
● zapewnia środowisko do zapłodnienia
● utrzymuje zarodek w czasie jego rozwoju przez okres płodowy aż do porodu
● produkuje sterydowe hormony płciowe, kontrolujące pracę jego i innych narządów
● po okresie pokwitania (po I miesiączce) - ulega comiesięcznym zmianom
strukturalnym i funkcjonalnym → kontrola przez mechanizmy neurohormonalne
Menopauza - okres, w którym przemiany stają się nieregularne, a potem zanikają.
Okres postmenopauzalny - inwolucja narządów układu rozrodczego

JAJNIKI
kształt: migdałów, ok. 3 cm długości, 1,5 cm szerokości, 1 cm grubości
nabłonek: jednowarstwowy sześcienny = powierzchniowy (płciowy) - jest ciągły z
nabłonkiem surowiczym (mezotelium)
nabłonek powierzchniowy leży na błonie białawej zbudowanej z tkanki łącznej zbitej -
podobnej do tkanki otaczającej jądro
● większa część jajnika: kora - bogatokomórkowa tkanka łączna + pęcherzyki
jajnikowe (po I miesiączce różne rozmiary pęcherzyków)
● wewnętrzna warstwa jajnika: rdzeń - tkanka łączna luźna, naczynia krwionośne
(wchodzą przez wnękę, pochodzą z krezki jajnika)
Brak wyraźnej granicy między korą a rdzeniem

Wczesny rozwój jajnika

w pierwszym miesiącu życia zarodkowego: populacja pierwotnych komórek rozrodczych
migruje z pęcherzyka żółtkowego do zawiązków gonad → synchroniczne podziały
mitotyczne z niekompletną cytokinezą → kilka milionów oogonii połączonych ze sobą
Wzrost mitotyczny ustaje w 11-12 tygodniu życia płodowego - zespolone oogonia wchodzą
w profazę I podziału mejotycznego
Większość tych komórek umiera na drodze apoptozy - pozostałe kończą koniugację
chromosomów homologicznych i rekombinację genetyczną → następnie zahamowanie
profazy I - w stadium oocytu I rzędu (każdy otaczają spłaszczone komórki pęcherzykowe -
dzięki nim pęcherzyk nie rośnie, nie powiększa się)
w momencie urodzenia w jajniku jest 680 tys. pęcherzyków - rezerwa jajnikowa
ok. 460 tys. z nich przetrwa do pokwitania - inne ulegają zanikowi w wyniku atrezji (proces
degeneracyjny trwający do menopauzy)
1 oocyt przechodzi mejozę i owulację w ciągu 1 cyklu → u kobiety, która ma okres
reprodukcyjny ok. 30-35 lat - tylko ok. 450 oocytów zostaje uwolnionych z jajnika
(reszta degeneruje w atrezjI)

Pęcherzyki jajnikowe
● składa się z oocytu i z co najmniej 1 warstwy komórek nabłonkowych na błonie
podstawnej
● pęcherzyki powstające w życiu płodowym - pęcherzyki pierwotne - składają się:
○ z oocytu I rzędu
○ otaczającej go warstwy spłaszczonych komórek pęcherzykowych
● pęcherzyki występują w korowej warstwie jajnika
● oocyt w pęcherzyku pierwotnym jest okrągły, ma ok. 25 μm średnicy

186
 ○ zawiera duże jądro z chromosomami w profazie I mejozy
○ organella grupują w pobliżu jądra: liczne mitochondria, kilka AG,
rozbudowana rER
○ błona podstawna otaczają komórki pęcherzykowe - granica między
pęcherzykiemm a unaczynionym zrębem (bariera krew-pęcherzyk)

Wzrost i rozwój pęcherzyków

Rozpoczynając od pokwitania - wraz z uwalnianiem hormonu FSH z przysadki mała grupa
pęcherzyków pierwotnych w każdym miesiącu rozpoczyna proces wzrostu
● obejmuje ona wzrost oocytu, proliferację i przemiany komórek pęcherzykowych, a
także proliferację i różnicowanie się fibroblastów zrębu jajnika wokół każdego
pęcherzyka
● wybór pęcherzyków pierwotnych, które rosną i ulegają rekrutacji we wczesnej fazie
każdego cyklu i wybór pęcherzyka dominującego (do owulacji w danym miesiącu)
→ zależny od kompleksowej równowagi hormonalnej, różnic między pęcherzykami
w liczbie receptorów FSH, aktywności aromatazy, syntezy estrogenów i innych
czynników
● oocyt jest pobudzony przez FSH - rośnie najszybciej w pierwszej fazie wzrostu →
osiąga średnicę 120 μm. Jego różnicowanie obejmuje:
○ wzrost komórki, powiększenie jądra
○ zwiększenie liczby mitochondriów, ich równomierne rozmieszczenie
○ zwiększenie ilości RER, powiększanie kompleksów AG → na obwód
○ utworzenie wyspecjalizowanych ziarnistości wydzielniczych - ziaren
korowych - zawierających proteazy
■ położone tuż pod błoną oocytu → egzocytoza we wczesnej fazie
zapłodnienia

1. Komórki pęcherzykowe przechodzą mitozę → wokół rosnącego oocytu powstaje

nabłonek jednowarstwowy sześcienny → powstaje jednowarstwowy pęcherzyk
wzrastający
2. Komórki pęcherzykowe dzielą się dalej → powstaje wielowarstwowy nabłonek
pęcherzykowy czyli warstwa ziarnista (komórki połączone neksusami, są zwane
komórkami ziarnistymi) → jest to pęcherzyk wzrastający wielowarstwowy
(wciąż jest nieunaczyniony i otoczony błoną podstawną)
3. Pomiędzy oocytem a I warstwą komórek ziarnistych gromadzi się materiał =
osłonka przejrzysta o grubości 5-10 μm, zawiera 4 glikoproteiny wydzielane przez
oocyt

187
Składniki osłonki: ZP3 i ZP4 - ważne receptory plemników wiążące swoiste białka na
powierzchni plemników → aktywacja akrosomu.
4. Filopodia komórek ziarnistych i mikrokosmki oocytu wnikają do osłonki przejrzystej
→ zespolenie komórek połączeniami komunikującymi

Pęcherzyki wzrastające mogą uczestniczyć w powstawaniu zespołu policystycznych

jajników PCOS (powiększone jajniki z licznymi torbielami w stadium bezowulacyjnym -
bez pęcherzyków osiągających pełny etap dojrzewania). Objawy: zróżnicowane,
etiologia: niejasna (przypuszczalnie zwiększona produkcja androgenów przez jajniki lub
nadnercza) → częsta przyczyna niepłodności u kobiet

Komórki zrębu otaczające pęcherzyk wzrastający → unaczyniona osłonka pęcherzyka →

różnicowanie w 2 warstwy:
● dobrze unaczyniona warstwa endokrynna (warstwa wewnętrzna osłonki)
○ typowe komórki produkujące steroidy (androstendion) - dyfunduje on przez
błonę podstawną do pęcherzyka → w komórkach ziarnistych aromataza
przekształca go do estradiolu (aktywność zależna od FSH)
○ estrogen wraca do osłonek i zrębu wokół pęcherzyka → wnika do naczyń
włosowatych → rozprowadzenie z krwią po organizmie (zmiany w
pokwitaniu)
● zewnętrzna warstwa osłonki - bardziej włóknista, z fibroblastami, mięśniami
gładkimi → stopniowo przechodzi w zrąb

W miarę rozwoju pęcherzyki wzrastające przemieszczają się w głąb kory jajnika.

W obrębie pęcherzyków w warstwie komórek ziarnistych powstają przestrzenie
wypełnione płynem pęcherzykowym (z komórek ziarnistych) → powiększanie i łączenie
przestrzeni, reorganizacja komórek ziarnistych wokół większej jamy pęcherzyka (antrum) =
pęcherzyki wzrastające jamiste (dojrzewające)
Zawartość płynu: kwas hialuronowy, czynniki wzrostu, plazminogen, fibrynogen, siarczan
heparanu (proteoglikan przeciwkrzepliwy), wysokie stężenia steroidów (progesteronu,
androstendionu, estrogenów) - związanych z białkami

Powiększanie się jamy pęcherzyka → komórki ziarniste formują wypiętrzenie wokół oocytu
→ wzgórek jajonośny (wpuklający się do antrum)
Ściśle przylegające do siebie komórki ziarniste → bezpośrednio otaczają osłonkę
przejrzystą, tworząc wieniec promienisty → towarzyszą oocytowi opuszczającemu jajnik po
owulacji

Pojedyncza duża jama dojrzałego pęcherzyka = pęcherzyka Graafa - gromadzi coraz

więcej płynu pęcherzykowego, powiększa się do średnicy ok. 2 cm - tworzy widoczne na
USG uwypuklenie na powierzchni jajnika
● cieńsza warstwa ziarnista - komórki nie namnażają się proporcjonalnie do wzrostu
jamy pęcherzyka i szybkiego napełniania jej płynem
● osłonka ma grube warstwy
● rozwój pęcherzyka Graafa z pęcherzyka pierwotnego trwa ok. 90 dni

Atrezja pęcherzyków
- proces degeneracyjny, w czasie którego komórki pęcherzykowe i oocyty
przechodzą apoptozę → usuwane są przez komórki fagocytujące
- atrezja może rozpocząć się w każdym stadium pęcherzyka
- obejmuje odłączanie się apoptotycznych komórek ziarnistych, autolizę oocytu,
zapadnięcie się osłonki przejrzystej

188
 - makrofagi wnikają do degenerującego pęcherzyka → fagocytoza materiału
apoptotycznego
- w 5 dekadzie życia menopauza rozpoczyna się, gdy w wyniku atrezji i owulacji
pozostaje mniej niż 1000 pęcherzyków w rezerwie jajnikowej
- podczas cyklu 1 pęcherzyk staje się dominujące → szybszy rozwój → owulacja
- wtedy inne pęcherzyki wzrastające i dojrzewające ulegają atrezji
- mimo to produkują dużo estrogenów - jest to sens ich dojrzewania, mimo
że ich oocytu nie zostaną bezpośrednio wykorzystane
- estrogeny kontrolują przygotowanie dróg rodnych do transportu i
utrzymania zarodka

duże pęcherzyki wzrastające, bezjamiste i jamiste (dojrzewające) mogą tworzyć torbiele

(cysty) pęcherzykowe - cienkościenne, wypełnione płynem struktury z komórkami
endokrynowymi: ziarnistymi i osłonkowymi
torbiele pęcherzykowe są powszechne, zwykle łagodne - mogą wytwarzać dużo
estrogenów → zaburzenia cyklu menstruacyjnego
jeśli torbiel, rosnąc, uszkodzi naczynia krwionośne → torbiel krwotoczna

Owulacja (jajeczkowanie) - proces uwalniania oocytu z jajnika, zachodzi w połowie cyklu

menstruacyjnego. Na kilka godzin przed w dojrzałym pęcherzyku dominującym
wybrzuszającym osłonkę białawą: pojawienie się białawego obszaru niedotlenienia -
plamki jasnej (stigmy) - ucisk pęcherzyka na tkankę zrębu w tym miejscu blokuje
przepływ krwi.
Zdarza się, że więcej niż 1 oocyt jest uwalniany w czasie cyklu (lub 0 oocytów)
Tuż przed owulacją oocyt kończy swój I podział mejotyczny (zatrzymany w życiu
płodowym w profazie I).
Chromosomy w dwóch komórkach potomnych - równomiernie rozdzielone
TYLKO JEDNA KOMÓRKA ZATRZYMUJE PRAWIE CAŁĄ CYTOPLAZMĘ → oocyt II rzędu, a
druga, prawie bez cytoplazmy, ale z jądrem, to pierwsze ciałko kierunkowe (polarne)
Bezpośrednio po uwolnieniu I ciałka kierunkowego oocyt rozpoczyna II podział
mejotyczny, który zatrzymuje się w metafazie (mejoza zostanie zakończona tylko jeśli
dojdzie do zapłodnienia)

Rozwój pęcherzyka jest zależny od FSH pochodzącego z przysadkowych gonadotrofów

(których funkcja zależy od GnRH z podwzgórza).
Ujemne sprzężenie zwrotne między estrogenami a progesteronem oraz podwzgórzem a
przysadką (przednim płatem) → wzmocnione przez inhibinę (polipeptydowy hormon z
komórek ziarnistych i luteinowych)
Przed owulacją pęcherzyk dominujący wydziela więcej estrogenów → pobudzenie
uwalniania GnRH z podwzgórza
Wzrost stężenia GnRH → nagły wzrost uwalniania hormonu luteinizującego LH z przysadki
→ uruchomienie zdarzeń w pęcherzyku dominującym:
● I podział mejotyczny zostaje zakończony przez oocyt I rzędu → powstaje oocyt II
rzędu i I ciałko kierunkowe (degeneracja)
● stymulacja komórek ziarnistych do produkcji większej ilości płynu pęcherzykowego
zawierającego prostaglandyny, proteoglikany i proteazy → usuwanie bariery
krew-pęcherzyk
○ komórki ziarniste w kompleksie wieniec promienisty - oocyt uwalniają
hialuronian → zwiększa to lepkość płynu, związanie wody → znaczny wzrost
objętości kompleksu i rozluźnienie połączeń między komórkami
i oddzielenie ich od pęcherzyka
● ściana jajnika ulega osłabienia w miejscu uwypuklenia plamki jasnej - aktywowany
plazminogen (plazmina) z uszkodzonych włośniczek degraduje kolagen w błonie
białawej i nabłonek powierzchniowy

189
 ● skurcze mięśni gładkich rozpoczynają się w warstwie zewnętrznej osłonki
pęcherzyka (przez prostaglandyny z płynu pęcherzykowego)
Wzrost ciśnienia w pęcherzyku i osłabienie ściany jajnika → pękniecie powierzchni w
obrębie plamki jasnej → wypchnięte oocytu z wieńcem promienistym i płynem wskutek
skurczów mięśni
Po owulacji: otoczony lepkim płynem oocyt II rzędu przylega luźno do powierzchni jajnika,
jest wciągany do ujścia jajowodu (w którym może dojść do zapłodnienia). Jeśli nie dojdzie
do zapłodnienia w ciągu 24h → degeneracja oocytu.
Komórki pęcherzyka są transformowane pod wpływem LH → ciałko żółte

Oogeneza rozpoczyna się u płodu, kiedy rozwój oocytów I rzędu zostanie zahamowany w
stadium profazy I mejozy w pęcherzykach pierwotnych - nieaktywnych w dzieciństwie. W
okresie pokwitania: populacja pęcherzyków pierwotnych rozpoczyna swój rozwój w
każdym miesiącu - zazwyczaj 1/miesiąc tworzy gametę żeńską (oocyt II rzędu).

190
Działanie GnRH w cyklu jajnikowym → stymulacja wzrostu pęcherzyków, następnie
owulacja i formowanie ciałka żółtego (dzięki FSH i LH z przedniego płata przysadki)
● Większa część fazy folikularnej: podwzgórze wydziela GnRH → stymulacja przysadki
→ wydzielanie FSH i LH → wzrastanie pęcherzyków jajnikowych wydzielających
inhibinę, hamującą wydzielanie FSH i niewielkie ilości estrogenów, hamujących
podwzgórze i przysadkę → estrogeny wspomagają rozwój pęcherzyka
dojrzewającego → pęcherzyk wydziela więcej estrogenów, stymulujących
podwzgórze i przedni płat przysadki
↓
● Późna faza folikularna - LH jest wyrzucone z przedniego płata przysadki
↓
● Owulacja
● W fazie lutealnej (kiedy nie dojdzie do zapłodnienia) powstaje ciałko żółte pod
wpływem LH → wydziela progesteron, estrogeny i inhibinę → hamowanie
podwzgórza i przysadki → brak dalszej produkcji progesteronu (po 10-12 dniach) →
spadek LH → apoptoza ciałka żółtego → mnie progesteronu → menstruacja

Ciałko żółte (corpus luteum)

jest gruczołem endokrynnym w korze jajnika
powstaje w wyniki reorganizacji komórek ziarnistych i komórek warstwy wewnętrznej
osłonki po owulacji
● zapadnięcie i fałdowanie warstwy ziarnistej i warstw osłonki ściany pęcherzyka
● krew z uszkodzonych naczyń włosowatych tworzy zakrzep w dawnej jamie
pęcherzyka
● do warstwy ziarnistej wnikają naczynia włosowate
● pod wpływem LH komórki warstwy ziarnistej i wewnętrznej ulegają przemianom →
wyspecjalizowane komórki produkujące estrogen i progesteron
○ komórki ziarniste nie dzielą się, ale zwiększają swoje rozmiary (20 - 35 μm),
zajmują ok. 80% ciałka żółtego - od tej pory to komórki luteinowe
odpowiedzialne za przemianę androstendionu w estradiol (odpowiada za to
aromataza)
○ komórki warstwy wewnętrznej osłonki to resztka ciałka żółtego - komórki
paraluteinowe (o połowę mniejsze od luteinowych, zgrupowane w fałdach
ściany ciałka)
■ LH pobudza je do produkcji progesteronu i androstendionu

Los ciałka żółtego

Szczyt wydzielania LH (około owulacji) pobudza ciałko żółte do wydzielania progesteronu
przez 10-12 dni
1. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia - brak dalszej stymulacji przez LH → zaprzestanie
produkcji hormonów w ciałku żółtym, apoptoza → regresja ciałka żółtego →
obniżony poziom progesteronu → menstruacja - złuszczenia części błony śluzowej
macicy
Estrogeny produkowane z ciałka żółtego hamują uwalnianie FSH z przysadki - jego
degeneracja → stężenie steroidów obniża się → ponowne zwiększenie wydzielania FSH →
wzrost kolejnych pęcherzyków, ponowne rozpoczęcie cyklu
W czasie menstruacji: ciałko żółte menstruacyjne )pozostałości usuwane przez makrofagi -
zasiedlanie obszaru przez fibroblasty → blizna z tkanki łącznej zbitej (ciałko białawe) -
zawiera głównie kolagen i nieliczne fibroblasty staje się coraz mniejsze aż zanika w zrębie
jajnika (jego inwolucja nie obejmuje atrezji)

2. Jeśli dojdzie do zapłodnienia → komórki trofoblastu zarodka wydzielają ludzką

gonadotropinę kosmówkową hCG (punkty uchwytu i aktywność jak LH) →

191
 utrzymanie i wspieranie rozwoju ciałka żółtego poprzez wydzielanie progesteronu
→ podtrzymanie funkcji błony śluzowej macicy (dzięki czemu zarodek się
zagnieżdża)
Ciałko żółte ciążowe ma duże rozmiary, jest podtrzymywane do 4-5 miesięcy - potem
łożysko samodzielnie wydziela progesteron i estrogeny → podtrzymanie ciąży
Następnie ciałko degeneruje, zastępuje je duże ciałko białe

JAJOWODY
parzyste, zawieszone na więzadłach i krezkach - duża ruchomość
ok. 10-12 cm długości, otwiera się do jamy otrzewnej w okolicy jajnika, dzieli się na:
● lejek - otwarty na powierzchni jajnika stożek zakończony strzępkami - palczastymi
wypustkami
● bańka - najdłuższy i najszerszy odcinek (zachodzi tu zapłodnienia)
● cieśń - najwęższy odcinek położony najbliżej macicy
● część maciczna (śródścienna) przechodzi w macicę, uchodzi do jej wnętrza
Ściana jajowodu składa się z:
1. pofałdowanej błony śluzowej (fałdy najlepiej rozbudowane w bańce - obraz
labiryntu na przekroju, nieobecne w części macicznej), nabłonek jednowarstwowy
walcowaty leżący na blaszce właściwej błony śluzowej z tkanki łącznej luźnej z
dwoma rodzajami komórek
a. komórki urzęsione - przesuwanie płynu w kierunku macicy (rzęski
wydłużają się pod wpływem estrogenów)
b. komórki wydzielnicze - nieurzęsione, ciemniej wybarwione, ze szczytowym
uwypukleniem do światła narządu (wydzielają glikoproteiny → odżywcza i
ochronna warstwa śluzu względem oocytu i plemników - zawiera czynniki
kapacytatyjne - aktywujące plemniki do zapłodnienia oocytu)
Oba rodzaje komórek ulegają hipertrofii w fazie folikularnej i atrofii połączonej z
utratą rzęsek w późnej fazie lutealnej (nie są już wtedy potrzebne do przesunięcia
oocytu)
W czasie owulacji: przerost błony śluzowej i zwiększony przepływ krwi →
przemieszczanie jajowodów → lejek blisko jajnika, strzępki otaczają narząd →
ułatwienie transportu oocytu do jajowodu
2. grubej błony mięśniowej z warstw okrężnych (spiralnych) przeplatających się z
podłużnymi mięśniami gładkimi - ich skurcze przesuwają oocyt ze strzępków do
lejka a potem do bańki
3. cienkiej błony surowiczej pokrytej otrzewną trzewną z n. surowiczym-mezotelium

ZAPŁODNIENIE
- połączenie gamety żeńskiej i męskiej zachodzi w bańce jajowodu (do którego
dociera tylko kilkaset z milionów plemników uwolnionych w czasie wytrysku)
- przechodzą one kapacytację → są zdolne do zapłodnienia - etapy:
1. Pod wpływem kontaktu z wieńcem promienistym dochodzi do reakcji
akrosomalnej w plemnikach → egzocytoza hialuronidazy z główki plemnika →
ułatwia dotarcie do osłonki przejrzystej
2. swoiste białka plemników wiążą się z receptorami ZP3 i ZP4 osłonki przejrzystej →
aktywacji akrozony (proteazy na błonie akrosomalnej) → degradacja osłonki
3. pierwszy plemnik przebijający osłonkę przejrzystą łączy się z błoną oocytu →
uwolnienie z pęcherzyków jonów wapnia → egzocytoza proteaz z ziaren korowych →
reakcja korowa → rozprzestrzenia się na zasadzie fali po całym oocycie → proteazy
zmieniają osłonkę w nieprzepuszczalną barierę okołożółtkową (blok przeciwko
polispermii)

192
 4. jądro oocytu II rzęsu kończy II podział mejotyczny → wytwarza drugie ciałko
kierunkowe i żeńskie przedjądrze haploidalnej komórki jajowej
→ haploidalne jądro główki plemnika ulega dekondensacji → przedjądrze
męskie → połączenie przedjądrzy → diploidalna zygota

Podział komórki zachodzi, kiedy zarodek transportowany jest dzięki skurczom mięśniówki
i ruchom rzęsek z jajowodu do macicy (trwa to 5 dni)

Nawet u kobiet z zespołem pierwotnej diakinezy rzęsek transport zarodka przez jajowód
jest prawidłowy - świadczy to o znaczącej roli skurczy mięśni w transporcie.

Podwiązanie jajowodów - powszechny zabieg antykoncepcji (nie w Polsce ;))

Zapalenie jajowodów - skutek przedostania się czynników zakaźnych z dróg rodnych →
uszkodzenie błony śluzowej/zrosty mogą prowadzić do niepłodności lub ciąży
ektopowej (jajowodowej) → potencjalne przerwanie jajowodu i krwotok

MACICA
Macica: narząd o kształcie gruszki otoczony grubą ścianą mięśniową - największa część,
trzon łączy z się z jajowodami, a zakrzywiona część pomiędzy nimi to dno
Macica zwęża się w cieśni, kończy się w dolnej, cylindrycznej części - szyjce
Światło: kanał szyjki - jest otwarte na końcach, ujście wewnętrzne otwiera się do światła
macicy, ujście zewnętrzne do pochwy

Ścianę macicy wzmacniają więzadła i krezki, składa się ona z:

● zewnętrznej warstwy tkanki łącznej, perimetrium - zachowuje ona ciągłość z
więzadłami, pełni w pewnych obszarach rolę przydanki - głównie stanowi błonę
surowiczą pokrytą nabłonkiem surowiczym (mezotelium)
● gruba warstwa mięśniówki gładkiej o bogatym unaczynieniu - myometrium
○ najgrubsza warstwa, zbudowana z pęczków mięśni gładkich oddzielonych
tkanką łączną z naczyniami limfatycznymi i splotami żylnymi - warstwy
przeplatają się i układają równolegle do osi długiej narządu
○ w trakcie ciąży: faza intensywnego wzrostu: hiperplazja (zwiększenie liczby
komórek) i hipertrofia komórek (ich wzrost)
■ zwiększenie produkcji kolagenu - wzmocnienie macicy
○ w trakcie porodu: skurcz, po porodzie dalsze obkurczanie
■ apoptoza wielu włókien mięśniowych + usuwanie niepotrzebnego
kolagenu - powrót macicy do wyjściowych rozmiarów
● błona śluzowa - endometrium - wysłana nabłonkiem jednowarstwowym
walcowatym zarówno z komórkami urzęsionymi, jak i wydzielniczymi
○ zawiera dna gruczołów macicznych i liczne małe tętnice zatopione w
tkance łącznej zrębu z licznymi fibroblastami, substancją podstawową i
kolagenem typu III ale bez adipocytów
○ zawiera włókna kolagenu typu III (nie tworzą pęczków) i z dużą liczbą
fibroblastów i obfitą istotą podstawową
Warstwy zachowują ciągłość z odpowiednikami w jajowodach.

2 warstwy endometrium:
1. warstwa podstawna - przylega do myometrium, ma blaszkę właściwą (dużo więcej
komórek, głęboko położone części podstawne gruczołów macicznych)
2. warstwa czynnościowa - powierzchniowa - bogatsza w istotę podstawową
gąbczastej blaszki właściwej - obejmuje gruczoły i nabłonek powierzchniowy
→ liczne zmiany w czasie cykli menstruacyjnych
193
 → naczynia krwionośne zaopatrujące endometrium - znaczenie w okresowym
złuszczaniu - tętnice łukowate (leżące w myometrium) oddają 2 rodzaje mniejszych
tętnic do endometrium:
● tętnice proste - zaopatrujące warstwę podstawną
● tętnice spiralne - długie, wrażliwe na progesteron, prowadzą krew przez
całą warstwę powierzchowną, rosną szybko, ulegają spiralizacji, kiedy
warstwa czynnościowa pogrubia się (pod wpływem steroidów ciałka
żółtego)
○ rozgałęziają się na liczne tętniczki - zaopatrzenie powierzchownego
łożyska naczyń włosowatych - wiele poszerzonych, cienkościennych
zatok naczyniowych → żyłki
dostarczają krew nie tylko do endometrium, ale i do zarodka
brak ciąży → spadek progesteronu → obkurczanie tętnic spiralnych → lokalne niedotlenienie
→ oddzielenie warstwy czynnościowej od podstawnej → miesiączka

Na grubość i strukturę endometrium mają wpływ stężenia hormonów jajnikowych.

Cykliczny rozwój pęcherzyków jajnikowych i ciałka żółtego kontrolują gonadotropiny: FSH,
LH - prowadzi to do cyklicznych przesunięć stężeń hormonów jajnikowych: estrogenów i
progesteronu
● estrogeny stymulują fazę proliferacyjną cyklu macicznego - ich stężenie jest
maksymalne tuż przed owulacją (środek cyklu jajnikowego)
● po owulacji ciałko żółte produkuje estrogeny i progesteron → wzrost i rozwój
warstwy czynnościowej endometrium
● kiedy nie dojdzie do zapłodnienia → spadek stężenia hormonów steroidowych i
uszkadza to warstwę czynnościową endometrium → złuszczenie w czasie
menstruacji → I dzień krwawienia = I dzień cyklu
● warstwa podstawna endometrium - niewrażliwa na niedobór progesteronu -
pozostaje zachowana = tkanka wyjściowa do regeneracji w fazie proliferacyjnej

podczas miesiączki żywe komórki endometrium mogą przedostać się do jajowodów, a z

nich nawet do otrzewnej → może to prowadzić do endometriozy (ból w miednicy z
powodu rozrastania się tkanki endometrialnej na jajnikach, jajowodach i w innych
miejscach)
estrogeny i progesteron → tkanka ektopowa rośnie, degenerując co miesiąc, ale nie
mogąc skutecznie zostać usuniętą z ciała → stan zapalny, torbiele, zrosty, blizny

Od pokwitania aż do przekwitania w wieku 45-50 lat gonadotropiny przysadkowe

wywołują cykliczne zmiany stężenie hormonów jajnika - powodują modyfikacje
endometrium w trakcie cyklu menstruacyjnego. Czas trwania średnio 28 dni, cykle są
skutkiem zmian w pęcherzykach jajnikowych. Kobieta jest płodna tylko w latach, kiedy ma
cykle miesięczne.
I dzień cyklu = I dzień krwawienia
Skład wydzieliny: degenerujące endometrium, krew z przerwanych naczyń mikrokrążenia.
Faza złuszczania/miesiączkowa - trwa średnio 3-4 dni
Faza proliferacyjna - zmienny czas trwania 8-10 dni
Faza sekrecyjna - rozpoczyna się owulacją, trwa ok. 14 dni

Faza proliferacyjna (folikularna, estrogenowa)

po fazie miesiączkowej błona śluzowa macicy jest cienka (ok. 0,5 mm)
początek rozpoczyna się z rozwojem małej grupy pęcherzyków jajnikowych - wraz ze
wzrostem osłonek → wydzielanie estrogenów → wpływ na endometrium → regeneracja
warstwy czynnościowej → proliferacja, migracja komórek przypodstawnych i tworzenie

194
nowej wyściółki nabłonkowej (nabłonek jednowarstwowy walcowaty, a gruczoły są
prostymi cewkami z wąskim, pustym światłem)
W komórkach nabłonkowych i fibroblastach: figury mitotyczne

Tętnice spiralne - wydłużanie aż do czasu odtworzenia warstwy czynnościowej, blisko

powierzchni warstwy czynnościowej wytwarzają mikrokrążenie → pod koniec fazy
endometrium ma 2-3 mm grubości

Faza sekrecyjna (wydzielnicza, lutealna)

skutek działania progesteronu przez ciałko żółte, stymulującego komórki nabłonkowe
gruczołów macicznych uformowanych w fazie proliferacyjnej, komórki zaczynają
wydzielać i gromadzić glikogen, poszerza się światło gruczołów, nadaje im spiralny
przebieg
→ powierzchniowe mikrokrążenie tworzą cienkościenne, wypełnione krwią zatoki
endometrium w fazie sekrecyjnej akumuluje wydzieliny - osiąga grubość maksymalną - 5
mm
1. jeśli doszło do zapłodnienia po owulacji → transport do macicy po ok. 5 dniach,
przyłączania się do nabłonka macicy - grubość i aktywność wydzielnicza
endometrium są optymalne do zagnieżdżenia (implantacji) zarodka i odżywienia
(źródło odżywienia: wydzielanie maciczne)
progesteron hamuje też skurcze macicy
2. jeśli nie doszło do zapłodnienia po owulacji - zanik ciałka żółtego, stężenie
krążących estrogenów i progesteronu maleje 8-10 dni po owulacji → miesiączka

Faza miesiączkowa
spadek wydzielania progesteronu → skurcze mięśni w małych tętniczkach spiralnych
warstwy czynnościowej -
zakłóca to normalny
przepływ krwi
zwiększa się też synteza
prostaglandyn przez
komórki tętnic →
wywołuje to silny skurcz
naczyń i miejscowe
niedotlenienie
uszkodzenie komórek
pod wpływem hipoksji →
uwolnienie cytokin →
zwiększenie
przepuszczalności
naczyń i napływ
leukocytów → uwolnienie
kolagenazy, kilku
metaloproteinaz
macierzy → degradacja
błon podstawnych i
innych składników
macierzy
pozakomórkowej
warstwa podstawna
endometrium -
ukrwienie nie zależy od
wrażliwych na progesteron tętnic spiralnych

195
główna część warstwy czynnościowej wraz z nabłonkiem powierzchniowym, większe
części gruczołów, zrąb i zatoki wypełnione krwią oddzielają się od endometrium -
złuszczenie
skurcz tętnic - ograniczenie utraty krwi: większość wypływa z otwartych końców żyłek
ilość tkanki endometrialnej i krwi jest zróżnicowana osobniczo i zmienna co miesiąc

Na końcu fazy menstruacyjnej: grubość błony śluzowej macicy jest mniejsza i gotowa do
kolejnego cyklu → komórki rozpoczynają podziały do odtworzenia endometrium

Faza cyklu

Proliferacyjna Sekrecyjna (lutealna) Miesiączkow

a

Działanie FSH → wzrost Wyrzut LH pod wpływem estrogenów →

hormonów pęcherzyków owulacja, rozwój ciałka żółtego
przysadki jajnikowych
Zmiany Wzrost Owulacja Rozwój ciałka Degeneracja
w jajniku pęcherzyków żółtego ciałka żółtego
(dominujący osiąga
stadium
przedowulacyjne)
Dominujący Estrogeny → Progesteron z ciałka Ustaje Ok. 14 dnia po
hormon działanie na żółtego → działa na macicę produkcja owulacji
jajnika jajowody, pochwę, progesteronu złuszczenie
macicę błony śluzowej
(spadek
Zmiany w Wzrost błony Dalszy wzrost śluzówki, spiralizacja progesteronu)
endometrium śluzowej gruczołów, wydzielanie

ZAGNIEŻDŻENIE ZARODKA, DOCZESNA, ŁOŻYSKO

Zygota przechodzi podziały mitotyczne i kieruje się do macicy → morula - zwarty agregat
blastomerów (w czasie podziałów nie dochodzi do wzrostu - kolejne blastomery są coraz
mniejsze, zwiększa się jedynie ich ilość - dzięki temu morula ma cały czas ten sam rozmiar
→ nie “zaklinuje” się w jajowodzie)

Do macicy zarodek dociera po 5 dniach od zapłodnienia - blastomery przesuwają się → w

moruli tworzy się centralna jama → osiąga stadium blastocysty → blastomery układają się
wokół jamy na obwodzie tworząc trofoblast, a komórki w obrębie tej warstwy tworzą
embrioblast (węzeł zarodkowy)
Blastocysta pozostaje ok. 2 dni w macicy na powierzchni endometrium
Następnie dochodzi do zagnieżdżenia (implantacji) - obejmuje przyłączenie blastocysty do
powierzchni komórek nabłonkowych endometrium → proteolityczne zagłębienia się przez
nabłonek do zrębu (trwa to ok. 3 dni)
Aby doszło do zagnieżdżenia receptory na komórkach trofoblastu wiążą się z ligandami
glikoproteinowymi endometrium
Proteazy są lokalnie aktywowane → zatopienie zarodka w zrębie endometrium
Komórki trofoblastu sterują zagnieżdżeniem, a w tym czasie komórki embrioblastu
organizują się wokół dwóch jam: owodni i jamy pęcherzyka żółtkowego

W miejscu połączenia się wyściółek komórkowych jam rozwija się dwuwarstwowa tarcza
zarodkowa: składa się z epiblastu (ciągłego z nabłonkiem owodni) i hipoblastu (zachowuje
ciągłość z nabłonkiem pęcherzyka żółtkowego)
Wszystkie części zarodka rozwijają się z tarczy zarodkowej
Pęcherzyk żółtkowy i owodnia wytwarzają struktury pozazarodkowe - tylko owodnia
utrzymuje się przez ciążę (pęcherzyk, owodnia i kosmówka pojawią się w 2. tygodniu)

196
Trofoblast różnicuje się w czasie zagnieżdżenia do:
● cytotrofoblast - mitotycznie aktywne komórki otaczające owodnię i pęcherzyk
żółtkowy
● syncytiotrofoblast - powierzchniowa warstwa, niedzielącej się mitotycznie
wielojądrowej masy cytoplazmy - wnika w głąb zrębu endometrium
○ wytworzony przez trofoblast
9 dni po jajeczkowaniu zarodek jest całkowicie zagnieżdżony - pobiera substancje
odżywcze z naczyń błony śluzowej
Komórki cytotrofoblastu syntezują cytokiny przeciwzapalne - zapobiega to reakcji
obronnej wobec zarodka. Później czynniki pochodzenia zarodkowego wzmacniają ich
działanie - tolerancja immunologiczna w ciąży.

Zrąb endometrium w okresie poimplantacyjnym → powiększanie fibroblastów, stają się

wieloboczne, bardziej aktywne w syntezie białek = komórki doczesnowe
Od tego momentu endometrium zwane jest doczesną, składającą się z 3 części:
● doczesna podstawna - obszar między zarodkiem a błoną mięśniową
● doczesna torebkowa - obszar między zarodkiem a światłem macicy - coraz cieńszy
w miarę powiększania zarodka
● doczesna ścienna - po bokach macicy w oddaleniu od zarodka

zagnieżdżenie zarodka: zwykle w brzusznej lub grzbietowej ścianie trzonu macicy, niekiedy blisko
ujścia wewnętrznego → wtedy łożysko rozwija się między płodem a pochwą → łożysko przodujące →
zaburza przechodzenie płodu do pochwy → cięcie cesarskie

Łożysko - miejsce wymiany substancji odżywczych, produktów przemiany materii, tlenu i

dwutlenku węgla między matką a płodem
Budują je tkanki matki i dziecka:
● część płodowa: kosmówka wywodząca się z trofoblastu
● część matczyna pochodzi z doczesnej podstawnej
Wymiana między krwią płodu a krwią matki: kosmki kosmówki - zatoki w doczesnej
podstawnej

3 stadia rozwojowe kosmków:

1. kosmki pierwszorzędowe - pojawiają się 2 dni po implantacji - proste sznury
proliferujących komórek cytotrofoblastu pokrytych syncytiotrofoblastem → wzrost
w kierunku zatok z krwią matczyną
2. kosmki drugorzędowe - od 15 dnia rozwoju zarodka, kiedy do kosmków
pierwszorzędowych wnika mezenchyma pozazarodkowa
3. kosmki trzeciorzędowe - rozwijają się po kolejnych kilku dniach - gdy w
mezenchymie kosmków drugorzędowych - różnicują się pętle naczyń włosowatych
→ zachowują ciągłość z układem krążenia zarodka
Każdy z wielu pni kosmkowych łożyska zawiera liczne naczynia odchodzące od t. i ż.
pępowinowej → pętle naczyń mikrokrążenia w mniejszych rozgałęzieniach → kosmkach
końcowych
Wszystkie kosmki omywane są krwią matczyną między tętnicami i żyłami endometrium

Pod koniec I miesiąca ciąży - łożysko zawiera tysiące kosmków trzeciorzędowych →

rozgałęziają się wiele razy → każda gałąź ma jedną/więcej pętli naczyń krwionośnych
Kosmki są zawieszone w zatokach doczesnej wypełnionych krwią - pozwala to na
wymianę gazów, substancji odżywczych, metabolitów na drodze dyfuzji.
Łożysko stanowi także narząd endokrynny - wydziela hCG, laktogen, relaksynę, czynniki
wzrostu, estrogeny i progesteron

197
SZYJKA MACICY
- dolna, cylindryczna część macicy
Błona śluzowa: nabłonek jednowarstwowy walcowaty leżący na grubej blaszce właściwej
z dużymi, licznymi, rozgałęzionymi gruczołami szyjkowymi wydzielającymi śluz
brak tętnic spiralnych, ta sama grubość (2-3 mm) podczas cyklu, nie jest złuszczana
Obszar szyjki wokół ujścia zewnętrznego to część pochwowa szyjki pokryta błoną śluzową i
nierogowaciejącym nabłonkiem wielowarstwowym płaskim - ciągłym z nabłonkiem
pochwy
Przejście nabłonka szyjki w część pochwową: strefa przejściowa szyjki
Okresowa ekspozycja miejsca styku nabłonków na mikrośrodowisko pochwy → ponowne
programowanie nabłonkowych komórek macierzystych → spontaniczna śródnabłonkowa
transformacja nowotworowa w tym miejscu
Wpływ progesteronu: zmiana konsystencji śluzu szyjkowego (ważne w zapłodnieniu)
● owulacja: obfity, wodnisty śluz - ułatwia przemieszczanie plemników do macicy
● faza lutealna: lepki śluz utrudniający ruch plemników
● w czasie ciąży: gruczoły szyjkowe proliferują → bardzo lepki śluz → czop w kanale
szyjki macicy

Zapadalność na raka szyjki macicy: ograniczona przez cytologię eksfoliatywną,

wykrywającą dysplazję nabłonka szyjki - wymaz Pap - ocena komórek zeskrobanych
z szyjki. Komórki nietypowe sugerują zmiany przedrakowe → ocena mikroskopowa.
Dysplazja nabłonkowa występuje w metaplastycznych komórkach strefy przejściowej u
kobiet w średnim wieku 54 lat. Udział w tym ma wirus brodawczaka ludzkiego HPV.

POCHWA
- ściana nie zawiera gruczołów, buduje ją błona śluzowa, warstwa mięśniowa,
przydanka
Błona śluzowa: nabłonek wielowarstwowy płaski nierogowaciejący: 150-200 μm
stymulowane przez estrogeny komórki nabłonkowe syntezują i gromadzą glikogen →
złuszczenie komórek → metabolizm glikogenu do kwasu mlekowego → niskie pH w
pochwie, ochronne działanie przeciw drobnoustrojom
Blaszka właściwa: bogatokomórkowa, liczne włókna sprężyste, wiele wąskich brodawek →
wnikają do pokrywającego je nabłonka wielowarstwowego płaskiego
→ dużo limfocytów i neutrofili w śluzówce)
Śluz w pochwie pochodzi z gruczołów szyjkowych - w czasie podniecenia seksualnego śluz
wydzielają też gruczoły przedsionkowe większe (Bartholina) - homologiczne z męskimi
gruczołami opuszkowo-cewkowymi
Błona mięśniowa pochwy - 2 słabo rozróżnialne warstwy mięśni gładkich - okrężne pęczki
blisko błony śluzowej i grubsze, podłużne pęczki w pobliżu przydanki
Tkanka łączna zbita przydanki: bogata we włókna sprężyste, rozbudowany splot żylny,
naczynia limfatyczne i nerwy.

Zanikowe zapalenie pochwy - polega na ścieńczeniu/atrofii nabłonka pochwy w wyniku spadku

stężenia estrogenów (po menopauzie). → częste zmiany zapalne, zakażenia
Pierwotny rak płaskonabłonkowy pochwy - rzadki (większość nowotworów pochwy to zmiany
wtórne z szyjki macicy i sromu)

NARZĄDY PŁCIOWE ZEWNĘTRZNE (SROM)

- wszystkie są pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim:
- przedsionek z gruczołami przedsionkowymi (cewkowo-pęcherzykowe)

198
 - wargi sromowe mniejsze (bez mieszków włosowych, z gruczołami łojowymi)
- wargi sromowe większe - podobne do skóry moszny
- łechtaczka - narząd wzwodowy homologiczny z prąciem (ciała jamiste)
- ich błona śluzowa jest bogata w nerwy czuciowe i receptory dotykowe

GRUCZOŁY MLEKOWE (SUTKOWE)

- rozwijają się u zarodka jako wpuklenia ektodermy wzdłuż dwóch linii brzusznych
czyli listewek/grzebieni mlecznych (od pachy do pachwiny)
- u kobiet: zmodyfikowane gruczoły apokrynowe
- każdy składa się z 15-20 płatów z gruczołów cewkowo-pęcherzykowych
oddzielonych od siebie tkanką łączną zbitą i obfitą tkanką tłuszczową
- każdy z nich to osobny gruczoł własnym przewodem wyprowadzającym
(mlekonośnym)
- przewody (o długości 2-4,5 cm) uchodzą na brodawce sutka z 15-25
porowatymi otworami o średnicy 0,5 mm
- funkcja: wydzielanie odżywczego mleka

ROZWÓJ PIERSI W OKRESIE POKWITANIA, CIĄŻY I LAKTACJI

1. Przed pokwitaniem: gruczoły sutkowe obu płci budują zatoki mlekonośne
położone w pobliżu brodawki sutka z małymi rozgałęziającymi się przewodami
odchodzącymi od zatok
- u dziewcząt wyższe stężenie estrogenów → wzrost piersi (nagromadzenie
adipocytów i wydłużanie się systemu przewodów mlekonośnych)

2. U dorosłych kobiet: każdy z płatów gruczołu mlekowego budują płaciki =

jednostki płacikowe przewodów końcowych (TDLU).
Każdy płacik zawiera kilka małych przewodów - łączące się z nimi jednostki
wydzielnicze są szczątkowe. Zatoki mlekonośne są wyścielone nabłonkiem
wielowarstwowym sześciennym a przewody mlekonośne i końcowe: nabłonkiem
jednowarstwowym sześciennym z komórkami mioepitalnymi.
Komórki mięśni gładkich otaczają też większe przewody.
Układ przewodów otacza tkanka łączna luźna, płaty oddziela tkanka łączna zbita (o
mniejszej zawartości komórek).
W fazie przedmiesiączkowej cyklu: tkanka łączna gruczołu staje się obrzmiała.
Skóra pokrywająca brodawkę sutka - otoczka brodawki sutkowej (areola) zawiera
gruczoły łojowe i nerwy czuciowe. Jest ciągła z błoną śluzową zatok mlekonośnych.
Zawiera dużo melaniny, a podczas ciąży jeszcze ciemnieje.
Tkanka łączna brodawki sutkowej: liczne mięśnie gładkie (równoległe do zatok) →
skurcz → unoszenie brodawki sutka

Przed ciążą gruczoł jest nieaktywny: małe przewody, nieliczne pęcherzyki

wydzielnicze.

3. Piersi w ciąży - powiększanie w wyniku działania estrogenów, progesteronu,

prolaktyny i laktogenu łożyskowego → proliferacja komórek w pęcherzykach
wydzielniczych na końcach przewodów wewnątrzpłacikowych.
Kuliste pęcherzyki wyściela: nabłonek jednowarstwowy sześcienny z gwiaździstymi
komórkami mioepitalnymi (między komórkami wydzielniczymi a błoną
podstawną). Stopnie rozwojowe gruczołów są różnorodne.
Powiększanie pęcherzyków i przewodów (szczególnie w II semestrze)→ coraz
mniejszy zrąb. Do tkanki łącznej napływają najpierw limfocyty, a w późnej ciąży
komórki plazmatyczne, które syntezują przeciwciała IgA → odporność bierna

199
 noworodka. Pod koniec ciąży: wypełnienie siarą (bogatej w białka i leukocyty)
pęcherzyków i przewodów i ich poszerzenie

4. Podczas porodu i w czasie laktacji: poszerzenie, maksymalna aktywność

pęcherzyków, światło pęcherzyków i przewodów wypełnia mleko, syntezowane
poprzez prolaktynę z przedniego płata przysadki. Wewnątrzpłacikowa tkanka
łączna jest rozproszona. Synteza składników mleka:
● białka - transport w pęcherzykach wydzielniczych, wydzielanie
merokrynowe do światła przewodu
○ zawartość ok. 1 g / 100 ml (44% to kazeina, reszta to rozpuszczalna
β-laktoglobulina i α-laktoalbumina - źródła aminokwasów, inne to
białka procesów trawienia, białka o aktywności przeciwbakteryjnej,
np. laktoferyna i mitogenne czynniki wzrostu → rozwój jelit u
noworodka)
● krople lipidowe - powstają w komórkach nabłonkowych z
krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych - powiększają się w wyniku
przyłączenia dłuższych kwasów tłuszczowych i cholesterolu
○ podlegają wydzielaniu apokrynowemu (otoczone szczytową częścią
błony komórkowej)
○ zawartość lipidów w mleku 4-5 g / 100 ml
● laktoza - główny węglowodan = źródło energii w mleku, powstaje w AG, jest
wydzielana z laktoalbuminą
○ zawartość laktozy w mleku: 7 g / 100 ml
○ laktoza odpowiada za gradient osmotycznych i powoduje
przemieszczanie wody i wapnia do światła pęcherzyka
W mleku znajdują się także żelazo i wapń.

Karmienie → stymulacja receptorów dotykowych brodawki sutka → uwalnianie

oksytocyny z tylnego płata przysadki → skurcz mięśni gładkich zatok i przewodów
mlekonośnych i komórek mioepitelialnych pęcherzyków → wyrzucanie mleka
Negatywne bodźce: frustracja, niepokój, złość → hamowanie wyrzutu oksytocyny

5. Po laktacji: regresja pęcherzyków i przewodów wskutek apoptozy, autogafii lub

złuszczenia - pozostałości usuwane są przez makrofagi.
System przewodów powraca do stanu wyjściowego gruczołu nieaktywnego.
Po menopauzie: dalsza redukcja pęcherzyków i przewodów, w zrębie utrata
fibroblastów, kolagenu i włókien sprężystych.

Rak piersi prawie zawsze wywodzi się z komórek nabłonkowych końcowych płacików gruczołów.
Najczęstszą postać: inwazyjny rak przewodowy, w którym nowotworowe komórki z przewodów
wewnątrzpłacikowych lub małych odgałęzień przewodów mlekonośnych naciekają otaczający je
zrąb, tworząc zwarte, wyczuwalne palpacyjnie zgrubienie. Rozprzestrzenianie się (przerzutowanie)
komórek raka poprzez naczynia krwionośne lub limfatyczne do najważniejszych narządów, takich
jak płuca czy mózg, jest odpowiedzialne za śmiertelność związaną z tym nowotworem.
Jeśli leczenie polega na mastektomii, pachowe węzły chłonne są zazwyczaj także usuwane
chirurgicznie i oceniane histologicznie na obecność metastatycznych (przerzutowych) komórek raka
sutka. Wczesne wykrycie (poprzez samobadanie, mammografię, USG) i wcześnie podjęte leczenie →
obniża wskaźnik śmiertelności.
Zakażenie bakteryjne gruczołu mlekowego, czyli ostre zapalenie sutka, może wystąpić w czasie
laktacji lub podczas inwolucji tego gruczołu, zazwyczaj w wyniku zatkania małych odcinków układu
przewodów wyprowadzających przez pozostałe w nich mleko.

200