ОРГАНИЗАЦИЈА НА ЕУКАРИОТСКА

КЛЕТКА
КЛЕТОЧЕН
МИКРОКОСМОС
Ова е најдеталната слика
на внатрешниот клеточен
живот некогаш создадена
Во човечкото тело има
повеќе од 100 трилиони
клетки.
Извор: Универзитет
Харвард
• Клетка е основна функционална единица на се што е живо (вируси не се клетки)
• Сите клетки со слична форма и функција градат
• ТКИВА
Клетката е градена од различни органски и неоргански соединенија
• Од неорганските најзначајни се
• Од органски соединенија во клетките влегуваат
ВОДА И МИНЕРАЛНИ СОЛИ

• Кои организми се градени од само една клетка?

ШЕЌЕРИ; МАСТИ И БЕЛКОВИНИ,И НУКЛЕИНСКИ КИСЕЛИНИ

• БАКТЕРИИ;ПРАЖИВОТНИ;
Човековиот организам е граден од АЛГИ; ГАБИ
трилиони клетки
• Има околи 200 различни типови клетки
• И во секоја од нив се наоѓа прирачник за управување со нашето тело
• Каде е сместен?
• Тоа е нашиот
ВО ЈАДРОТО
• Какви типови клетки постојат врз основа на градбата?
ГЕНОМ
• ПРОКАРИОТИ И ЕУКАРИОТИ
 Основни
разлики меѓу
Прокариотска
и
Еукариотска
клетка

Габи од полисахариди и хитин

Кл. ѕид Кај некои бактерии
Кај растенија од целулоза
Од гликопротеин
,животни без кл.ѕид
рибозоми
рибозоми 70s 80s
Бактериските кл + содржат флагелум, плазмид,епизоми и капсула
• Сите организми, (освен
представниците на царството Monera),
се изградени од еукариотски клетки
=ЕУКАРИОТИ
Еукариотските клетки:
Можат да постојат како
• Едноклеточни
царство Protista

Но, тие се и основни

функционални и структурни
единици на
многуклеточните
Растенија, Животни и Габи
 Еукариотски клетки:
Иако се еволутивно помлади од
прокариотите , нивната клеточна
организација е на повисок степен.
• Името Еукариотски :
• (eu = “вистински” кaryon = јадро)
• зборува дека имат јадро организирано како
засебна структура во клетката
• Оддделено од цитоплазмата со јадрена
мембрана
Генетската информација не е сместена во кружен
DNК молекул
Туку ја носат 2 или повеќе хромозоми кои се
коњугирани со протеини-хистони
Јадрото има јадренце со делбен апарат
Освен јадрото во цитоплазмата се наоѓаат и други
супклеточни структури =органели
• Мембраната во
еукариотската
клетка не образува
мезозоми
• Кај еукариотските клетки, со тек на еволуцијата се
развива способност за интегрирање(соединување)
со други клетки = формирање на диференциран
многуклеточен организам

• Еволуцијата на органскиот свет се должи на

способноста за агрегирање на клетките, нивно
диференцирање и физиолошка поделба на
функциите во рамки на еден многуклеточен
организам
Функција е овозможена од
градба!
• Еукариотската клетка покажува висок
степен на морфолошка и
функционална специјализација
human red blood cells
onion cells
brain cells
Neuromuscular junction –
where nerve cells connect with muscle cells
moss cells
Sperm and egg - conception
Hair cells in inner ear
rods
rodsand
andcones
cones––cells
cellsofofretina
retina
basal cell carcinoma – skin cancer
Морфологија – облик и
големина на клетка
 Големина на клетка
• Димензиите на растителните клетки: 10-100 µm
• На животинските клетки: 2-30 µm
• Кај човек во просек: 10 - 15 µm
• Едноклеточните растенија и животни имаат поголеми
клетки
• Но, има екстремно големи клетки и кај повеќеклеточни
организми ( видливи со голо око)
• Јајца кај влечуги и птици
• Плодови на лимон
• Нервни клтки –до 1 m
• Мускулни клетки – до 30 cm
• Влакна кај лен (склеренхимски)
• Големината на клетката се менува
во зависност од:
• условите и стадиумот(фазата) во која
клетката се наоѓа
• Непосредно пред делбата волуменот
на клетката може да се удвостручи
 Најчесто клетките се со микроскопски
димензиии и нивното проучување е можно
само со микроскоп
• ЗОШТО???? Се клетките со
мали димензии
• Како се зголемува клетката
волуменот расте побрзо од
површината, па потребата за
примање хранливи материи и
исфрлање на одпадни продукти
ја надминува способноста на
површината на мембраната за
размена на материи
Клетките имаат поголема површина
Сооднос: Површина - Волумен
СЕ ДОБИВА ПОГОЛЕМА РАБОТНАПОВРШИНА НА МЕМБРАНАТА
 ФОРМА
• Топчеста (крвни, јајце клетки)
• Плочеста (епителни)
• Вретеновидна (мазни мускули)
• Цилиндрични(напречно-пругасти
мускули)
• Разгранета(ѕвездести)-нервни клетки
 СОСТАВНИ ДЕЛОВИ НА КЛЕТКАТА
1.Клеточна мембрана Животинска
2.Протоплазма (цитоплазма и јадро) клетка
Раст. +
клетка
Клеточен ѕид
Пластиди
Сферозоми
Вакуоли
Градба на раст. клетка
Градба на животинска клетка
 Клеточна мембрана

Сите клетки на својата површина

имаат кл.мембрана – ПЛАЗМАЛЕМА:
Надворешна обвивка на клетката што ја
одвојува клеткта од другите соседни клетки и
од надворешната околина
 Мембраната е универзална
Клеточна мембрана имаат сите клетки
РАСТИТЕЛНИ, ЖИВОТИНСКИ,
ПРОКАРИОТИ И ЕУКАРИОТИ

МЕМБРАНАТА ИМА ИСТА ФУНКЦИЈА

И ГРАДБА КАЈ СИТЕ КЛЕТКИ
 На Е.М таа покажува трислојна градба
Се забележуваат 2 периферни темни и еден
светол слој во средина дебелина од 5 nm.
 Молекуларна организација на кл. мембрана

• Липопротеинска структура:
• Липиди + Протеини

Фосфолипиди Распоредени различно

(во бимолекуларен двослој) низ мембраната
 Молекуларна структура на клеточна
мембрана
Поларна
глава- Хидрофилен дел-
има привлекува вода
ел.полнеж

2
опашки
масни Двослојот го формираат 2 слоја
кис. на липиди –масно киселинските
краеви –се како во сендвич меѓу
поларните глави

Хидрофобен дел Хидрофилнит глави се“ бањаат“

(неполарен) во водена средина од двете
–одбива вода страни на мембраната ( на
двослојот)
Фосфолипиден молекул
 one layer
of lipids

one layer
of lipids

Фосфолипиди го градат липидниот двослој

ориентирани еден кон друг со хидрофобните делови
(масно киселинските опашки)
А со хидрофилните глави (глицерол+ PO4–групи)
стапуваат во интеракција со водата
Fig. 4-6b, p. 57
 fluid

lipid
bilayer
fluid

Хидрофилните глави на фосфолипиди се капат

во течност од двете страни на двослојот.

Fig. 4-6c, p. 57
Фосфолипидни молекули
 Фосфолипиден молекул

Хидрофилен дел
(поларен)
(привлекува
молекули вода)
ориентирани
кон двете Хидрофобен дел на
површини фосфолипидот,
Краевите се поврзуваат-
средината на двослојит
 ФОСДОЛИПИДЕН МАТРИКС

Трансмембански
протеин

фосфолипид

oligosaharidi
Периферен
протеин
 Cholesterol(Холестерол)
• Количеството
холестерол зависи од
типот на мембраната
• Плазмалемата има
приближно еден
молекул холестерол
на секој
фосфолипиден
• Бактериските
мембрани не содржат
холестерол
 Холестерол
• Функција:
– И овозможува на клетката помалку да се
деформира
– Без холестерол (како кај бактерии) клeтката
би имала потреба од клеточен ѕид
– Спречува кл. мембрана да не стане премноу
крута
– Спречува смрзнување
• Плазмалемата е една динамична вискозна
средина составена од фосфолипиден
двослој во кој се потопени протеини
кои низ него слободно се движат – давајќи и
одредена еластичност на мембраната
• (свивање, олабавување, растење на клетката)
• Некои протеински молекули учествуваат во транспортните активности,
• други се ензими кои катализираат разни метаболички процеси
асоцирани со мембраната,
• трети служат како структурни врски помеѓу мембраната и цитоскелетот,
• четврти како рецептори за разни хемиски сигнали од клеточната
околина и др.
• Ова е течно-мозаичен модел за градба
на клеточна мембрана:
• Фосфолипидниот двослој ја чини
основата на мембраната – ја обезбедува
нејзината улога на бариера,
• А протеините се одговорни за
селективната пропустливост и други
специфични функции (рецептори)
• Освен липиди и протеини кл.мембрана
содржи и мали количини јаглени
хидрати
Мал % = значајна биолошка улога :
- Во процеси на препознавање (рецептори)
- и клеточна адхезија (поврзување)

Јаглени хидрати
• Примена на научните
истражувањата на клеточната
мембрана
Германскиот лекар
Karl Landsteiner го открил
постоењето на крвните групи
АВО систем и така објаснил
Зошто трансфузијата на крвта
не е секогаш успешна

Во завод за трансфузиологија
се одредуваат крвните групи
на крводарителите за да
можат да се дадат на пациенти
Не само различни видови , и различни единки од ист вид,
па и различни типови клетки имаат различни
јаглехидратни молекули –рецептори дури и ист тип клетки
Крвните групи на АБО системот на еритроцити
 Складност за трансфузија на крв
• Единките со крвна група AB ги поседуваат и двата антигена (А и В) на
мембраната на нивните еритроцити, и нивниот крвен серум не содржи
антитела кои би се бореле против А или В антигенот.
• единка со крвна група АВ може да прима крв од било која друга крвна
група ,но може да дава крв само на единки со крвна група АВ
• Единките со крвна група А го имаат само А антигенот на мембраната на
еритроцитите. Нивниот крвен серум содржи IgM антитела кои се борат
против В антигенот. Според ова, единка со крвна група А може да прима
крв само од единки со крвна група А или О ,а може да дава крв само на
единки со крвна група А или АВ.
• Единките со крвна група В го поседуваат В антигенот на мембраната на
нивните еритроцити. Нивниот крвен серум содржи IgM антитела против А
антигенот. Според ова, единка со крвна група В може да прима крв само
од единки со крвна група В или О а може да дава крв само на единки со
крвна група В или АВ
• Единките со крвна група О ги немаат А и В антигените на мембраната на
еритроцитите, но нивниот крвен серум содржи IgM анти-А антитела и
анти-В антитела кои дејствуваат против А и В антигените. Според ова,
единка со крвна група О може да прима крв само од единки со крвна група
О, а може да дава крв на сите останати крвни групи (А, В, О или АВ).
течно-мозаичен модел
• Функции на кл.мембрана:
• Ја дава формата на клетката
• Го одделува внатреклет. простор од
надворешната средина.
• Учествува во препознавање на сродни клетки
и формирање ткива
• Прима сигнали (информации и дразби) и
овозможува реакции кон истите
• Учествува во транспорт на материи:
• Селективна полупропустлива бариера
=Семипермеабилна:

• Некои материи пропушта лесно, други

делумно, а за трети е комплетно
непропустлива
 Изучување на својствата на клеточната
мембрана е исклучително важно за
биологијата, медицината,земјоделието
• Од нејзе зависи дејството на лекови,
наркотици, анестетици....
• Пример:
• Кога нормални клетки ќе се претворат
во канцерогени –им се менуваат и својствата
на мембраните .
Кај овие клетки попуштаат меѓуклеточните
врски – лесно се одделуваат,па со крв и
лимфа стасуваат во други делови на телото:
секундарни тумори- метастази
• Некои клетки,
• Пр. на дигестивен с-м или јајце клетка,
• над мембраната се обвикани со додатни
слоеви на слуз,
• А, кај некои растителни клетки над
клеточната мембрана се јавува
дополнителна обвивка од целулоза:
• КЛЕТОЧЕН ЅИД:
• растенија,
• габи,
• бактерии
•Тој е продукт на активноста на протоплазмата

• Цврста, безбојна, проѕирна, обвивка

•Пропустлива (пермеабилна) за H2O и раст.мат

Зошто е проѕирна ????

 Градба и функција на клеточен ѕид
• Ја заштитува клетката
• ја дава цврстината
• ја одредува формата на клетка
• Ја дава текстурата на ткивата
• (распоред на кл во ткиво)
• Порозен е овозможува размрна
меѓу надворешната средина и
внатрешноста на клетката
(транспорт на H2O и раст.мат)
• Клеточниот ѕид се формира по делбата на клетката и
тогаш се нарекува - фрагмопласт (средна ламела) која е во
растресита полутечна состојба
 ГРАДБА НА КЛЕТОЧЕН ЅИД

• Клеточниот ѕид е изграден од органски

материи кои ги синтетизира самата клетка
(протоплазмата)
• Тој е изграден од основна материја:
• МАТРИКС – низ кој минуваат
нишки(фибрили) од целулоза –кои се
вкрстуваат во различни правци
• Оваа градба личи на армиран бетон
• Матриксот-бетон,
• Железната арматура- нишки целулоза
• Кај младите кл. меѓу целулозните нишки
има и молекули на
хемицелулоза и пектин -кои
овозможуваат доволна еластичност за
растење на клетката
• Кеточниот ѕид иако е компактна и
цврста обвивка – не ја прекинува
врската меѓу соседните клетки
• На него има отвори (пори) низ кои
поминуваат протоплазматични нишки
• Со кои се остварува комуникација
меѓу соседни клетки
• Протоплазматични нишки=
ПЛАЗМОДЕЗМИ
Комуникацијата меѓу соседни растителни клетки се
остварува преку ПЛАЗМОДЕЗМИ –за комуникација и
транспорт на материи

4-65
 Формирање на клеточен ѕид
• Клеточниот ѕид се
создава
во процес: цитокинеза
(делба на клетка)
• Прво се создава
клеточна плоча-
која цитоплазмата на кл. ја
дели на две нови клетки
• Од клеточната плоча меѓу двете
новосоздадени клетки се формира:
средна ламела (ги интегрира кл. во ткива)
Потоа, секоја новоформирана кл. си создава
примарен клеточен ѕид
Некои раастителни клетки покрај примарен
имаат и - Секундарен клеточен ѕид
кој налегнува на примарниот од неговата
внатрешна страна
пора
плазмодезми
Средна ламела
Примарен
клеточен ѕид

Секундарен
Клеточен ѕид

Клеточна
мембрана

плазмодезми
цитоплазма
Примарен Клеточна
клеточен ѕид мембрана

Клеточна плоча
прва формирана
бариера

Средна ламела
Секоја ќерка
клетка си формира
примарен кл. ѕид

Клетката расте

Клеточен ѕид

По престанок на површински раст ,

примарен почнува задебелување =
кл. ѕид Се формира секундарен кл.ѕид
• Со диференцирање и раст на клетката
• расте и примарниот кл.ѕид
• Површинско растење има кај
младите клетки, а одкако ќе добијат
конечен облик и големина =почнува
задебелување =со раст во дебелина се
формира:
Секундарен клеточен ѕид
• Освен задебелување постојат и други
секундарни промени:

• 1. дрвосување (лигнифицирање) во матриксот

на кл. ѕид. се внесува лигнин
• 2. минерализација - во матриксот се внесуваат
минерални материи
• 3.вкоркување (суберинизација)
наслојување суберин врз примарен кл.ѕид
• 4.кутинизација- (формирање кутикула)
наслојување кутин врз кл.ѕид

Сите овие промени воглавно за заштитна улога

СЕКУНДАРНИ ПРОМЕНИ НА КЛЕТОЧЕН ЅИД
1. дрвосување (лигнифицирање) во матриксот на кл. ѕид. се
внесува лигнин
• во меѓупросторите се наталожува лигнин

Почеток на лигнификација
Лигнифицирана клетка
 СЕКУНДАРНИ ПРОМЕНИ НА КЛЕТОЧЕН ЅИД
Вкоркување (Оплутнување -суберификација)

• хемиска промена на клеточниот ѕид –

внатрешноста на клеточниот ѕид се импрегнира со
суберин

• суберинот ги штити клетките од губење на вода и

од навлегувањето на патогени супстанци
 СЕКУНДАРНИ ПРОМЕНИ НА
КЛЕТОЧЕН ЅИД
кутинизација
•импрегнацијата на клеточниот ѕид со кутин
го штити растението од прекумерно
загревање и испарување, како и од
продирањето на паразити
 СЕКУНДАРНИ ПРОМЕНИ НА
КЛЕТОЧЕН ЅИД

МИНЕРАЛИЗАЦИЈА
• импрегнацијата на клеточниот ѕид со минерални соли
•го штитат растението и му даваат цврстина

ХИТИНИЗАЦИЈА
импрегнацијата на клеточниот ѕид
Со ХИТИН – кај габи
прашања
Prokaryotes v.s Eukaryotes v.s Viruses
Јадрото не им е одделено со Јадро одделено со јадрена Немаат јадро ни мембрана
мембрана- нуклеоид мембрана

Имаат кл.ѕид раст. имаат кл. ѕид од Немаат кл ѕид

(гликопротеин) целулоза, габи од хитин
животни немаат
     
Имаат само рибозоми и мезозоми Имаат различни органели Немаат никакви органели
од органели.
Нацртај:

Имаат капсула Имаат клеточна мембрана ( од Капсид од капсомери некои и

  липиден двослој). дополнителна обвивка

Имаат DNK,RNK , и DNK,RNK , и екстрахромозомална  

екстрахромозомални NK Или DNK, или RNK,
плазмиди и епизоми во митохондрии и пластиди

  Се размножуваат Безполово (проста Не се репродуцираат самостојно

Се размножуваат Безполово делба), Само во кл. Домаќин
(проста делба) без делбено вретено Смена на генерации, Се умножуваат
Полово (коњугација) Полово и др начини...

Се јавуваат во 3 основни облици : Имаат симетична најчесто

стапчести, топчести, спирални Се јавуваат во илјадници облици полиедрична форма
Големина 0,5-8 µm Големина 10-100µm Големина Димензии во nm
 Кој има поголеми клетки
растенијата или животните?
• растенија и едноклеточни еукариотски
организми имаат поголеми клетки
 Кои се главните разлики меѓу
прокариотска и еукариотска клетка?
 Која е главната карактеристика
на еукариотските клетки?
• Името Еукариотски :
• (eu = “вистински” кaryon = јадро)
• зборува дека имат јадро
организирано како засебна структура
во клетката
• Оддделено од цитоплазмата со
јадрена мембрана
 Што представува клеточната
мембрана за клетката??
• Надворешна обвивка на клетката што
ја одвојува клеткта од другите
соседни клетки и од надворешната
околина
 Дали клеточната мембрана е
видлива на С.М?

Видлива е само на Е.М, како трослојна структура

Од што е изградена кл.
мембрана?
 Од што е изградена кл. мембрана?
• Липопротеинска структура:
• Липиди + Протеини

Фосфолипиди Распоредени различно

(во бимолекуларен двослој) низ мембраната
 Каква е молекуларната структура на
клеточна мембрана?
Поларна
глава- Хидрофилен дел-
има привлекува вода
ел.полнеж

2 опашки
масни
кис.
Двослојот го формираат 2 слоја
на липиди –масно киселинските
краеви –се како во сендвич меѓу
поларните глави

Хидрофобен дел Хидрофилните глави се“

(неполарен) бањаат“
–одбива вода во водена средина од двете
страни на мембраната ( на
Фосфолипиден молекул двослојот)
 Која е улогата на мастите, а која на
протеините во клеточната мембрана?
• Ова е течно-мозаичен модел за градба
на клеточна мембрана:
• Фосфолипидниот двослој ја чини
основата на мембраната – ја обезбедува
нејзината улога на бариера,
• А протеините се одговорни за
селективната пропустливост и други
специфични функции (рецептори)
 екстрацелуларно
TEM на плазма
мембрана

Интрацелуларно
0.1 µm
јаглехидрати

Хидрофилен регион

Хидрофобен регион

Хидрофилен фосфолипид Протеин

регион
 Која е функцијата на клеточната
мембрана??
• Функции на кл.мембрана:
• Ја дава формата на клетката
• Го одделува внатреклет. простор од надворешната
средина.
• Учествува во препознавање на сродни клетки и
формирање ткива
• Прима сигнали (информации и дразби) и овозможува
реакции кон истите
• Учествува во транспорт на материи:
• Селективна полупропустлива бариера
=Семипермеабилна:

• Некои материи пропушта лесно, други делумно, а за

трети е комплетно непропустлива
 Што представува клеточниот
ѕид?
• кај некои растителни клетки над
клеточната мембрана се јавува
дополнителна обвивка од целулоза

Кој го создава ???

Тој е продукт на активноста на протоплазмата

Цврста, безбојна, проѕирна, обвивка

Пропустлива (пермеабилна) за H2O и раст.мат

Како е граден клеточниот ѕид?
Тој е изграден од основна
материја:
МАТРИКС – низ кој
минуваат нишки(фибрили)
од целулоза –кои се
вкрстваат во различни
правци.
Оваа градба личи на
армиран бетон
Матриксот-бетон,
Железната арматура-
нишки целулоза
 Како се остварува врската меѓу
соседните клетки низ клеточниот
ѕид??
• Кеточниот ѕид иако е компактна и
цврста обвивка – не ја прекинува
врската меѓу соседните клетки
• На него има отвори (пори) низ кои
поминуваат протоплазматични нишки
• Со кои се остварува комуникација меѓу
соседни клетки
• Протоплазматични нишки=
 Како се викаат овие
протоплазматични нишки??/
• Протоплазматични нишки=
ПЛАЗМОДЕЗМИ
 Како се создава кл ѕид?
• Клеточниот ѕид се создава
• во процес: цитокинеза
• (делба на клетка)
• Прво се создава
• клеточна плоча-
• која цитоплазмата на кл. ја
• дели на две нови клетки
Од клеточната плоча меѓу двете
новосоздадени клетки се формира:
средна ламела
(ги интегрира кл. во ткива)
Потоа, секоја новоформирана кл. си создава
примарен клеточен ѕид
Како се создава секундарен кл
ѕид?
пора
плазмодезми
Средна ламела
Примарен
клеточен ѕид

Секундарен
Клеточен ѕид

Клеточна
мембрана

плазмодезми
цитоплазма
Примарен Клеточна
клеточен ѕид мембрана

Клеточна плоча
прва формирана
бариера

Средна ламела
Секоја ќерка
клетка си формира
примарен кл. ѕид

Клетката расте

Клеточен ѕид

По престанок на површински раст ,

примарен почнува задебелување =
кл. ѕид Се формира секундарен кл.ѕид
 Што е функцијата на клеточен ѕид???

• Ја заштитува клетката
• ја дава цврстината
• ја одредува формата на клетка
• Ја дава текстурата на ткивата
• (распоред на кл во ткиво)
• Порозен е овозможува
• Транспорт на H2O и раст.мат
Мембрана и клеточен ѕид не е исто

Мембраната е од
фосфолипиди и
протеини

Клеточниот ѕид е
од целулоза

Со мембрани се обложени и
клеточните органели