საქართველოს მეფე და მისი

უფლებამოსილება, დარბაზი,
სავაზირო და სააჯო კარი
 საქართველოს მეფე და მისი
უფლებამოსილება
მეფის უფლებამოსილების
გამომხატველი
გამოთქმები:

“მართებანი” – მეფის მოვალეობები.

“განგებანი” – მეფის უფლებები, ანუ რა

უნდა განეგო მეფეს.
მეფის უფლებამოსილებები
საგამგეო;
სამხედრო;
საერთაშორისო;
საფინანსო;
მართლმსაჯულებისა და
საკანონმდბლო ფუნქციები.
 მეფე
ქვეყნის მფლობელი, რომელსაც
სახელმწიფოს, როგორც ქვეყნის
ტერიტორიის და მოსახლეობის მართვა
გამგეობის უზენაესი უფლება გააჩნია.
მეფე იყო ქვეყნის პოლიტიკური მფლობელი
და არა მთელი მიწა–წყლის მესაკუთრე.
მეფე მიწის ყველაზე მსხვილი მესაკუთრეა.
მეფის პირადი მოსამსახურეები – დარბაზის
ერის მოხელენი, ანუ “ხელშინაურნი” და
“საკუთარნი”.
 მეფის უფლებამოსილება
საკანონმდებლო და მართლმსაჯულების
დარგში
მეფე საკანონმდებლო ფუნქციით აღჭურვილი
ხელისუფალი:
ზოგიერტ კანონს ღებულობდა
ერთპიროვნულად.
ზოგიერთს დარბაზის ერთან შეთანხმებით,
მაგ.: “სამართლის წიგნს”.

მაგ.: ბაგრატ კურაპალატის სამართლის წიგნი:

“პირველად... მეთე–მეფისა ბრძანებითა და
მერმე ებისკოპოზთა, დიდებულთა და
აზნაურთა და ჭკვიან კაცთა მეფეთა წინაშე
ერთბაშად გაჩენილი”.
მართლმსაჯულების განხორციელების
ფუნქცია
მოჩივართა მართალნი გამოძიებანი.
მეფე – უზენაესი მსაჯული, რომელიც იხილავს
მხოლოდ განსაკუთრებით მნიშვნელოვან
საქმეებს.
იხილავს არამხოლოდ ერთპიროვნულად,
არამედ დარბაზის წევრთა, ანუ
სპეციალისტების დახმარებით.
განაჩენი გამოდის მეფის სახელით.
სააჯო კარი – შემოვიდა დავით აღმაშენებლის
დროს – უმაღლესი სასამათლო.
 სამხედრო ფუნქცია
მეფე – სახელმწიფო ჯარის პატრონი და
მთავარი წინამძღოლი.
უმეტეს შემთხვევაში მეფე თავად მონაწილეობს
ბრძოლაში და სარდლობს ჯარს.
“ლაშქართა მეცადინეობები” – ჯარის წვრთნა.
მხედართაგან წესებანი – სამხედრო
თანამდებობებზე დანიშვნა.
სპათა დაწყობანი და ღონენი – ჯარის
შეგროვება და ბრძოლისუნარიანობა.
ზედამხედველობა ამირსპასალარზე.
 საფინანსო საქმე
“საჭურჭლე” – ქვეყნის შემოსავალი
სახელმწიფო გადასახადებისა და ბეფგარის
დაწესება–გათავისუფლება.
“საჭურჭლეთა შემოსავლის” სიმტკიცის
საკითხი.
წყალობის სიგელების გაცემა მამულის
საბოძებლად ან გადასახადისაგან
გასათავისუფლებლად – ამ სიგელებს ძალა
მხოლოდ მეფის სიცოცხლეში ჰქონდათ.
 საგამგეო ფუნქცია
სახელმწიფოს შინაური საქმეების გაძღოლა–
მოწესრიგების ფუნქცი – ქვეყნის საღვრების
დაცვა და ქვეყნის ტერიტორიული
ხელშეუხებლობის უზრუნველყოფა.
მშვიდობისა და წესრიგის დცვა:
1. “სამეფოს წყნარობის ღონენი”;
2. “განხეთქილებათა კრძალვანი”;
3. “მთავართა ზაკვისა ცნობანი”.
ამ დანაშაულში გარეულთა მიმართ:
1. სადამსჯელო ღონისძიებები.
2. “შეცდომილთა წყალობითა წურთვანი”.
 საგამგეო ფუნქცია
თანამდებობის პირთა არჩევა და დანიშვნა.
ახლადარჩეულ მოხელეთა “დალოცვა” და
“ხელდასხმა”.
თანამდებობის პირთათვის თანამდებობის
შესაბამისი ნიშნების მიცემა:
1. ამირსპასალარს – ოქროს ლომისთავიან
არგანსა და ხმალს.
2. მანდატურთუხუცესს – ოქროს არგანს.
3. მოლარეთუხუცესს – თვლიან ბეჭედს და სხვ.
 საგარეო ურთიერთობები
მეზობელ და შორეულ ქვეყნებთან
მოლაპარაკებების გამართვა.
მოციქულებისა და ძღვენის გაგზავნა.
ყმნადნაფიცი ქვეყნებიდან ძღვენის
მომტანის დასაჩუქრება.
 სამეფო ტახტის მემკვიდრის
საკითხი
კარგი აღზრდის, ფართო განათლების, მიღება.
მაღალი საომარი თვისებები – მშვილდოსნობა, ცხენოსნობა,
მოასპარაზეობა, რაინდობა.
განსწავლულობა საერო და სახელმწიფო მართვა–გამგეობის
საკითხებში.
შემოსავლისა და გასავალის, სალაშქრო და სამხედრო წესების
ცოდნა.
შორსმჭვრეტელობა სახელმწიფო საქმეებში.
როგორც საკუთარი ქვეყნის ასევე უცხო ქვეყნების ისტორიის
ცოდნა.
უცხო ენების ცოდნა.
მას უნიშნავდნენ აღმზრდელს – “მზრდელი”, “პატრონი”.
“თანამოსყდრეობის” ინსტიტუტი.
უფლისწულის სრულწლოვანება
პოლიტიკური სრულწლოვანება – 16
წელი.
სამხედრო სრულწლოვანება – 21
წელი.
სქესობრივი ანუ საქორწინო
სრულწლოვანება – ქალისთვის 12
წლიდან, ვაჟისთვის 16 წლიდან.
სამეფო ხელისუფლების ნიშნები
გვირგვინი – სხვა და სხვა მოყვანილობისა
და ფორმის.
პორფირი – მეფის ზედა სამოსელი,
წამოსასხამი, მის ქვეშ გრძელი წამოსასხამი,
ანუ “ბისონი” ეცვა.
სკიპტრა.
მახვილი და ხმალი.
დროშა – “დროშა სამეფო” ან “დროშა სეფე”.
სახელმწიფო ბეჭედი.
 დარბაზი
დარბაზი – სპარსულად “”დარვაზეჰ” –
სასახლის კარი.
დარბაზობა – მნიშვნელოვანი
საკითხების განსახილველად
მოწვეული კრება.
ხელისუფლების უმაღლესი
საკანონმდებლო ორგანო, ანუ
სახელწიფო საბჭო ანუ სამეფო კარი.
 დარბაზის შემადგენლობა
რთულია დადგენა წყაროწბის არ ქონის გამო.
ბაგრატ IV კურაპალატის “ოპიზის სიგელის”
მიხედვით:
1. უმაღლესი სამღვდელოების
ჭარმომადგენლები.
2. ერისთავთერისთავნი და ერისთავნი
3. ყველა ხეობის სასამართლო საქმის მცოდნე
ერისთავნი.
ეს არ არის დარბაზის სტაბილური
შემადგენლობა, რადგან არ ჩანან ვაზირები.
 დიდი დარბაზობა
დიდი წესით დარბაზობა:
დარბაზის ღია სხდომა;
ნამდვილ წევრთა გარდა სხვა
წევრებიც ესწრებოდნენ.
ზოგ შემთხვევაში საზეიმო სხდომის
ხასიათს ატარებდა.
 მცირე დარბაზობა
მცირე წესით დარბაზობა:

მხოლოდ დარბაზის ნამდვილი წევრები ესწრებოდნენ.

მათ ევალებოდათ საიდუმლოებების მკაცრად დაცვა.
დარბაზის კომპეტენციაში შედიოდა:
1. კანონმდებლობის მიღება.
2. უზენაესი მართლმსაჯულების განხორციელება.
3. ომის გამოცხადებისა და ზავის დადების საკითხები.
4. მაღალი თანამდებობის პირების არჩევა–დანიშვნის
საკითხები.
5. დესპან–მოციქულების მიღება.
6. დარბაზობა დიდი დღესასწაულების, მეთა ხელდასხმისა და
გამარჯვებული ლაშქრის დასახვედრად.
 სავაზირო
ვაზირი – არაბულ–სპარსული
წარმოშობის სიტყვა – “ვაზირუნ” –
თანაშემწე.
პირველად გიორგი III – ის დროს
გვხვდება და იხმარება მეფის
მინისტრის მნიშვნელობით.
სახელმწიფო მართვის უმაღლესი
ორგანო.
შედიოდნენ ვაზირები ანუ მინისტრები.
 სავაზიროს შემადგენლობა
მწიგნობართუხუცესი– ჭყონდიდელი

სამთა ვაზირთა ჯგუფი ორთა ვაზირთა ჯგუფი

1.ათაბაგი
1.მეჭურჭლეთუხუცესი
2.ამირსპასალარი
2.მსახურთუხუცესი
3.მანდატურთუხუცესი
 მწიგნობართუხუცესი–
ჭყონდიდელი
მწიგნობარი – საერო პირი, მდივანი, მწერალი,
რომელიც მმართველობის ყველა დარგში
არსებობდა.
სამეფო კარზე 26 მწიგნობრის თანამდებობა
არსებობდა, რომლებიც ადგენდნენ სამეფო
ქაღალდებს და ხელმძღვანელობდნენ
დაწესებულებების საანგარიშო განყოფილებებს.
ჭყონდიდელი – ჭყონდიდის ეპისკოპოსი.
1103–1110 წლებში ერთიან თანამდებობად
ჩამოყალიბდა, რითაც ეკლესია მეფეს დაემროჩილა.
ვაზირთა შორის პირველია. – “იგი ვითა მამა არს
მეფისა”.
 მწიგნობართუხუცესი–
ჭყონდიდელი
მწიგნობრის გარეშე არ წყდებოდა არცერთი
საქმე, თუმცა იგი უშვალოდ მეფის
მორჩილებაშია.
მონაწილეობას იღებდა სამხედრო საქმეში.
მონაწილეობას იღებს ომის დაწყებისა და
ზავის ჩამოგდების საკითხში.
ზედამხედველობას ახორციელებს
მმართველობიოს ყველა დარგზე.
ემორჩილება როგორც საერო, ასევე
სასულიერო ხელისუფლება.
 ათაბაგი
სამთა ვაზირთა ჯგუფის წევრია.
ხელმწიფის კარის გარიგებაშ მოიხსენიება
მწიგნობართუხუცეს–ჭყონდიდელის შემდეგ
და პატივით ამირსპასალარსა და
მანდატურთუხუცესს უთანაბრდება.
აღმოსავლური თანამდებობაა და
უფლისწული ამღზრდელს ნიშნავს.
საქართველოში 1112 წლიდან გვხვდება.
ივანე მხარგრძელის როლი ათაბაგის
თანამდებობის შემოღებაში.
მეტად საპატიო და გავლენიანი ვაზირია.
 ამირსპასალარი
სამხედრო უწყების ხელმძღვანელი – სამხედრო
მინისტრი.
საქართველოში 12–ე საუკუნიდან გვხვდება.
“ამირსპასალარი” – არაბულად ჯარის წინამძღოლს
ნიშნავს.
მეფის შემდეგ პირველი სარდალია.
საომარი საკითხების განხილვისას მეფის შემდეგ
პირველი სიტყვა ამირსპასალარს ეკუთვნოდა.
ამირსასალარი გარეშე არ ხდება როგორც
დასახლებული, ასევე დაუსახლებელი მიწების
გაცემა–გაჩუქება.
ამირსპასალარის ქვემდებარე
ჯარი
სამეფო სპა – საქართველოს
ცალკეული კუთხეებიდან გამოყვანილი
ჯარი.
ყივჩაღთა ჯარი.
კავკასიის მთიელთა და ყმადნაფიცი
ქვეყნებიდან გამოყვანილი ჯარი.
მონა–სპა – მეფის პირადი მცველი
ჯარი.
ამირსპასალარის ქვემდებარე
მოხელეები
ამირახორი – ამირსპასალარის მოადგილე და
ცხენოსანი ჯარის სარდალი.პატივით უტოლდებოდა
მსახურთუხუცესსა და მეჭურღლეთუხუცესს.
დარბაზობისას სარგებლობდა სათათბირო ხმის
უფლებით.
მეაბჯრეთუხუცესი და ზარდახანის უფროსი –
ამირახორის ქვემდებარე მოხელეები, რომლებიც
განაგებდნენ სამეფო სააბჯრო საწყობს
აჩუხჩი – მეფის პირადი დაცვის უფროსი.
ამირჩქარი – ზუსტი ცნობები არ მოგვეპოვება.
მერემეთუხუცესი – სარემოს ანუ საჯინიბოს
გამგებელი.
 მანდატურთუხუცესი
სიტყვა “მანდატურთუხუცესი” შედგბა ორი
ნაწილისაგან:
მანდატურები – “მანდატ” დავალება(ლათ).
“მანდატორ” – დავალების შესრულება.
მათი უხუცესი – ანალოგია ბიზანტიური
“პროტოს” ანუ “პროტომანდატორი” – კეისრის
სეფე–ლაშქრისა და მონასპის უფროსი.
საქართველოში 11–ე საუკუნიდან, გიორგი
III–ს პერიოდიდან გვხვდება.
 მანდატურთუხუცესის
უფლებამოსილება
მანდატურები:
მეფის მცველები;
სავაზიროს დროს წესრიგის დამცველნი;
მეფის ვენახებისა და მიმდინარე სამუშაოების ზედამხედველნი.
საპატიო კაცის გამყოლნი შორეული მგზავრობისას.
არ მონაწილეობენ ლაშქრობებსა და ომებში და რჩებიან
სამეფო კარზე წესრიგის დამცველად.
სამოხელეო ნიშანი – არგანი.
დას. და. აღმ. საქართველოში 300 სახელო. 3 გვარი აზნაურისა
დანარჩენი გლეხები.(ხელმწ.კარ.გარ.)
მანდატურთუხუცესი:
დარბაზობის დროს მთავარი განმკარგულებელი და განაწესის
დამცველი.
მანდატურთუხუცესის აპარატი
 ამირეჯიბი
მანდატურთუხუცესის მოადგილე.
საპატიო თანამდებობა. მას ყოველთვის
შეეძლო მეფესთან
შესვლა.მონაწილეობს დარბაზობაში,
როგორც მანდატურთუხუცესს
დაქვემდებარებული მოხელე.
ესწრება სავაზირო სხდომებს და
პატივით უთანაბრდება ვეზირებს.
ამირეჯიბის ქვეშევრდომები
ეჯიბი – მეკარე, კარისკაცი(არაბ.), ისინი
იყვნენ არა მარტო მეფის არამედ
დიდებულთა კარზეც.
მესტუმრე – მოციქულთა დახვედრა და
მეძღვნეტა დასაჩუქრება.
მერიგე – ვაზირობას ვერ ესწრებოდა, მისი
ფუნქცია იყო გარკვეული მოქმედება
სიგელების დარიგებისას.
განმგეთუხუცესი – ღირსებით ამილახორზე
და ამირეჯიბზე დაბლა იდგა. ვაზირობას არ
ესწრებოდა.მისი ქვეშევრდომები სამეურნეო
საქმიანობას ასრულებდნენ.
 მეჭურჭლეთუხუცესი
ძველი სავაზიროთანამდებობა.
შედი “ორთა ვაზირთა” ჯგუფში.
მე–4 ვაზირი ათაბაგის თანამდებობის
შემოღებამდე.
მეჭურჭლეთა უფროსი, საჭურჭლის
გამგებელი.
“საჭურჭლე” – სახელმწიფო ხაზინა,
სადაც ინახეოდა ძვირფასეულობა და
ფული.
 მეჭურჭლეთუხუცესის აპარატი

მეჭურჭლეთუხუცესი

საჭურჭლის ნაცვალი

საჭურჭლის მუქიბი მუშრიბი მეჭურჭლენი

 სჭურჭლის მოხელენი
საჭურჭლის ნაცვალი – მოადგილე.
მეჭურჭლეები – უშვალოდ საჭურჭლეში
მომუშავე მოხელეები.
მუშრიბი – ზედამხედველი(არაბ.)
ბაჟისა და საგადასახადო ფუნქციით
აღჭურვილი მოხელე.
საჭურჭლის მუქიბი – ძღვენთა გამგე.
 მეჭურჭლეთუხუცესი
ექვემდებარებოდა:
ძველი ქალაქები;
ვაჭარნი;
ქალაქის ამირანი;
მეჭურჭლენი ქალაქისანი;
სავაჭრო გადასახადები და ბაჟი.
 მსახურთუხუცესი
ორთა ვაზირთა ჯგუფის წევრი.
გიორგი III დროიდან ხდება.
რუსუდანის დროიდან კი უშუალოდ სავაზიროს წევრია.

ექვემდებარებოდა:

“სალარო, საწოლი”.
მესაწოლეთუხუცესი.
მოლარეთუხუცესი, მას მოლარენი ექვემდებარებოდნენ.
ციცხვთუხუცესი – ტექნიკური ხასიატის მოხელენი.
მეხილეთუხუცესი. – სახილე და მეხილეები.
 სალარო
არაყოველდღიურად სახმარი
ძვირფასეულობის საწყობი.სადაც
ნივთები “უხმარებლად შეკრული” იდგა.
უძრავი და მოძრავი ქონების სალარო.
ხელმძღვანელობდა მოლარეთუხუცესი.
ექვემდებარებოდა არა
მეჭურჭლეთუხუცესს, არამედ
მსახურთუხუცესს.