ცნობიერების

პათოლოგია

ნიკა გზირიშვილი
• ბოლო ათწლეულებში ადამიანთა ცნობიერების შესწავლის მეცნიერული ინტერესის მნიშვნელოვანი აღორძინება
მოხდა(Damasio, 2000; Dennett, 1991; Edelman, 1989; Tononi & Koch, 2015). აღწერილობითი კლინიკური
ფსიქოპათოლოგიის მიზნებისთვის ცნობიერება შეიძლება განისაზღვროს,როგორც საკუთარი თავის და გარემოს
გაცნობიერების მდგომარეობა.სრული სიფხიზლის დროს სუბიექტში ცნობიერების ინტენსივობა მნიშვნელოვნად
ვარირებს. თუ ვინმე რთულ ექსპერიმენტს ატარებს ,მისი ცნობიერების დონე იქნება თავის სიმაღლეზე,მაგრამ როცა
სავარძელში ზის და გაზეთს ათვალიერებს,ცნობიერების ინტენსივობა იქნება გაცილებით ნაკლები . ფაქტობრივად ,
როდესაც სუბიექტები აკვირდებიან მონოტონურად განმეორებადი სიგნალების ერთობლიობას ,ძილის ხანმოკლე
პერიოდები შეიძლება იყოს სიგნალებს შორის და არ იყოს ამოცნობილი სუბიექტის მიერ,მაგრამ აშკარად
ნაჩვენებია ელექტროენცეფალოგრამაზე ცვლილებები.
• სანამ განვიხილავდეთ ცნობიერების დარღვევებს,ჩვენ უნდა გავუმკლავდეთ ყურადღების შესაძლო დამაბნეველ
საკითხს. ყურადღება შეიძლება იყოს აქტიური,როდესაც სუბიექტი ყურადღებას ამახვილებს რაიმე შინაგან ან
გარეგნულ მოვლენაზე,ან პასიური,როდესაც იგივე მოვლენები იპყრობს სუბიექტის ყურადღებას მათი მხრიდან
ცნობიერი ძალისხმევის გარეშე. აქტიური და პასიური ყურადღება ურთიერთდაკავშირებულია
ერთმანეთთან,რადგან რაც უფრო მეტ ყურადღებას ამახვილებს სუბიექტი,მით უფრო ძლიერი უნდა იყოს
სტიმული,რომელიც გადაიტანს მის ყურადღებას(ანუ პასიურ ყურადღებას მოქმედებაში მოიყვანს). აქტიური
ყურადღების დარღვევა იჩენს თავს,როგორც ყურადღების გაფანტულობა,რის გამოც პაციენტს გადააქვს ყურადღება
ყველა ახალ სტიმულზე და ამ სტიმულებზე მიჩვევას ჩვეულებრივზე მეტი დრო სჭირდება .ეს შეიძლება მოხდეს
დაღლილობის,შფოთვის,მძიმე დეპრესიის,მანიის,შიზოფრენიის და ორგანული მდგომარეობების დროს.
ავადმყოფური შფოთვის დროს აქტიური ყურადღება შეიძლება გართულდეს შფოთვითი მდგომარეობით ,ხოლო
ზოგიერთ ორგანულ მდგომარეობასა და პარანოიდული შიზოფრენიისას ყურადღების გაფანტულობა შედეგია
პარანოიდული აზროვნების. მწვავე შიზოფრენიით დაავადებულ სხვა პირებში ყურადღების გაფანტულობა ითვლება
აზროვნების ფორმალური აშლილობის შედეგად,რადგან პაციენტს არ შეუძლია შეიკავოს თავი ზღვრული
აზრებისგან,ისე რომ შეუსაბამო გარეგანი ობიექტები მათ აზროვნებაშია ჩართული.
• ყურადღებაზე გავლენას ახდენს ინდივიდის აზროვნება,რომელიც ფსიქიკური დაავადების არარსებობის
შემთხვევაში ,ზოგადად არ არის ხისტი და იცვლება შემომავალი ინფორმაციის საპასუხოდ.თუმცა ამნესტიური
სინდრომის შემთხვევაში პაციენტის აზროვნებასა და დაკვირვებაში დომინირებს ხისტი
კომპლექტები,ამიტომ აღქმასა და გაგებაზე გავლენას ახდენს სელექტიური ყურადღება. ცნობიერების
დარღვევა დაკავშირებულია აღქმის,ყურადღების,დამოკიდებულების,აზროვნების,რეგისტრაციისა და
ორიენტაციის დარღვევებთან.ცნობიერების პათოლოგიის მქონე პაციენტი ავლენს შეუსაბამობას გარემოსა
და სოციალურ მდგომარეობას,გარეგნობასა და პროფესიას შორის.ამ გაუგებრობამ ცნობიერების
დარღვევის სხვა სიმპტომების არარსებობის შემთხვევაში შეიძლება გამოიწვიოს დემენციის არასწორი
დიაგნოზი. ცნობიერების დარღვევის კლინიკური ტესტი არის პაციენტისთვის კითხვა,თარიღის,კვირის
დღის,დღის მონაკვეთის,ადგილის,ამ ადგილას ყოფნის ხანგრძლივობის და ა.შ..სხვა სიტყვებით რომ
ვთქვათ,ვამოწმებთ პაციენტის ორიენტაციას და თუ ვლინდება დეზორიენტაცია,პირველ რიგში,მათ აქვთ
ორგანული აშლილობა.თუ ეს ახლანდელი წარმოშობისაა,მაშინ საქმე გვაქვს მწვავე ორგანულ
მდგომარეობასთან ცნობიერების დარღვევით. ამ წესიდან გამონაკლისები შეიძლება მოიცავდეს
ქრონიკული შიზოფრენიით დაავადებულ პაციენტს,მაგალითად,რომელიც ინსტიტუციონალიზებულია
ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში და შეიძლება იყოს გულგრილი და უარყოს ყოველგვარი კონტაქტი
და შესაბამისად ჩანდეს,როგორც დეზორიენტირებული. მნიშვნელოვანია აღინიშნოს,რომ შიზოფრენიით
დაავადებულმა პაციენტებმა,ინსტიტუციონალიზაციის ისტორიის მიუხედავად,შეიძლება აჩვენონ ასევე
მეხსიერების მნიშვნელოვანი დარღვევები,მათ შორის მუშა და სემანტიკური მეხსიერების დარღვევა; ამ
დარღვევებს ასევე შეიძლება ჰქონდეს მნიშვნელოვანი გავლენა სოციალურ ფუნქციონირებაზე.
• მიუხედავად იმისა,რომ დეზორიენტაცია მწვავე დაავადების დროს ძლიერ მიანიშნებს
ცნობიერების დარღვევაზე,ამ ნიშნის არარსებობა არ გამორიცხავს მწვავე ორგანულ
მდგომარეობას ცნობიერების მსუბუქი დარღვევით. ინტელექტუალური და მეხსიერების
ამონაცების ცუდი შესრულება,დროის გავლის შეფასების შეუძლებლობა და ეეგ-ზე
ცვლილებები შეიძლება მიუთითებდეს მწვავე ორგანულ მდგომარეობაზე.ორიენტაცია
ჩვეულებრივ აღწერილია დროის,ადგილისა და პიროვნების მიხედვით. როდესაც
ცნობიერება დარღვეულია,ის ამ თანმიმდევრობით ახდენს გავლენას ამ სამ ასპექტზე.დროზე
ორიენტაცია მოითხოვს,რომ ინდივიდმა შეინარჩუნოს მუდმივი ინფორმირებულობა იმის
შესახებ,თუ რა ხდება მის ირგვლივ და შეძლოს აღიაროს იმ მოვლენების
მნიშვნელობა,რომლებიც აღნიშნავენ დროის მსვლელობას. ადგილის შესახებ ორიენტაცია
შენარჩუნებულია უფრო ადვილად,რადგან შემოგარენი იძლევა გარკვეულ
მინიშნებას.პიროვნების შესახებ ორიენტაცია იკარგება ყველაზე რთულად. თუ პაციენტი
დეზორიენტირებულია ადგილისა და დროის მიმართ,ჩვეულებრივ უნდა ითქვას,რომ ის
აბნეულია. ფაქტობრივად,დაბნეულობა ვლინდება მძიმე შფოთვისა და მწვავე შიზოფრენიის
დროს დეზორიენტაციის არარსებობის შემთხვევაშიც.ცნობიერება შეიძლება შეიცვალოს სამი
ძირითადი გზით: შეიძლება იყოს სიზმრისმსგავსი,დეპრესიული ან შეზღუდული.
• ცნობიერების სიზმრისმაგვარი ცვლილებებით,ხდება ცნობიერების დონის გარკვეული
დაქვეითება,რაც არის ყველა შემომავალი სტიმულის ზღურბლის აწევის სუბიექტური
გამოცდილება.პაციენტი დეზორიენტირებულია დროისა და ადგილის მიმართ,მაგრამ
არა პიროვნების მიმართ.ამ მდგომარეობის გამორჩეული თვისება არის ვიზუალური
ჰალუცინაციების არსებობა,როგორც წესი,პატარა ცხოველების სახით და
ასოცირებულია შიშის აფექტთან..პაციენტს არ შეუძლია განასხვავოს მათი გონებრივი
გამოსახულებები და პერცეფციები,ისე რომ მათი გონებრივი გამოსახულებები იღებენ
აღქმის ღირებულებას. როგორც მოსალოდნელია,აზროვნება მოწესრიგებულია,როგორც
ეს სიზმარშია და აჩვენებს სიმბოლოების გადაჭარბებულ გადაადგილებას, კონდენსაციას
და ბოროტად გამოყენებას.ზოგჯერ ჩნდება ლილიპუტური ჰალუცინაციები და
ასოცირდება სიამოვნების განცდასთან. ელემენტარული სმენითი ჰალუციანციები
ხშირია,მაგრამ უწყვეტი ხმები იშვიათია და ორგანიზებული აუდიტორული
ჰალუცინაციები იღებენ უცნაურ გათიშული სიტყვების ან ფრაზების
ფორმას.იშვიათად ჰალუცინაციური ხმები ჩნდება ცნობიერების სიზმრის მაგვარ
ცვლილებებთან ასოცირებულად და თუ ეს მოხდა,,ცნობიერების ცვლილება და
ვიზუალური ჰალუცინაციები ხშირად ქრება რამდენიმე დღეში,რაც უკან ტოვებს ორგანულ
ჰალუცინოზს ცნობიერების მცირე ცვლილებებით/უცვლელობით.
• ხშირად გვხვდება შეხების,ტკივილის,ელექტრული შეგრძნებების,კუნთური შეგრძნებების და ვესტიბულური
შეგრძნებების ჰალუცინაციები.პაციენტი შეშინებულია და ხშირად არასწორად განმარტავს სხვათა ქცევას
მუქარად. ამგვარად,პაციენტმა თეთრი ცხელებით შეიძლება თქვას:’’არ დამარტყა,გთხოვ,არ დამარტყა’’ როცა ვინმე
მიუახლოვდება,თუმცა თავდასხმას არასოდეს აქვს ადგილი.. როდესაც ძირითადი ფიზიკური დაავადება
მძიმეა,აღინიშნება უძილობა და როგორც წესი,ცნობიერების დარღვევა ღამით უარესდება .აქამდე ჩვენ აღვწერდით
მწვავე დელირიუმს,რომელშიც ცნობიერების სიზმრის მსგავსი ცვლილება გამორჩეული თვისებაა,მაგრამ
დელირიუმის უფრო მსუბუქი ხარისხებიც შეიძლება შეგვხვდეს. ამრიგად,პაციენტს შეიძლება ჰქონდეს ცნობიერების
ზოგადი დაქვეითება და იყოს არათანმიმდევრული და დაბნეული.ღამით დელირიუმი წარმოდგენილია ვიზუალური
ჰალუცინაციებით და მოუსვენრობით,მაგრამ დილით მდგომარეობა უმჯობესდება.ცნობიერების დაქვეითების
გარდა,შესაძლოა არსებობდეს გარკვეული შეზღუდვაც,ისე რომ ცნობიერებაში დომინირებს რამდენიმე
იდეა,ატიტუდები და ჰალუცინაციები.დელირიუმის ამ უფრო მსუბუქ ტიპს ეწოდა ‘ტოქსიკური დაბნეული
მდგომარეობა’,მაგრამ ტერმინი არადამაკმაყოფილებელია,რადგან სხვადასხვა მნიშვნელობით იყენებს
სხვადასხვა პრაქტიკოსი. ICD-10 ფსიქიკური და ქცევითი აშლილობების კლასიფიკაცია(ICD-10; World Health
Organization, 1992) გვთავაზობს უფრო სტანდარტიზებულ ტერმინოლოგიას და კლინიკურ აღწერილობებს
დელირიუმის მთელი რიგი მდგომარეობების შესახებ,ხაზს უსვამს სწრაფ დაწყებას,ცვალებად მიმდინარეობას და
შედარებით მოკლე ხანგრძლივობას(6თვეზე ნაკლები),დემენციასთან შედარებით. ფსიქოაქტიური
ნივთიერებების გამოყენებასთან დაკავშირებული დელირიუმი კლასიფიცირებულია სხვაგან ICD-10ში. დელირიუმის
უფრო მსუბუქ სახეობებში პაციენტს შეიძლება ჰქონდეს არათანმიმდევრული ორიენტაცია,შეიძლება დაასახელოს
საკუთარი მისამართი, თქვას,რომ საავადმყოფოში იმყოფება,მაგრამ დაიჟინონ,რომ მათი სახლი
მეზობლადაა,როცა სინამდვილეში არის რამდენიმე მილის მოშორებით. ორიენტაცია შეიძლება ასევე ვარირებდეს
24სთ-ის განმავლობაში,ასე რომ,დილით პაციენტი შეიძლება იყოს გონივრულად ორიენტირებული,მაგრამ
ღამით სრულიად დაბნეული.დელირიუმის ეს უფრო მსუბუქი სახეობები შეიძლება გადავიდეს ამნესტიურ
მდგომარეობაში,მძიმე დელირიუმში ან ბინდისებურ მდგომარეობაში.
• ცნობიერების დაქვეითება:ცნობიერების დაქვეითებით პაციენტი არის
დაბნეული,ხდება ცნობიერების ზოგადი დაქვეითება
ჰალუცნიაციების,ილუზიების,დელუზიების და მოუსვენრობის გარეშე.პაციენტი
არის აპათიური,ზოგადად შენელებული,არ შეუძლია მკაფიოდ გამოხატოს
აზრი და შეიძლება პერსევერირებდეს. არ არსებობს მიღებული ტერმინი ამ
მდგომარეობისთვის,რომელიც საუკეთესოდ არის განსაზღვრული,როგორც
‘ტორპორი’ .წარსულში ამ ტიპის ცნობიერება ძალიან ხშირად იყო მძიმე
ინფექციების შედეგი,როგორიცაა ტიფი და ტიფოიდი. დღესდღეობით ის
უფრო ხშირად გვხვდება ცერებროვასკულური შემთხვევის შემდეგ
ათეროსკლეროზული ცერებრული დაავადების კონტექსტში. თუ დაავადების
ისტორია არ არის ნათელი,ინტელექტის ზოგადი დეფიციტით,ჰალუცინაციების
არარსებობის შემთხვევაში,შეიძლება შეცდომით დადგინდეს მძიმე
დემენცია,მაგრამ რამდენიმე კვირის შემდეგ შესამჩნევი ნაწილობრივი
გამოჯანმრთელება ხდება და პაციენტს რჩება მსუბუქი ორგანული დეფიციტი.
• ცნობიერების შეზღუდვა: ცნობიერების შეზღუდვით,ცნობიერება ვიწროვდება რამდენიმე
იდეამდე და დამოკიდებულებამდე,რომლებიც დომინირებენ პაციენტის გონებაში.არსებობს
ცნობიერების დონის გარკვეული დაქვეითება,ასე რომ,ზოგიერთ შემთხვევაში პაციენტი
შეიძლება მხოლოდ ოდნავ დაბნეული გამოჩნდეს და არაინფორმირებულმა
დამკვირვებლებმა შეიძლება ვერ გააცნობიერონ,რომ პაციენტი დაბნეულია. ხდება
დეზორიენტაცია დროის და ადგილის მიმართ.ამ პაციენტთაგან ზოგიერთი შედარებით
კარგად აქვს მოწესრიგებული ქცევა და შეიძლება იხეტიალოს,მაგრამ როგორც წესი,ვერ
ახერხებენ საკუთარ თავზე ზრუნვას,ისევე როგორც ისტერიული ბინდისებური მდგომარეობის
დროს. ტერმინი ბინდისებური მდგომარეობა აღწერს პირობებს,რომლებშიც იყო
ავადმყოფურად შეცვლილი ცნობიერების შეზღუდვა,ცნობიერების უწყვეტობის დარღვევა და
შედარებით კარგად მოწესრიგებული ქცევა.ყველაზე გავრცელებული ბინდისებური
მდგომარეობა ეპილეფსიის შედეგია. გარდა ამისა, არაეპილეფსიური ბინდისებური
მდგომარეობა კრუნჩხვითი გამოვლინებით შეიძლება შეგვხვდეს ფებრილური კრუნჩხვის
შემდეგ და შეიძლება არასწორად დიაგნოსტირდეს,როგორც გახანგრძლივებული
კრუნჩხვები,რაც იწვევს ზედმეტ მკურნალობას.თუმცა ,ეს ტერმინი გამოიყენება ნებისმიერი
მდგომარეობისთვის,რომელშიც არის ცნობიერების რეალური ან აშკარა შეზღუდვა,ასე რომ
აღწერილია მარტივი,ჰალუცინაციური, დაბნეული,აღელვებული, ექსპანსიური,
ფსიქომოტორული და ორიენტირებული ბინდისებური მდგომარეობები.
• ICD-10 მოიცავს ბინდისებურ მდგომარეობებს დისოციაციური(კონვერსიული)აშლილობების სათაურებში და როდესაც
ორგანული ეტიოლოგიის კრიტერიუმები დაკმაყოფილებულია,ორგანული ფსიქიკური აშლილობების.(World Health Organization,
1992). Oyebode (2015) აღნიშავს,რომ ტერმინი ჩვეულებრივ ეხება ორგანულ მდგომარეობას,რომელიც ხასიათდება უეცარი
დაწყებით და დასასრულით,ცვლადი ხანგრძლივობით და მოულოდნელი ძალადობრივი ან ემოციური ქცევებით.მძიმე
შფოთვისას პაციენტი შეიძლება იმდენად დაკავებული იყოს საკუთარი კონფლიქტებით,რომ ბოლომდე არ აცნობიერებდეს
გარემოს და აღმოაჩენს,რომ ბუნდოვანი წარმოდგენა აქვს იმაზე,რაც მოხდა ბოლო საათში. ეს შეიძლება მიანიშნებდეს
პაციენტს,რომ ამნეზია არის მათი პრობლემების გადაწყვეტა,რათა მათ ‘დაივიწყონ’ საკუთარი იდენტობა და წარსული,როგორც
დროებითი გამოსავალი სირთულეებისთვის.ცნობიერების ამ შეზღუდვას,რომელიც გამოწვეულია არაცნობიერი
მოტივებით,ეწოდა ‘ისტერიული ბინდისებური მდგომარეობა’. შეიძლება რთული იყოს იმის გადაწყვეტა,თუ რამდენად
არაცნობიერია ისტერიული ბინდისებური მდგომარეობის მოტივაცია,რადგან ზოგიერთ შემთხვევაში სუბიექტი განზრახ გაურბის
თავის პრობლემებს.მეხსიერების გარკვეული დაკარგვით მიმდინარე მოხეტიალე მდგომარეობებს ასევე უწოდეს
ფუგა,მაგრამ ყველა ფუგა არ არის ისტერიული; მაგალითად,დეპრესიის მქონე ზოგიერთი ადამიანი შეიძლება მოემზადოს
სუიციდისთვის და რამდენიმე დღე ხეტიალობდეს,სანამ სახლის გზას იპოვის ან პოლიცია გააჩერებს. ისტერიული ფუგა
შეიძლება უფრო ხშირი იყოს სუბიექტებში,რომლებსაც ადრე ჰქონდათ თავის ტრავმა ტვინის შერყევით. ICD-10 მოიცავს
დისოციაციურ ფუგას დისოციაციური(კონვერსიული)აშლილობების სათაურით და აღნიშნავს,რომ ფუგის ცნობიერი სიმულაცია
შეიძლება რთულად სადიფერენცირებო იყოს ჭეშმარიტი დისოციაციური ფუგისგან (World Health Organization, 1992). ფუგის
მდგომარეობა შეიძლება იყოს ცვალებადი ხანგრძლივობის,ზოგჯერ უკიდურესად დიდი ხნის განმავლობაში გრძელდება. 1984
წელს გადაღებული ფილმი ‘პარიზი,ტეხასი’ ასახავს დისოციაციური ფუგის მქონე მამაკაცის ისტორიას. ფილმი
ფოკუსირებულია შუახნის კაცის,ტრევისის,ისტორიაზე,რომელიც კვლაავ ჩნდება ტეხასში ოთხი წლის განმავლობაში
შეერთებული შტატების და მექსიკის საზღვარზე უდაბნოში ხეტიალის შემდეგ. მიუხედავად იმისა,რომ აშკარად მუნჯი და
ამნესტიურია,ტრევისი ახერხებს ძმის პოვნას და თანდათანობით იწყებს საზოგადოებაში რეინტეგრაციას. ფილმი წარმოადგენს
დისოციაციური ფუგის მდგომარეობის თავისებურებების ღირებულ დემონსტრაციას,აგრეთვე იმ სირთულეების სასარგებლო
გამოკვლევას,რაც შეიძლება გამოიწვიოს ფუგამ.