Học Viện Công Nghệ Bưu Chính Viễn Thông

Cơ sở tại TP Hồ chí Minh

BÀI GIẢNG

VẬT LÝ ĐẠI
CƯƠNG A1
PHẦN MỘT

CƠ HỌC
Chương 1: ĐỘNG HỌC CHẤT ĐIỂM
BÀI 1 SỰ CHUYỂN ĐỘNG CỦA MỘT VẬT
1 Chuyển động

Máy bay đang bay Tên lửa đang bay Xe đang chạy

Chuyển động của một vật là sự chuyển dời vị trí của vật đó đối
với các vật khác trong không gian và thời gian

Máy bay, tên lửa,xe …được xem là chất điểm

Vị Trí

A ► Vị trí được xác định trong mối quan

hệ với một hệ quy chiếu

y’
► Trong chuyển động một chiều, ta
thường chọn hệ quy chiếu x hoặc y
B

xi’ O’ xf’ x’
 Độ dịch chuyển

► Độ dịch chuyển cho ta biết sự thay

đổi vị trí của vật.

Phân biệt khoảng cách và độ dịch chuyển?

Độ dịch chuyển Khoảng cách

(đường màu đỏ) (đường màu xanh)
2 Phöông trình chuyeån ñoäng- Pt. Quyõ ñaïo
Z
z    

r  xi  y j  zk (1.1)
M ( r)
Söï chuyeån dôøi:
 r
k  x = x(t) ; y = y(t) ; z = z (t)
 j y
i Y
x r  r (t )
X Phöông trình chuyeån
ñoäng
Khöû
t
Phöông trình quyõ ñaïo: f(x,y,z) = 0
Ví duï Xaùc ñònh quyõ ñaïo cuùa chaát ñieåm , cho
(1.1): bieát caùc phöông trình ch/ñ .
a) x = - t ; y = 2t2 ; z = 0

+ Z = 0 → Thuoäc m/p
XOY
Khöû t
+ X = -t ; Y = 2t2 y = 2 (-x)2 = 2x2  Parabol

+ t = 0 →x = y = 0 ? Xuaát phaùt töø goác toïa

ñoä
b) x = cos t ; y = cos 2t ; z = 0

+ z = 0 → Thuoäc m/p XOY

+ x = cost ; y = cos 2t y = cos 2t = 2 cos2t – 1= 2x2 - 1

Parabol
 BÀI 2 VẬN TỐC

Để đặc trưng cho chuyển động Vận tốc Vectơ vận tốc
về phương, chiều và độ nhanh
chậm
Vận tốc trung bình

 r
v (1.2)
M r t

 


r N(…?…) r dr
  
 

r + r  r dr
v t   lim  (1.3)
t 0 t dt

(Vectơ vận tốc tức thời)

 Ví duï (1.2 ) : Vaän toác trung
bình trong chuyeån ñoäng 1
chieàu
* Xeùt chuyeån ñoäng cuûa chieác
oâ toâ
x

Giaûn ñoà
x(t)
Vaän toác trung bình : Thöông soá giöõa quaõng ñöôøng ñi ñöôïc
vaø thôøi gian ñi quaõng ñöôøng ñoù.
x x f  xi
vx  
t t f  ti

xF  x A F x
vx 
tF  t A
B

53m  30m 83
    m / s   1, 7  m / s 
50 s  0 s 50

53m   52m 
v  2,1 m / s 
50 s
Giaûn ñoà cuûa phöông trình Tính vaän toác töùc thôøi:
chuyeån ñoäng x (t),daãn Xeùt ñoïan AB,ta chia nhoû daàn
ñeán tính vaän toác töùc ñeå xeùt töøng thôøi ñieåm (t →
thôøi. 0),tieán tôùi giôùi haïn taïi thôøi
ñieåm t A ( t  0 )

 

 x dx
Vaän toác töùc v  lim  (1.4 )
thôøi: t 0 t dt
  dx
v x  dt

 dy
vv x , v y , v z   v y 
 dt
 dz
v z  dt


v  vx2  v y2  vz2

Caùc thaønh phaàn cuûa veùc tô

2 2 2
 dx   dy   dz  vaän toác.
      
 dt   dt   dt 
BÀI 3 GIA TỐC

Gia toác trung bình :

vx vxf  vxi Tính gia toác
ax   (1.5)
t t f  ti

Gia toác töùc thôøi:a  lim v  dv (1.6)
t  0 t dt
2
dvx d  dx  d x
ax     2
dt dt  dt  dt
 
 v dv
a  lim  (1.6)
t  0 t dt

 dv x d 2 x
a x   2
 dt dt
  dv y d 2 y
a ( a x , a y , a z ) a y   2
 dt dt
 dv z d 2 z
a z   2 Caùc thaønh phaàn gia toác trong
 dt dt heä toïa ñoä (xy)

2 2 2
2 2 2 d x d y d z
a  a x  ay  az  2
 2  2 (1.7)
dt dt dt
 Gia toác tieáp tuyeán – Gia toác phaùp tuyeán

M
  
 + Ta haõy ñaët : v  v
  
v Maëc v  v t  
Veùc tô tieáp tuyeán ñôn     t 
khaùc :
M
 vò :
 
at  d v dv  d
a   v

 dt dt dt
an   
a = at  an (1.8)
  
* at
Gia toác tieáp tuyeán * Gia toác phaùp an
tuyeán :
Đặc trưng cho sự biến đổi độ lớn của Đặc trưng cho sự biến đổi về phương
vectơ vận tốc. của vectơ vận tốc.
- Có phương tiếp tuyến với quỹ đạo - Có phương trùng với phương pháp
tuyến của quỹ đạo
- Chiều : - Chiều hướng về tâm của quỹ đạo

- Độ lớn : 
  2
- Độ lớn : v
an  n
R

dv dv at  
at     v2 v2
dt dt an ,v an  n
R R
BÀI 4 MỘT SỐ DẠNG CHUYỂN ĐỘNG CƠ HỌC
THƯỜNG GẶP
1 Caùc coâng thöùc ñoäng hoïc trong ch/ñ thaúng
Chuyeån ñoäng Phöông cuûa v/t V khoâng ñoåi.Chieàu
thaúng coù theå thay ñoåi,theå hieän qua daáu
•Bieán ñoåi cuûa
v =v.f (t)  const a0
Ñeàu dv
a=  const
dt
* Chuyeån ñoäng thaúng ñeàu: v = const ; a =
0

x (t ) t
dx
v
dt
 dx  vdt   dx  v  dt
x0 t0

x (t) – x0 = v (t – t0 ) x(t) = vt (1.9)

X0= 0; t0= 0
* Chuyeån ñoäng thaúng bieán ñoåi ñeàu :v  vx  const
dvx
vt t ax   const
dt
dv  adt   dv  a  dt  a t  t0 
v0 t0

vt  v0  a t  t0  (1.10)

+ Tìm phöông trình ch/ñ x(t) :

xt t t
dx
vt    dx   vt dt   v0  a t  t0 dt
dt x0 t0 t0

1
xt  x0  v0 t  t0   a t  t0 
2
(1.11)
2
 vt  v0  a t  t0 
1
xt  x0  v0 t  t0   a t  t 0 
2

X0 = 0; t0 = 0

vt  v0  at Vaéng x
1 2
xt  v0t  at Vaéng vt
2
1
+ Khöû a x   v0  vt  t Vaéng a
2 1
+ Khöû v0 x  vt t  at 2 Vaéng v0 (1.12)
2 2 2 Vaéng t
+ Khöû t vt  v0  2ax
Ví duï (1.3):
Moät ñoäng töû A chuyeån ñoäng thaúng thay ñoåi ñeàu theo truïc
OX. Khi t = 4 sec thì x = 3 (m),khi t = 5 sec thì x = 8 (m) vaø
vaän toác v = 6 (m/s).
a/ Tìm quy luaät phuï thuoäc thôøi gian cuûa quaõng
ñöôøng vaøvaän toác.
b/ Moät ñoäng töû thöù hai laø B chuyeån ñoäng
treân cuøng quyõ ñaïo vôùi phöông trình chuyeån ñoäng x = 5 (t-
1). Hai ñoäng töû seõ gaëp nhau luùc
naøo vaø taïi ñaâu ? 1 2
a/ Tìm x(t) vaø v(t) : x  x0  v0t  at v  v0  at
2
(2) – (1)
t  4sec  x  x0  4v0  8a  3 (1) v0  4,5a  5 (4)
t  5sec  x  x0  5v0  12,5a  8 (2)
(3) – (4)
v  v  5a  6 (3)
0
m
0,5a  1  a  2  2 
a  2  m / s 2  ; v0  4  m / s  s 
 1 2
x  x0  v0t  at (1)
2
v  v0  at (2) a  2  m / s 2  ; v0  4  m / s 

x  3  4t  t 2 (5)
v  2t  4
b/ Gaëp nhau luùc naøo , taïi ñaâu
? 2
x A  xB  t  4t  3  5t  5

t1  1sec t2  8sec

x1  0
x2  35m
2. Chuyển động tròn
Vận tốc góc 
Chuyển động có quỹ đạo là đường tròn
Gia tốc góc 
M’
  d
   lim 
R t t  0 t dt

M   d d 2
   lim   2
t t  0 t dt dt

Khi β  const. βt 2
θ  ω0 t 
chuyển động tròn 2 ω 2  ω02  2β
ω  ω 0  βt
thay đổi đều
• Vectơ vận tốc góc • Vectơ gia tốc góc

v  ωR
a n  ω2 R a t  βR
Ví duï ( 1.4 ) :
Moät ñoaøn taøu hoûa chuyeån ñoäng bieán ñoåi ñeàu treân moät
ñoaïn ñöôøng cong ñeàu coù ñoä daøi s = 585 m,coù baùn kính
cong R = 900 m,vôùi vaän toác ban ñaàu 54 km/h.Taøu ñi heát
quaõng ñöôøng naøy trong 30 giaây.Tìm vaän toác daøi,vaän toác
goùc gia toác tieáp tuyeán,phaùp tuyeán vaø toaøn phaàn cuûa
ñoaøn taøu ôû vò trí cuoái cuûa quaõng ñöôøng cong ñoù .
1 2 s0  0
s  at  v0t  s0 at  0,3m / s 2
2
v  at  v0 v  24m / s
3
54.10
v0  54km / h  3
 15m / s
3, 6.10
v
   0, 027rad / s
2 2 2 R
atp  a  a  0, 7m / s
t n
v2
an   0, 64m / s 2
R
Chương 2: ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM
* Löïc laø gì?
-Ñaïi löôïng veùc tô,ñaëc tröng
cho töông taùc giöõa caùc vaät
thoâng qua söï va chaïm hoaëc söï
lieân keát giöõa caùc vaät.
-Laø nguyeân nhaân gaây ra söï
thay ñoåi ñaëc tröng chuyeån
ñoäng.
-Hai loïai:löïc tieáp xuùc;löïc
* Ñoäng löïc hoïc laø
tröôøng.
gì?
Nghieân cöùu söï chuyeån
ñoäng coù lieân heä vôùi
nguyeân nhaân laøm thay
ñoåi ñaëc tröng ch/ñ.
Cô sôû lyù thuyeát laø gì?

Ba ñònh luaät
Newton
 BÀI 1 CÁC ĐỊNH LUẬT NEWTON
1. Định luật 1 Newton 

n
Vaät (heä) coâ laäp
: Fng  0

Phaùt bieåu ñònh 


 :
n luaät  v0
 ngF  0 a0 
v  const
Phaùt bieåu + Moät vaät coâ laäp seõ bảo toàn traïng thaùi
: chuyển.ñộng
+ Neáu hôïp löïc taùc duïng leân vaät baèng khoâng thì coù theå t
thaáy caùc heä quy chieáu maø trong ñoù vaät naøy khoâng coù
toác.
Khoâng coù gia toác = baûo toøan traïng
thaùi ch/ñ → Heä coù quaùn tính.

Heä quy chieáu quaùn tính

2. Định luật 2 Newton
+ Thöïc nghieäm → Moãi vaät coù quaùn tính rieâng cuûa
F  a  F (2.1)
noù.
+ Vôùi cuøng löïc taùc duïng, caùc vaät
khaùc nhau nhaän ñöôïc gia toác khaùc → Gaùn cho noù moät ñaïi löôïng ñaëc
tröng cho quaùn tính : Khoái löôïng
nhau. 1
a (2.2)
m ??
F F
(2.1);(2.2) a ak
m  m  * Neáu moät vaät ñoät nhieân thay
 F  ma ñoåi ñaëc tröng ñoäng hoïc,ví du töï
k = 1 (Hệ SI)  F  nhieân coùï gia toác thì coù nghóa

a (2.3)  dv (2.4)
gì?

m F m
dt * Moät vaät ñang coù gia
toác do chòu taùc duïng moät löïc.
Ñoät nhieân ngöøng löïc taùc
Caùc phöông trình cô baûn cuûa duïng.Ñieàu gì xaûy ra?
ñoäng löïc hoïc.
Ví duï (2.1): Moät traùi banh tennis khoái löôïng 60 g bay thaúng tôùi vôït
vôùi vaän toác 30 m/s.Banh tieáp xuùc vôùi vôït trong thôøi
gian 5,0 ms vaø baät ra vôùi vaän toác 30m/s.Tính löïc taùc
duïng cuûa vôït vaøo banh.

Gia toác trung bình :

Vt = -30 m/s
v vt  v0
a 
t t
+ V0 = 30 m/s
a
 30m / s   30m / s
  1, 2.10 4
m / s 2

5, 0.103 s
F = ma = (0,060 kg)(-1,2.104 m/s2 ) = - 720 N.

Daáu (-) cho coù yù nghóa gì ?

* Daáu (-) cho thaáy löïc F coù höôùng
ngöôïc vôùi höôùng döông ñaõ choïn.
3. Động lượng của chất điểm – xung lượng của lực
Từ định luật 2 Newton:
   

ma  m 
  F
 
d v d mv  Ñaët : P  mv d P 
 F (2.5)
 
d P  Fdt (2.6)
dt dt dt
m = const
Ñoä bieán thieân Xung löôïng cuûa
Xeùt khoûang 
: t  t2  t1 ñoäng löôïng trong löïc trong khoûang
khoûang thôøi gian dt thôøi gian dt


P2 t2    t2 
 d P   Fdt  P  P2  P1   Fdt (2.7)

 
P1 t1 t1  P  F .t (2.8)
F  const
Ñònh lyù veà ñoäng löôïng:
Ñoä bieán thieân ñoäng löôïng cuûa chaát ñieåm trong khoûang thôøi gian
naøo ñoù baèng xung löôïng cuûa löïc taùc duïng leân chaát ñieåm trong
khoûang thôøi gian ñoù.
* Caû 3 bieåu thöùc (2.6) ,(2.7) , (2.8) ñeàu dieãn taû chung ñònh lyù ñoäng löôïng.
4. Định luật 3 Newton

1


 F12
F21
2

 
F21   F12 (2.9)

Caùc löïc töông taùc bao giôø cuõng baèng nhau veà ñoä lôùn
?
vaø ngöôïc chieàu nhau (löïc vaø phaûn löïc).

?? Haõy nhaän xeùt

 bieåu
 thöùc sau ñaây ñöôïc suy ra töø

(2.9) : F12  F21  0
Khoâng theå noùi toång hôïp löïc baèng khoâng.,hoaëc hai
löïc trieät tieâu nhau!
Vì sao ? Ñieåm ñaët leân hai vaät khaùc nhau.
5. Các loại lực thông dụng trong cơ học
m 1m 2 (2.10) G = 6,68.10-11 N.m2/kg2 :
Fhd  G 2
a. Löïc haáp daãn:
haèng soá haáp daãn
r12
* Troïng löïc : Laø tröôøng hôïp rieâng cuûa löïc haáp
daãn
mM M
P  Fhd  G 2
 m .G 2
 m.g
(R  h) (R  h)
M ~ 6.1024kg M m
gG 2
 9,81 2 , h  R
R= 6370.103m (R ) s 

* Troïng löïc vaø troïng

löôïng
 :
 m
Fr + Traùi ñaát  Vaät
   h
Troïng löïc P  mg
R
+ Vaät tieáp xuùc ,aùp
 leân giaù
   ñôõ Troïng löôïngG M
P  mg G
b. Löïc ñaøn hoài :


 

Ñònh luaät HOOKE: f dh   k .l (2.11)

Khi vaät bò bieán daïng,trong vaät xuaát hieän moät löïc coù xu
höôùng ñöa vaät veà hình daïng kích thöôùc ban ñaàu.Ñoù laø löïc
ñaøn hoài,phuï thuoäc baûn chaát vaät.
 c. Löïc ma
saùt :
 
f0 F


 + 0  F  f0,max → Vaãn ñöùng
Fn yeân

 Ngoïai löïc bò trieät tieâu bôûi moät

 
 a  löïc :
ft f0   F

F ma saùt
Fn nghæ
+ Khi F  f0,max → Vaät baét ñaàu
tröôït.

Th/ngh → ma  F ma = F – ft
Coù toàn taïi
moät löïc caûn.
ft : ma saùt tröôït.
(ñoäng)
d. Löïc caêng cuûa daây lieân keát caùc vaät khi caân baèng

 
M Daây chòu löïc keùo F naèm ngang taïi M
F
O
A  Laøm cho M naèm caân baèng,töùc :

  Daây bò caêng
F
, Taïi sao ?

Taïi moãi ñieåm A baát kyø treân daây ñeàu coù

hai löïc töông taùc giöõa hai nhaùnh cuûa daây.
→ Löïc caêng cuûa daây.
* Xaùc ñònh löïc caêng :
 
 = F   ,
Hai nhaùnh OA,MA vaãn caêng
, =
(caân baèng nhö cuõ)
 =- F
Ví duï (2.2): Hai vaät coù khoái löôïng m1 ,m2 noái vôùi nhau qua moät
sôïi daây khoâng co daõn khoái löôïng khoâng ñaùng keå.
Döôùi taùc duïng cuûa löïc naèm ngang F,caû hai vaät
tröôït khoâng ma saùt treân maët naèm ngang.Tính löïc
x
caêng cuûa daây.
m2
  m1 
, A
 F
a

F
a (1)
+ Xeùt rieâng
 töøng
 vaät :  m1  m2 
,
Taïi m1:
, ,
F    m1 a  F    m1a   F  m1a (2)
 
Taïi   m2 a    m2 a (3)
m 2:
+ (1),(2),(3) m2 F m2 F
,
  = 
 m1  m2   m1  m2 
BÀI 2 CHUYỂN ĐỘNG TƯƠNG ĐỐI VÀ NGUYÊN
Hệ O’ LÝ TƯƠNG ĐỐI
y’
Hệ O y chuyển Theo quan điểm của Newton:
đứng động
yên - t’ = t : thời gian có tính tuyệt đối
•M
B - Vị trí của chất điểm (M):
A
0  x  x'OO'
0 Vị trí có tính chất

x x’  y  y' tương đối,phụ thuộc
z  z' vào hệ quy chiếu

z’ - Khoảng cách giữa hai điểm trong không gian (A,B)
z
x A  x' A OO' l0  x ' B  x ' A
Phép biến đổi Galile l0 = l’
xB  x'B OO' l  xB  x A
oo'  Vt

O’ O O O’
(2.12)
 Tổng hợp vận tốc và gia tốc
y’ Đạo hàm
d r d r ' d OO'
y Ta có: r  r '  OO'  
dt dt dt
•M
Hay v  v'V OO'  V 
r r' x’
0 d v d v' d V
0   a  a ' A
x dt dt dt
z Giả sử O là
z’ hệ quán tính F  ma ma  ma'  F
- Mọi hệ qui chiếu chuyển động thẳng đều
Nếu hệ O’ chuyển động A0 đối với hệ qui chiếu quán tính cũng là hệ qui
thẳng đều đối với hệ O a  a' chiếu quán tính.
- Các phương trình động lực học có dạng
Nếu hệ O’ chuyển động
như nhau trong các hệ quy chiếu quán tính.
có gia tốc so với hệ O
(Nguyên lý tương đối Galilê)
A  0 ma  ma'  m A


ma'  F   m A  F qt  m A
m a '  F  Fqt
( Hệ quy chiếu
quán tính)
BÀI 3 NĂNG LƯỢNG
1. Công và công suất
• Công dưới tác dụng của lực không đổi

A  F cos  .x (2.13)

cosF

l
à
x
t
h x  0
à A=0
n cos  0
h
(  90 0 )
 • Công dưới tác dụng của lực biến đổi
(1): Coâng thöïc hieän bôûi löïc Fx treân quaõng
ñöôøng x laø A = Fxx, gaàn ñuùng baèng
dieän tích hình chöõ nhaät nhoû.
(2): Coâng thöïc hieän bôûi thaønh phaàn treân truïc
x cuûa moät löïc bieán ñoåi chính xaùc baèng dieän
tích döôùi ñöôøng cong Fx (x).
xf

Axi x f   F .dx
xi
x

• Công suất của lực

A A dA
Ptb  P  lim 
Đặc trưng cho sức t t 0 t dt (2.14)
mạnh của máy
dx
P F  F .v (2.15)
dt
2. Các định luật bảo tòan
a/ Ñoäng naêng – Coâng cuûa löïc :

 Chaát ñieåm khoái löôïng m ñang chuyeån ñoäng

m F vôùi vaän toác : 
  dv

 va
ds   dt    
 dv  dv 
ma  m F mv .dt  F ds
dt  
 dt
Nhaân 2 veá ds  vdt
vôùi : 2
   v   v2 
vd v  d    d  
 2  2
 
 mv 2   
d   F ds (2.16)
ds
 2 
 mv 2  
  mv 2 
* Ñaët : wd  vaø dA  F ds dwd  d  
2  2 
 mv 2   
d   F ds (2.16) mv 2
 2  wd   dwd  C
2
d(Wd ) = dA Caàn quy
 mv 2    wöôùc:
d v  0  0 C=0
12 d  2   12 Fd s  12 dA = A12

2 2
mv mv
2
 wd 2  wd 1  wd
1

2 2
 Wd = A12 (2.17)
Ñònh lyù veà ñoäng naêng :
“ Coâng cuûa löïc toång hôïp taùc duïng leân vaät ñöôïc chuyeån
thaønh ñoä bieán ñoåi ñoäng naêng cuûa vaät .”
 b / Theá naêng cuûa chaát ñieåm trong tröôøng theá:
Xeùt troïng tröôøng .
1  
h1 Giaû g  const  P  const

 söû :    
s12 
  s12 
g
A12   dA   Pds  P  ds
12
ds  
12

 

12

h2   g s12   ds   ds
2 P  mg 12
 
  


A12  Ps12  m g .s12 
 

g .s12  g.s12 .cos   g .  s12 g

(3.3) A12  mg  h1  h2  A12  mg  s12 g

 s12 g   h1  h2 
??
Coâng khoâng phuï thuoäc daïng ñöôøng ñi,chæ phuï thuoäc vò trí ñaàu
vaø cuoái.
Troïng tröôøng laø tröôøng theá .
* Theá naêng cuûa chaát ñieåm trong tröôøng theá :
Trong moät tröôøng theá,öùng vôùi moãi vò trí r baát kyø ngöôøi ta gaùn cho
chaát ñieåm moät giaù trò haøm U(r) naøo ñoù,sao cho thoûa maõn heä thöùc :

Ar1r2  U  r1   U  r2   U (2.18)

Haøm U(r) nhö theá goïi laø haøm theá naêng (hay” theá naêng”)
cuûa chaát ñieåm trong tröôøng theá.
Theá naêng chaát ñieåm

A12  mg h1  h2  taïi ñoä cao h : U (h) = ?
h
U a = mgh
U (h) = mgh (2.19)

O U b= 0
Coù theå choïn goác tính theá naêng tuøy yù

-h Uc = mg(-h)  0 → Theá naêng coù theå aâm.

 * Moái lieân heä giöõa löïc theá vaø theá
naêng :
Xeùt vaät chuyeån ñoäng theo phöông x,treân ñoïan vi phaân dx.
  
cuûa löïc tröôøng :
Coâng
F dA  F .dx  Fdx cos   Fx .dx  dU  x , y , z 

Fx x dU
dx
Fx  
dx
+
h dU/dx :vôùi giaû thieát y,z
khoâng bieán thieân,chæ vôùi
bieán soá laø x.

Ví duï: P h dU
U(h) = mgh P   mg
dh
Daáu aâm chæ ra raèng veùc tô troïng löïc ngöôïc
chieàu vôùi chieàu döông ñaõ choïn,töùc töø treân
xuoáng.
 U
Fx   
Tröôøng hôïp toång x  
 
U  
quaùt:  U U U 
Fy   F  iFx  jFy  kFz    i j k 
x,y,z ñeàu bieán y  x  y z 

 
thieân U U U U
Fz   gradU  i j k
z x y z
 
 
F   gradU  U (2.20)

Löïc theá taùc duïng vaøo vaät luoân coù

xu höôùng laøm giaûm theá naêng cuûa
vaät .
 c / Ñònh luaät baûo toøan cô naêng trong tröôøng theá :

Vaät chuyeån ñoäng töø vò trí (1) ñeán vò trí (2) trong tröôøng theá.

Ñònh lyù ñoäng A12  Wd 2  Wd 1

naêng :
Ñònh nghóa cuûa theá naêng : A12  U 1  U  2
2
Wd2
U 1  U 2  Wd 2   Wd 1
1
U2
Wd1 U 1  Wd 1  U  2  Wd  2
U1
U  W  E  const (2.21)
Khi vaät chuyeån ñoäng trong tröôøng löïc theá(maø khoâng
chòu taùc duïng cuûa moät löïc naøo khaùc),cô naêng cuûa
vaät ñöôïc baûo toøan.
Ví duï (2.3): Cho heä cô nhö hình veõ.Boû qua ma saùt,khoái löôïng roøng
roïc vaø daây.Daây khoâng co daõn.Tính gia toác cuûa heä
baèng caùc phöông phaùp sau :
a/Ñònh lyù ñoäng naêng.; b/ Ñònh luaät baûo toøan cô naêng.
Goïi V laø vaän toác cuûa hai vaät sau
khi ñi ñöôïc ñoïan ñöôøng s,taïi thôøi
 a/ Aùp ñieåm
duïng t.
ñònh lyù ñoäng
+
g naêng
Coâng: cuûa troïng löïc
s  : AP1  Wd  Wd t   Wd  0   P1.s
P1
1
  m1  m2  .V 2  0   m1 g .s
2 m
V2  2 1
.gs
 m1  m2 
2 2 m1
V  V  2as  a  .g
0
 m1  m2 
b/ Baûo toøan cô naêng
:
Choïn goác theá naêng cuûa heä taïi vò trí ban ñaàu
moãi vaät .
Wd 0  U 0  Wd t   U t
m1 0
1
-s 0  0   m1  m2 V 2  m1 g   s 
t 2
m1
V2  2 g.s
 m1  m2 
V 2  V02  2as

m1
a .g
 m1  m2 
Chương 3: CƠ HỌC HỆ CHẤT ĐIỂM – VẬT RẮN
BÀI 1 CHUYỂN ĐỘNG CỦA HỆ CHẤT ĐIỂM – VẬT RẮN

Vật rắn
m   mi
i

 n 

F   fi
Hệ chất điểm mà khoảng cách giữa các chất điểm i
bất kỳ luôn không đổi.

Chuyển động
• Chuyển động tịnh tiến
vật rắn
Chuyển động
quay
•1 . Chuyeån ñoäng tònh tieán:
•Baát kyø ñöôøng thaúng naøo thuoäc
vaät ñeàu chuyeån ñoäng song song
vôùi chính noù.


 M2
r12 
M1 r2

r1 O

Chuyeån ñoäng tònh tieán : + Neáu bieát phöông

  

  d r12
trình chuyeån ñoäng
 
r12  const 0 M 1 r t  : r1 t 
cuûa chaát ñieåm
dt

   thì xaùc ñònh ñöôïc ph/t
r12  r2  r1 ch/ñ cuûa M 2 baát kyø .
  
  

r2 t   r1 t   r12  r1 t   const (3.1)
  
  

r2 t   r1 t   r12  r1 t   const
 
d r2  d r1 
 v2   v1 Trong chuyeån ñoäng tònh
dt
 dt
 tieán,ôû thôøi ñieåm t baát
kyø,moïi chaát ñieåm trong
d v2  d v1  vaät raén coù cuøng veùc tô
 a2   a1 vaän toác vaø veùc tô gia toác.
dt dt
Caùc chaát M 1 vaø M 2 Khi khaûo saùt chuyeån ñoäng
ñieåm
ñöôïc choïn tuøy yù. tònh tieán cuûa vaät raén,chæ
caàn khaûo saùt chuyeån ñoäng
cuûa moät ñieåm naøo ñoù trong
vaät.
Thoâng thöôøng ñieåm naøy ñöôïc choïn laø khoái taâm
cuûa vaät.
  
 thöù “ i
Xeùt chaát ñieåm mi ; fi ; r
 i
”: f
ai  i
   mi
ai  avat
   
 
  mi  a   f i  F (3.2)
 i 
Gioáng phöông trình chuyeån ñoäng cuûa moät chaát
 ñieåm
coù khoái   mi , chòu taùc duïng moät F   fi
m löôïng:
 
i  löïc:

nhaän gia a  ai  avat
toác :
Töôûng töôïng vaät ñöôïc “thu laïi” thaønh 1 ñieåm (chaát
ñieåm ) nhö vaäy,ñaëc tröng ñaày ñuû cho caû vaät veà
phöông dieän ñoäng löïc hoïc,ñoù laø “khoái taâm” cuûa vaät .
a/ Khoái taâm * Xeùt heä ñôn giaûn goàm 2 chaát ñieåm .

m1 m2 Ñònh nghóa khoái taâm cuûa heä

G
laø ñieåm G thoûa maõn heä thöùc :
M1 M2
m1 M 1G  m2 M 2G  0
m2 g m1 M 1G  m2 M 2G  0 (3.3)
m1 g m1  m2 g

* Heä goàm n chaát ñieåm m1 , m2 ,..., mi ,...mn

ñaët taïi caùc M 1 , M 2 ,...M i ,...M n

ñieåm n
Khoái taâm cuûa heä n chaát ñieåm mi
laø ñieåm G ñöôïc xaùc ñònh bôûi m M G  0
i 1
i i (3.4)
ñaúng thöùc veùc tô :
 * Ñaët heä chaát ñieåm trong heä toïa ñoä (O x,y,z):
Toïa ñoä cuûa khoái taâm GR:
OG  OM i  M i G

mi OG  mi OM i  mi M i G
Mi M iG
G  n  n n
  mi OG   mi OM i   mi M iG
  i 1  i 1 i 1
OM i
OM i  ri
R  OG m i m n
i
m M G  0
i i (3.4)
O i 1

n
m R   mi ri
i 1

1 n
Toïa ñoä R 
khoái taâm :

m i 1
mi ri (3.5)
 1 n
R   mi ri
m i 1

m z
n n

 mi xi m y i i
i i

yG  i 1 zG  i 1
xG  i 1
m m
m

Mi O
M iG

m1 G m2 OM i G

M1 M2
M1 M2 R  OG G
O M3
n
m1 M 1G  m2 M 2G  0
m M G  0
i 1
i i
b/ Ñoäng löôïng cuûa khoái taâm :
n
d ri  

n n
mi  mi vi 
 pi
dR dt P he ,vat
V  i 1
n
 i
n
 ni  n
dt m  mi  mi
 mi
i 1
i
i
i i

1 n
R m r n
 mi
i i

P  ( mi ).V  P hevat
i 1
i (3.6)
i 1
Ñaëc tröng ñoäng löïc hoïc cuûa
vaät raén chuyeån ñoäng tònh
dP
tieán xem nhö ñoàng nhaát vôùi F (định lý động lượng)
ñoäng löïc hoïc cuûa khoái dt
taâm,töùc cuûa moät chaát
ñieåm maø ta ñaõ quen bieát.→ F
 
d m1 v1  m2 v2  ...mn vn  0 Hệ cô
dt lập
Chæ caàn xeùt chuyeån ñoäng
quay cuûa vaät raén. m1 v1  m2 v2  ...mn vn  const (3.7)
Định luật bảo tòan động lượng
Tổng động lượng của một hệ cô lập là một đại lượng bảo tòan
 Ví duï (3.1) : Giaûi thích hieän töôïng suùng
daät. 
v Ban ñaàu caû suùng vaø ñaïn naèm
 yeân : 
 
V V0  v0  0
Tröôùc khi baén : Sau khi baén :
     
Ñoäng P  MV0  mv0  0 P '  MV  mv
löôïng :    
Baûo toøan MV0  mv0 0  MV  mv
ñoäng löôïng:
mv
  0
MV  0 Suùng daät .
   
MV  mv  0 m
Caøng naëng caøng ít daät.Daät
V  v
?
ngöôïc chieàu vôùi ñaïn.
M
 ?? Baïn haõy moâ taû hình aûnh döôùi
ñaây !

Moät cuoäc thöû nghieäm va chaïm oâ toâ : oâ toâ lao

thaúng vaøo töôøng vôùi vaän toác 15,0 m/s,bò baät ra
vôùiCaàn
vaäntính
toác 2,6 m/s.
gì ñaây ? Caàn
?? Caàn bieát khoái löôïng oâ toâ
boå sung nhöõng döõ kieän
vaø thôøi gian va chaïm → P ,
gì cho baøi toùan naøy?
F=?
2. Chuyển động quay vật rắn
• Tính chất động học
- Mọi điểm của vật rắn vạch ra vòng tròn
có cùng trục
 - Tại cùng thời điểm t,mọi điểm của vật
rắn có cùng góc quay

M(t) d
 
dt
ri v 
 
N(t) d
 
mi at 
dt

 v  r 
r  v
at at    r
• Tính chất động lực học
Phöông trình cô baûn cuûa vaät raén quay :

+ Vaät raén ñang quay quanh truïc .
 mi coù vaän vi
li
Xeùt chaát 
 toác
ñieåm 
v i   i .r i 
 + Momen ñoäng löôïng cuûa chaát ñieåm,theo
i  ñònh nghóa :
    
 vi l i   r i . p i    r i .mi v i 
ri   
mi r i  vi , pi
i i i i
2
li  mi rv
i i  m r  r  m  r
i i i
 Caùc chaát ñieåm coù cuøng vaän
toácgoùc
i 
:
2 2
li  m  r   m r
i i i i i (3.8)
 li  mii ri 2   mi ri 2
Momen ñoäng löôïng cuûa vaät raén quay ñoái vôùi truïc  :
L   li    mi ri 2
i i

Ñaët I   ii
m r 2
: Momen quaùn tính cuûa vaät ñoái vôùi truïc
  
L  I   L I
  
Tröôøng hôïp toång quaùt    t  ; L  L t 
:  
dL d 
I  I
dt
 dt

Ñaë M 
dL 
 
t dt
M  I (3.9)

Phöông trình cô baûn cuûa chuyeån ñoäng quay vaät raén .

Ví duï (3.2): Moät ñóa maøi coù momen quaùn tính 1,2 x10-3 kg.m2 .ñöôïc gaén
vaøo moät caùi khoan ñieän,khoan naøy cho noù moät momen
quay 16 N.m.Tìm :
a/ Vaän toác goùc vaø b/ momen ñoäng löôïng cuûa ñóa
sau khi ñoäng cô khôûi ñoäng 33 ms.
Phöông trình cô baûn cuûa chuyeån ñoäng quay
: M 16 4 2
   1,33.10 rad / s
I 1, 2.103
Vaän toác 0  0
   t  0   t Quay töø
goùc:
nghæ : 4
  1,33.10 t
a/ Vaän toác goùc cuûa t  33.103 s
ñóa luùc   1,33.104.33.103  440rad / s
b/ Momen ñoäng löôïng luùc ñoù
laø : L  I   1, 2.103.440  0,528 kgm 2 / s  
 Tính momen quán tính

n Vật rắn phân bố

 r dm
2
I   mi ri 2
liên tục I (3.10)
i
vatran
Chia vật rắn thành
những phần tử nhỏ

M
Ví vụ (3.3) o
m
Tính moâmen quaùn tính cuûa
moät thanh ñoàng chaáte chieàu
daøi l, khoái löôïng Mn ñoái vôùi
truïc quay 0 ñi qua khoái taâm
q
vaø vuoâng goùc vôùi thanh.
Vì ñoàng chaát u
neân
l l
2
M x  2
3
Ml 2
á  dx
dm M
l l
2
I0  x dx    
M l  3  l 12
n l 2 2
 Mômen quán tính của một số vật rắn đồng chất
Vành tròn Hình trụ rỗng Hình trụ đặc

Khối cầu Vỏ khối cầu mõng

 Thanh đồng chất Trục quay đi
Trục quay đi qua qua khối tâm
đầu thanh

Mặt hình chữ nhật

 Momen quán tính đối với một trục bất kỳ

Ñònh lyù Steâne-Huyghen

2
 o I  I o  Md (3.11)

G I o laø moâmen quaùn tính cuûa vaät raén ñoái

vôùi truïc quay
 o ñi qua khoái taâm.
d
I laø moâmen quaùn tính cuûa vaät
raén ñoái vôùi truïc
baátquay
kì song song vôùi truïc quay
 ovaø caùch truïc o moät khoaûng d.
3. Định luật bảo toàn momen động lượng

dL • Hệ chất điểm cô lập

dL
M M 0
dt • Tổng momen các ngoại dt
lực đối với điểm gốc bằng 0

 I 
L  const
 I 

L  I .  const I11  I 2 2  ....I i i  const

(3.12)
Hệ quay xung quanh
một trục cố định
 Ứng dụng của định luật bảo toàn momen động lượng
Thí nghiệm trên ghế Giucopxki ( Trục quay tròn xung quanh 1 trục
thẳng đứng)
Trường hợp 1
i f

Ii If

Li Lf

Ghế quay chậm lại Ghế quay nhanh

Ii Tăng Ij Giảm

i Giảm j Tăng
Trường hợp 2 Hệ gồm hai vật quay: bánh xe và ghế
??

(1) (2) (3)

LNET LNET
LW LNET
LW LS LW not
turning

[1] [2] [3]

Giải thích :
Heä coâ laäpgoàm2 “vaät
quay”
I I: 1 ;  2
1 2 ;
  
L  I11  I 2  2  const

Thôøi ñieåm ñaàu tieân heä ñöùng L 0  0
yeân :
Baûo toøan momen ñoäng
 :
löôïng  
L  L 0  I11  I 2  2  0
  
I11   I 2  2 I1 
 2   1
I2
?? 
Ngöôøi cho baùnh xe 1 
quay:
Gheá quay ngöôïc chieàu vôùi vaän 2
toác goùc
4. Coâng cuûa momen löïc vaø ñoäng naêng cuûa vaät raén
quay :
Xeùt vaät raén
 quay quanh truïc coá ñònh
 ,löïc tieáp Ftuyeán
t
naèm trong maët phaúng quyõ ñaïo
Coâng vi phaân cuûa löïc tieáp tuyeán
laø: dA  Ft .ds  r.Ft .d
r  
d r  Ft ds  rd
ds M  r.Ft
 2
Ft
dA  M .d A   M .d
1
Vôùi chuyeån ñoäng cuûa chaát ñieåm : dA d
A dA P M  M .
P  lim  dt dt
t 0 t dt
dA 

 
d s   
P
dt
F
dt
 F .v P  M .
• Ñoäng naêng cuûa vaät
quay :
dA  M .d
d d
M  I  
dt dt
d d
dA  I  .d  I .d  Id   I d
dt dt
Neáu :I  const 2
A 
 I  2  I 22 I 12
 I 
dA  d 
2

A   dA   d     
2 2 2  2 
0  1  
A  Wd 2
I
Wdq 
2
Neáu vöøa quay vöøa tònh tieán → Ñoäng naêng toøan phaàn :

1 2 1 2
Wd  mv  I 
2 2
 CAÙC HEÄ THÖÙC TÖÔNG ÑÖÔNG GIÖÕA CHUYEÅN
ÑOÄNG TÒNH VAØ CHUYEÅN ÑOÄNG QUAY

Chuyeån ñoäng tònh Chuyeån ñoäng quay

tieán
   
m
F  ma Ivat   mi ri 2 
      M  I
 
v a p  mv

 
 l   r. p 
F   M   r.F   
P   pi L   li
   
d P  Fdt d L  M dt
 


F  const
 l  
M  const
 L  const

P  const 
m  v
v  mi
p  mv
Ví duï (3.4) :
Moät con giaùn khoái löôïng m boø ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà theo meùp
moät caùi khay nhieàu oâ (moät ñóa troøn laép treân moät truïc thaúng
ñöùng),baùn kính R,momen quaùn tính I,vôùi oå truïc khoâng ma saùt.Vaän
toác cuûa giaùn ñoái vôùi traùi ñaát laø v,coøn khay quay theo chieàu kim
ñoàng hoà vôùi vaän toác goùc  0 ,con giaùn tìm ñöôïc moät maãu vuïn
baùnh myø ôû meùp khay vaø taát nhieân,noù döøng laïi.
a/ Sau khi giaùn döøng laïi,vaän toác caùi khay laø bao
nhieâu ? Ngoaïi löïc ôû ñaây b/ Côlaø
chæ naêng coùlöïc
troïng ñöôïc baûo
theo toaøntruïc
phöông
khoâng ?
 quay.Theo phöông vuoâng goùc vôùi truïc quay khoâng
v coù ngoaïi löïcMomen quay M = 0  L (heä ) = const
a/
- Vaän toác giaùn laø v  Vaän toác goùc cuûa giaùn ñ/v
traùi ñaát laø: v
0 - Kh/l giaùn laø m,caùch truïc ñóa laø R g 
R
 Momen quaùn tính cuûa giaùn ñ/v truïc quay (1)
2
0 laø : I g  mR
- Momen ñoäng löôïng cuûa heä khi giaùn ñang boø
laø : 2 v
(1) L  I g g  ( I 0 )  mR  I 0  mRv  I 0 (2)
R
 - Momen ñoäng löôïng cuûa heä khi giaùn döøng
L   I  I g     I  mR  
laïi : ' 2
(3)
-Baûo toaøn momen ñoäng L'  L
löôïng : mRv  I 0
L   I  mR   L  mRv  I 0
' 2  =? 
I  mR 2 (4)
??
Neáu  cuøng daáu vôùi  0 thì heä quay cuøng
chieàu ban ñaàu cuûa ñóa (theo chieàu kim ñoàng
hoà ). U=0
b / Cô naêng heä coù baûo toaøn Xeùt  K = 0 hay 
khoâng ? : 0? 1 2 1
Ñoäng naêng heä khi giaùn ñang K1  k g  K d  ?  mv  I 0
boø : 1 2 2
Khi giaùn döøng K2  ?  I  I g 
2
 2

1 2  mRv  I 0 
laïi :

2
 I  mR  
I  mR 2 
mI  v  R0 
2

K  K 2  K1   0
2  I  mR 2
 Cô naêng (ñoäng naêng ) heä bò
K 2  K1
giaûm .
 Ví duï (3.5): Moät roøng roïc khoái löôïng M,baùn kính R gaén vaøo moät
truïc naèm ngang khoâng ma saùt.Ñaàu kia cuûa daây gaén vôùi
moät vaät khoái löôïng m.Haõy tính:a/ Gia toác rôi cuûa vaät treo . b/ Söùc
caêng cuûa daây. c/ Vaän toác cuûa vaät khi noù rôi ñöôïc moät ñoïan
ñöôøng s.
+ Heä : - Roøng roïc → chuyeån ñoäng quay.
- Vaät treo → chuyeån ñoäng tònh
tieán.
+ Chuyeån ñoäng cuûa vaät vaø cuûa moät
ñieåm treân beà maët roøng roïc coù cuøng gia
toác.
a   .R ( :Gia toác goùc cuûa roøng
 ,  
roïc).
T T T :ñaët vaøo ñieåm treân
a/ Gia toác rôi cuûa maët roøng roïc.

+ Xeùt vaät
mg : T  ma  mg  T, (1)  

  
  ?? R  T
vaät :
+ Xeùt roøng M  I M   r.T  M  RT  I 
roïc : a
 ??
R
Ia  TR 2 (2)
mg  T  ma  mg  T , (1) mg
a
Ia  TR 2 (2) I
1
I  MR 2 m 2
2 R
mg 2mg
b/ Söùc a 
M 2m  M
caêng : m
T  mg  a 2
c/ Vaän toác vaät khi rôi ñöôïc ñoïan
ñöôøng s : 1 2
 s  so   vot  at
v  v  2a  s  so 
2 2
2 t o
vt  vo  at vo  0
so  0
vt  2as
 BÀI 2 VA CHẠM
•Va chaïm laø gì ?

Va chaïm ñaøn hoài : Va chaïm meàm :

Töông taùc giöõa hai
Ñoäng naêng heä baûo Ñoäng naêng khoâng
haït tích ñieän.
toøan. baûo toøan.
Va chaïm giöõa hai (hai hôn hai) vaät laø moät söï kieän töông taùc
rieâng leõ, trong ñoù coù moät löïc maïnh taùc duïng vaøo töøng
vaät,trong moät thôøi gian töông ñoái ngaén.( Va chaïm qua tieáp
xuùc chæ laø tröôøng hôïp rieâng).
Ví duï (3.6): Moät haït khoái löôïng m1= 1g ñang chuyeån ñoäng
vôùi   

v  3i  2 j m / s
1 
Ñeántoác
vaän va chaïm
: meàm vôùi moät haït khaùc khoái
löôïng m2 =2g
 chuyeån
 ñoäng vôùi vaän toác :
v 2  4 j  6k  m / s 
Xaùc ñònh veùc tô vaän toác chung cuûa hai haït sau
khi 
va chaïm. 

m1 v1  m2 v 2   m1  m2  v
         
   
1 3i  2 j  2 4 j  6k  1  2  v 3i  2 j  8 j  12k  3v
   
v  i  2 j  4k  m / s 

1
v  12  22  4 
2 2
 21  4, 6  m / s 
 •Baøi toùan va chaïm ñaøn hoài moät
chieàu:
  X
V 10 V 20  0

X
 
V1 V2
BTÑL : m1v10  m1v1  m2v2 m1  v10  v1   m2v2

m1v102 m1v12 m2v22 m1  v10  v1  v10  v1   m2v22

BTCN :  
2 2 2

m1  m2 2m1
v1  .v10 v2  .v10
m1  m2 m1  m2
Bieän luaän :
m1  m2 2m1
v1  .v10 v2  .v10
m1  m2 m1  m2

m1  m2
   
v1  0 v1 v10 v2 > 0 v2 v10
m1 chuyeån ñoäng tieáp veà phía m2 luoân chuyeån ñoäng
tröôùc . veà phía tröôùc.
 
m1  m2 v1 v10 → m1 baät ngöôïc laïi
  
v1  0 m1  m2 v2  v10
Trao ñoåi vaän toác cho (Cuõng ñuùng khi ban ñaàu 2 vaät
nhau. ñeàu chuyeån ñoäng) v:10  0; v20  0
 m1  m2 2m1
v1  .v10 v2  .v10
m1  m2 m1  m2

m2 m1

2m1
v1  v10 v2  .v10
m2

m1 baät ngöôïc laïi m2 chuyeån ñoäng leân

phía tröôùc,vôùi vaän
vôùi vaän toác ban
toác raát beù.
ñaàu.
 PHẦN HAI NHIỆT HỌC
Bài Mở Đầu
• Thông số trạng thái
Moãi tính chaát coù theå ñaëc tröng baèng moät ñaïi löôïng vaät
lyù. Taäp hôïp xaùc ñònh cuûa caùc ñaïi löôïng vaät lyù ñeå
xaùc ñònh traïng thaùi cuûa vaät goïi laø caùc thoâng soá
traïng thaùi
Ví dụ: Thể tích (V), áp suất (P),nhiệt độ (T)....

• Phương trình trạng thái

Moái quan heä giöõa caùc thoâng soá traïng thaùi ñöôïc
bieåu
dieãn baèng caùc heä thöùc goïi laø phöông trình traïng
Víthaùi
dụ: 
f P, V , T  0
a/ Aùp
suaát
4  N 
1at  9,81.10  2   736mmHg
m 
Fn Đơn vị 5 N 
P 1atm  1, 01.10  2 
S N  mmmHg
  Torr
2
 Pascal  Pa 
m
1bar  105 N / m 2

Ñònh luaät Dalton : “Aùp suaát moät hoãn hôïp khí baèng toång
aùp suaát rieâng phaàn cuûa töøng chaát khí thaønh phaàn “
n
P   Pi
i
 b/ Nhieät ñoä :
Ñaïi löôïng vaät lyù theå hieän möùc ñoä chuyeån ñoäng hoãn loïan
cuûa caùc phaân töû cuûa vaät(hay heä vaät) ñang xeùt.
- Caùc nhieät giai : 9 0
t0F 
5
 t C  32 
 Nhieät giai Celsius : Ñieåm tan cuûa nöôùc
ñaù vaø ñieåm soâi cuûa nöôùc tinh khieát ôû aùp
0
C
suaáp 1 atm.
 Nhieät giai Fahrenheit : Ñieåm tan cuûa nöôùc ñaù
vaø ñieåm soâi cuûa nöôùc tinh khieát ôû aùp suaát 1 t 0 c t 0 F  32

atm töông32
öùng
0 laø :
F 2120 F 100 180

 Nhieät giai Kelvin :

5 0
t C  t F  32 
0
T  tC0  273,16  K  9
1. Phương trình trạng thái của khí lý tưởng

f (P,V,T ) = 0

PV
 const (1.1)
T
Vôùi 1 kmol Vôùi m (kg) khí :
khí :
V0  22, 4m3N A  6, 023.1026 pt  :khoái löôïng cuûa 1 kmol
m
Trong ñieàu kieän tieâu chuaån: p=1 atm;0 0
 kmol 
C 
PV m
R (1.2) PV  RT (1.3)
T 
3 Joule   J 
R  8,31.10    8,31 
 kmol .K   mol . K 
Haèng soá khí lyù
 at.m3   lit.at 
töôûng : 0, 0848    0, 0848  
 kmol .K   mol .K 
N : Toå soá phaân töû chöùa trong khoái khí
NA : Soá phaân töû trong 1 kmol.

N m m N
 PV  RT  RT
NA   NA
R
 kB kB : Haèng soá Bolzman
NA
PV  Nk BT
(1.4)
N
P  k BT  nk BT (1.5)
V
8,31.103  J / Kmol.K 
Với k B   1,38.10 23
J / K 
6, 02310.10 1/ Kmol 
3
 PV Caùc tröôøng hôïp rieâng : Caùc ñònh
 const
T luaät thöïc nghieäm.

T  const V  const
P  const

PV  const V P
 const  const
Boyle-Mariotte(1669) T T
Gay-Lussac(1802) Charles
V1 V2
V P1  P2 P
P1 V1
P2 V2

O O
T
T
2. Nguyên lý thứ nhất nhiệt động học

 Thuyeát ñoäng hoïc phaân töû :

a/ Vaät chaát coù caáu taïo giaùn ñoïan goàm voâ cuøng nhieàu
phaân töû rieâng bieät luoân chuyeån ñoäng hoãn loïan.Möùc
ñoä chuyeån ñoäng cuûa caùc phaân töû bieåu hieän qua Nhieät
ñoä cuûa heä.
b/ Kích thöôùc phaân töû « khoûang caùch giöõa chuùng →
Khoâng töông taùc nhau.

c/ Caùc phaân töû xem nhö ñaøn hoài khi va chaïm.

  Phöông trình cô baûn cuûa thuyeát ñoäng hoïc phaân
töû :
Goïi n0 : Maät ñoä phaân töû

2
m v
Ñoäng naêng tònh tieán trung bình cuûa phaân W
töû 
d
2
Aùp suaát khoái 2
khí : P  n0 Wd
Heä 3 (1.6)
ÔÛ P,T xaùc
quaû : ñònh,moïi chaát khí
PV
Vôùi 1 Kmol 3 P coù cuøng maät ñoä
 const  R n0  phaân töû.
T 2 Wd ???
3 P RT 3 RT
Wd   
2 n0 n0V 2 N A (1.7) P
Ñaët :K  R  1,38.1023  J 
n0 
  3 K BT
Wd  K BT
B
NA K
2 (1.8)
 Noäi naêng khí lyù töôûng

+ Baäc töï do cuûa chaát ñieåm : Soá toïa ñoä ñoäc laäp
caàn thieát ñeå xaùc ñònh vò trí cuûa chaát ñieåm trong
khoângÑôn
giannguyeân
(i). töû Hai nguyeân töû Ña nguyeân töû (3)
i = 3 5 6

+ Ñònh luaät phaân boá ñeàu ñoäng naêng Maxwell:

“Ñoäng naêng trung bình cuûa phaân töû ñöôïc phaân boá
ñeàu cho caùc baäc töï do cuûa phaân töû “
3 KT
Vôùi phaân töû ñôn Wd  KT  3.
2 2
nguyeân :
3 KT 1
.  KT
Ñoäng naêng öùng vôùi 1 baäc töï 3 2 2
do :
Ñoäng naêng cuûa phaân töû coù i baäc i KT (1.9)
töï do : 2
+ Noäi naêng cuûa khí lyù
töôûng :
Noäi naêng (U) : Phaàn naêng löôïng öùng vôùi söï vaän
ñoäng beân trong khoái khí.

U   Wd +
Theá naêng töông taùc
Khí lyù töôûng → = 0
KT
Wd  i
2
 KT  RT
+ Vôùi 1 Kmol ( coùN A phaân töû ) 0
U  N A i   i
U  2  2 (1.10)
+ Khoái khí m (kg): m m iRT R
Um  U0  K
NA
  2 (1.11)

Trong moät quaù trình bieán ñoåi nhieät T  T2  T1

ñoä
m iR
U m  .T (1.12)
 2
2. Nguyên lý thứ nhất nhiệt động học
2.1. Naêng löôïng – Coâng - Nhieät
* Naêng löôïng cuûa heä (vaät):

Naêng löôïng ñaëc tröng cho:

-möùc ñoä vaän ñoäng cuûa heä, Ñoäng Wd
naêng: Wt
-töông taùc cuûa heä vôùi moâi tröôøng, Theá naêng:
U
-töông taùc giöõa caùc haït (vaät) trong heä vôùi Noäi
naêng :
nhau.Moãi Traïng thaùi (V,P,T) öùng vôùi moät Naêng löôïng
xaùc ñònh.
Ví duï : Khoái khí ñang daõn nôû → Taïi moãi thôøi ñieåm coù
moät traïng thaùi xaùc ñònh : (V,P,T) Naêng löôïng xaùc
ñònh.
Naêng löôïng laø haøm cuûa traïng
thaùi.
 Naêng löôïng cuûa moät heä (khoái ) khí lyù
töôûng :
W  Wd  Wt  U (2.1)

Khoái khí trong bình Heä coâ Noäi naêng cuûa

ñöùng yeân:Caû laäp→Th/naêng trong heä:
n
khoái khí khoâng tröôøng ngoøai  0
U   Wd   t
i  i, j 
ch/ñ coù höôùng.→ 
0 i
n
W   Wd i 
 joule Khí lyù töôûng → 
i 0
* Coâng :
:  dWd   dWt  joule 
+ Coâng cô hoïcdA

Coâng ñaëc tröng cho möùc ñoä trao ñoåi naêng

löôïng thoâng qua söï chuyeån dôøi cuûa heä.
Vôùi khoái khí
Söï thay ñoåi theå tích
+ Coâng gaén lieàn vôùi moät quaù trình (söï chuyeån
dôøi)
+ Quy öôùc:
→ Coâng laø haøm cuûa quaù trình.
Heä nhaän coâng töø beân ngoøai → A >
0 Noäi naêng cuûa
heä thay ñoåi.
Heä sinh coâng ra moâi tröôøng xung
quanh →
* Nhieät löôïng (nhieät) [Kcal] :
-Ñaëc tröng cho möùc ñoä trao ñoåi naêng löôïng thoâng qua söï
chuyeån ñoäng hoãn loïan cuûa caùc phaân töû.

-Nhieät laø haøm cuûa quaù trình.

-Quy öôùc :
Heä nhaän nhieät töø beân ngoøai → Q >0
Heä toûa nhieät → Q  0

Noäi naêng heä thay

ñoåi.
 + Naêng löôïng laø haøm cuûa traïng thaùi.ÔÛ moãi traïng
thaùi khoái khí coù moät naêng löôïng xaùc ñònh.
+ ÑAËC TRÖNG CHO MÖÙC ÑOÄ TRAO ÑOÅI NAÊNG LÖÔÏNG

COÂNG NHIEÄT LÖÔÏNG

Thoâng qua söï chuyeån Thoâng qua söï chuyeån ñoäng

dôøi cuûa heä(thay ñoåi hoãn loïan cuûa caùc phaân töû.
theå tích khoái khí) JOULE

- Toán moät coâng 4,18 J → Laøm xuaát hieän

moät nhieät löôïng 1 calo.

- Neáu bieán heát 1 calo thaønh coâng thì coâng

ñoù baèng 4,18 →
J 1 cal  4,18 J
 2.2 Nguyên lý thứ nhất

Ñònh luaät baûo toøan naêng löôïng → Phaùt bieåu ñoái vôùi moät
quaù trình bieán ñoåi cuûa heä :
“ Ñoä bieán thieân naêng löôïng cuûa heä trong moät quaù trình
bieán ñoåi baèng toång coâng vaø nhieät maø heä nhaän ñöôïc
trong quaù trình ñoù.”
W  W2  W1  A  Q
Heä coâ laäp,ñöùng W U (Noäi naêng)
yeân
Nguyeân lyù I :

W  U  U 2  U1  A  Q (2.2)

“Trong moät quaù trình bieán ñoåi,ñoä bieán thieân noäi naêng U
baèng toång coâng vaø nhieät maø heä nhaän ñöôïc trong quaù trình
ñoù “
 Heä quaû :

??? Haõy cho bieát ñoä noäi naêng giaûm,taêng hay khoâng
thay ñoåi trong caùc tröôøng hôïp sau ñaây : Heä nhaän coâng
vaø nhieät;Heä sinh coâng vaø toûa nhieät ; Heä coâ laäp.
Heä nhaän coâng ( A > 0) vaø nhieät ( Q > 0) → U
>0
1/ Heä sinh coâng ( A  0 ) vaø toûa nhieät (Q  0) → U  0
Heä coâ laäp ( A = Q = 0 ) → U = 0 ( Noäi naêng baûo
toøan )
Ví Xeùt heä 2 vaät.Moãi vaät nhaän moät nhieät löôïng laø Q1
duï : →Toång
vaø Q2nhieät
. löôïng heä nhaän laø : Q = Q1+ Q2 = 0 Q1 = - Q2
Neáu Heä coâ
Vaät 1 nhaän nhieät (Q1 > 0 ) → Vaätlaäp
2 toûa nhieät ( Q2
0 ) 1 toûa nhieät → Vaät 2 nhaän nhieät.
Vaät
Hai vaät trao ñoåi nhieät cho Q1  Q2
 2/ Neáu heä thöïc hieän quaù trình kheùp kín (moät chu
trình ) :
U 2  U1
A  Q
U  0

Sinh coâng :A < 0 Nhaän coâng :A > 0 → Q  0

Q>0
Toûa nhieät
Nhaän nhieät.
Trong moät chu trình,coâng maø heä nhaän
ñöôïc coù trò soá baèng nhieät do heä toûa ra
beân ngoøai.
Heä muoán sinh coâng ñeå thöïc hieän moät hoïat ñoäng tuaàn hoøan
( nhö moät ñoäng cô ), thì phaûi NHAÄN NHIEÄT töø beân ngoøai.
“Khoâng theå coù “ñoäng cô vónh cöõu loïai I” laø loïai
ñoäng cô hoïat ñoäng tuaàn hoøan,sinh coâng maø khoâng
caàn nhaän naêng löôïng töø beân ngoøai.”
2.3 Ứng dụng của nguyên lý thứ nhất (trong quá trình cân
bằng)
- Quaù trình caân baèng : Goàm söï noái tieáp lieân tuïc caùc
traïng thaùi caân baèng (coù caùc thoâng soá traïng thaùi hoøan
toøan xaùc ñònh,seõ toàn taïi maõi neáu khoâng coù taùc duïng
-beân
Caùcngoøai).
quaù trình caân baèng vôùi khí lyù töôûng : Ñaúng
nhieät,Ñaúng tích,Ñaúng aùp.

V2 V1 Neùn
1. Tính coâng heä nhaän ñöôïcV:1
V2 V1 Daõn

Ñònh nghóa coâng( dA = Fds), xeùt trong moät xy lanh.

V2 V2

A    PdV A   P  dV (2.3)
V1
P  const V1
 V2

A    PdV
V1

V1  V2 V2 V1  dV  0
Daõn nôû A  0 → Heä nhaän coâng
V1 V2 aâm: Heä sinh
coâng !

V1  V2 V2 V1  dV  0
Neùn A > 0 → Heä nhaän coâng
döông.
dA = PdV = Dieän tích hình gaàn chöõ nhaät
(P.dV). V2
V2 V1
A   PdV  S fiV2V1
V1
2/ Nhieät heä nhaän ñöôïc :
Xeùt heä khí coù khoái löôïng m .

+ Thöïc dQ  m.C.dT
nghieäm
1 dQ
C . (2.4)
m dT
Nhieät dung rieâng laø moät ñaïi löôïng vaät lyù coù trò soá
baèng nhieät löôïng maø 1 ñôn vò khoái löôïng cuûa heä nhaän
ñöôïc ñeå nhieät ñoä cuûa noù bieán thieân 1 ñoä.Ñôn vò trong
heä SI laø [J/kg.doä].

+ Nhieät dung phaân töû :C

pt   .C
 : khoái löôïng cuûa 1 kmol
* Chuù yù : + Vôùi 1 kmol khí

dQ   CdT  C pt .dT
+ Vôùi m (kg) (2.5)
m
dQ  .C pt dT

ÖÙng duïng cuï theå : Xeùt moät quaù trình caân baèng vaø
tính coâng vaø nhieät maø heä nhaä ñöôïc trong quaù trình ñoù
V2
.
1) Ñaúng tích : + V  0  A    PdV  0 (1)
V1
+ Ng/lyù I:
m iR m
U  A  Q  Q  . .T  .CV .T (2.6)
 2 
(1) m iR
( U  .T iR Nhieät dung
m
 2 Ñaët CV 
1 2 phaân töû ñaúng
 Ñoát noùng hoaëc laøm laïnh khí trong xy lanh
2) Ñaúng aùp :
???
nhöng thaû piston töï
V2
do.Ñoù laø quaù trình
gì ?
+ P  0  P  const 
A   P dV   P V  V  2 (1) 1 
V1
m m
+ Phöông trình traïng thaùi:PV  RT P V2  V1   RT (2)
 
+ Ng/lyù I: U  A  Q m
PV  RT

(1)
m iR
Q  U  A  T  P V2  V1 
 2
m iR
U m  .T m  iR  m
 2
Q    R  .T  CV  R  .T
 2  
i2 m
CP  CV  R   R Q  CP T
 2 
(2.6) 
 i2
* Heä thöùc Maye : CP  CV  R   R
 2 
CP i  2 V1 P2
* Heä thöùc Poatxong:    
CV i V2 P1
3/ Ñaúng nhieät : PV  const PV
1 1  PV
2 2  PV
T  0
dV V2
+ A    PV
1 1.   PV
1 1 ln
m V V1
PV
1 1  RT1
 m V2 m V1 m P2
A   RT1 ln  RT ln  RT ln (2.7)
 V1  V2  P1
m iR
+ Bieán thieân noäi U  T  0
naêng:  2
m V2 m P1 (2.8)
Q  U  A  0  A  RT ln  RT ln
 V1  P2
4. Ñoïan nhieät :Heä khoâng trao ñoåi nhieät vôùi beân
ngoøai
Ví duï : Neùn,daõn khí trong bình caùch nhieät.
Q  0 PV   const

TV 1 1  const
(2.9)
Q0 PT 1
 const TP 
 const
+ Coâng heä nhaän ñöôïc :
m iR
A  U  Q  U  T
 2
1
PV   V   m RT  T 
 1 1
   
2 1
  1
2

  1  V1      1  T1 
 
PV
2 2  PV
 1 1

 1
Hình: Minh họa giaûn ñoà
PV trong quaù trình daõn
ñoïan nhieät .

T f Ti
 3. Nguyên lý thứ 2 nhiệt động học

3.1. Ñoäng cô nhieät . Nguyeân lyù 2 :

Phaùt bieåu (nhö moät tieân ñeà ):

“ Moät ñoäng cô khoâng theå sinh coâng neáu noù chæ trao
ñoåi vôùi moät nguoàn nhieät duy nhaát”
“ Khoâng theå coù ñoäng cô vónh cöõu loïai 2,coù theå
sinh coâng hoïat ñoäng tuaàn hoøan maø chæ trao ñoåi
nhieät vôùi moät nguoàn nhieät duy nhaát “
Ñeå ñoäng cô nhieät laøm vieäc,caàn khoâng phaûi moät,maø
laø hai nguoàn nhieät. T1 T T2
Laïnh
C1 , T1 A Noùng B C2 , T2 Trong ñoäng
cô:Taùc nhaân(hôi
nöôùc,khí chaùy…)
Nhaän Q1 Ñoäng cô Nhaû bieán nhieät thaønh
Q coâng.
Hieäu suaát cuûa ñoäng
cô :
Coâng maø ñoäng cô sinh A,
  ra 
Q1
Nhieät ñoäng cô nhaän
vaøo
+ Coâng maø ñoäng cô(taùc nhaân) nhaän A   A,
vaøo : A
+ Nhieät maø taùc nhaân nhaän Q  Q1  Q2,
vaøo:
+ Sau moãi chu trình,theo ng/lyù U  0
1:
U  A  Q   A,  Q1  Q2,  0
A,  Q1  Q2,
Q1  Q2, Q2,
  1 (3.1)
Q1 Q1
 * Quaù trình thuaän nghòch vaø khoâng thuaän nghòch :
- Quaù trình caân baèng :Bao goàm söï noái tieáp lieân tuïc caùc
traïng thaùi caân baèng (coù caùc thoâng soá traïng thaùi hoøan
toøan xaùc ñònh)
Trong thöïc teá :Chæ nhöõng quaù trình voâ cuøng chaäm môùi
coù theå laø caân baèng.
- Quaù trình caân baèng coù theå tieán trieån theo höôùng ngöôïc
laïi(quaù trình nghòch),khi ñoù heä ñi qua cuøng caùc traïng thaùi
nhö trong quaù trình thuaän → Quaù trình thuaän nghòch .
P 1 1 → 2 : Sinh coâng 2 → 1 : Nhaän coâng
Coâng heä nhaän vaøo trong quaù trình ngöôïc
2 baèng coâng maø heä cung caáp cho beân
ngoøai trong quaù trình thuaän.Nhieät cuõng
töông töï.
V Khi hoøan taát quaù trình thuaän nghòch,
khoâng xaûy ra bieán ñoåi naøo xung
Ví duï quaù trình thuaän nghòch :
Daõn khí ñoïan nhieät voâ cuøng chaäm.
+ Daõn voâ cuøng chaäm :V1  V2 V1
V1
Sinh A1
V2 coâng
+ Neùn voâ cuøng V2  V1
chaäm :
Heä nhaän A2  A1
coâng
??? Taïi sao moâi tröôøng xung quanh khoâng bò thay ñoåi
?
Quaù trình laø ñoïan
nhieät
Heä khoâng trao ñoåi coâng (nhieät) vôùi beân
ngoøai.
 3.2. Chu trình Carnot (1824)

Q1

T1

Q2, T2

Nhieät löôïng cung caáp

Q1 cho heä trong quaù trình
daõn ñaúng nhieät.
SADI CARNOT(1796 – 1832) ,
Nhaø vaät lyù ngöôøi Phaùp Nhieät löôïng maø heä toûa ra
,
Q2 trong quaù trình neùn ñaúng
nhieät.
 Chu trình Carnot = 2 ñaúng
N nhieät vaø 2 ñoïan nhieät xen keõ
nhau.
Q1 A → B : Daõn ñaúng nhieät.Ñoäng cô
T1 nhaän Q1 töø nguoàn noùng N. Sinh
coâng.
B → C : Daõn ñoïan nhieät . dQ = 0
Q2, L
T2 Sinh coâng → Nhieät ñoä
giaûm ñeán T2
cuûa nguoàn laïnh
C → D : Neùn ñaúng nhieät . L.
Nhaän coâng → Toûa nhieät Q2 cho nguoàn laïnh L .
D → A : Neùn ñoïan nhieät .Nhaän coâng.
Trôû veà traïng thaùi ban ñaàu.Nhieät ñoä taêng töø T2 →
T1.
 Daõn ñaúng nhieät.Nhaän nhieät
töø nguoàn Noùng N. Sinh coâng.

U  0 U  0

Daõn ñoïan nhieät dU = 0.

Neùn ñoïan nhieät.
Sinh coâng. T1 →T2 cuûa nguoàn
Nhaän coâng. laïnh L
T2 → T1
Neùn ñaúng nhieät .Nhaän coâng.
Toûa nhieät Q2 cho nguoàn laïnh L.
 * Coù theå tieán haønh theo 2 chieàu
:
+ Chieàu thuaän :
ABCD → Ñoäng cô nhieät : Nhaän nhieät , sinh coâng .
+ Chieàu ngöôïc :
DCBA → Maùy laøm laïnh : Nhaän coâng döông,nhaän
nhieät töø nguoàn laïnh,toûa nhieät cho nguoàn noùng.
Chu trình Carnot laø chu trình thuaän nghòch.Coù
hieäu suaát cöïc ñaïi.
Ñònh lyù Carnot – Claudius :
1/ Hieäu suaát cuûa taát caû caùc ñoäng cô nhieät laøm vieäc theo chu
trình Carno thuaän nghòch vôùi cuøng nguoàn noùng nhö nhau vaø
nguoàn laïnh nhö nhau thì baèng nhau,khoâng phuï thuoäc baûn chaát
cuûa taùc nhaân,chæ phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä cuûa hai nguoàn
nhieät.
2. Hieäu suaát cuûa chu trình khoâng thuaän nghòch bao giôø
cuõng nhoû hôn hieäu suaát cuûa chu trình thuaän nghòch hoaït
ñoäng vôùi cuøng nguoàn noùng vaø nguoàn laïnh.
ktn tn
Hieäu suaát cuûa ñoäng cô nhieät laøm vieäc theo chu trình
Carnot : Q2,
  1
Q1
A.Tính Q1 vaøQ2, trong 2 quaù trình ñaúng nhieät (1-2),(3-4)

+ (2.8) m V2
Nhieät heä nhaän vaøoQ1  RT1 ln
:  V1
, m V4  m V
+ Heä toûa nhieät (3- Q    RT2 ln   RT2 ln 3
2
4) :  V3   V4

Q2, T2 ln V3 / V4 
  1   1 (3.2)
Q1 V2
T1 ln
V1
B. Xeùt 2 quaù trình ñoïan nhieät (2-3 ;4-
1):
(3.1) TV  1  const
 1  1  1  1
TV
1 2  T V
2 3  V2   V3  V2 V3
    
 V1   V4 
 1  1
TV
1 1  T V
2 4
V1 V4
Q1
T2 (3.2)
carnot  1
T1
T1 (3.3)

Q2, T2

* Neáu: T1  T2    0; A,  0
Moät ñoäng cô nhieät chæ laøm vieäc vôùi moät
nguoàn nhieät ôû nhieät ñoä khoâng ñoåi thì khoâng
theå sinh coâng.
 T2 T1 höõu haïn
* carnot  1  1 (!)
T1 T2  0
Nhieät maø heä nhaän ñöôïc khoâng
theå bieán hoøan toøan thaønh
,
Amax coâng. ,
max  1  Amax  Q1
Q1
Phaûi coù phaàn nhieät hao
phí .
??? Baïn haõy ñeà nghò caùc caùch coù theå naâng cao
hieäu suaát ñoäng cô !
+ T1  : Cheá taïo caùc loïai ñoäng
T2
carnot  1 cô toát hôn ñoäng cô hôi
T1 nöôùc (ñoäng cô
diezen,ñoäng cô ñoát
+ T2  trong…)
: Laøm laïnh toát.
 Tích phaân Claudius :
Q2' T2 Q2' T2
  1 carnot  1  1  1
Q1 T1 Q1 T1

'
Q :Nhieät löôïng toûa cho nguoàn Q2' T2 T2 Q2'
2    
Q1 T1 T1 Q1
Q2 :laïnh
Nhieät löôïng maø taùc nhaân nhaän töø nguoàn
laïnh '
' Q1 Q2 T2 Q1 Q2' Q1
Q2  Q 2  0 .  .
T1 T2 T1 T2 Q1 T2
Q1 Q2
 0 (2.12)
T1 T2
n
nguoàn
Qi
n
•=  Chu trình thuaän nghòch
(2.13) i T  0 •< 0  Chu trình khoâng thuaän nghòch
i
 n
Qi
i T  0
i

Neáu nhieät ñoä cuûa heä bieán thieân lieân tuïc.

 Xem nhö : Heä tieáp xuùc vôùi voâ soá nguoàn nhieät coù
nhieät ñoä raát gaàn nhau .
Moãi laàn tieáp xuùc ñeå laáy nhieät heä nhaän moät Q
nhieät löôïng
n
Qi Q
i T  0  T
0 (3.4)
i

(Tích phaân laáy treân toaøn boä chu

trình)
Tích phaân Claudius.Laø bieåu thöùc ñònh löôïng cuûa
nguyeân lyù II
3.3. Haøm Entropy – Nguyeân lyù taêng Entropy
: Xeùt moät bieán ñoåi cuûa heä töø traïng thaùi (1) ñeán
(2) : 1 (a)
2 : thuaän nghòch
1 (a)
Ñöa heä trôû veà (1):
2 1 (b)
2 : cuõng thuaän nghòch
(b)
Thuaän nghòch Q
Q
(3.4)
 T  0  T  0
1a2b1

Q Q Thuaän nghòch Q Q
 T  T 0  T  T  0
1a2 2b1 1a2 1b2
Tích phaân Claudius theo caùc quaù trình
thuaän nghòch khoâng phuï thuoäc vaøo Q Q
quaù trình bieán ñoåi maø chæ phuï  
1a2 T 1b2 T
(3.5)

thuoäc vaøo traïng thaùi ñaàu vaø cuoái

cuûa quaù trình.
 Ñaët ra haøm S (haøm Entropy) ôû moät traïng thaùi naøo ñoù,vôùi
ñònh nghóa :
Haøm Entropy chæ phuï thuoäc traïng thaùi cuûa heä,sao cho
ñoä bieán thieân cuûa noù coù giaù trò baèng tích phaân
Claudius töø traïng thaùi (1) ñeán (2) theo moät quaù trình
thuaän nghòch naøo ñoù. Q
S  S 2  S1   (3.6)
1a2 T
* S laø haøm cuûa traïng thaùiVi phaân cuûa noù laø vi phaân toaøn
phaàn,ta coù :
Q Q  joule 
dS   S   dS    S0  Kelvin 
T T
Haøm Entropy xaùc ñònh sai khaùc moät haèng soá .S0
laø entropy taïi traïng thaùi ñöôïc choïn laøm goác tính.
Quy öôùc S0 T  00 K   0
:
*Entropy coù tính coäng ñöôïc : Entropy cuûanmoät heä caân baèng
baèng toång entropy cuûa caùc phaàn rieâng  Si
S  bieät.
i 1
 Xeùt quaù trình khoâng thuaän nghòch :
(1a2) : Khoâng thuaän nghòch
a
(1) (2b1) : Thuaän nghòch
(2)
b
Khoâng thuaän nghòch Q
Q
(3.4)
 T  0  T  0
Q Q
1a 2 T  2b1 T  0
Thuaän
Q Q nghòch
Q
(3.7)
1a 2 T 1b 2 T  S 
T
1b 2

(1b2) laø thuaän nghòch Theo ñònh nghóa Entropy

(3.6)
 Q Q
1a 2 T 1b2 T  S
Tích phaân Claudius theo quaù trình khoâng thuaän nghòch töø (1)
(2) thì nhoû hôn ñoä bieán thieân Entropy (S) cuûa heä trong
quaù trình ñoù.Q
S  S 2  S1   (3.6)
T
Q Q Q
1a 2 T 1b2 T  S (3.7) S  
T
Q  0 Heä coâ laäp

S  0 (3.8)
Trong heä coâ laäp :
- Neáu quaù trình dieãn bieán laø thuaän nghòch thì Entropy
cuûa heä khoâng ñoåi (S = 0)
- Neáu quaù trình dieãn bieán laø khoâng thuaän
nghòch thì Entropy luoân taêng. (S > 0)
•Trong thöïc teá,caùc quaù trình nhieät ñoäng ñeàu laø khoâng
thuaän nghòch.
 Nguyeân lyù taêng entropy cuûa heä coâ laäp :
Trong heä coâ laäp trong thöïc teá,caùc quaù trình nhieät
ñoäng luoân xaûy ra theo chieàu Entropy taêng.
* YÙ nghóa cuûa Entropy :

Caùc quaù trình baát thuaän nghòch trong töï nhieân,hoaëc

ñoaïn nhieät,luoân dieãn bieán theo chieàu taêng Entropy,ñöa
heä töø traïng thaùi keùm caân baèng sang caân baèng (laø
traïng thaùi coù saùc xuaát cao hôn ).
Ñoù cuõng chính laø söï chuyeån ñoäng hoãn loaïn cuûa
nguyeân töû,phaân töû ( Söï ñoàng ñeàu  caân baèng )

 Entropy ñaëc tröng cho möùc ñoä chuyeån ñoäng hoãn

loaïn cuûa caùc ng/phaân töû,caùc phaàn töû caáu taïo vaät
chaát .
 * Quaù trình truyeàn nhieät giöõa hai nguoàn noùng vaø
laïnh söû
Giaû : T1 T2 Nhieät truyeàn theo höôùng naøo ?
:
dS : dS1  dS 2
- Xeùt quaù trình bieán ñoåi entropy
 Q1 : Nhieät löôïng vaät 1 Q
dS1  1 dS 2 
 Q2
 Q2 nhaän
: Nhieät löôïng vaät 2 nhaän. T1 T2

Heä coâ  Q1   Q2  0
laäp  Q1   Q2
 Q1  Q2  Q1  Q1  1 1 
dS  dS1  dS 2   dS       . Q1
T1 T2 T1 T2  T1 T2 
1 1
Nguyeân lyù taêng entropy dS  0    . Q1  0
 T1 T2 
1 1
T1 T2    0
 T1 T2 
Vaät noùng hôn seõ toûa nhieät ,vaät  Q1  0
laïnh hôn nhaän nhieät :
Nhieät truyeàn töø noùng  Q2  0
* Tính ñoä bieán thieân Entropy trong moät soá quaù trình ñieån
hình :

1. Ñoaïn nhieät : Nhieät heä nhaän vaøo

Q  0 ( Q  0)

2
Q
S   0 S  0
1
T

2. Ñaúng nhieät : T  const

2
Q 1 2 Q
S    Q S 
T T 1 T
1
* Quaù trình thuaän nghòch baát kyø :
m P2 V2
S  (CV ln  CP ln ) (3.9 )
 P1 V1
T  const
V  const P  const
P1 P2 PV
1 1  PV
2 2
 V1 V2
T1 T2  R  CP  CV
T1 T2
m P2
S  CV ln m V2 m V2
 P1 S  CP ln S  R ln
m T  V1  V1
S  CV ln 2
 T1 (3.12)
(3.11)
(3.10)
Ví duï 1: Moät ñoäng cô nhieät laøm vieäc theo chu trình Carnot,coù coâng
suaát P1 ,nhieät ñoä nguoàn noùng laø T1,nguoàn laïnh laø T2 .Tính
:
a/ Hieäu suaát ñoäng cô.
b/Nhieät löôïng maø taùc nhaân nhaän ñöôïc trong khoûang thôøi
gian t. T T
a/ Hieäu suaát   1 2
c/ Nhieät löôïng nhaû
T cho nguoàn laïnh trong khoûang thôøi gia t.
: 1
b/ Trong thôøi gian 1 sec,ñoäng cô sinh
coâng
A, baèng coâng suaát ñaõ P1 ,
cho A P1
Nhieät nhaän töø nguoàn noùng: Q1  
 
Nhieät nhaän trong khoûang th/g t : Q  t.Q1
c / Trong 1 sec,taùc nhaân nhaû cho nguoàn Q ,  Q1  A,
laïnh , ,
Trong th/g t ,nhieät nhaû cho nguoàn Q  Q .t
t
laïnh :
Ví duï 2: Moät ñoäng cô nhieät hoïat ñoäng theo chu trình Carnot coù
coâng suaát P = 73.600 W,nhieät ñoä nguoàn noùng T1= 1000
C.,nhieät ñoä nguoàn laïnh T2 = 00 C.Tính :
a/ Hieäu suaát ñoäng cô.
b/ Nhieät löôïng taùc nhaân nhaän ñöôïc trong 1 phuùt.
c/Nhieät löôïng taùc nhaân thaûi cho nguoàn laïnh trong 1
phuùt. T2 273
a/ Hieäu suaát ñoäng   1   1   0, 27  27%
T1 373
cô :
b/ Trong 1 sec ñoäng cô sinh A,  73.600
,
J ,
coâng: A A
Nhieät taùc nhaân nhaän ñöôïc trong 1 sec    Q1 
laø : Q1 
, 73.600
Trong 1 phuùt : Q1  60.Q1  60.  16.470 KJ
0, 27
c/ Nhieät thaûi cho nguoàn
,
laïnh: Q  Q  A
Trong 1 sec : 2 1

Trong 1  
Q2,  60.Q2  60 Q1  A,  Q1,  60. A,
phuùt :
 16.470  60.73, 6  12054KJ
PHẦN BA

ĐIỆN TỪ
HỌC
Chương 4 TRÖÔØNG TÓNH ÑIEÄN
BÀI 1 ĐỊNH LUẬT COULOMB
1. Những khái niệm mở đầu
??? Haõy moâ taû hình aûnh naøy !

Coï xaùt thanh thöôùc vaøo mieáng vaûi Huùt ñöôïc vaät nheï !
Thöôùc bò “ nhieãm ñieän” .
 A A B

a b

B
A
B b
B A
a

a/ Coï xaùt nhöïa  len(a) → b/ Nhöïa nhieãm ñieän (A) : A  A  Ñaåy

c/ Coï xaùt thuûy tinh  luïa → d/ Thuûy tinh nhieãm ñieän(B): BB 
Ñaåy
e/ Thanh nhöïa vaø thuûy tinh huùt nhau: A B  Huùt
f/ Nhöïa huùt len – Thuûy tinh huùt luïa.:A  a  Huùt ; B  b  Huùt

?? Coù 2 loïai ñieän tích  Quy öôùc laø “döông” – “

 Coï xaùt moät quaû bong boùng
vaøo toùc baïn trong moät ngaøy
khoâ raùo seõ laøm cho quaû
boùng vaø toùc baïn bò nhieãm
ñieän.

Chất dẫn điện Gồm những chất mà trong nó những

điện tích điện di chuyển tự do: đồng,
bạc,aluminium…

Chất cách điện Gồm những chất mà trong nó những

điện tích điện di không chuyển tự do:
Chất bán dẫn gỗ,thủy tinh,nhựa..

(si,Ge,GaAs...)
 Sự tích điện qua cảm ứng

???

Chaûi löôïc vaøo toùc khoâ

raùo ,löôïc bò nhieãm ñieän
seõ huùt vaät nheï.
2. Ñònh luaät Coulomb :
Löïc keá xoaén cuûa Coulomb ño
löïc töông taùc giöõa hai quaû caàu
tích ñieän (A ,B) .
Nguyeân taéc ño : Momen xoaén
cuûa daây treo tyû leä vôùi goùc
xoaén  Ño goùc xoaén → Löïc
töông taùc giöõa hai quaû caàu tích
ñieän.
Charles Coulomb
(1736 – 1806)
Phaùt bieåu: “Löïc töông taùc tónh ñieän giöõa
hai ñieän tích ñieåm coù phöông naèm treân
q1q2 r12 ñöôøng thaúng noái hai ñieän tích, coù chieàu
F k 2 . nhö hình veõ, coù ñoä lôùn tæ leä thuaän vôùi
r12 r tích soá ñoä lôùn cuûa hai ñieän tích vaø tæ leä
nghòch vôùi bình phöông khoaûng caùch giöõa
hai ñieän tích”.
 q1q2 r12
F12  k 2 . (4.1) Với
r r k
1

q1q2 r21 4 0

F21  k 2 . (4.2)  9.109 Nm 2 / C 2
r r
Haèng soá Coulom

Trong moâi tröôøng q1 q 2

F10  F20  k 2
r
Nếu hệ có nhiều điện tích điểm: q1 , q2 ,......qn và q0
Lực tổng hợp do các điện tích điểm này tác dụng lên điện tích điểm q0
n
F  F1  F2  ....Fn  F
i 1
i
 BÀI 2 ĐIỆN TRƯỜNG
* Quan ñieåm duy vaät bieän chöùng : Vaän ñoäng khoâng theå phi vaät
chaát
+ Löïc töông taùc tónh ñieän giöõa caùc ñieän tích ñöôïc
truyeàn ñi thoâng qua moät moâi tröôøng vaät chaát xuaát hieän
quanh moãi ñieän tích,goïi laø ñieän tröôøng,vôùi vaän toác
höõu haïn.
+ Theå hieän cuûa ñieän tröôøng laø :

Ñieän F qq0
q tröôøng q0

* Th/ngh
F 1  qq0 r  q r
 k 2  k 2  const  E
q0 q0  r r  r r
Ñaëc tröng rieâng cho ñoä maïnh cuûa ñieän tröôøng
cuûa ñieän tích q,xeùt taïi vò trí r.
   
E q, r , 
F q , q0 , r ,  q r (4.3)
k 2
q0 r r
??? a/ q 0 E  r

b/ q 0 E  r

q1 F1 
q2 + Fi
+
F2
q0
+   
 n 
    
F  qi q0    F i  F 1  F 2  ....  F i  F n q1  E1  F 1  q0 E1
  
i n     q2  E 2  F 2  q0 E 2
E   E i  E1  E 2  ....  E n   
i
n  qi  E i  F i  q0 E i
 q0  E i  q0 .E (Tính chồng chất)
i
  n  n 
  
F   qi q0   q0   E i   q0 E
 i   i 
Taïi nôi ñaët ñieän tích thöû q0 caùc ñieän tröôøng rieâng reõ
   
E1 , E 2 , E 3 , E i theå hieän nhö moät ñieän tröôøng duy
nhaát,xaùc ñònh qua quy taéc coäng veùc tô :

 n 

E   Ei (4.4)
i

Ñieän tröôøng coù tính choàng

chaát .

Hình ảnh điện trường

 Ứng dụng nguyên lý chồng chất điện trường
1) Tính vectơ cường độ điện trường gây ra bởi lưỡng cực điện

?? Lưỡng cực điện là gì?

+ _ l  Khoảng cách
l đang xét

Vec tơ momen lưỡng cực điện (momen điện)

_
+ Pe  ql (4.5)
 Theo nguyên lý chồng chất
  
E  E1  E 2
E  E1.cos   E2 .cos 
q a a
E1  E2  k 2 cos   
r r y2  a2
q a
E  2k 2 2
.
y a y2  a2
2qa
 k.
y a 
2 2 3/ 2

y  2a
2qa
E  k 3 (4.6)
y
 2qa
E  k 3
y
l  2
a
  
k 
Pe  ql E    3 Pe (4.7)
Pe  E y
* Taïi ñieåm treân ñöôøng noái hai ñieän tích keùo
daøi:
+ E2
+ - E1
y
  

 q q 
E//  k   2
 y  a y  a 
E//  E1  E 2 2

E1  E2
2k
E2  E1 E//  3 Pe (4.8)
y
   2k 
k  (4.8)
E    3 Pe (4.7) E //  3 Pe
y r
???
+ Taïi nôi xa löôõng cöïcy l
E  Pe E//  Pe E  E//
1 1
E 3 Giaûm nhanh hôn tröôøng hôïp ñieän tích 
r r2
ñieåm
+ Vôùi cuøng khoûang caùch (r ) ,ñieän tröôøng treân truïc
löôõng cöïc lôùn gaáp hai laàn ñieän tröôøng treân ñöôøng
E// trung
2 E

tröïc. E1 + Taïi ñieåm M (r) baát kyø:

E2 M
2
1  3cos   0
Ek Pe ???
r 3 
+ 
-
 2
2) Ñieän tröôøng cuûa vaät tích ñieän – Phöông phaùp vi /tích
phaân :
q1q2 r (4.9)
Ñònh
F12  k 2 .
r r
luaät
Coulomb   
E q, r , 

F q , q0 , r , 

1 q r
q0 40 Mr 2 r (4.10)
?? Ñieàu kieän aùp duïng laø
gì ? r ?

 
 EM ??
dE
r 
dq r M
q q dq r
dE  k 2 .
r r
 
dE
 dq r
dE  k 2 .
dq r M r r
q
dq r
E  dE  k  2
. (4.11)
Vat  (Vat )
r r

C 
dl  dq   dl Với  : Mật độ điện dài  
m
dl
 C 
dS ds  dq   ds Với  : Mật độ điện mặt 2 
m 

dv dv  dq   .dv Với  : Mật độ điện C 

 3
khối m 
Ví duï (4.1) Moät ñoïan daây thaúng daøi l tích ñieän döông phaân boá
ñeàu vôùi maät ñoä ñieän daøi  .Tính ñieän tröôøng ôû
ñieåm P treân truïc Y nhö hình veõ,caùch ñaàu gaàn nhaát
cuûa daây laø a .
dx dq   dx
dq dx
dE  k 2  k  2
x x
l a l a l a
dx dx  1
E   k  2  k   2  k   
a
x a
x  x a
1 1 
 k   
??  a l  a 
Q  l
k
E Q
a l  a 
Q
a  l Ek 2 ???
??? a
 Ñieän tröôøng cuûa daây thaúng daøi voâ haïn tích
ñieän ñeàu.
Nhaän xeùt :

dl + Ñieän tröôøng ñoái xöùng

truï.
→ Xeùt moät maët
A
d phaúng baát kyø qua
r  daây.
Xeùt ñieåm O caùch
B o d Ex x daây laø r0 .Döïng OXY.
r0   
dEy dE + Xeùtdl dq   dl
y Vò trí cuûa dl xaùc ñònh
qua : r 
- Khi xeùt dl lieân tieáp treân r  r0  
daây  
- dl ñöôïc xaùc ñònh qua r , d   
2 2
 + Ñieän tröôøng cuûa dq taïi O :
dq r dl r dl r
d E  k 2  k 2 (1) E   d E  k  2
r r r r day  day  r r
Phöông höôùng giaûi quyeát : r   ; dl  d

r0
dl C ABO  r 
cos 
(2)

A r r0

d AC  rd  d
 o d Ex x cos 
B r0   AC
dEy  cos 
dE dl
y AC r0
dl   2
d
cos  cos 
(3)
 dq r dl r
d E  k 2  k 2 (1)
r r r r k
r0 dE  d
ABO  r  (2) r0
cos 
AC r0 k
dl   d (3) dEx  cos  d
 r0
2
cos  cos  

  k 2 
d Ex Ex 
r0  cos  d 
2 0 r0
 
dE 2
 

dEy k k 2
dE y 
r0
sin  d Ey 
r0  sin  d  0


2
   
E  Ex  Ey  Ex  r
E
2 0 r0 r
Ñieän tröôøng cuûa voøng daây troøn tích ñieän ñeàu :
  
d E  d Ex  d Ey

 dEy  0
vongday 
   

E  dE   d Ex  E x
 day   day 
dq
dE x  dE. cos   k 2 cos 
r x
r  a2  x2 cos  
r

dq x dq.x
dEx  k 2 .  k
r r a  x 
2 2 3/ 2

 dq  Q
E  Ex  k
Q
x
 day 
 x
a 2

2 3/ 2
??? Taïi ñaâu treân truïc ñieän tröôøng ñaït cöïc
ñaïi ? 2 2 3/ 2 3
dE  a x 
2
 x x  a
2 1/ 2

2
  2x
 kQ
dx x  a 
2 2 3

x 2  a 2  3x 2 a2  2x2
 kQ  kQ
x 2
a 
2 5/ 2
x 2
a 
2 5/ 2

a
x O 
2
dE + O -
dx
Emax
E O O
a 2kQ
Taïi x Emax 
2 3 3.a 2
 Ñieän tröôøng cuûa ñóa troøn baùn kính R, tích ñieän ñeàu maät ñoä
ñieän maët 
x + dx

r
x 
h  dE n
O  XeùtdS
M

dE
R
Ñieän tích ñieåmdq
   
dq 
dE  k 3 r EM   dE
r  dia 
Xeùt dS lieân + Doïc vaønh khaên  0  2
tieáp : :
+ Doïc baùn kính :x  0  R
 Xe dS , 
ñoái xöùng vôùi dSqua taâm O (caëp thöù 
ùt i) 
d E ñoái xöùng d E qua truïc OM
,
d E,
Veùc tô vôùi
toång hôïp


coù chieàu 
 OM: 
O d Ei
d Ei  d E  d E, M 
dE
d E   d Ei
dia 
Goïi hình chieáu d E laø dEn
dx 
cuûa dq  xdxd h
dEn  dE.cos   k k 2
.
r2 r r
h h
x cos   
r  h 2  x 2 1/ 2
x + dx
R 2
h x
dq   dS    xd  .dx E   dEn   dx  d
 dia  4 0 0 h 2
x 
2 3/ 2
0
  
 
  1 
E 1  (4.12)
2 0   R 2 1/ 2 
 1  
2 
  h  

Caùc tröôøng hôïp rieâng :

??? 1
+ R giôùi noäi ,xeùt hR 2 1/ 2
0
 R 
vuøng 1  2 
  h 
E
2 0 Saùt beà maët ñóa,ñieän tröôøng xem nhö
ñeàu.1 1 1 R2
+ Khi hR 2 1/ 2

1R 2
 1
2 h2
 R  1
1  2  2 h2 Q    R 2
 
 h 
+ R   1 R 2   . R 2 Q
E 11 2 
 Ek
2 0  2 h  4 0 h2

E Maët phaúng voâ haïn ! ??
2 0
 BÀI 3 ĐỊNH LÝ OSTROGRASKY_GAUSS
1. Điện thông

Đường sức điện trường

Đường cong mà tiếp tuyến tại mỗi điểm
E E trùng với phương của vectơ cường độ điện
trường tại điểm đó, chiều là chiều của vectơ
điện trường

dN e
Qui ước E
dS n

Điện trường qua mặt A lớn

hơn điện trường qua B
Hình ảnh điện phổ
Đường sức điện trường Gián đoạn Vec tơ cảm ứng
trong môi trường điện (điện cảm) D

2  D   0 E D
q r
.
2
1 4r r

2
1
q
D 2
(4.13)
4r

Phổ liên tục

 Điện thông

Định nghĩa
d e  E.d S  E .dS . cos  (4.14)

dSn dS
S
 
E
 E
dS   n
dS dS 
 n dS

dS voâ cuøng nhoû  Xem nhö phaúng – Caùc ñöôøng

söùc vuøng laân caän coi nhö song song nhau.
    0 (ra)
dS1
de  Ed S  EdS cos  =0
 0 (vaøo)
de  EdS cos   E.dS n
dS3
dSn  dS cos 
dS2

e   de   EdS n   dN e  N e (4.15)

S S S

dN e
E
dS n ??

Thoâng löôïng ñieän tröôøng göûi qua maët S

Karl FriedrichGauss.Nhaø toùan baèng toång soá ñöôøng söùc xuyeân qua maët
hoïc vaø thieân vaên hoïc ngöôøi ñoù.
Ñöùc,1777 -1855
* Ñònh lyù Gauss: Ñieän tích ñieåm q. Veõ maët Gauss (S) baùn
kính r

de  E.dS . cos 0  E.dS

e   de   E.dS  ES
S S
q 2 q
e  .4 r e 
4 0 r 2  0
* Maët Gauss khoâng bao ñieän tích : (4.16)

 S   in  out
in  0
 S   0
out  0
in  out
 * Hình daïng maët Gauss:
??? Maët kín coù hình daïng baát kyø vaãn
ñuùng: Do ñöôøng söùc xuaát phaùt töø
ñieän tích ñieåm q ra ñeán voâ cuøng
(hôû)  Toång soá ñöôøng söùc qua
caùc maët Si laø nhö nhau.

* Vôùi heä ñieän tích ñieåm hoaëc vaät tích

ñieänKeát
: quaû treân vaãn ñuùng.
n
Toång quaùt hoùa :
  q i
e   E.d S   En .dS  i

S  S   0
(Định lý
  n Gauss)
e   D.d S   D .dS   q
n
i
i
S  S 
** Daïng vi phaân cuûa ñònh lyù Gauss :

  
e   E.d S  Q  dV
 divEdV  
 0 V  0 (4.17)
S  V   

Giaûi tích veùc Gauss

tô
  E E E 
y
divE   x
  z
 x y z 
  dV 
 divEdV  V  0 Theå tích (V) laø baát kyø 
divE  (4.18)
V     0
Ví duï (4.1 a): Xaùc ñònh ñieän tröôøng cuûa maët caàu baùn kính
 S1  R mang ñieän ñeàu vôùi ñieän löôïng laø q.
+ + * Nhaän xeùt
  + Maët:caàu tích ñieän ñeàu →ÑT ñoái
+ E  En
R  S2  +
 xöùng caàu →Aùp duïng phöông phaùp
N M dS Gauss.
+ +
+ Hai vuøng khoâng gian khaùc
nhau →Xeùt 2 vò trí ñaëc tröng :
+ + N(r  R) vaø M (r  R) .
* Giaûi :
Veõ hai maët Gauss qua 2vò trí töông öùng  S1   S; 2 
laø Döïng veùc tôd S
 
   Ed S   EdS cos    EdS
 SM   SM  S M 
E  const Gauss
q
  E  dS  E.4 r  2

S 
M
 0
 q
  E  dS  E.4 r  2

 SM   0

q q r
E 2 Ek 2
+ +
4 0 r r r
 
+ E  En
R  S2  + rR
N M q=0(!)
+ +
+ +

E r R   0  E  r R   0
Ví duï (4.1 b): Xaùc ñònh ñieän tröôøng cuûa daây thaúng daøi voâ
haïn tích ñieän ñeàu maät ñoä ñieän daøi  .

Döïng maët Gauss hình truï ñoàng truïc,baùn

kính ñaùy laø r,chieàu cao l
  xq  day  ? xq
 
E  d Aday

 xq   E.d S  E.dS . cos 0

S xq
q
  dS  E.S xq 
S xq
 0 q r
q  l E
S xq  2 rl 20rl r
Ví duï (4.1 c): Xaùc ñònh ñieän tröôøng cuûa maët phaúng
voâ haïn tích ñieän ñeàu.
* Heä ñöôøng söùc :Vuoâng goùc vôùi
maët phaúng,song song caùch ñeàu nhau.
* Döïng maët Gauss hình truï:Ñaùy
A,daøi h  xq  2.day
S 

 xq  
S xq
Ed S   E.dS .cos  0
S xq
2
day   Ed S   E.dS.cos 0  E  dS  E.A
Sday S day
S day 
2day  2 E. A 
 q
?
A E
2 0
 0  0  

E n
2 0
 BÀI 4 ĐIỆN THẾ
1. Coâng cuûa löïc tónh    
ñieän :  dA  F .dl  q0 E.dl
F q r
A Ek 2
dr r r
+

 q0 d  B q r qq0
r dA  k 2 d l  k 2 dl. cos 
ra r r r
rb dr  dl.cos 
+
qq0
 k 2 dr
r
rb
qq0 dr qq0 1 1
AAB k
 r r 2  k

  
 ra rb 
(4.19)

a
 rb
qq0 dr qq0  1 1  (4.19)
AAB k
 r r 2  k   ra  rb 
a

+ Khoâng phuï thuoäc daïng ñöôøng ñi,chæ phuï thuoäc vò trí

ñaàu vaø cuoái quaù trình.
+ Löïc tónh ñieän (hay löïc vaät lyù baát kyø) coù tính chaát
treân goïi laø löïc theá → Tröôøng löïc naøy laø tröôøng theá.
 Ñieän tröôøng coù tính theá .
* Vôùi heä ñieän tích ñieåm Xeùt ñieän tích ñieåm q0 dòch chuyeån trong
: ñieän tröôøng cuûa heä n ñieän tích ñieåm.
 n 
    
n  n
F  fi F .dl   f i .dl A   Ai
i i i

Ai Khoâng phuï thuoäc daïng ñöôøng ñi → A cuõng vaäy !

 L ,
Ñònh lyù löu soá :
(1)
   
L +
A  F .dl   q0 E.dl
 L L 
,
 L L 
,

ra qo (2)
 A1L 2  A2 L, 1  0
rb
+ (4.19)
q
A   E.d l  0
(4.20)
(l )

“Löu soá cuûa veùc tô cöôøng ñoä ñieän tröôøng theo

ñöôøng cong kín baèng 0 “.
Ñònh lyù löu soá phaûn aûnh tính theá cuûa tröôøng tónh ñieän
2. Theá naêng cuûa ñieän tích ñieåm trong ñieän
q0 naèm
tröôøng : trong ñieän tröôøng (tröôøng theá) → Coù theá

Anaêng
AB  . W  W  W
A B
qq0
Wr   k C qq0
r Quy öôùc : Wq ,q0 ,r  k (4.21)
qq0 r
W  k C 0

c / Ñieän theá :

W q ,q0 ,r 
 q , r   YÙ nghóa gì ?-Theá naêng cuûa (+1) ñôn
q0 vò ñieän theá.
(3.9) - Ñaëc tröng cho ñieän
q tröôøng veà phöông dieän
 q , r  k (4.22) naêng löôïng.
r
* Vôùi heä ñieän tích Xeùt ñieän tích ñieåm q0 dòch chuyeån
ñieåm : trong ñieän tröôøng cuûa heä n ñieän
tích ñieåm qi .
 n 
    
n  n
F  fi F .dl   f i .dl A   Ai
i i i

k n 1 1
AAB   q 0 qi   
 i  ra rb 
ra  r Ar  Wr  W  Wr
rb  
W  0
n
q0 qi
n
qi n

W q , q ,r   (4.23)  q ,r     i
0 i   i  i 4 0 ri
i 4 0 i

(4.24)
 
* Trong ñieän tröôøng : Xeùt q0 trong ñieän E
  tröôøng  
AMN   q E.dl
0 AM    q Edl
0
MN M  
AMN  WM  WN AM   WM   q0 E.dl
M (4.25)
W  0   A
 E , M    Edl  M 
M
q0
AMN  WM  WN  q0M  q0 N
 
AMN  q0  Edl
MN
AMN  
M   N    Edl (4.26)
q0 MN
(4.25),(4.26) →Phaùt
* Lieân heä giöõa cöôøng ñoä ñieän tröôøng vaø ñieän
theá: 
Xeùt ñieän tích ñieåm q0 chuyeån ñoäng trong ñieän
  E
tröôøng  
dA  q0 Edl  dW  d  q0 
El  E cos  E.dl.cos 
d
q0 El dl   d q0   q0 d

El  
dl
  
Ex   E  iEx  jE y  kEz (4.27)
x
       
Ey    i j k 
y  x y z 

Ez    

z E   grad (4.28)
Ví duï (4.2a): Xaùc ñònh ñieän theá cuûa maët caàu tích ñieän
ñeàu vôùi ñieän löôïng laø q .
+ + R
+
N  rN  Xeùt theo phöông baùn kính r :
+ r
+
M  rM  d
+
+ E d  Edr
+ + dr
rM , rN   M ,  N
Xeùt giöõa hai ñieåm
N rN rN
q  1 1
   d    Edr   k 2 dr  M   N   kq   
r  rM rN 
M rM rM
q
rN      0 M  k
Treân maët rM  R
rM
caàu : q
R  k
R
 * Tính coâng cuûa löïc ñieän tröôøng khi laøm dòch chuyeån ñtñ
q0 töø vò trí caùch taâm voû laø h (h  R) tôùi taâm O cuûa voû.
ANO  ANM  AMO
N hR
+ 1 1 
q0  N   M   kq0 q     0
h R q0 q  0
h q
r  k
r
AMO 0 ANM  0 ??

Ví duï (4.2 b): Voû caàu baùn kính R tích ñieän ñeàu vôùi maät
ñoä ñieän maët  0.Tính coâng cuûa löïc ñieän
tröôøng khi laøm dòch chuyeån ñieän tích ñieåm
q0 töø ñieåm M caùch maët caàu moät khoûang r
ra voâ cuøng. 2
Q 4 R 
 M  k 
r  r  R  4 0  r  R 

q0 + M R 2 q0
AM   q0 M 
 0 r  R 
Ví duï (4.3): Hai baûn tuï phaúng caùch nhau moät khoûang caùch d.
Cöôøng ñoä ñieän tröôøng beân trong tuï baèng E.Moät
electron bay doïc ñöôøng söùc töø baûn naøy sang baûn
kia vôùi vaän toác ban ñaàu baèng 0.Tính vaän toác
electron khi bay tôùi baûn thöù hai.Boû qua aûnh höôûng
 cuûa troïng tröôøng.
-
v0  0 +Ñeà caäp ñeán vaän toác,haït coù khoái
löôïng → Ñoäng naêng. A  Wd
+ E , e, d  F , d Coâng.

mv22 mv12 mv12 2A

A12  Wd  2  Wd 1    v2 
2 2 2 m
F A12  Fd  e Ed
* Hoaëc : a
m 2 e Ed
2 2
v  v  2ad
t 0
v2 
m
Baûn treân tích ñieän döông hay aâm? Do V0 =0→ Tích ñieän döông.
Ví duï (4.4): Hai voøng kim loaïi maûnh taâm 01 vaø 02 cuøng baùn kính r =
6 cm mang ñieän tích q1 vaø q2 ñöôïc ñaët song song ñoàng
truïc,hai taâm caùch nhau a = 8cm.Tính q2.Bieát q1 =4.10 -6 (C)
vaø coâng laøm dòch chuyeån moät ñieän tích q0 =-10-6 (C) töø
01 ñeán 02 baèng A = - 0,6 (J).

A12  q0 1  2 
Caàn 1 va 2
r Löu yù tính choàng chaát tính ø
ñieän tröôøng:
O1 O2
Ñieän theá taïi O1 do ñieän tröôøng cuûa caû 2
voøng daây gaây ra.
q q q2
1  k 1  ....?  k 1  k
r r r 2  a2
q2 q1
2  .....? k k
r r 2  a2
1 1 
A  q0 1  2   .......?  kq0  q1  q2    
r
2 2
r a 
A
q2  q1   6.106 C 
1 1 
kq0   
r r 2  a2 
Ví duï (4.5): Hai quaû caàu vaät daãn cuøng baùn kính R,hai taâm
caùch nhau laø l=1 m ; R=2,5 cm;Ñieän theá moãi quaû
caàu 1 = 1200 V;  2 = -1200
q1
V.Tính ñieän
Ñieäntích moãi
theá coù quaû caàu. ñöôïc.
tính coäng
O1 q1 q2
Taïi 0 :       ? k  k
1 1 01 02
R l
l q2 q1
Taïi 02 :  2   0 2   01  ? k k
1  2 R l
O2
q2 q1 q2 q2 q1 q1  q2 q1  q2
   
R l R l R l
q1 q1 q1  q2  0
1  k  k Rl
R l q1  1 q1   q2
q1  q2 k l  R 
9
9
q1  3, 4.10 C q2  3, 4.10 C
Ví duï (4.6): Quaû caàu kim loïai roãng coâ laäp,baùn kính trong
R1 ,baùn kính ngoøai R2 taâm O,mang ñieän löôïng q
döông. Xaùc ñònh ñieän tröôøng E vaø ñieän theá 
taïi caùc ñieåm M(r),vôùi : r = 0 ; R1 r  R2 ; r  R2 .

Er  0 
0 q
EM1  Er  R1 r R2   EM 2  E r R2   k 2
r
r 0   r  R    R2  ? k q
2
q R2
r R2   ? k
r
M

O
q
+
R1  6cm 9 8  Nm 2

R2  9cm 9.10 10  2 .C 
q  C  3V 
r1  8cm E2  E r R2   k 2   6, 25.10  
r2  12cm r (12.10 )  m 
2 2 2
m
q  108 C q
r 0  ( R1 r R2 )  k  750V
R2
Chương 5 VẬT DẪN TRONG ĐIỆN TRƯỜNG
BÀI 1 VẬT DẪN CÂN BẰNG TĨNH ĐIỆN
1. Vật dẫn là gì? Khí
Vật có chứa các hạt Lỏng
+ - mang điện tự do
Rắn Kim loại
- - + -
+
+ - +-
+ - điện trường
- + - + + Dẫn điện chứa e dẫn

* Vật dẫn cân bằng tĩnh điện là khối

Điều kiện cân bằng tĩnh điện đẳng thế
(các điện tích cân bằng): * ÔÛ vaät daãn CBTÑ,ñieän tích taäp
trung heát leân beà maët.Maät ñoä
 ñieän tích caøng cao ôû nhöõng nôi coù
E 0 ñoä cong caøng lôùn (caøng nhoïn).
Etr  0 l tr  const
(Tính chất của
Et  0 mat  const  liên tục vât cân bằng tĩnh
điện)
a. Màn chắn tĩnh điện
Vật dẫn rỗng có tác
dụng như một màn
chắn tĩnh điện
Ứng dụng

- Truyền điện tích

- Nối đất

Kim loại
hình trụ

Ví dụ: Truyền điện tích

cho một tĩnh điện kế Tĩnh điện kế
b. Hiệu ứng mũi nhọn (rò điện)

Hút và đẩy do lực Coloumb

Điện trường gây ion hóa không khí,

Điện tích phân bố tại những chổ lồi làm xuất hiện ion “+” và “-”
(mũi nhọn)
Ứng dụng
Chống rò điện,chống sét….
 c. Hiện tượng điện hưởng
Hiện điện hưởng : hiện tượng các điện tích
xuất hiện trên vật dẫn (lúc đầu không mang
điện) khi đặt trong điện trường ngoài

+
-  +
Q E q + +
+
- + -
A+ - B + - -
-q + +A - +
-
-  +
- -
-
+ B +
+
A : Vaät tích ñieän döông.
B : Vaät daãn ñöa ñeán gaàn A q  q  Q
q  q  Q
Ñieän höôûng moät phaàn
Ñieän höôûng toøan phaàn.
 * Haõy moâ taû thí nghieäm döôùi ñaây !

Ñöa ñieän tích q  0 vaøo taâm
quaû caàu vaät daãn roãng
 Hieän töôïng ñieän
höôûng toøan phaàn.
Quaû caàu nhoû bò trung hoøa
ñieän tích do caùc ñieän tích aâm
ôû maët trong . Caùc ñieän tích
döông vaãn giöõ yeân treân beà
maët
2. Điện dung - Tụ điện – Năng lượng điện trường
a. Ñieän dung cuûa vaät daãn coâ
laäp
Th/ngh
Q Q Q
 const C  C  Đơn vị:
   1C C
1F   1 
1V V 
  2  1  1
1 F  106 F
 Q 1 pF  106  F

YÙ nghóa cuûa ñieän dung ?

Laø ñieän löôïng maø vaät tích theâm ñöôïc ñeå ñieän theá cuûa
vaät taêng leân 1 ñôn vò ñieän tích döông.
b. Tụ điện Heä hai vaät daãn coâ laäp nhau vaø coâ laäp vôùi moâi
tröôøng. (Tuï ñieän trong thöïc teá laø hai vaät daãn ôû traïng
thaùi ñieän höôûng toøan phaàn)
+ q1 Điện tích xuất hiện trên vật dẫn
A (ngoài mặt)
+ +
- q2
- - Điện tích xuất hiện trên vật dẫn B
(mặt trong)
+ -+A - +
Tính chất: q1  q2  0
- - - (tính chất1)
+ B + q1  C V1  V2 
+ (tính chất2)
q2  C V1  V2 
q1  0  V1  V2 (tính chất3)
• Đặc trưng cho khả năng tích điện của tụ
điện ấy
Q
• Phụ thuộc vào cấu tạo, hình dạng, kích C (một vật dẫn
Đinh nghĩa V cô lập)
thước , môi trường giữa hai bản tụ điện
Q
• Không phụ thuộc vào các vật dẫn bên C (hệ vật dẫn)
ngoài U
 Điện dung của một số tụ điện

+ Tuï phaúng:

Q  0 S
C
1  2  C
d

4 0 R1.R2 4 0 R 2  0 S

+ Tuï caàu C C 
: R2  R1 d d

 R2  R1   d R1  R2  R
 Q 2 0 h
+ Tuï truï : C  
1  2  ln R2
R1

R2  R2  R1  R2  R1 d
ln  ln 1   
R1  R1  R1 R1

2 0 hR1  0 S
C 
d d
3. Naêng löôïng ñieän tröôøng :

+ q Tích ñieän cho vaät daãn coù ñieän dung C :

q→

  0 dq → Toán coâng dW ñeå thaéng
löïc ñaåy tónh ñieän.do q gaây ra.

 Khi ñöa dq töø  ( = 0)→ Vaät( ),phaûi

+ 
q + F ( q  dq ) toán coâng thaéng löïc ñieän tröôøng:
 dW  dq       dq
dq  C.d dW   dq   .C.d
Muoán tích cho vaät moät ñieän löôïng Q ñeå ñieän theá taêng
töø 0 ñeán ,caàn toán coâng :

1
W   C d  C 2
0
2
 
1
W   C d  C 2
Chuyeån thaønh 0
2
Baûo toøan naêng
löôïng
Theá naêng tónh ñieän (naêng löôïng tónh ñieän )We cuûa vaät
daãn
2
1 1 1 Q
We  W  C 2  Q  (5.1)
2 2 2 C

Naêng löôïng toång coäng caàn toán ñeå

thieát laäp traïng thaùi cuûa heä n vaät
daãn tích ñieän qi vôùi ñieän theá töông
öùng i
1 n
We   qii (5.2)
2 i 1
 1 n
We   qii (5.3)
2 i 1
Tröôøng hôïp 2 baûn tuï(n = 2)tích ñieän traùi daáu
1 1 1
Wtu  Q.1   Q. 2   Q 1  2 
2 2 2
C 1  2 
2
1 1 Q2
Wtu  Q 1  2    (5.4)
2 2 2 C
 0
C .S
d Maät ñoä naêng
löôïng
CU 2  0 SU 2  0 U 2
Wtu    . .Sd (5.5)
2 2d 2 d
U
E  0 E 2 Wtu 1
d We  .V we    0 E 2
S .d  V 2 V 2
 Chương 6 ĐIỆN MÔI
Điện môi là gì ?
- Chất trong điều kiện bình thường thì hầu như không dẫn điện
- Trong điện môi không chứa các hạt mang điện tự do
Về phượng diện
phân cực
• Điện môi phân cực • Điện môi không phân cực
Phân tử có phân bố electron đối Phân tử có phân bố electron
xứng xung quanh hạt nhân.TD: không đối xứng xung quanh
N2,H2, CCl4.... hạt nhân.TD: H2O,NH3,HCl...

Khi có E
Phân tử H 2 0
1. Hiện tượng phân cực của chất điện môi
• Điện trường ngoài
Điện môi Xuất hiện các điện tích trái dấu
A B C B C Điện tích
_ +
liên kết

+
Vật tích điện
_
_
+
+
Thanh điện
môi
E  E0  E '0
Vectơ phân cực điện môi Pe
Đặc trưng cho sự phân cực
của chất điện môi
 Pei Pei Momen điện của
các phân tử
Pe  lim i
V 0 V V Thể tích khối điện
môi
2. Điện trường trong chất điện môi
Điện môi phân cực

Eo

Phân tử điện môi thằng Xuất hiện các điện tích liên kết
hàng theo điện trường với mật độ điện mặt
Xét bản điện môi vô hạn, đồng chất đặt trong điện trường
của hai bản phẳng song song tích điện trái dấu

E  E0  E ' E' 
'

o E E : độ cảm điện môi
E  E0  E ' E o  0 E'
1  
E0
Điện trường giảm  Hằng số điện môi phụ thuộc vào tính chất
so với chân không chất điện của phân tử (độ phân cực)
 3. Điện môi đặc biệt (Secnhet) và hiệu ứng áp điện
Muối Secnhet
NaK.C4O6.4H2O
Cấu trúc tinh thể bất đẳng
hướng trong không gian

• Hiệu ứng Secnhet điện : Muối Secnhet E0 E0  a hoặc b

Chu trình điện trễ

• Hiệu ứng áp điện :

Thạch anh,Secnhet,titanat
bari....
Gồm: Thuận
P Nghịch
 Áp điện thuận
Xuất hiện các điện tích trái dấu
Xét tinh thể thạch anh trên mặt giới hạn tinh thể
Trục quang
Tác dụng
lực lên tinh
thể theo
các trục
X,Y
Trục điện
Cắt tinh thể

Trục cơ

Chế tạo các bộ phận chuyển

đổi đo lường đo chấn động,độ
rung,áp lực..
Áp điện nghịch Chế tạo các biến tử trong máy
phát sóng siêu âm..
Hiệu đặt Hai mặt Nén
điện tinh thể hoặc
thế dãn
 Chương 7 DOØNG ÑIEÄN KHOÂNG
ÑOÅI
1. Nhöõng ñaïi löôïng ñaëc tröng cuûa doøng
ñieän+ Cöôøng ñoä doøng ñieän qua dieän tích S:
Ñieän löôïng chuyeån qua dieän tích S ñang xeùt trong moät ñôn
vò thôøi gian : dq
I (7.1)
dt
Toång ñieän löôïng chuyeån qua dieän tích S trong thôøi gian t :
t t
I  const
q   dq   Idt q  It (7.2)
0 0
“Culong laø ñieän löôïng maø doøng khoâng ñoåi coù cöôøng ñoä 1
ampere taûi qua dieän tích S trong thôøi gian 1 giaây “
* Neáu goàm caû hai loïai ñieän tích taïo ra doøng ñieän :
dq   dq  dq  dq 
I    I  I
dt dt dt
??? Doøng ñieän laø doøng chuyeån ñoäng coù höôùng cuûa caùc
electron.Vaäy khaùi nieäm cöôøng ñoä doøng ñieän I thöïc ra coøn
chöa ñaëc tröng ñaày ñuû cho doøng ñieän ôû ñieåm naøo ?
Khoâng cho bieát phöông chieàu doøng ñieän.Khoâng cho bieát söï
phaân boá cuûa doøng ñieän taïi töøng vò trí trong moâi tröôøng (Ñoä
“maïnh yeáu” cuûa doøng ñieän taïi töøng vò trí trong moâi tröôøng
coù doøng ñieän ñi qua .
Xeùt taïi M,haït ñieän tích döông coù vaän
toác v 
Xeùt dS n  v
+

vndSJ

dI : cöôøng ñoä doøng ñieän dS n

qua

Định nghĩa + Veùc tô maät ñoä doøng taïi M la

ø: 
 dI v
JM  (7.3)
dS n v
   
dI v dI
JM  JM 
dS n v dS n
  v
 
 
dS n  dS .cos n.v  dS .n.
 v
(7.4)
v  v 
   
n.  n . .cos n,v  1.cos n, v
v v
  
v   
v     
dI  J .dS n  J .dS .n. dI  J .dS .n  J dS (7.5)
v v  

Cöôøng ñoä doøng ñieän qua dieän I   dI   J .dS (7.6)
tích S baát kyø :
 S S
Neáu J  const treân toøan dieän
 tích S
 
:
   
I   JdS cos J , n  J .cos J , n  dS
S S

Sn I  J .Sn (7.7)
 ? Ñôn vò cuûa maät ñoä doøng ?
 dI
JM 
A
dSn  
m2 
* Coù theå chöùng minh J   .v  n0 .q.v (7.8)
raèngn: : Maät ñoä ñieän tích
0

Ví duï 7.1 : q  0  J  v
Moät doøng ñieän I = 5,0 A toàn taïi trong moät ñieän trôû 10  trong
4,0 phuùt.Coù bao nhieâu:
a.Coulomb,
b.Electron ñi qua moät tieát dieän naøo ñoù cuûa ñieän trôû trong
thôøi gian noùi treân ?
t  4, 0.60  240s
I  5, 0 A  const  q  It  1.200C
q 1.200 C  21
ne    7,5.10
e 1, 6.1019 C 
• Phöông trình lieân tuïc
 
 
I   J dS   J ndS
S  S 
  
 Ñònh lyù Gauss
J I   J dS   divJdV (7.9)
S  V 

S  Baûo toøan ñieän tích → Doøng ñieän ra
khoûi maët S töông ñöôngvôùi ñoä giaûm
cuûa ñieän löôïng toång coäng q chöùa
trong theå tích ñoù.
dq 
q   dV I      dV (7.10)
V  dt t V 
q :toác ñoä bieán thieân theo
t th/g cuûa q taïi 1 ñieåm coá
ñònh trong moâi tröôøng.
  
 
I   J dS   divJdV (7.9)
S  V 
dq 
I      dV (7.10)
dt t V 
  
V divJdV   t V  dV   V t dV
     

Giaû thieát theå tích (V) ñöùng yeân Thay ñoåi thöù töï
laáy tích phaân theo V vaø laáy ñaïo haøm theo t.
   
V (divJ  t )dV  0 divJ  0
  t
Theå tích V laø baát kyø (7.11)
Daïng vi phaân cuûa phöông
 
trình lieân tuïc cuûa ñieän tích. divJ 
t
* YÙ nghóa vaät lyù cuûa phöông trình lieân
tuïc :  
divJ  
t
  J dS
n
S 
divJ  lim 
V  0 V
divJ  0
V 0 : Töùc laø xeùt “ Thu veà moät ñieåm “

divJ (taïi ñieåm ñang xeùt) coù yù nghóa laø nôi “phaùt
 ra”,huùt vaøo
caùc veùc tô J,töùc laø “nguoàn cuûa veùc tôdivE
J [Töông
laø nguoàn
töï
ñieän tích ]

+ 0 Doøng khoâng ñoåi.Phaân boá ñieän tích ôû traïng thaùi
t döøng: Maät ñoä ñieän tích khoái khoâng thay ñoåi theo
 thôøi gian.
divJ  0 Khoâng coù “nguoàn” cuûa veùc tô J :Ñöôøng söùc cuûa
doøng ñieän khoâng ñoåi khoâng coù nôi xuaát phaùt
vaø taän cuøng(Töï kheùp kín hoaëc ra xa voâ cuøng)
  Doøng khoâng ñoåi khoâng theå ñi qua maïch ñieän coù tuï
ñieän (khoûang khoâng gian )
 
+ Doøng bieán ñoåi : divJ   0
t

Ñöôøng söùc cuûa veùc tô
J baét ñaàu vaø keát thuùc

taïi cuûa
nhöõng ñieåm coù söï bieán thieân
Doøng bieán ñoåi coù theå ñi qua maïch coù tuï ñieän – Hai baûn tuï
laø nôi maät ñoä ñieän tích bieán thieân theo thôøi gian.

J
+ Neáu bieát ñöôïc maät ñoä doøng

Phöông trình lieân tuïc cho pheùp xaùc ñònh ñoä bieán thieân
cuûa söï phaân boá ñieän tích do doøng ñoù gaây ra.
2. Ñònh luaät Ohm (1787 – 1854)– Ñònh luaät Joule Lenz :
a/ Định luật Ohm cho đoạn mạch thuần trở
Xeùt vaät daãn coù traïng thaùi lyù,hoùa khoâng thay ñoåi (nhieät
ñoä,maät ñoä chaát,öùng suaát…).
Thöïc nghieäm I  f U  Ñaëc tröng Volt-Ampere cuûa
moâi tröôøng (vaät) daãn.
Ña soá vaät daãn,ñaëc bieät laø kim loïaiI :  U I   .U

Quy ñònh möùc ñoä daãn ñieän cuûa vaät

daãn. → “Ñoä daãn ñieän”
1
 R : Quy ñònh möùc ñoä caûn trôû doøng
U  ñieän →”Ñieän trôû” cuûa vaät daãn
giöõa 2 ñaàu coù hieäu ñieän theá U.

1
I U
1   2 
(7.12)
R R
 Baûn chaát
Ñieän trôûR phuï thuoäc :
Kích thöôùc cuûa vaät daãn
Traïng thaùi
* Daây ñoàng chaát , daøi l, tieát dieän l
ñeàu : R  R (7.13)
Sn
??? YÙ nghóa cuûa ñieän trôû R
Sn l suaát
1m
R  R  R  R  .m 
l
2
S n  1m
Ñieän trôû - Maät ñoä ñieän tích töï do - Khaû naêng ch/ñ
suaát phuï ñònh höôùng cuûa haït ñieän tích döôùi taùc
???
thuoäc : duïng ñieän tröôøng .
Baûn chaát,
Traïng thaùi cuûa vaät  R Laø ñieän trôû cuûa moät khoái
daãn. vaät lieäu ñang xeùt coù theå
vaät lyù tích 1m3.
1 Khoâng phuï thuoäc hình
  Ñaùnh giaù khaû naêng caûn daïng khoái vaät lieäu
R trôû doøng ñieän cuûa vaät
: Ñoä daãn lieäu .
 •Daïng vi phaân cuûa ñònh luaät Ohm

:  
??  Phuï thuoäc nhöõng yeáu toá
J  v   naøo ?
vE v   .E  Phuï thuoäc baûn chaát vaø traïng thaùi
vaät lyù cuûa moâi tröôøng ( nhieät ñoä,ñoä
traät töï cuûa maïng tinh theå,ñoä saïch…)
  1  
J   E  .E   E (7.14)
??? Ñieän daãn suaát ñaëc tröng R
ñieàu gì?
t  0 1   t  (7.15)
Ñaëc tröng khaû naêng daãn ñieän cuûa
moâi tröôøng.  0   t  00 C
??? Ñieän trôû suaát vaø ñieän daãn  Heä soá nhieät ñieän
suaát coù phuï thuoäc nhieät ñoä trôû
Moät soá vaät daãn vaø
khoâng?Taïi sao ?  0
taát caû caùc chaát ñieän
phaân : :  0
Kim loïai
Nhieät ñoä laø ñaïi löôïng vaät lyù theå hieän
möùc ñoä dao ñoäng ng/töû nuùt maïng hoaëc
Kim loïai saïch :  1
phaân töû.→Nhieät ñoä aûnh höôûng roõ ñeán 273
ñieän trôû suaát vaø ñoä daãn suaát.
 ??? Haõy suy ra quy luaät phuï thuoäc cuûa ñieän
trôû suaát vaøo nhieät ñoä.
T  t  273  t  T  273
1

T  0 1 
 273

T  273  0 T

 T
1
t  t
273 
Trong vuøng nhieät ñoä thaáp :
Ñieän trôû suaát giaûm ñeán d
moät giaù tròdöøng
d ??
Giaù trò  d
T
Phuï thuoäc ñoä saïch vaø ñoä hoaøn
thieän cuûa tinh theå.
ÔÛ tinh theå saïch tuyeät ñoái,maïng
tinh theå hoaøn thieän lyù töôûng,ñieän
trôû suaát tieán xuoáng zero ôû T= 00 K !
 * Sieâu daãn :
Baùc hoïc Haø lan Kamerlingh Onnes (1853-1926)

???

1911: Ñieän trôû suaát

cuûa thuûy ngaân giaûm
ñoät ngoät xuoáng zero ôû
4,2 0 K.
Hieän töôïng ñieän trôû
suaát giaûm ñoät ngoät taïi
moät nhieät ñoä tôùi haïn
naøo ñoù :Hieän töôïng
sieâu daãn.
Nhieät ñoä tôùi haïn
cuûa caùc chaát sieâu
daãn tìm thaáy töø 1911
ñeán 1990
3. Ñònh luaät Ohm ñoái vôùi ñoaïn maïch khoâng
thuaàn: R
+
M B
A  r e r, I
Giaû söû doøng ñieän cuøng chieàu vôùi chieàu doøng ñieän phaùt
ra töø nguoàn,töø AB
 A   B  It Coâng cuûa löïc ñieän tröôøng thöïc hieän khi
dòch chuyeån ñieän tích q = It töø AB
 It Coâng cuûa löïc laï trong nguoàn
Toång naêng löôïng maø maïch ñieän AB nhaän ñöôïc do nhöõng
yeáu toá naøo cung caáp ?

Do nguoàn () vaø yeáu toá naøo ñoù khaùc ôû beân

 A , raB
ngoaøi maïch,gaây
Naêng löôïng toång coäng maïch nhaän ñöôïc :
A   A   B  It   It (7.16)
 W
e :
Ñònh nghóa suaát phaûn ñieän cuûa maùy thu
q
Naêng löôïng höõu ích (phaàn ñieän naêng ñöôïc tieâu thuï döôùi
daïng naêng löôïng khaùc,tröø nhieät naêng):

W  A  Q  eq  eIt
Q   R  r  r ,  I 2t

A   R  r  r ,  I 2t  eIt (7.17)

A   A   B  It   It (7.18)

A   A   B  It   It   R  r  r ,  I 2t  eIt

 A   B    R  r  r ,  I  e    A   B   I  Ri  e  
i

Nhieàu nguoàn,nhieàu maùy thu :

1  2   I  Ri   e j    k (7.19)
i j k
 1  2   I  Ri   e j    k (7.19)
i j k

Löu yù veà daáu :

+ Hieäu ñieän theá ñöôïc tính theo chieàu cuûa doøng ñieän I trong ñoaïn
maïch…….( Ñaàu A laø nôi doøng ñieän ñi vaøo ñoaïn maïch).
Khi ñoù I vaø ej ñeàu mang daáu döông.
+ Neáu nguoàn ñieän phaùt ra doøng ñieän thuaän chieàu laáy hieäu
ñieän theá   trong daáu  mang daáu döông (ngoaøi daáu
k
laø daáu aâm).
Tröôøng hôïp ngöôïc laïi thì mang daáu ngöôïc laïi !
* Tröôøng hôïp maïch kín :1   2

1  2   I  Ri   e j    k  0 (7.20)
i j k
4. Ñònh luaät Kirchhoff
a/ Kirchhoff 1
I3 Nuùt maïng : Ñieåm quy tuï cuûa hôn hai doøng
-ñieän.
Toång ñieän löôïng do caû ba doøng ñieän mang
I1 tôùi nuùt baèng bao nhieâu(trong thôøi gian dt) ?
I2 I1dt  I 2 dt
- Doøng I3 mang ra khoûi nuùt moät ñieän
löôïng bao nhieâu trong cuøng thôøi gian dt ?
I 3dt
- Theo BTÑT thì ruùt ra ñieàu gì trong khoaûng thôøi gian dt ñoù ?
 I1  I 2  dt  I3dt
I 3   I1  I 2   0 I 3  I1  I 2  0
n
Toång quaùt hoùa cho nhieàu (n) nhaùnh ? I
i
i 0 (7.21)
 n

i
I
i
 0
(7.21)

* Quy öôùc daáu cho caùc Ii:

Doøng tôùi nuùt  daáu döông  Doøng
ra khoûi nuùt mang daáu aâm. Hoaëc
ngöôïc laïi.
* Maïng ñieän coù m nuùt maïng  Chæ caàn vieát ( m-1)
phöông trình cho (m-1) nuùt.

Khi ñoù moãi phöông trình coù chöùa ít nhaát 1 bieán soá môùi
(chöa coù trong caùc phöông trình coøn laïi).Phöông trình cho
nuùt thöù “m” laø suy ra töø heä (m-1) phöông trình ñoäc laäp.
 b/ Kirchhoff 2 : Xeùt moät maïch ñieän kheùp kín (“voøng maïng”)
chöùa n ñoaïn maïch coù ñoä daøi laø li,vôùi i =
1,2,3…,n
1 Ví duï I = 1,2,3;vôùi ba nuùt töông öùng 1,2,3
li
3 1  2   2  3   3  1   0
n
2
 
i
1   2 i  0 (7.22)

1  2 i
: Hieäu ñieän theá giöõa ñieåm ñaàu (1)
vaø ñieåm cuoái (2) treân ñoaïn maïch
Treân ñoaïn maïch coù nguoàn ñieän ithöù
: i
Ñònh luaät Ohm cho maïch kín :

n n n

  IR      0
i
i i   IR    
i
i
i
i (7.23)

(7.22),(7.23) : Ñònh luaät Kirchhoff 2

 Cho mạch điện như hình vẽ. Xác định cường độ và
Ví dụ 7.2:
chiều dòng điện chạy qua mỗi điện trở. Cho biết:
E1  3V R1  5 R3  4
E2  1V R2  2

I3
I2
Giả định chiều dòng điện
như hình vẽ
I1
Theo định luật Kirchhoff

 5
Vòng bên trái  E1  R3 I 3  R1 I1  0  1 19 A
I 
Giải hệ pt 
Vòng bên phải  E2  R2 I 2  R1 I1  0 
I
 2 
3
A (I2 có chiều ngược
 19 với giả định)
Nút A I1  I 2  I 3  8
 3 19 A
I 

Chương 8 TỪ TRƯỜNG CỦA DÒNG ĐIỆN
KHÔNG ĐỔI
BÀI 1 ÑÒNH LUAÄT AMPERE VEÀ LÖÏC TÖÔNG TAÙC
TÖØ
• Thí nghiệm về tương tác từ
Tương tác giữa nam
châm lên cuộn dây có
dòng điện

Tương tác giữa hai dòng

Tương tác giữa dòng
điện thẳng song song
điện lên kim nam châm
 Tương tác giữa các điện tích chuyển động (dòng điện) gọi là
tương tác từ
Sự khác biệt nhau giữa tương tác từ và tương tác tĩnh điện là
gì??
Tương tác tĩnh điện Tương tác từ
• Các điện tích đứng yên • Các điện tích chuyển động
• Phụ thuộc vị trí, độ lớn điện tích • Phụ thuộc tính chất của chuyển động
• Tuân theo định luật Coulomb • Tuân theo định luật Ampere

• Định luật Ampere

Khảo sát tương tác giữa hai phần tử dòng

điện
Andre – Marie Ampere
I.d l
(1775 – 1836 ) : Nhaø Vaät
( Phần tử dòng điện ) lyù ngöôøi Phaùp
  
Döïng m/p P qua dl 1 , r  
Veõ veùc tô phaùp tuyeán ñôn n   2
vò

Định luật Ampere

  

dF 12  k .

I 2 .dl 2   I1.dl 1  r   (8.1)a
3
r
Doøng ñieänI1 , I 2 SI 0 Henry
   k 0  4 .107
Phaàn töû doøng ñieän I1 dl1  ,  I 2 dl 2  4
  
m

I d l
1 1 
r  n
 
dF 12  0 .

I 2 .dl 2   I1.dl1  r   (8.1)b
4 r3
??
  

d F12  I 2 d l2  n   a  b   a.b.sin a, b
   

  
 0 
dF 12  n dF 12  m/p P ?? dF  I1 I 2 dl1dl2 sin 1.sin  2
4
BÀI 2 TÖØ TRÖÔØNG – VEÙC TÔ CAÛM ÖÙNG
TÖØ
Töø löïc truyeàn töø phaàn töû doøng ñieän (PTDÑ) naøy sang PTDÑ kia
qua khoaûng caùch
Töø tröôøng:……
Dạng vật chất bao quanh PTDĐ  

  0   I1 dl1  r 
bôûi

Veùc tô caûm öùng töø gaây ra I1 dl1  dB 
4 r 3
(8.2)a

Định luật Bio Xava-plaplatx

dB 
 
 0  I1dl1 sin d l , r
4 r2
  

(5.1)a dF 12  k .
 
I 2 .dl 2   I1.dl1  r 
r3

Nghó ñeán söï töông töï

naøo trong tröôøng tónh
ñieän ?
   
  

 F 
E F  q0 E dF  I dl    I dl  dB  (8.2)b
q0
 
Chiều của vectơ cảm ứng từ  
I dl

Quy tắc cái đinh ốc

(bàn tay phải)

 
PTDÑ I dl
i
d Bi  

n PTDÑ dB i
i
 
 

Doøng ñieän
I B 
( dd )
dB i

B
H Vectơ cường độ từ trường
 0
Đường sức từ:…
Đường cong, tiếp tuyến tại mỗi điểm
trùng với vectơ B
dN m
Quy B
öôùc : dSn
* * Töø phoå :
Ví duï (8.1) : Töø tröôøng cuûa doøng ñieän thaúng höõu haïn vaø
voâ haïn . 
  0  I  dl.r 
2
  I dl dB 
4 r3
B 0  Idl sin 
 dB 
R M 4 r2
N B Moïi phaàn töû (Idl) vaø r ñeàu thuoäc m/p
d (ABM)
Moïi veùc tô dB cuûa caùc (Idl) ñeàu
cuøng phöông chieàu.
  
   Idl sin 
I B   dB B   dB   0 2
( AB )  AB   AB  4 r
D rd
dl rd dl 
Rd
 sin 
dl 
R
sin    r 
R sin 2 
C r sin 
1
A
2
 I sin  0  I
B 0
4  R d B  cos 1  cos  2  (8.3)
1
4 R
 0  I
B  cos 1  cos  2  (8.3)
4 R
0  I
1 B sin 1  sin  2 
4 R
2

?? Doøng ñieän thaúng daøi voâ haïn :

0  I
1  0; 2   B  (8.4)
2 R
Ví duï (8.2): Töø tröôøng cuûa doøng ñieän troøn baùn
kính R. 

Tại tâm 0 
 0   I dl.r 
( I dl ) dB 0 
  4 r3

( I dl ) ( I dl ) 
 2
n 0 Idl.R  0 Idl
 dB0  sin 
 4 R 3
2 4 R 2
B0 
 
Moï I dl dB0  n
i  
 0 I
B 0   dB 0 B0   dB0  2 
2 R 
 dd   dongdien  4 R

 0
B0 B0  I
2R

     I

 0   S   R2
S  S .n B0  0 n (8.5)a
B0  .P m   2R
(8.5)b 2 R 3
Pm  I S
 Tại M nằm trên trục của vòng tròn  
 R
 
I dl  dB dBn  dB.sin   dB.
r

( I dl )  

r dB Maët noùn troøn
R M xoay
dBn 0 IR
   B  dBn  .  dl
n dB d  4  R 2  h2 3/ 2 dd
 
  
0 IR 2
B  dB n B n
(8.6)
2  R 2  h2 
3/ 2
dd
r  R  h
2

2 1/ 2

   
S  S .n P m  I S
S   R2
 0  
B .P m
2  R 2  h 2 
3/ 2
(8.7)
h0
 
h R Pe  ql
 0    0    1 
B0  3
.P m (8.5)b B ( hR )  Pm E .P e
2 R 2 h 3
2 0 r 3
Ví duï (8.3):
Ba doøng ñieän thaúng song song daøi voâ haïn cuøng thuoäc
moät m/p,caùch nhau laø a = 5 cm.Cho I1=I2=I ; I3=2I.Tìm vò trí
M [I1I3]maø taïi ñoù töø tröôøng trieät tieâu,trong 2 tröôøng
hôïp: a/ I1,I2 cuøng chieàu; I3 I1,,
I2 . OM  b/x I1 I2  I3
    
H2 H M  H1  H 2  H 3  0
I1 I2 I3   
 H 1 // H 2 // H 3
H3
x  a/
H1
M  I1 , I 2 
a a
H 2  H1  H 3
I1 I
H1  
2 x 2 x
0  I I I2 I
B  H H2  
2 R 2 R 2  a  x  2  a  x 
I3 2I
H3  
2  2a  x  2  2a  x 

1 1 2
  x  3,3(cm)
x  a  x   2a  x 
  
I1 H2 
 I2 H3 I3 b/ Ba doøng ñieän cuøng chieàu :
H3

 H 1  M khoâng theå naèm  I1 , I3 
H1
x H2 ngoaøi 1,8cm
Coù 2 nghieäm : x 
6,96cm
a a
Ví duï (8.4): Cho maïch ñieän nhö hình veõ,coù doøng ñieän I chaïy
qua.Caùc ñaàu M vaø N ôû raát xa.Xaùc ñònh cöôøng
M ñoä töø tröôøng H taïi A vaø B.B I
H   cos 1  cos  2 
0 4 R
B r I
+ Taïi A :Chæ do MO gaây ra .
r a A 1  0 I
N  HA 
O 2  4 a
2
+ Taïi B :Do caû hai doøng ñieän gaây ra.OM vaø ON ñoái xöùng
nhau qua phaân giaùc  Gaây ra H nhö nhau taïi B .
 I  2 
Vôùi 1  H B  2.  1
NO :
4  
4 r  2 
 2  

?? Taïi H  0?  O
 BÀI 2 ÑÒNH LYÙ GAUSS TRONG TÖØ TRÖÔØNG
 

Töø thoâng göûi qua maët dS :d  m  Bds
  
  

 

dS   d    B.ds   Bds cos B,ds
 S  S  S 

B
dS dS n dN m
B
dsn dN m
S   Bdsn   dsn  N m
S   S  dsn (8.8)
dsn

B


ds

B  const  

* Maët S phaúng :
S  B  ds  B  m   Bds  B  ds  BS
S S

Đôn vò cuûa caûm öùng T (8.9)

* Maët (S)
kín Ñöôøng
: söùc kheùp kín N in  N out
 in   N in  

 out  N out
 m   B.dS  ?  0 (8.19)
S 
 m   in   out
Ñònh lyù Gauss

*** Theo giải tích vectơ

 B.d S   div B.dV  0

S V

div B  0 Định lý Gauss (dạng vi phân)

(8.20)
 BÀI 3 LƯU SỐ CỦA VECTƠ CẢM ỨNG TỪ
Löu soá cuûa veùc tô caûm öùng töø B doïc ñöôøng cong kín (L)(voøng
Ampe) :
L   B.d l   B.dl. cos 
M
L L

dl. cos   MM '  rd  M’

 0
L B.d l  2 I L d
L bao quanh dòng điện  d  2
L
M

 B.d l   I
L
0 (8.21)
 L không bao quanh dòng điện
* Voøng Ampe khoâng naèm trong maët phaúng vuoâng goùc
vôùi doøng ñieän thaúng :

 d   d   d
L abc cda

 d      0
L
 Góc nhìn từ I đến L

L bất kỳ (không phẳng)

   
    
Bdl  Bdl//  Bdl   0  Bdl 

   
L   Bdl   Bdl   0 I
L  L (8.22)
* Nhieàu doøng
ñieän :       
  n,

 Bdl   B1 dl   B 2 dl  ...   B n dl  0  I i

i
(8.23)
L L  L  L

Chuù yù :
+ Ii laø nhöõng doøng ñieän xuyeân qua
I3 
n I4 dieän tích giôùi haïn bôûi ñöôøng cong
I2 I5 tính löu soá (voøng Ampe).
+ Daáu cuûa Ii:
I1

n :Veùc tô thuaän vôùi chieàu ñi treân (L)
L
I i  n  I i  0
I i  n  I i  0

?? L  ...?  0  I 2  I 3  I 4  I 5 
Ví duï (8.5): Tính töø tröôøng oáng daây goàm N voøng ñöôïc quaán caùch
ñeàu nhau treân loõi hình xuyeán,baùn kính trong r1,baùn kính
ngoaøi r2 ,baùn kính truïc loõi r ,coù doøng ñieän I chaïy qua.

Caáu hình ñoái xöùng

 Veùc tô caûm öùng töø B coù phöông tieáp
tuyeán vôùi ñöôøng truïc loõi vaø coù giaù trò nhö
nhau taïi moïi ñieåm treân ñoù.
r1
 Choïn ñöôøng truïc loõi laøm voøng
  .
Ampe
r2  Bdl  ...?   Bds cos 0  B.2 r  0 NI
L
L

B  ...?  0 nI

N
Ñặt :  n Số vòng trên
2 r một đơn vị dài
  
 
B1 B2 B :Taïi nhöõng nôi treân meùp trong , ngoaøi vaø treân loõi cuûa
xuyeán. r1  r  r2
0 NI  NI  NI
B2   B  0  B1  0
2 r2 2 r 2 r1
r1 Ñoä cheânh leäch töông ñoái cuûa caûm öùng töø
ôû meùp trong vôùi meùp ngoaøi laø :
B1  B2 r2  r1
r2 
B1 r2
Neáu ñaït ñöôïc ñieàu r1 ; r2  
kieän
B1  B2  0
Coù theå xem töø tröôøng beân trong cuoän daây laø
ñoàng nhaát.

OÁng daây(solenoid) daøi voâ haïn

 Ñöôøng söùc töø cuûa moät oáng daây trong thöïc teá.

?? Nhaän xeùt :Taïi nhöõng ñieåm beân trong oáng daây,töø

tröôøng maïnh vaø ñeàu hôn.Beân ngoaøi
oáng daây töø tröôøng töông ñoái yeáu.
 BÀI 4 TÖØ LÖÏC TAÙC DUÏNG LEÂN DOØNG
ÑIEÄN
1) Tác dụng của lực từ lên phần tử dòng điện

  

Định luật Ampere
dF  I dl    I dl  dB 

d F  I dl  B (8.24)

 
- Phương vuông góc mp d l , B

- Chiều : quy tắc bàn tay trái

 
- Độ lớn: dF  IdlB sin d l , B
Ví duï (8.6):
Moät thanh vaät daãn daøi l coù doøng ñieän chaïy qua,ñaët trong
töø tröôøng ñeàu ,ñöôøng söùc töø vuoâng goùc vôùi thanh.Töø löïc
taùc duïng leân thanh laø F.Tính cöôøng ñoä doøng ñieän qua
 
thanh. B Xeùt phaàn I dl  

 
I dl


d F töû
 I dl  B
l 
dF B  const
 

 
dF  IBdl sin dl , B  ?  IBdl
  
 
  dl , B 
2

F   dF  IB  dl  IBl
l  l 

F
I ? 
Bl
B  1Tesla
l  25cm  25.102 m 9,81 N 
I  39, 2  A 
F  9,81N 0, 25  m .1T 
2/ Löïc töông taùc töø giöõa hai doøng ñieän song
song :
F1  I1 l  B2

l  B2 B2  const

F1  I1 B2l

0 I 2  0 I 2  0 I1 I 2
I 2  B2   F1  ?  I lB
1 2  I l
1   l
2 a  2 a  2 a

FB 0 I1 I 2
?? 
l 2 a

Töø löïc taùc duïng leân moät ñôn vò daøi  (N/m)

? Hai doøng ñieän cuøng chieàu huùt nhau .
Quy taéc baøn tay
3/ Taùc duïng cuûa töø tröôøng leân maïch ñieän
kín Xeùt
: khung daây chöõ nhaät coù doøng ñieän ñaët trong töø tröôøng
ñeàu. 

D F
I
 AD
Bò phaûn löïc cuûa khung (cöùng) trieät
 FBC
A  tieâu.
B
FCD
 
 Taïo ngaãu löïc.
a
C    FAB
 Pm  I S
 Momen ngaãu löïc ñoái vôùi truïc quay
b FCD
B :
d  M  Fd  Fb sin 
 B
F  IaB
 





 
 
M  ISB sin Pm , B  Pm B sin 
FAB Pm  I S

  

M   Pm  B  (8.25)
 4/ Töø löïc taùc duïng leân haït ñieän chuyeån ñoäng :

Xét hạt (q) chuyển động với vận tốc v Tương đương
q v  I dl

Vec tơ cảm ứng từ do hạt chuyển động gây ra tại M:

B .

0 q v  r  (8.26)
4 r3
 
- Phương vuông góc mp: q v, r

- Chiều phụ thuộc q :

q>0 q<0
 Töø löïc taùc duïng leân haït ñieän chuyeån
ñoäng

  
Löïc Lorenz : FL  q v  B  (8.27)

Trong moâi tröôøng coù ñoàng

thôøi ñieän vaø töø tröôøng :

   
FL  qE  q v  B  (8.28)

 
F v Chæ laøm thay ñoåi phöông chuyeån ñoäng cuûa
haït  Ñoäng naêng haït khoâng thay ñoåi.
 Công cơ học của lực từ
Doøng Chòu taùc duïng töø Dòch chuyeån
ñieän löïc
Töø löïc thöïc hieän coâng cô hoïc leân

B  const doøng ñieän

 F  IlB dA  Fdx  ?
F
I Xeùt ñoaïn ñöôøng dòch chuyeån vi phaân
dx  dS  ldx
H
O dS : Dieän tích thanh queùt ñöôïc treân ñoaïn
dx 

dS dx
:Thuaän theo chieàu doøng ñieän.
dA  Fdx  ?  IlBdx  IBdS
 

d   BdS  BdS .cos 0  BdS
dA  IBdS  Id  m

 m   H   O :Töø thoâng göûi qua maët A  dA  I . m

OH
queùt
(8.29)
Ví duï (8.7):
Moät daây daãn thaúng daøi voâ haïn coù doøng ñieän I1vaø moät khung daây
chöõ nhaät caïnh a,b) coù doøng ñieän I2 ñöôïc ñaët trong cuøng maët
phaúng.Caïnh coù chieàu daøi l cuûa khung naèm song song vôùi daây
thaúng,caùch daây moät ñoaïn r =0,1b.Tính coâng caàn thieát laøm quay khung
moät goùc  =( / 2)quanh truïc  song song vôùi doøng ñieän thaúng vaø xuyeân
qua ñieåm giöõa caïnh b cuûa khung.
0 I1
B   B r  Vi tích phaân.
x dx  2 r
Xeùt (x,dx) dS = ldx  B  const treân dS
 I2 A  I 2 . m    2  1  .I 2
I1 Veõ veùc tô dS thuaän theo chieàu doøng
ñieän treân khung,höôùng ra.
r b 
  
  2  B.dS .cos    0 A  I 2    I 21
2 
 2  I
d   B.dS  BdS  ...?  0 1
ldx
1      cos   1  d 1   BdS
2 x
(0,1b  b )
 Il dx IIl
1   d 1  ...?   0 1    0 1 2 ln11
 khung  2 0,1b
x 2
I1  5 A I2  3A l  1m 0 I1 I 2l
 Henry  6
A  7,1.10 J A  I 2 . m   I 2 1  ln11
0  4 .107   2
 m 
Chương 9 HIỆN TƯỢNG CẢM ỨNG ĐIỆN TỪ
BÀI 1 CAÛM ÖÙNG ÑIEÄN TÖØ
Thí nghieäm Faraday

Michael Faraday (1791 – 1867 ):

Nhaø vaät lyù – Hoùa hoïc ngöôøi Hieän töôïng caûm öùng ñieän
Anh töø:
“Söï bieán thieân cuûa töø thoâng qua moät maïch ñieän kín
laøm xuaát hieän trong maïch moät doøng ñieän (doøng ñieän
caûm öùng ).Chieàu cuûa doøng ñieän caûm öùng tuøy thuoäc
vaøo chieàu bieán ñoåi cuûa töø thoâng qua maët kín ñoù (taêng
 d
(ñang taêng) (ñang giaûm) c  
IC dt (9.1)
B B

Bieåu thöùc cô baûn cuûa

Ic Ic hieän töôïng caûm öùng
E E
  ñieän töø.
B B

d d
0 0
dt dt
 
I C  P m  I C .S

Ñònh luaät
Pm  B Pm  B Lenz

B '  B B '  B
 Haõy trình baøy 1 th/ngh töông töï
vôùi moät nam chaâm vaø moät
voøng daây daãn troøn noái vôùi
moät ñieän keá.

N N

BC
S S

IC IC
B B
BC
(tö øth oân g ñ a n g ta ên g) (töøtho ân g ña n g gia ûm )

Ñònh luaät Faraday

Ví duï (9.1):
Moät thanh vaät daãn thaúng,chieàu daøi l,chuyeån ñoäng trong töø
tröôøng ñeàu B vôùi vaän toác v.Thanh luoân vuoâng goùc vôùi ñöôøng
söùc töø vaø vuoâng goùc vôùi phöông chuyeån ñoäng.Xaùc ñònh söùc
ñieän ñoäng caûm öùng treân thanh.
dx  dS  ldx
B B  
  

l 

d   BdS  ...?  BdS cos B, dS  BdS
v IC
A A B  dS
 Bldx  0  I C
dx
d dx
C    ...?  Bl  Blv
dt dt
l  10cm  0,1m
B  0,1T  C  0,15  volt 
v  15m / s
?? Chieàu cuûa doøng caûm
d ?
öùng
0 Doøng caûm öùngñi töø BA ñeå sinh ra töø B '  B
dt tröôøng phuï
 Moät khung daây daãn goàm N voøng quay trong töø
Ví duï (9.2): tröôøng ñeàu vôùi vaän toác goùc khoâng ñoåi .Xaùc
ñònh söùc ñieän ñoäng caûm öùng trong cuoän daây.
Töø thoânggöûi
 qua moät voøng daây :
 

 
  BS cos n, B  BS cos 

n 
Caùc voøng daây coù baùn kính nhö nhau
B
Töø thoâng toaøn phaàn göûi qua N voøng
daây :
  ...?  N  NBS cos 
 Bieán ñoåi lieân tuïc,theo quy luaät  =
  NBS 
cost t   m cos t
 m  NBS :Giaù trò cöïc ñaïi

d cuûa
C    ...?   max sin t   m sin t
dt
( m   m  NBS  const )
Söùc ñieän ñoäng caûm öùng bieán ñoåi theo thôøi gian theo quy
2
luaät sin, chu kyø laø chu kyø quayT cuûa
 khung :

 BÀI 2 HIEÄN TÖÔÏNG TÖÏ CAÛM
Thí nghieäm Faraday  Cöôøng ñoä doøng ñieän thay ñoåi  Töø
thoâng do chính noù göûi qua maïch ñieän thay ñoåi ??
Doøng ñieän caûm öùng (söùc ñieän ñoäng caûm öùng)
 Doøng ñieän (söùc ñieän ñoäng ) töï caûm .
Xeùt moät voøng daây coù doøng ñieän I chaïy qua (maïch ñieän
kín).   m :Töø thoâng do chính doøng ñieän I
B trong maïch göûi qua maïch. d m
 tc  
BI dt
 m  LI
m  B
d m d  LI  dI
I tc  tc    ...?    L (9.2)
I dt dt dt
Maïch ñieän khoâng thay ñoåi hình daïng L  const
Ñöùng yeân
 1Wb
Heä soá töï caûm
L : m I  1 A   L   1Henry ( H )
I 1A
?? Taïi sao doøng töï caûm treân hình coù chieàu nhö Giaû I, B 
 dI L    tc 
 tc   L ??
dt
Möùc ñoä choáng laïi söï bieán ñoåi trong maïch caøng
taêng cao.
Heä soá töï caûm cuûa maïch ñieän xem nhö soá ño
möùc “quaùn tính” cuûa maïch ñoái vôùi söï bieán
ñoåi cuûa cöôøng ñoä doøng ñieän trong maïch.

Joseph Henry (1797 – 1878 ):

Nhaø vaät lyù ngöôøi Myõ
 BÀI 3 HIỆN TƯỢNG HỔ CẢM
Từ thông gửi qua các dòng dây
12  M 12 I1 (I1 gửi qua mạch 2) C1 C2

 21  M 21 I 2 (I2 gửi qua mạch 1)

Hệ số hổ cảm I1 I2
Phụ thuộc:
M 12  M 21  M • Hình dạng
( Khi không • Kích thước
có vật liệu từ)
•Vị trí tương hổ
• Độ từ thẩm môi trường
d12 dI1
1   M Hiện tượng xuất hiện dòng điện cảm ứng trong các
dt dt
mạch điện đặt gần nhau.Sự biến thiên dòng điện trong
d 21 dI 2
2    M mạch này sẽ gây ra sự biến thiên từ thông gửi qua
dt dt mạch kia và tạo trong mạch đó một suất điện động cảm
 BÀI 4 NAÊNG LÖÔÏNG TÖØ
TRÖÔØNG
Xeùt moät maïch ñieän goàm oáng daây heä soá töï caûm L,nguoàn
ñieän söùc ñieän ñoäng  vaø moät khoùa K.Ñieän trôû toaøn maïch
laø R. + Doøng ñieän khoâng ñoåi theo thôøi gian :Toaøn
boä naêng löôïng do nguoàn ñieän sinh ra ñeàu bieán
thaønh
+ Ñoùngnhieät.
maïch :
Doøng ñieän taêng töø 0  I cöïc ñaïi  Doøng itc
töï
itc caûm chieàu doøng ñieän chính i do nguoàn phaùt
: ngöôïc 0
i : i0  itc  i0
ra.  Doøng toaøn phaàn

Chæ coù moät phaàn ñieän naêng do nguoàn

phaùt sinh ra ñöôïc bieán thaønh nhieät
+ Ngaét maïch :
Doøng ñieän chính giaûm
veà zero chaäm hôn.
Doøng ñieän chính giaûm ñoät ngoät töø I
 0 Sau khi ngaét maïch,trong maïch vaãn
 coøn doøng ñieän chaïy trong
Doøngmoät
töï caûm
thôøicuøng chieàunöõa
gian ngaén vôùi i0Vaãn
. coøn söï toûa nhieät trong maïch
 Töùc laø :Nhieät löôïng toûa ra trong maïch luùc naøy lôùn
hôn naêng löôïng do nguoàn ñieän cung caáp.
Thöïc nghieäm vaø lyù thuyeát  Nhieät löôïng toûa ra trong maïch
sau khi ngaét ñieän coù giaù trò ñuùng baèng phaàn naêng löôïng ñaõ
khoâng toûa nhieät noùi treân.
Khi ñoùng maïch,moät phaàn naêng löôïng cuûa nguoàn ñieän sinh ra
ñöôïc tieàm aån döôùi moät daïng naêng löôïng naøo ñoù ñeå khi
ngaét maïch,phaàn naêng löôïng naøy ñöôïc giaûi phoùng döôùi daïng
nhieät trong maïch.
Doøng ñieän trong maïch taêng
Phaàn naêng löôïng tieàm aån
 Töø tröôøng trong oáng daây
naøy chính laø naêng löôïng töø
taêng; Töø tröôøng
tröôøng trong oáng daây.
laø vaät chaát mang
naêng löôïng
= ??
 - Ñònh luaät Ohm    tc  Ri
:   L
tc
dI
dt
di di
  L  Ri   Ri  L
dt dt
Nhaân idt
vôùi
 idt  Ri 2 dt  Lidi

Naêng löôïng do nguoàn ñieän sinh

= Toûa nhieät trong
ra trong thôøi gian dt
maïch
dWm  Lidi Tieàm aån döôùi daïng
naêng löôïng cuûa töø
Phaàn naêng löôïng cuûa nguoàn ñieän tröôøng.
tieàm aån döôùi daïng töø tröôøng laø :
iI
1 2
Wm   dWm   Lidi  LI (9.3)
i 0
2
 Chương 10 VẬT LIỆU TỪ

0 Fe bị từ hóa
Mọi chất đặt trong từ sẽ bị từ
hóa
Nam
châm Từ trường tổng hợp Sinh từ
trường phụ B'
B  B 0  B'
Fe
B
Phân loại vật liệu từ

B0 B0 B0
B' B' B'
B B B
a. Nghịch từ b. Thuận từ c. Sắt từ
1. Nguyên tử trong từ trường ngoài
• Chưa có từ trường ngoài: Xét chuyển động của nguyên tử cô lập

Chuyển động
của electron Dòng điện Momen từ orbital pm
pm  i.S
Momen động
lượng orbital l  r  mv
I
Cơ học lượng tử
momen từ pms Và momen cơ l s
Spin riêng

Mỗi nguyên tử 
pm   pm  pms  Momen từ của cả nguyên
tử

L   l  ls   Momen động lượng

của cả nguyên tử
 • Từ trường ngoài:
Giả sử mặt phẳng chuyển động của e
nằm nghiêng so với phương của từ
trường ngoài 1 góc  1 e
Pm   .L
2m
• e chuyển động tương đương
trên quỹ đạo Dòng điện

• e chịu tác dụng

bởi momen lực:  
M  Pm .B e chuyển động
như con quay
Theo định lý về momen
động lượng
d L  M .dt dL  Pm B sin dt 
dL Pm Bdt
d  
L sin  L
d e
L   B  B
dt 2m

 L   B Vận tốc (tần số) Larmor

Chuyển động của các Pmvà L xung quanh từ trường gọi
là chuyển động tiến động Larmor

Sinh ra

L
I' e Dòng điện phụ
2

L
P'm  I '.S '  e. . .r '2 Momen từ cảm ứng
2
Dưới tác dụng của trường ngoài,tất cả các e trong nguyên tử đều
tham gia chuyển động tiến động với tần số Larmor như nhau làm
phát sinh các dòng điện phụ có momen từ cảm ứng ngược hướng từ
trường ngoài.
Hiệu ứng nghịch từ chung cho mọi chất
Z
Khi có B
P 'm   Pmi ' Momen từ phụ
Trong nguyên tử i 1
2. Chất thuận từ và chất nghịch từ
a. Chất thuận từ Chất khi bị từ hóa sinh ra từ trường phụ theo hướng
cùng chiều của từ trường ngoài.

Khi chưa có từ trường ngoài Khi có từ trường ngoài

pm  0
pm  0
Hiệu ứng
thuận từ
Các momen từ chuyển Các momen từ chuyển
động hỗn loạn động theo từ trường
Hằng số Curi
Độ từ hóa
no P 2 m  o C
Nhỏ m  
3KT T
Hiệu ứng thuận từ > hiệu ứng nghịch từ B ' theo hướng từ trường ngoài
• Các chất thuận từ như: Các kim loại K,Na,...và NO,Al,Pl,O,N.....
b. Chất nghịch từ
Khi chưa có từ trường ngoài, Khi có từ trường ngoài,nguyên tử có
tổng momen từ nguyên tử momen từ phụ ngược hướng từ trường
bằng 0 ngoài tổng momen từ nguyên tử tổng cộng
khác 0 (hiệu ứng nghịch từ chiếm ưu
• Các chất nghịch từ như thế)
Từ tính yếu
-Khí hiếm : He,Ne,Ar,Kr.... - Cu,Ag,Sb,Bi,...
2 2
- ion Na+,Cl-.... no e Z r 
m  
6m

Thuận từ và nghịch từ được xếp vào nhóm các

chất phi từ, hoặc nhóm không có trật tự từ.
Độ từ thẩm của các chất thuận từ là lớn hơn 1
nhưng xấp xỉ 1 (chỉ trênh lệch cỡ 10-6). Từ
tính yếu của thuận từ do hai yếu tố đem lại
- Mômen từ nguyên tử
- Các mômen từ nguyên tử này nhỏ và hoàn
toàn không tương tác với nhau.
3. Chất sắt từ
Các chất : Fe, Co (Coban),Ni, Gadoli
• Chất có độ từ hóa mạnh (10 – 10 )
4 6
(Gd)…
• Momen từ lớn
- Momen từ
nguyên tử định Momen từ
hướng ngẫu nguyên tử
nhiên chuyển động
theo từ trường
- Momen từ
ngoài
nằm trong
những miền
khác nhau
Vật liệu không bị từ hóa Vật liệu từ

• Thí nghiệm nghiên cứu tính chất sắt từ

Nghiên cứu sự phụ thuộc của B,J, 

vào H ống dây hình xuyến

Một số tính chất của những chất sắt từ

a/ Đường cong từ hóa
Đồ thị mô tả quá trình từ hóa vật từ từ trạng thái ban đầu chưa nhiễm từ
(trạng thái khử từ), mà thể hiện trên đồ thị là sự thay đổi của tính chất từ
(thông qua giá trị của từ độ, cảm ứng từ...) theo giá trị của từ trường ngoài.
Đường cong từ Sự phụ thuộc B vào H
hóa cơ bản

Sự phụ thuộc J vào H Từ độ bảo hòa

Độ từ thẩm
cực đại

Độ từ thẩm Sự phụ thuộc  vào H

ban đầu
b/ Tính từ dư (trễ)
Các chất sắt từ đều Khi ngắt từ trường ngoài trong chất sắt từ vẫn
có tính từ dư còn dư từ tính
Thay đổi từ trường B0 Đồ thị biểu diễn sự phụ thuộc của từ trường
Thực nghiệm
trong chất sắt từ từ trường từ hóa

- Khi H tăng từ 0 H1 ta được đường cong từ hóa

Oa
- Khi H giảm, B giảm theo đường cong ab
Hk - H = 0 thì B  0 , B = b gọi là cảm ứng từ dư
- H1
H1 - Khi H = Hk , B = 0 : từ dư đã bị khử hoàn toàn. Hk
gọi là cường độ từ trường khử từ
- Khi tăng độ lớn Hk H1, ta có đường cong cd, nếu
tiếp tục tăng -H1 0 ta được đường cong defa trên đồ thị

Chu trình từ trễ (adcdefa)

Sắt từ mềm Sắt từ cứng

 Sắt từ mềm lý
Sắt từ cứng Sắt từ mềm tưởng

- Trường khử từ lớn - Trường khử từ nhỏ

- Chu trình từ trễ rộng - Chu trình từ trễ hẹp Không có hiện tượng từ
trễ và không có sự khử
- Từ trường dư mạnh - Từ trường dư rất mạnh
từ dư

Luyện các nam châm Lõi các nam châm điện,

vĩnh cửu.. máy điện…
 Chương 11 TRƯỜNG ĐIỆN TỪ (ñang taêng) (ñang giaûm)

1. Luận điểm thứ nhất của Maxwell B B

Thí nghiệm Faraday

 m biến thiên IC Ic Ic
E E E

Maxwell: • Điện trường do IC gây ra chỉ có thể do từ

trường biến đổi theo thời gian

• Công của điện trường  q E.d l  0

Luận điểm thứ nhất:
Bất kỳ điện trường nào biến đổi theo thời gian cũng sinh ra một
điện trường xoáy ( điện trường có đường sức khép kín)

B dS d m d 
c       B.d S  (11.1)
dt dt  S 
E c 
Ngoài ra   E.d l (11.2)
C
dl
 (11.2) d  
(11.1) C E.d l   dt  S B.d S  (11.3) Phương trình
Maxwell _
Faraday
d    dB
 E.d l   rot E.d S    B.d S    
dt  S 
.d S

C S   dt 

dB
rot E   (11.4)
dt
2. Luận điểm thứ hai của Maxwell
Phát biểu: Bất kỳ một điện trường nào biến đổi theo thời gian cũng
sinh ra một từ trường
Dòng điện dịch dòng điện tương đương với điện trường biến đổi theo thời gian về
dD phương diện sinh ra từ trường.
Jd 
dt
dD
Jd  (Vectơ điện cảm)
dt
 dD
J tp  J  J d  J  (11.5)
dt
Theo định lý Ampe I tp   H .d l (11.6)

I tp   J tp .d S
S

(11.5) (11.6)
Lưu số của vectơ cường
độ từ trường dọc theo  
J  d D .d S (11.7)
một đường cong kín bất
kỳ là thì bằng cường độ  H .d l  S  dt 
dòng điện toàn phần  
chạy qua điện tích giới Phương trình
hạn bởi đường cong đó.
Maxwell_ Ampe
dD (11.8)
rot H  J 
dt
(dạng vi phân)
 3. Trường điện từ và hệ thống phương trình Maxwell

Luận điểm thứ nhất Maxwell Điện trường và từ trường đồng thời tồn tại trong
không gian tạo thành một điện trường thống nhất gọi
Luận điểm thứ hai Maxwell là trường điện từ

Hệ phương trình Maxwell

Hệ phương trình Maxwell gồm:
• Phương trình Maxwell _Faraday: • Định lý Ostrogradsky _Gauss (điện trường):

d  
C E.d l   dt  S B.d S   D.d S  q
S

• Phương trình Maxwell _Ampe: • Định lý Ostrogradsky _Gauss (điện trường):

 d D 

 H .d l  S  J  dt .d S  B.d S  0
S
 
• Các hệ thức liên hệ giữa các đại lượng cơ bản của trường điện trường đặc trưng
cho môi trường:
Các dạng vi phân tương ứng:
D   0 E (Môi trường đồng
chất và đẳng  dB  dD
B  0 H hướng)  rot E    rot H  J  rot
 dt  dt
 
J  E (Định luật Ohm
dạng vi phân)
div B  0 div D  

Kết luận:
- Trường điện trường là một dạng vật chất giữ vai trò
truyền tương tác điện từ giữa các điện tích.

- Hệ thống các phương trình Maxwell là những phương

trình tổng quát nhất của trường điện từ trong môi trường
đứng yên
- Cơ sở cho sự khám phá sóng điện từ