Կիրառական Վարքային

Վերլուծություն (ABA)

Հայկանուշ Դիլանյան
Երևան
 Ներածություն
• Ո՞վ է վարքային վերլուծաբանը
• ԿՎՎ-ի Սահմանումը
• ԿՎՎ կիրառման ոլորտները և հիմնադրույթները
• ԿՎՎ-ի հիմնական սկզբունքները և
հասկացությունները
• ԿՎՎ մոդելը և նրա հիմնական բաղկացուցիչ
մասերը
• Օրինակների վերլուծություն՝ըստ վարքային
մոդելի

Վարքային միջամտության ձևերը ԿՎՎ-ում

 Է. Տորնդայկ
• 1. Ազդեցության օրենքը – Այն վարքային
պատասխանները, որոնց առավել արագ են
հաջորդում բավարարող արդյունքները, առավել
հավանականորեն դառնում են ձևավորված վարքի
մոդել և նման ազդակների առկայությամբ կրկին ի
հայտ են գալիս:
• 2. Վարժության օրենքը- Որքան հաճախ է կրկնվում
ազդակի և պատասխանի կապը, Վարքը առավել
հստակ է ձևավորվում :
• 3. Ուսուցումը տեղի է ունենում փորձերի և
սխալների սկզբունքով:
• 4. Բոլոր Կաթնասունների ուսուցումը նույն
սկզբունքներով է տեղի ունենում

• https://www.britannica.com/biography/Edward-L-Thorndike
 Բ. Ֆ. Սկինների
1. Հետևանքի միջոցով իրականացող
ընտրություն
 օպերանտային պայմանականություն
 Վարքերը ձևավորվում են/ուսուցանվում
են/ միջավայրի հետ փոխազդեցության
հետևանքով
 Իրադրությունները, որոնք ի հայտ են
գալիս վարքից անմիջապես հետո,
ազդում են տվյալ վարքի հետագայում ի
հայտ գալու հավանականության վրա
2. Հագեցում և Դեպրիվացիա/Կարիք
3.Ձևավորում/shaping
4. Խոսքային վարքի վերլուծություն
5.Մշակույթային սելեկցիոնիզմ/ընտրություն
ԿՎՎ-ն կիրառող մասնագետները

• Վարքային
մասնագետները( BS,bachelor)
• Վարքային վերլուծաբանները (BA,
bachelor/master)
• Լիցենզավորված վարքային
մասնագետները/վերլուծաբանները
• BCBA-D,BCBA,BCaBA,RBT- Վարքային
Վերլուծաբանների Խորհուրդ
որակավորված մասնագետները
Bacb – Վարքային վերլուծաբանների
որակավորման խորհուրդ

1. Համակարգում է ABA ոլորտում կիրառվող

բոլոր մեթոդները և ընթացակարգերը

2. Վերահսկում է վարքային վերլուծաբանների

մասնագիտական որակավորումնեերը

3. Վերահսկում է էթիկական նորմերի

պահպանման գործընթացները
Bacb.com
 Վարքյին Վերլուծություն:
Գիտություն և Կիրառական
Տեխնիկա
• Հանդիսանում է ԿՎՎ (ABA) պրակտիկայի
գիտական հիմքը
• Վարքային վերլուծությունը բնական
գիտություն է
• Ուսումնասիրության առարկան` Վարքի և
Միջավայրի ֆունկցիոնալ կապերն են
• Այն նաև ներառում է գիտության
պրակտիկ, տեխնիկական կիրառումը
 Կիրառական Վարքային
Վերլուծության հիմնական նպատակը

...... Մարդկանց
կյանքում
կատարել սոցիալապես
իմաստալից
փոփոխություններ և
բարելավել մարդկանց
կյանքի որակը....
 ԿՎՎ (ABA)
1.Ներառում է վարքի և միջավայրային
իրադարձթյունների անմիջական
դիտարկում և գնահատում
“Ցույց տուր” ոչ թե “Ասա”
2.Միջավայրային գործոնների և վարքի
միջև առկա ֆունկցիոնալ կապերի
հետազոտական
բացահայտում,Ֆունկցիոնալ
գնահատականների և ֆունկցիոնալ
վերլուծության միջոցով
 ԿՎՎ (ABA) (շարունակություն)
3. Բոլոր միջամտությունները հիմնված են
գիտական հետազոտությունների,
պրակտիորեն հաստատված մեթոդների և
տեխնիկաների վրա: Բոլոր միջամտությունների
ժամանակ կիրառվում է ընթացիկ,
պարբերական վարքի գնահատում:

4. Օգնում է մարդկանց
• ձևավորել նոր վարք
• ավելացնել կամ նվազեցնել վարքը
• կիրառել նոր վարքը միջավայրում
 ԿՎՎ
Աշխատանքի
հիմնական
ուղղվածություն
ները

Ուսուցում,նոր Աշխատանք
հմտություններ խնդրահարույց
ի յուրացում վարքերի հետ

• ձևավորել նոր վարք,

• ավելացնել կամ նվազեցնել առկա վարքը
• կիրառել նոր վարքը միջավայրում
 ԿՎՎ-ի կիրառման
1.
ոլորտները
Կրթության ոլորտում
2. Կազմակերպությունների մենեջմենթում
3. Վարքային դեղաբուժություն
4. Կլինիկական Վարքային Վերլուծություն
Աուտիզմ/Իվար Լովաս/
Մտավոր հաշմանդամություն
Սնվելու խանգարումներ
Ուշադրության դեֆիցիտ
Հակադրվելու Դեվիանտ խանգարում
Թմրամոլություն
Շիզոֆրենիա և այլ այլ հոգեկան խանգարումներ
Գլխուղեղային և այլ ֆիզիոլոգիական խանգարումներ
Բի-պոլյար խանգարումներ
Տագնապներ
Կպչուն գործողություններ և մտքեր
և այլն ....
 ԿՎՎ հիմնական սկզբումքները
1. Կիրառական- սոցիալապես նշանակալի,կարևոր
այցելուի համար
2. Վարքային- աշխատանքի թիրախ պետք է
հանդիսանա Վարքային փոփոխությունը
3. Վերլուծական-հիմնված լինի օբյեկտիվ,վերահսկվող
ֆունկցիոնալ վերլուծությունների վրա
4. Տեխնոլոգիական-կիրառել գիտականորեն
նկարագրված և սահմանված
մեթոդներ,ընթացակարգեր
5. Կոնցեպտուալ սիստեմատիկ-կիրառել
վարքային վերլուծության ճշգրիտ եզրույթներ
6. Արդյունավետ-փոփոխությունները պետք է այնքան
նշանակալի լինեն,որպեսզի փոխեն այցելուի կյանքը
7. Ընդհանրացում
Ի՞նչ է վարքը
 Վարք

Այն ամենը, ինչ

օրգանիզմն անում է:

--Նայիր,ինչ է անում
Վարքի կարևոր բնութագրիչները

1. Վարքը կենսաբանական երևույթ է

2. Ներառում է շարժում
3. Բնորոշ է միայն կենդանի օրգանիզմին
4. Դիտարկելի
5. Չափելի
6. Փոխազդեցության մեջ է միջավայրի
հետ

“մահացած մարդու թեստը”

 Ինչպես է գրառվում
վարքը
• Պետք է լինի գործողության
նկարագրություն/պարզ բայերով
նկարագրություն
“Երբ այլ մարդիկ են գալիս տուն, երեխան
բարձր ձայնով լաց է լինում, վազում է
սենյակից սենյակ:”
• Չի պարունակում զգացողություն,
կեցություն,լինելություն
“ Զգացվում է,որ երեխան անհանգիստ է:”
 ՎԱրքի տեսակները
1. Հասարակական:Վարք,որ կարող է
դիտարկվել մյուսների կողմից, չնայած
որոշ հատուկ գործիքներ կարող են
պահանջվել:Օր. Փակել դուռը,կրծել եղունգները,
մայրիկից բաժակ խնդրել
2. Անձնական:Վարքը չի կարող
դիտարկվել այլ մարդկանց կողմից,այն
հասանելի է միայն այն մարդուն,ով
ներգրավված է դրանց մեջ: Օր. Ցավ զգալ,
մտածել,երևակայել,զգացմունքներ,խնդիրներ
լուծել
 Վարք և
Արձագանք/պատասխան
(R-response)

• Պատասխանը վարքի
հատուկ մասնակի
դրսևորումն է
• Օր. Ձեռքեր լվանալը
 Վարքի տոպոգրաֆիա և
ֆունկցիա
• Տոպոգրաֆիան վարքի դրսևորման
կամ արձագանքի /պատասխանի ձևն
է,այսինքն` ֆիզիկական նկարագրական
ձևը:
օր. Սեղմել դռան զանգը,բղավել

• Ֆունկցիան վարքի կամ

պատասխանի ազդեցությունն է կամ
արդյունքը
օր. Սեղմել դռան զանգը,բղավել/Ինչու՞/
 Վարքի Ֆունկցիա

• “Ինչու վարքը դրսևորվեց,ինչը

խթանեց վարքը, ինչն էր պատճառը,
դրդող հանգամանքը

• …. Ինչն էր ընկած այդ վարքի

հիմքում…”
 ՎԱՐՔԻ
ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐԸ

1.Ուշադրություն , 3. Ներքին 4.
Խուսափում/
2.Ցանկալի իր/ակ - զգայական/ փախուստ
տիվություն.. Սենսորային
պահանջներից

5.Խուսափում/ փախուստ Ցավից

Բժշկական
խնդիրներ
 Տոպոգրաֆիա և
ֆունկցիա
1.Միևնույն Վարքը կարող է ի հայտ գալ
տարբեր ֆունկցիաների դեպքում: օր`
ձեռքով հարվածելը կարող է ունենալ և
խուսափման և ուշադրության ֆունկցիա

2.Միևնույն ֆունկցիայի դեպքում կարող են

ի հայտ գալ տարբեր արձագանքների
ձևեր (functional response class): օր.`
ուշադրության համար կարող է կոտրել,
խբել, բղավել և այլն:
 Միջավայր: Սահմանում
• Միջավայրը ազդակների և
պայմանների ամբողջականություն
է,որը կարող է ազդել վարքի վրա:

• Միջավայրի մաս են համարվում և

մարմնից դուրս ,և մարմնի
ներսում գտնվող ազդակները
• Միջավայրը ընդհանուր եզրույթ է
 Միջավայրի օրինակներ
• Ջրաշխարհ
• Թեյը
• Գլխացավը
 Ազդակներ
• Ազդակները փոփոխություններ են
միջավայրում,որոնք կարող են ազդել վարքի
վրա:
Օր. լույսը միացնել, լուսացույցի գույնը փոխվում է կարմիրից
կանաչ,սկսվում է բարձր երաժշտություն,մոծակը կծում է

• Ազդակները միջավայրային
իրադարձություններ են

• Ազդակները կարող են սկսվել և

ավարտվել,ուժեղանալ կամ թուլանալ
 Ազդակների հիմնական
տեսակները:
1. Նախորդող
ազդակներ/Նախորդող
գործողություններ/խթան
իչներ

2.Հետևանքներ
Նախորդող
ազդակներ/Նախորդող
Հետևանքներ
գործողություններ

• Նախորդում են • Հաջորդում են
արձագանքին/պատաս պատասխանին/ա
խանին րձագանքին

1. Դիսկրիմինատիվ 1. Խրախուսանք/
Ազդակներ(SD) սահ-մանում/

2. Մոտիվացնող 2. Պատիժ
օպերանտներ(MO) /սահմանում/

օրինակներ
 ՀԱրցեր
• Կարմիր լույսը վառվեց և
տղամարդը սեղմեց արգելակը:
Կարմիր լույսը`
• Ա. Հետևանք է
• Բ. Ազդակ է
• Գ. Խրախուսանք է
 Հարցեր
• Իմ ձեռքը դիպավ տաք գազօջախին
և այրվեց: Այրվելը ինձ համար`

• Ա. Նախորդող խթանիչ է
• Բ Հետևանք է
• Գ. Խրախուսանք է
 Հարցեր
• Անին ասաց << կոնֆետ>> և քույրիկը
նրան տվեց կոնֆետ: Անիի <<
կոնֆետ>> ասելը`

• Ա. Նախորդող խթանիչ է
• Բ Հետևանք է
• Գ. Խրախուսանք է
 Խրախուսանք և պատաիժ

ԽՐԱԽՈՒՍԱՆ
Ք
ՊԱՏԻժ
վարքի ավելացում/ Վարքի նվազում
Պահպանում

Ավելացված Պակասեցված Ավելացված

Պակասեցված
Վար
ազդակ ազդակ ազդակ ազդակ
ք
Վարք
 A c
r
mo/sd SR/SP
Ֆունկցիոնալ կապեր: Փոփոխելով նախորդող
ազդակները և հետեվանքները փոփոխում ենք
վարքը
 Ֆունկցիոնալ Կապեր
• Երբ A, հետո B – Ֆունկցիոնալ
կապեր /functional relation/
• Ես սեղմեցի կոճակը և սուրճը
լցվեց բաժակի մեջ: Սուրճը
լցվում է միայն այն ժամանակ,
երբ ես սեղմուն եմ կոճակը:
Կոճակի և սուրճը լցվելու մեջ
կան ֆունկցիոնալ կապեր:
 Ուղղորդ
ված անձ
ԿՎՎ Պրակտիկա
Խնդիրի Աշխատանք
բացահա ի Դիզայն
յտում
Նախնակա
ն
Ծառայո Գնահատու
ւթյուննե մ Աշխատա
րի
նքային
ավարտ
Վերանայու պլանի
մ,ստուգում ձևավորու
մ
Ընթացիկ
գնահատու
մ,
վերահսկում Թրեյնին
Պլանի
գ
Գնահատմ ներդրում
ան փուլ
Ներդրմա
ն փուլ
 Միջամտության ձևերը
Նախորդող Հետևանքների
ազդակների/իրավի- փոփոխում
ճակների
փոփոխում

MO-մոտիվացնող SR – խրախուսանքի
իրավիճակների կիրառում /օր /
փոփոխում/օր/

SD- դիսկրիմինատիվ SP – Պատժի

ազդակների կիրառում???
փոփոխում /օր /
 Միջամտություններ
• Նախորդող Իրավիճակների
փոփոխություններ
1. Տեսողական/նկարային գրաֆիկներ/աջակցում
2. Վարժությունների դասավորության/մասնակի
փոփխություն, աջակցության տրամադրում
3. Տագնապի աղբյուրի դեսենսիբիլիզացիա
4. Ազդակից անկախ Խրախուսում
5. Միջավայրի հարստացում
6. Բժշկական միջամտություններ
7. Նախնական վարժություններ
8. Ընտրություն
 Թիրախային վարքերի ընտրություն
Վարքեր `նվազեցնելու Վարքեր ` ձևավորելու և
համար զար
գացնելու համար
1.Ագրեսիվ վարքեր
1.Փոխարինող վարքեր
2.Ինքնավնասման
վարքեր 2. Նոր
վարքեր/հմտություններ
3.Միջավայրի և 3.Վարքեր ,որոնք կարիք
իրավիճակի հետ ունմն հաճախակի
անհամատեղելի դրսևորվելու
վարքեր
4.Վարքեր ,որոնք պետք է
դրսևորվեն ճիշտ տեղում
և ճիշտ ժամանակին
 Թիրախային վարքերի
ընտրության սկզբունքները
1. Վարքեր,որոնք սպառնում են
անվտանգությանը`անձի և շրջապատի
(Ինքավնասում,ագրեսիա)
2. “Նախնական “ վարքեր:
(հանդուրժողականություն, տարբեր
վայրեր հաճախելու, նստակյացություն,
ենթարկվողականություն/stimulus control)
3. Նշանակալի վարքեր/վարքային
քասփսեր
Վարքերի ընթացիկ գնահատում

1. Առանձնացնել յուրաքանչյուր թիրախային վարք (և

նվազեցման, և ավելացման):
2. Սահմանել վարքերը այնպես,որ սահմանումը լինի
պարզ,հասկանալի բոլորին և 2-ից ավել դիտորդներ
կարող են ճանաչել տվյալ վարքը
3. Օրվա ընթացքում նշել,թե վարքը քանի անգամ է
դրսևորվել:
4. Որոշ վարքերի դեպքում կարելի է նշել նաև
տևողությունը կամ ուժգնությունը,օր. Տանտրումային
վարքերը կամ նստած կենտրոնցված աշխատելու
վարքը:
5. Շաբաթվա վերջում պատկերել գրաֆիկով:
 Օրինակ
Երկուշաբթի Երեքշաբթի Չորեքշաբթի Հինգշաբթի
Ագրեսիվ 1, 1 0 1,1,1 1
վարք

Գերակտիվ 1 – 3րոպե 1 - 2րոպե 1 -4 րոպե 1-3րոպե

վարք 1 -- 2րոպե 1—3րոպե

Ադեկվատ 1.-Ինք/հուշ 1.-Ինք/հուշ 1.-Ինք/հուշ 1.Ինք/հուշ

արտահայտ 2. Ինք/հուշ 2. Ինք/հուշ 2. Ինք/հուշ 2. Ինք/հուշ
ել է 3.Ինք/հուշ 3.Ինք/հուշ 3.Ինք/հուշ 3.Ինք/հուշ
ցանկություն 4.Ինք/հուշ 4.Ինք/հուշ 4.Ինք/հուշ 4.Ինք/հուշ
ը 5.Ինք/հուշ 5.Ինք/հուշ 5.Ինք/հուշ 5.Ինք/հուշ

Համադասա 1.-Ինք/հուշ 1.-Ինք/հուշ 1.-Ինք/հուշ 1.Ինք/հուշ

րանցիների 2. Ինք/հուշ 2. Ինք/հուշ 2. Ինք/հուշ 2. Ինք/հուշ
հետ 3.Ինք/հուշ 3.Ինք/հուշ 3.Ինք/հուշ 3.Ինք/հուշ
հաղորդակ. 4.Ինք/հուշ 4.Ինք/հուշ 4.Ինք/հուշ 4.Ինք/հուշ
5.Ինք/հուշ 5.Ինք/հուշ 5.Ինք/հուշ 5.Ինք/հուշ
 Ժամանակը` որպես
թիրախ
• Ժամանակի ճիշտ կառավարումը հանդիսանում
է ներառական կրթության կարևորագույն և
առաջնային թիրախներից մեկը:

• Ճշգրիտ ընտրված ժամաքանակը նվազեցնում է

անցանկալի վարքերի ի հայտ գալու
հնարավորությունը:

• Հիշեք: Երկարատև դպրոցում անցկացրած

ժամանակը չի երաշխավորում արդյունավետ
ուսուցումը:
1.Cooper, Heron, Heward “ Applied Behaviour Analysis” 2007 2nd edition
Նաև Ռուսերեն լեզվով
2.Baer D.M.Wolf M.M., & Risley (1968)Some current dimensions of Applied
Behaviour Analysis. Journal of Applied Behaviour Analysis 1 91-97
3.Catania A.C. Learning 5th edition
4. Michaels J. L. Concepts and principles behaviour analysis
3.Skinner B.F. 1953. Science and human behaviour
4. JABA.com- Journal of Applied Behaviour Analysis
5. BACB.com
6.ABAI Applied Behaviour Analysis International
7.The national autism centres standard Project
8.APBA- Association of professional behavioural analyst