ЕПИКА

1
 Мали епски дела Средни епски дела Големи епски дела

1. Епска песна 1. Повест 1. Епопеја

2. Приказна 2. Новела 2. Роман
3. Легенда 3. Јуначки еп 3. Роман – хроника
4. Басна 4. Роман – есеј
5. Расказ 5. Антироман
6. Гатанка
7. Пословица
8. Поговорка
9. Мит
10. Анегдота

2
 Битни белези на епиката
1. Епиката како литературен род опфаќа дела, во кои сестрано се прикажува
животот, писателот не искажува лични чувства како во лириката туку
раскажува за тоа што го опкружува.
2. Епските дела спореде обемот се многу поголеми од лирските дела, бидејќи
во раскажувањето писателите се служат со принципот за епска широчина.
Писателите раскажувачи се служат со методите на ретроспекција и
интроспекција со тоа епското дело е опширно и ова својство е познато под
поимот епска широчина.
3. Објективност или беспристрасност во прикажувањето на животот е трет битен
белег на епските дела.
4. Епските дела можат да бидат пишувани во стих или проза.

3
 ЕПИКА (ОД СТАРОГРЧКАТА ПРИДАВКА ЕПИКОС, ОД ЕПОС
„ЗБОР, ГОВОР, ПРИКАЗНА“) Е ЕДЕН ОД ТРИТЕ РОДА ВО
УМЕТНИЧКАТА ЛИТЕРАТУРА, КОЈ ОПФАЌА ДЕЛА ВО СТИХ И
ВО ПРОЗА, ВО КОИ ВООБИЧАЕНО СЕ РАСКАЖУВА ЗА
ХЕРОЈСКИ ПОДВИЗИ ИЛИ НАСТАНИ ЗНАЧАЈНИ ЗА
ОДРЕДЕНА КУЛТУРА ИЛИ НАЦИЈА.ВО ПОГЛЕД НА
ТРАДИЦИОНАЛНАТА ТЕОРИЈА НА ЛИТЕРАТУРАТА ПОД
ПОИМОТ ЕПИКА СЕ ПОДРАЗБИРАЛЕ РАСКАЖУВАЧКИ ДЕЛА
САМО ВО СТИХОВИ, КАКО ШТО СЕ ЕПСКИТЕ ПЕСНИ,
ОДНОСНО ПОЕМИТЕ И ЕПОПЕИИТЕ, НО СОВРЕМЕНАТА
ТЕОРИЈА НА ЛИТЕРАТУРА ПОДРАЗБИРА И ПРОЗНИ ДЕЛА СО
РАСКАЖУВАЧКИ КАРАКТЕР КАКО, РОМАНОТ, РАСКАЗОТ,
НОВЕЛАТА И СЛ.
4
 ЕПИКАТА СЕ СМЕТА ЗА РАСКАЖУВАЧКА, ПРЕТСТАВУВАЧКА
УМЕТНОСТ. СО ДРУГИ ЗБОРОВИ, ЕДНО КНИЖЕВНО ДЕЛО СЕ СМЕТА
ЗА ЕПСКО ДОКОЛКУ ПОСТОИ РАСКАЖУВАЊЕ, ОДНОСНО НАРАЦИЈА,
РАСКАЖУВА ИЛИ НАРАТОР И ЛИКОВИ КОИ ГИ ГРАДАТ ДЕЈСТВИЈАТА
ОДНОСНО СИЖЕТО И ФАБУЛАТА. ИЗРАЗИТЕ „ЕПСКА ШИРОЧИНА“ И
„ЕПСКА КОМПОЗИЦИЈА“ ЗАЕДНО СО ОБЈЕКТИВНОСТА ВО
РАСКАЖУВАЊЕТО СЕ ТРИ НАЈБИТНИ БЕЛЕЗИ НА ЕДНО ЕПСКО ДЕЛО.
КОРИСТЕЊЕТО СИЖЕЈНИ МЕТОДИ, КАКО РЕТРОСПЕКЦИИ, ЗАЕДНО
СО ДЕТАЛНИТЕ ОПИСИ НА ЛИКОВИТЕ И НАСТАНИТЕ ГО ПРАВАТ
5
ДЕЛОТО ОБЕМНО, ОДНОСНО ЈА ГРАДАТ НЕГОВАТА „ЕПСКА
ШИРОЧИНА“; РАЗВОЈОТ НА ДЕЈСТВОТО ПО ЕТАПИ, ОД ДРУГА СТРАНА
ЈА ОЗНАЧУВА „КОМПОЗИЦИЈАТА“ НА ДЕЛОТО.
 ОСНОВНИ ЕЛЕМЕНТИ НА ЕДНА ЕПСКА ТВОРБА СЕ:

- КОМПОЗИЦИЈА –
ВОВЕД (ЕКСПОЗИЦИЈА),ЗАПЛЕТ,КУЛМИНАЦИЈА
НА ЗАПЛЕТОТ, ПЕРИПЕТИЈА, РАСПЛЕТ

- ТЕМА
6
- ИДЕЈА
 - ТЕМАТА НАЈЧЕСТО СЕ ПОВРЗУВА СО НАСЛОВОТ НА ДЕЛОТО, НО НЕ
СЕКОГАШ. ТЕМА Е ОНА ЗА ШТО СЕ ЗБОРУВА ВО ЕДНО ДЕЛО. ТОА Е
ПООПШТАТА СОДРЖИНА ПРЕТСТАВЕНА ВО ЕДНА РЕЧЕНИЦА.
- МОТИВИ СЕ ПОМАЛИ ДЕЛОВИ ОД ОПШТАТА ТЕМА. НА ПРИМЕР, ВО ДРАМАТА
„ПЕЧАЛБАРИ“ ОД АНТОН ПАНОВ, ТЕМАТА Е ЖИВОТОТ НА МАКЕДОНЦИТЕ НА
ПОЧЕТОКОТ ОД 20 ВЕК. ВО НЕА СЕ ЗБОРУВА ЗА ЉУБОВТА НА ДВАЈЦАТА
МЛАДИ, КОСТАДИН И СИМКА, КОИ ПОТЕКНУВААТ ОД РАЗЛИЧНИ СОЦИЈАЛНИ
СРЕДИНИ, ТОЈ Е СИРОМАШЕН, А ТАА БОГАТА. НЕЈЗИНИОТ БОГАТ ТАТКО Е
ЛИХВАР КОМУ ПАРИТЕ МУ ЗНАЧАТ ПОВЕЌЕ ОД СРЕЌАТА НА ЌЕРКАТА. ЗАТОА,
КОСТАДИН МОРА ДА ОДИ НА ПЕЧАЛБА КАДЕ УМИРА.
- ВО ДРАМАТА СРЕЌАВАМЕ ПОВЕЌЕ МОТИВИ: ЉУБОВЕН, СОЦИЈАЛЕН,
ПЕЧАЛБАРСКИ, МОТИВОТ НА ПАРИТЕ ИТН.
- ИДЕЈАТА Е ГЛАВНАТА ПОЕНТА ВО ДЕЛОТО, ПОРАКАТА НА АВТОРОТ (ОНА
7 ШТО АВТОРОТ САКАЛ ДА НИ ГО КАЖЕ).
- ПОД ПОИМОТ КОМПОЗИЦИЈА СЕ ПОДРАЗБИРААТ ПОСЛЕДОВАТЕЛНИ ДЕЛОВИ
ОД КОИ Е ИЗГРАДЕНО ЕДНО ЕПСКО ДЕЛО (ВОВЕДЕН,ГЛАВЕН И ЗАВРШЕН ДЕЛ).
 ЕПСКИ ВИДОВИ

Епските видови се делат на:

•куси и долги; и
•во стих и проза.
Долги епски видови се:
 во стих: еп, епопеја;
 во проза: роман.
Куси епски видови се:
 во стих: епската песна;
 во проза: расказот и сите народни умотворби
(мит, легенда, предание, приказна (сказна, бајка, басна),
анегдота, гатанка, пословица, поговорка).

8
 ЕПСКИ ВИДОВИ ВО СТИХ
ЕПСКАТА ПЕСНА И ЕПОТ (ЕПОПЕЈАТА) СЕ СТИХУВАНИ ТВОРБИ.
ЕПСКА ПЕСНА Е КУСО ЕПСКО ДЕЛО ВО СТИХОВИ ВО КОЕ СЕ РАСКАЖУВА ЗА ЕДНА
СЛУЧКА ОД ЖИВОТОТ НА НЕКОЈА ИСТОРИСКА ЛИЧНОСТ ИЛИ ИЗМИСЛЕН ЛИК. ПО
СВОИТЕ КАРАКТЕРИСТИКИ ЕПОТ И ЕПОПЕЈАТА НЕ СЕ РАЗЛИКУВААТ ОД ЕПСКАТА ПЕСНА.
СЕ РАЗЛИКУВААТ САМО ПО ТОА ШТО СЕ ПОДОЛГИ И РАСКАЖУВААТ ЗА ПОВЕЌЕ СЛУЧКИ
И ЛИКОВИ. ЕДЕН ОД НАЈПОЗНАТИТЕ ЕПОВИ Е „ЕПОТ ЗА ГИЛГАМЕШ“ ОД АСИРО-
ВАВИЛОНСКАТА ЛИТЕРАТУРА. А ЕПОПЕИТЕ ОД ХОМЕР, „ИЛИЈАДА“ И „ОДИСЕЈА“, СÈ
9
УШТЕ СЕ НЕНАДМИНЛИВИ ПО СВОЈАТА УБАВИНА И УМЕТНИЧКИ ВРЕДНОСТИ.
 МАЛИ ЕПСКИ ВИДОВИ
1.МИТОВИТЕ СЕ СМЕТААТ ЗА НАЈСТАРИ ПРИКАЗНИ СО ФАНТАСТИЧНА СОДРЖИНА
СОЗДАДЕНИ ВО ПРВОБИТНОТО ОПШТЕСТВО. ЛУЃЕТО ВО НЕДОСТАТОК ОД НАУЧНИ
СОЗНАНИЈА СОЗДАВАЛЕ ФАНТАСТИЧНИ ОБЈАСНУВАЊА ЗА НАСТАНОКОТ НА СВЕТОТ, ЗА
ЧОВЕКОТ, ЗА ЖИВОТОТ ИТН. ВО ПОЧЕТОКОТ ТИЕ БИЛЕ СВЕТИ ПРИКАЗНИ И НЕ СЕ
СМЕТАЛЕ ЗА ЛИТЕРАТУРНИ ТВОРБИ.
НА ПРИМЕР: МИТОТ ЗА СИЗИФ, МИТОТ ЗА ТАНТАЛ, МИТОТ ЗА ОРФЕЈ ИТН.

2.ЛЕГЕНДИТЕ ИСТО ТАКА ИМААТ ФАНТАСТИЧНА СОДРЖИНА, НО ЗА РАЗЛИКА ОД

МИТОВИТЕ ТИЕ СЕ ПОВРЗАНИ СО ВИСТИНСКИ НАСТАНИ ИЛИ ИСТОРИСКИ ЛИЧНОСТИ.
ИМА ДВА ВИДА НА ЛЕГЕНДИ: ЗА ЛИЧНОСТИ И ЗА МЕСТА. ВО ЛЕГЕНДИТЕ ТОЧНО Е САМО
ИМЕТО НА ЛИЧНОСТА ИЛИ МЕСТОТО, А СЛУЧКАТА ШТО Е РАСКАЖАНА Е ИЗМИСЛЕНА.
НА ПРИМЕР: ЛЕГЕНДА ЗА БЕСМРТНАТА ВОДА. ЛЕГЕНДАТА ЗА ОХРИДСКОТО ЕЗЕРО И СЛ.

3. РАСКАЗОТ Е МАЛО ЕПСКО ДЕЛО ВО КОЕ СЕ РАСКАЖУВА ЗА ЕДНА СЛУЧКА ВО ЖИВОТОТ

10 НА НЕКОЈА ЛИЧНОСТ, ДЕЈСТВОТО СЕ РАЗВИВА БРЗО, А БРОЈОТ НА ЛИКОВИ Е СВЕДЕН НА
МИНИМУМ.
* ПРВ РАСКАЗ ВО НАШАТА ЛИТЕРАТУРА Е РАСКАЗОТ „ ПРОШЕДБА“ ОД РАЈКО ЖИНЗИФОВ ОД СРЕДИНАТА НА 19
ВЕК.
 4 . ПРИКАЗНИ
ПРИКАЗНИТЕ СЕ ДЕЛАТ НА: ФАНТАСТИЧНИ И РЕАЛИСТИЧНИ.
А) ФАНТАСТИЧНИТЕ ПРИКАЗНИ
- ФАНТАСТИЧНИТЕ ПРИКАЗНИ СЕ ИСПОЛНЕТИ СО НАЈНЕОБИЧНИ ДОЖИВУВАЊА НА ЛИКОВИТЕ,
КАКО И СО РАЗНИ СУШТЕСТВА (ЗМЕЈОВИ, ЃАВОЛИ, САМОВИЛИ) И ПРЕДМЕТИ (ВОЛШЕБНИ
ЛАМБИ, КИЛИМИ, ЖИВОТВОРНИ ВОДИ ИТН.)
Б) РЕАЛИСТИЧНИТЕ ПРИКАЗНИ – ВО НИВ СЕ РАСКАЖУВААТ СЛУЧКИ ОД СЕКОЈДНЕВНИОТ
ЖИВОТ НА НАРОДОТ. НАЈЧЕСТИ ТЕМИ СЕ: МРЗЕЛИВОСТА И ТРУДОЉУБИВОСТА, ДОБРОТО И
ЗЛОТО, БЕДАТА И СИРОМАШТИЈАТА И СЛ. ЛИКОВИТЕ СЕ ЗЕМЕНИ ОД СЕКОЈДНЕВИЕТО: СЕЛАНИ,
РИБАРИ, ТРГОВЦИ, ПОПОВИ, ЛЕКАРИ И СЛ.

5. БАСНАТА НА АЛЕГОРИЧЕН НАЧИН ГИ ОПИШУВА ЧОВЕКОВИТЕ ОСОБИНИ. БАСНАТА МОЖЕ

ДА БИДЕ ВО СТИХ И ВО ПРОЗА. ПРЕКУ ЛИКОВИТЕ НА ЖИВОТНИТЕ НА ИРОНИЧЕН, САТИРИЧЕН
И ХУМОРИСТИЧЕН НАЧИН СЕ ПРИКАЖАНИ ЧОВЕКОВИТЕ НЕДОСТАТОЦИ. НА КРАЈОТ ТИЕ
СОДРЖАТ И НАРАВОУЧЕНИЕ ВО ВИД НА КРАТКА РЕЧЕНИЦА СО МУДРА МИСЛА (АФОРИЗАМ).
- ПРИКАЗНИТЕ ЗА ЖИВОТНИ СЕ СЛИЧНИ СО БАСНИТЕ, НО СЕ МАЛКУ ПОДОЛГИ ОД НИВ.
ЗА РАЗЛИКА ОД ОСТАНАТИТЕ ЛИТЕРАТУРНИ ТВОРБИ, КАЈ СИТЕ ФАНТАСИЧНИ ПРИКАЗНИ СЕ
ЗАБЕЛЕЖУВА ПОЛАРИЗАЦИЈА НА ЛИКОВИТЕ НА ДОБРИ И ЛОШИ. НАЈЧЕСТО ОВИЕ ПРИКАЗНИ
11
ИМ СЕ РАСКАЖУВААТ НА ДЕЦАТА, А ТИЕ СЕ ИДЕНТИФИКУВААТ СО ДОБРИТЕ ЛИКОВИ И НА ТОЈ
НАЧИН ГО ГРАДАТ КАРАКТЕРОТ.
НА ПРИМЕР: ВРАПЦИТЕ ЦАРЕВИ
 6. Анегдотата е мала хумористична приказна во која се раскажува некоја смешна случка
од животот на позната личност.

7. Гатанката е народна умотворба која се состои од прашање и одговор. Прашањето е

метафорично претставување на предметот или појавата која треба да се погоди со
одговорот.
Пр. Што е тоа? Од едно огниште цел свет се грее. ( сонце )
Ѕид ѕидосано, вар варосано, нигде ѕирка ни проѕирка ( јајце )

8. Пословиците и поговорките се многу слични по својата содржина и форма. Со нив се

искажува некоја народна мудрост. Разликата е во тоа што пословицата е двочлен состав
(составени се од два дела), а поговорката е едночлен состав (составен од еден дел).
Поговорката често претставува дел од пословицата.
На пример, може да кажеме: Село гори, како поговорка од целата пословица: Селото
гори, бабата се чешла.
Пословици: Ако е виното кисело, ама срцето ни е весело. / Бадијала работи, бадијала не
12 седи.
Без татко полојна сирак, без мајка цел сирак.'

Поговорки: Рани куче да те лае./ Со игла бунар не се копа./ Бара влакно во јајцето
 СРЕДНИ ЕПСКИ ВИДОВИ
1. Повест е средно епско дело, поголемо од расказ, а помало од роман.
Структурата на повеста е посложена и најчесто опфаќа неколку случки од
животот на една личност или неколку случки поврзани со некој настан. Во
основа на дејствието се наоѓа еден главен лик, додека бројот на останатите
ликови е помал.
Повест во македонската литература пишувале: Стале Попов „Калеш Анѓа“,
Славко Јаневски „ Улица“ и др.

2. Новела е средно епско дело со неочекуван и ненедеен крај во кое се

опишува настан или авантура на мал број ликови. Според обемот новелата е
поголема од расказот, а помала од повеста.
13

3. Јуначки еп е средно епско дело во стих кое е поголемо од епската песна, а

помало од епопејата. Во него се воспева некој важен историски настан или
подвиг на некој јунак.
 ГОЛЕМИ ЕПСКИ ДЕЛА
1. Епопеја е големо епско дело во стих во кој е опфатен важен историски настан
од животот на еден народ. Големиот историски настан е поврзан со голема
историска личност која е носител на дејството во епопејата. Според тематиката
имаат историско-легендарен карактер, во нив се среќаваат фантастични ликови
на богови, демони и чудовишта. Епопеите се создадени со цел да не се заборават
некои големи историски настани и личности.
Најпознати се: „Гилгамеш“( сумерската литература) , „ Махабхарата“ ( индиската),
„ Илијада“ и „ Одисеја“ од Хомер ( старогрчката) и др.
2. Роман е големо епско дело каде е прикажан широк круг на случки во животот
на една личност или повеќе личности . Романот се одликува со објективност и
вистинитост во прикажувањето на случките и настаните. Темите во романот се
неограничени, па така има различни видови романи: битови, социјални,
14
филозофски, историски, научнофантастични итн.
3. Роман – хроника опфаќа подолг временски период ( векови) и ликови на
своето време.
4. Роман- есеј дава критички осврт на историски настани или личности
ЛИРСКО – ЕПСКИ ВИДОВИ
1.Балада
2.Романса
3.Поема
4.Роман во стихови

15
 ЛИРСКО-ЕПСКИ ВИДОВИ
ЛИРСКО-ЕПСКИТЕ ВИДОВИ СЕ МЕЃУРОД КОЈ СОДРЖИ СЛЕАНИ ЕЛЕМЕНТИ И ОД
ЛИРИКАТА И ОД ЕПИКАТА. ВО ОВИЕ ДЕЛА ИМА ФАБУЛА И ЛИКОВИ, НО И МНОГУ
ЧУВСТВА ИЗРАЗЕНИ ПРЕКУ ЛИКОВИТЕ. НАЈЧЕСТО СЕ ПИШУВАНИ ВО СТИХ.

1. БАЛАДА Е ЛИРСКО-ЕПСКА ПЕСНА СО ФАНТАСТИЧНА СОДРЖИНА И ТРАГИЧЕН КРАЈ. ТЕМИТЕ ВО

БАЛАДИТЕ СЕ ЦРПАТ ОД НАРОДНИТЕ ЛЕГЕНДИ, ПРЕДАНИЈА И СУЕВЕРИЈА, НО МОЖЕ ДА БИДАТ СО
РЕАЛИСТИЧНИ МОТИВИ. БАЛАДАТА СЕ ПОЈАВИЛА ВО 13 ВЕК ВО ЈУЖНА ФРАНЦИЈА И ВО ИТАЛИЈА.
ВО НАШАТА ЛИТЕРАТУРА БАЛАДИ ПИШУВА КОЧО РАЦИН ( „ ЛЕНКА“ И „ БАЛАДИ ЗА
НЕПОЗНАТИОТ“)

2. РОМАНСА Е ЛИРСКО-ЕПСКА ПЕСНА НАЈЧЕСТО СО ЉУБОВНА СОДРЖИНА И СРЕЌЕН

КРАЈ. ВО ПОЧЕТОКОТ СО РОМАНСАТА СЕ ПРОСЛАВУВАЛЕ ПОДВИЗИ НА НЕКОИ ЈУНАЦИ ЗА
16 ДА ЈА ЗАШТИТАТ СВОЈАТА ИЛИ ЧЕСТА НА САКАНАТА. ЗА МНОГУ РОМАНСИ СОЗДАДЕНИ СЕ
И МЕЛОДИИ И СЕ ПЕАТ ВО ПРИДРУЖБА НА ГИТАРА.
- БАЛАДАТА И РОМАНСАТА ГИ СРЕЌАВАМЕ ВО НАРОДНАТА ЛИТЕРАТУРА, НО ГИ ИМА И ВО
СОВРЕМЕНАТА ЛИТЕРАТУРА.
 ЛИРСКО-ЕПСКИ ВИДОВИ

2. Поема е лирско-епско дело во стих каде поетот во епското раскажување вметнува

лирски расположенија, чувства и размислувања. За време на романтизмот, англискиот
поет Бајрон ги пишува своите поеми „Странствувањето на Чајлд Харолд“
„ Манфред“, „ Лара“ и др. , а во нашата литература најубавата поема е „Сердарот“ од
Прличев.

- Роман во стих е големо лирско-епско дело каде е прикажан широк круг на случки и
ликови напишано во стих. За време на романтизмот, рускиот поет Александар С.
Пушкин го напишал првиот роман во стихови „Евгениј Онегин“.
17