DIGITALNA EKONOMIJA

KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Prof. dr Branko Latinović

KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Kada se 1970-ih, prvenstveno u Sjedinjenim Američkim Državama, počela

uspostavljati nova tehnološka paradigma temeljena na informacionoj
tehnologiji, radilo se o specifičnom dijelu američkog društva koji se, u
interakciji s globalnom ekonomijom i svjetskom geopolitikom, počeo
matrijalizovati u novom načinu proizvodnje, komunikacije, upravljanja i
življenja.

Bez obzira na ključnu ulogu vojnog finansiranja i tržišta u uspostavljanju ranih faza
elektronske industrije tokom razdoblja od 1940-ih do 1960-ih, tehnološki
procvat koji se dogodio tokom ranih 1970-ih može se do određene mjere
povezati s kulturom slobode, individualne inovacije i preduzetništva koji su
izrasli iz kulture američkih univerziteta 1960-ih.

2
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Naglasak, koji se stavljao na uređaje prilagođene individualnom korisniku, na

interaktivnost, na mrežne sisteme, te na neumornu potragu za tehnološkim
probojima, iako se to nije činilo poslovno opravdanim, očigledno je raskinuo s
tadašnjim donekle opreznim tradicijama poslovnog svijeta. Revolucija
informacione tehnologije polusvjesno je raspršila, širom materijalne kulture
naših društava, liberalni duh koji je cvao u pokretima 1960-ih.

Čim su se nove tehnologije proširile i kad su ih prihvatile različite države, kulture,

organizacije i s raznim ciljevima, nastupila je prava eksplozija različitih vrsta
aplikacija i koristi koje su još vise ubrzale tehnološku inovaciju, te proširile njen
raspon i njene izvore.

3
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

No, ako društvo ne određuje tehnologiju, ono može, prvenstveno posredovanjem

države, ugušiti njen razvoj ili, inače, opet intervencijom države, može započeti
s ubrzanim procesom tehnološke modernizacije koja za samo nekoliko godina
može promijeniti sudbinu ekonomije, vojne moći i društvene dobrobiti.

Naprotiv, sposobnost ili nesposobnost društva da ovlada tehnologijom, a pogotovo

tehnologijom koja je od strateške važnosti za svako istorijsko razdoblje,
uveliko oblikuje sudbinu društva, pa bismo čak mogli reci da iako tehnologija
sama po sebi ne određuje istorijsku evoluciju i društvenu promjenu,
tehnologija (ili njezin nedostatak) utjelovljuje kapacitete društva pomoću kojih
se ova mijenjaju, kao i koristi u koje društva, uvijek u konfliktnom procesu,
odluče uložiti svoj tehnološki potencijal.

4
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Na osnovu istraživanja i analiza može se predložiti tumačenje koje će nam

načelno pomoći shvatiti interakciju između društva, istorije i tehnologije.
Naime, većina pretpostavki o kulturnim razlikama (pa čak i onih bez očigledno
rasističkih prizvuka) ne uspijeva objasniti razliku ne između Kine i Evrope, već
između Kine 1300-ih i Kine 1800-ih. Zašto su kultura i kraljevstvo koji su
hiljadama godina tehnološki vodili svijet, odjednom postali tehnološki
stagnantni, i to baš u trenutku kad je Evropa zakoračila u doba otkrića, te
potom u doba industrijske revolucije?

5
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Autor Needham je predložio objašnjenje kako je kineska kultura bila sklonija

skladnom odnosu između Čovjeka i prirode nego zapadne vrijednosti, što se
moglo ugroziti brzom tehnološkom inovacijom. Nadalje, on se protivi zapadnim
kriterijumima kojima se koristi za mjerenje tehnološkog razvoja. Međutim, taj
kulturni naglasak stavljen na cjelovit pristup razvoju hiljadama godina nije
ograničavao tehnološki razvoj, niti zaustavio ekološko propadanje uzrokovano
sistemima navodnjavanja u južnoj Kini, kada je očuvanje prirode bilo
podređeno poljoprivrednoj proizvodnji kako bi se prehranilo rastuće
stanovništvo.

6
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Wenyuan Qian u svojoj snažnoj knjizi, iako iskazuje divljenje Needhamovu

kolosalnom životnom djelu, prigovara njegovom, donekle, pretjeranom
entuzijazmu u pogledu dostignuća tradicionalne kineske tehnologije. Qian
poziva na pažljivije analitičko povezivanje razvoja kineskih nauka i obilježja
kineske civilizacije kojom upravlja dinamika države.

Mokyr takođe smatra da je država ključni faktor pri objašnjavanju kineske

tehnološke retardacije u modernim vremenima.

7
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Objašnjenje se može ponuditi u tri koraka: tehnološka je inovacija bila vijekovima

načelno u rukama države; nakon 1400. godine kineska je država pod
dinastijama Ming i Qing izgubila interes za tehnološkom inovacijom; a kulturna
i društvena elita, djelimično zbog svoje predanosti služenja državi, usmjerila se
na umjetnost, društvene nauke i vlastitu promociju vis-a-vis imperijalne
birokratije. Tako se uloga države i promjenljiva orijentacija državne politike
čine ključnima. Zašto bi država, koja je bila najveći inženjer hidraulike u istoriji i
koja je još u razdoblju Han uspostavila sistem agrikulturnog proširenja sa
svrhom unapređenja agrikulturne produktivnosti, odjednom postala obuzdana
u pogledu tehnološke inovacije, čak zabranjujući geografska istraživanja i
napuštajući izgradnju velikih brodova do 1430. godine?

8
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Odgovor bi bio očigledan da se nije radilo o istoj državi; ne samo zato što se radilo
o različitim dinastijama, već i zato što je birokratska klasa bivala sve dublje
uvučena u administraciju u više nego dugom razdoblju neosporne dominacije.

Prema Mokvru, čini se daje prevladavajući faktor, za tehnološki konzervatizam,

bio strah vladara od potencijalno uznemirujućih učinaka tehnološke promjene
na društvenu stabilnost. Brojne su sile onemogućavale širenje tehnologije u
Kini, kao i u drugim društvima, a posebno gradski cehovi. Birokrati, zadovoljni
statusom quo, bili su zabrinuti mogućnošću pokretanja društvenih sukoba koji
bi se mogli stopiti s ostalim izvorima latentne opozicije u društvu koje je bilo
pod kontrolom nekoliko vijekova.

9
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Za naše istraživačke svrhe bitne su dvije pouke izvedene iz ovoga temeljnog

iskustva prekinutog tehnološkog razvoja: s jedne strane, kao što se može
vidjeti iz istorije u Kini i drugdje, država može biti vodeća sila tehnološke
inovacije; s druge strane, upravo zbog toga, kada država izgubi interes za
tehnološki napredak, ili ga više ne može održavati, statični model inovacije
vodi do stagnacije zbog sterilizacije autonomne inovativne energije društva
usmjerene stvaranju i primjeni tehnologije.

10
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Činjenica da je kineska država bila u stanju nekoliko vijekova poslije ponovo

izgraditi naprednu tehnološku osnovu, s nuklearnom tehnologijom, raketama,
lansiranjem satelita i elektronikom, ponovo upućuje na prazninu pretežno
kulturnog tumačenja tehnološkog razvoja i zaostajanja: ista kultura može
stvoriti vrlo različite tehnološke putanje, zavisno o obrascu odnosa između
države i društva. Međutim, isključiva zavisnost o državi ima svoju cijenu, a
cijena je za Kinu bila retardacija, glad, epidemije, kolonijalna dominacija i
građanski rat, sve do sredine dvadesetog vijeka.

11
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Vrlo se slična, moderna priča može ispričati o nesposobnosti sovjetskog etatizma

naspram revolucije informacione tehnologije, što je za posljedicu imalo
smanjenje proizvodnog kapaciteta i narušavanje vojne moći. Ipak, ne bismo
smjeli ideološki zaključiti kako je svako miješanje države kontraproduktivno u
odnosu na tehnološki razvoj, upuštajući se u poštovanje nesputanog,
pojedinačnog preduzetništva.

Naravno, Japan je upravo suprotan primjer, u poređenju s kineskim istorijskim

iskustvom i u poređenju s nesposobnošću sovjetske države da se prilagodi
revoluciji informacione tehnologije pokrenutoj u Americi.

12
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Danas je svima poznata priča kako je Japan postao jedan od glavnih igrača na
svjetskoj sceni u području industrija informacione tehnologije u posljednjoj
četvrtini dvadesetog vijeka, pod strateškim vodstvom države, pa će i ovdje biti
kao takva i pretpostavljena. Ono što je bitno za ovdje predstavljene ideje jest
da se to dogodilo istovremeno kad i industrijska i naučna velesila, Sovjetski
Savez, nije uspjela obaviti tu temeljnu tehnološku tranziciju. Očigledno je, kao
što prethodni podsjetnik pokazuje, da se japanski tehnološki razvoj od 1960.
godine nije dogodio u istorijskom vakuumu, već je bio ukorijenjen u
decenijama staru tradiciju uspješnog inženjeringa.

13
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Za potrebe ove analize potrebno je naglasiti koliko su dramatično različite

rezultate imale intervencija države (ili njena odsutnost) u slučajevima Kine i
Sovjetskog Saveza, u poređenju s Japanom u razdoblju Meiji, kao i u
razdoblju nakon Drugoga svjetskog rata. Karakteristike su japanske države u
korijenima oba procesa modernizacije i razvoja poznate, kako za Ishin Meiji,
tako i za savremenu razvojnu državu, a njihova bi nas prezentacija suviše
udaljila od centralne tačke ovih uvodnih razmi­šljanja.

14
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Za razumijevanje odnosa između tehnologije i društva mora se shvatiti da je uloga

države, koja usporava, oslobađa ili predvodi tehnološku inovaciju, ključan
faktor u ukupnom procesu, jer izražava i organizuje društvene i kulturne sile
koje prevladavaju u određenom vremenu i prostoru. Tehnologija dobrim
dijelom izražava sposobnost društva da se uzdigne do tehnološkog umijeća
posredovanjem društvenih institucija, uključujući i državu. Istorijski proces kroz
koji se zbiva takav razvoj proizvodnih snaga, označava obilježja tehnologije i
njezina upletanja u društvene odnose.

15
KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Isto vrijedi i za tekuću tehnološku revoluciju. Ona nije slučajno nastala i proširila
se u istorijskom razdoblju globalne restrukturacije kapitalizma, kome je služila
kao ključni alat. Stoga, novo društvo koje izvire iz takvog procesa promjene
istovremeno je kapitalističko i informaciono, iako u različitim zemljama donosi
značajne istorijske varijacije, zavisno o njihovoj istoriji, kulturi, institucijama i
njihovom specifičnom odnosu naspram globalnog kapitalizma i informacione
tehnologije.

16
ODLIKE DIGITALNE EKONOMIJE

globalizacija
umrežavanje
mobilnost
integracija
elektronsko poslovanje
direktno poslovanje
digitalni proizvodi i usluge
nove organizacione forme

17
GLOBALIZACIJA

Internet drastično, poput katalizatora, ubrzava proces

globalizacije
Internet ruši postojeće nacionalne, kulturne, organizacione i
političke granice
Internet tržištu praktično eliminiše prostorna i vremenska
ograničenja, prije svega u prometu nematerijalnih dobara, na
primjer, električne energije
Tržište postaje globalno, smanjuje se uloga i značaj lokalnog
tržišta

18
MOBILNOST

izjednačavanje mogućnosti rada u zatvorenom,

“kancelarijskom”, prostoru sa radnim mjestom na
otvorenom prostoru, i to po principu:
“bilo kada, bilo odakle, bilo s čim!”
mobilno radno mjesto (PDA i Wi-Fi)
integracija Interneta, fiksne i mobilne telefonije

19
UKRUPNJAVANJE

Proces globalizacije radikalno mijenja poziciju

kompanija na tržištu, jer lokalno tržište kao forma
zaštićenog “zabrana” lokalnih kompanija prestaje da
postoji
Firme su prinuđene da povećaju svoje konkurentske
sposobnosti, jačajući na taj način i svoje prisustvo na
globalnom tržištu
U procesu globalizacije jedan od efikasnih mehanizama
jačanja konkurentne sposobnosti jeste ukrupnjavanje
(integracijom, akvizicijom)

20
ELEKTRONSKO POSLOVANJE

Tradicionalno poslovanje zasniva se na korišćenju

strukturiranih papirnih dokumenata u dobro definisanoj i
opšteprihvaćenoj komunikaciji između učesnika u procesu
poslovanja
Savremene digitalne tehnologije omogućavaju efikasnije
poslovanje, bez korišćenja papirnih dokumenata i bez
neposrednog kontakta između učesnika
Poslovanje u kome se poslovne transakcije prevashodno
ostvaruju elektronskim putem poznato je pod imenom
elektronsko poslovanje (e–business)
21
ELEKTRONSKO POSLOVANJE

Najpopularniji kanal elektronskog poslovanja jeste

Internet
Evolucija elektronskog poslovanja započela je
razmjenom pošte u elektronskom obliku (“elektronska
pošta”)
Prvi zadatak Web tehnologija bio je elektronsko
publikovanje poslovnih informacija kao zamjena za
klasično štampanje

22
ELEKTRONSKO POSLOVANJE

Posebno pojava Web servisa stvorila je uslove

za realizaciju elektronskog poslovanja po
sistemu na zahtjev (e-business on demand)
Pretvaranje konvencionalne u virtuelnu
organizaciju u kojoj se sve poslovne transakcije
organizacije sa okruženjem odvijaju isključivo
mehanizmima elektronskog poslovanja

23
DIREKTNO POSLOVANJE

Posrednici,koji su u dosadašnjoj ekonomiji

ostvarivali značajan profit, praktično će biti
izbačeni iz tog lanca
Razlog njihovog nestanka je u primjeni
savremenih informacionih i telekomunikacionih
tehnologija koje omogućavaju krajnjim
korisnicima da “preskoče” posrednike

24
DIGITALNI PROIZVODI I USLUGE

U klasičnoj ekonomiji, tok informacija je fizički:

novac, čekovi, fakture, tovarni listovi, izvještaji,
sastanci licem u lice, fotografije i direktne
reklame poštom
U digitalnoj ekonomiji, informacije u svim
navedenim oblicima postaju digitalne, nizovi
jedinica i nula

25
DIGITALNI PROIZVODI I USLUGE
I TEHNOLOŠKE REVOLUCIJE

• Tehnološke revolucije donose promjene u talasima

• Prvi, analogni talas je izazvao revoluciju u pristupu
informacijama i načinu komuniciranja, mijenjajući pritom
način na koji živimo, radimo i učimo (telefon, radio,
televizija – svijet analognih informacionih medija)
• Drugi, digitalni talas predvođen Internetom ima veliki
uticaj ne samo na komunikacije, već i na svijet
proizvoda koji sve više gube fizičke na račun
nematerijalnih odlika, na primjer, MP3 muzički zapisi

26
NOVE ORGANIZACIONE FORME

Rad na globalnom tržištu, integrativni procesi i sve

intenzivnije umrežavanje generišu i nove organizacione
forme u poslovnom procesu
Internet omogućava mnoštvo organizacionih formi
irelevantnih na prostorna i vremenska ograničenja i
povezivanje sa drugim
Suština - rad na daljinu (telework), 365x24 sata
Nove organizacione forme:
Virtuelna, grozdasta, mrežna, relaciona, agilna, projektno
orijentisana, organizacija koja uči, inteligentna,...

27
RIZICI DIGITALNE EKONOMIJE

Nestabilnost
Nezaposlenost
Raslojavanje
Nemoral
Ugrožavanje bezbednosti i privatnosti
Kriminal

28