Introducin economa poltica

Notas sobre algns conceptos necesarios para comprender e transformar a realidade

Coordinacin: Julio C. Gambina Coordinacin de equipas de investigacin: Gastn A. Varesi Investigadores: Cceres, Gonzalo; Fal, Juan; Gambina, Julio C; Gmez, Carlos; Pinazzo Germn; Puello-Socarrs, Jos; Roffinelli Gabriela; Varesi, Gastn A. Correctores: Cceres, Gonzalo; Varesi, Gastn A.; Zanabria, Juan Manuel

Texto:

Traducin:

FISYP (Coord. Julio C. Gambina)

Deseo e maquetacin: Breixo Lousada Ilustracins: Davila

Rafa Villar / Alexandre nsua Moreira

Coordenacin editorial: Revisin: Edita: Iuri Domnech

Xabier Prez Igrexas FESGA (Fundacin para o estudo e divulgacin da cuestin social e sindical en Galiza)

ndice
15 Introducin ao proceso de producin e circulacin do Capital 7 Introducin

49 Unha breve introducin ao problema da crise 65 Bibliografa 57 Socialismo: por unha nova alternativa

41 Imperialismo

Limiar
Decidimos en FESGA, fai un ano, realizar un manual de Introducin Economa Poltica, xa que coidabamos que era esencial en momentos como os actuais, nos que atravesamos unha fonda crise do sistema capitalista, con graves consecuencias para as condicins de vida da clase traballadora e outras camadas populares, as como para o futuro de Galiza. Contamos para a preparacin deste manual coa colaboracin da Fundacin de Investigaciones Sociales y Polticas (FISYP), con sede en Bos Aires, Arxentina. Este traballo contou coa coordinacin do prestixioso economista Julio C. Gambina, integrante do Comit Directivo do Consello Latinoamericano de Ciencias Sociais (CLACSO). Con anterioridade xa editaramos dous documentos nesta mesma lia, nos que nos achegabamos crise actual. Un texto de Xavier Vence, catedrtico de Economa Aplicada da Universidade de Compostela, co titulo A crise do modelo neoliberal e propostas alternativas; e outro de Adrin Sotelo, investigador do Centro de Estudos Latinoamericanos da Facultade de Ciencias Polticas e Sociais da Universidade Nacional Autnoma de Mxico, baixo o titulo de A crise do capitalismo mundial: unha ollada desde o marxismo (a travs dos Grundrisse).

Non se trata dun texto sinxelo. Nalgns apartados, coma o relativo teora do valor, no capitulo de Introducin ao Proceso de Producin e Circulacin do Capital, compre facer unha leitura de vagar para fixar con claridade conceitos que son fundamentais para entendermos o xeito de funcionar do capitalismo. No manual inserronse ademais outros tres captulos nos que se estuda o imperialismo e faise unha anlise da actual crise, das sas consecuencias e das alternativas posbeis.

Desde FESGA pensamos que agora con este manual de Introducin Economa Poltica realizamos un contributo importante e necesario, para todos aqueles que procuran superar a anlise superficial do momento econmico e social actual indo raz dos mecanismos profundos do capitalismo contemporneo, e que se propoan darlle resposta desde unha orientacin que estea ao servizo das maioras sociais. Desexamos que sexa valorado positivamente por todos e todas aquelas que o lean e lles sirva como anlise de referencia. Manuel Mera Director de FESGA

Introducin
Por que necesario realizar hoxe a crtica do capitalismo e afondar no coecemento da teora que sustenta a crtica da Economa Poltica
Os ltimos acontecementos da historia do sculo XX, en particular, a cada do muro de Berln e dos chamados socialismos reais (como o da URSS), impuxeron a idea do Fin da Historia1. mentres se transfiren inxentes recursos por parte dos Estados co fin de salvar o sistema financeiro e o propio capitalismo nos pases desenvolvidos.

Esta tese quera convencernos de que a historia conclua e, con iso, a confirmacin histrica do capitalismo como o ltimo elo da evolucin humana, sen marcha atrs nin adiante. As, non habera posibilidade de pensar noutro estado de cousas diferente e teriamos daquela que nos conformar co mundo en que vivimos. Esta idea negaba tamn a validez a todos aqueles que como Marx- anticiparan que o mundo capitalista antes que ser unha etapa histrica permanente era temporal e que, ademais, debido s sas contradicins internas, nomeadamente entre os traballadores e os capitalistas, necesariamente dara paso a outra forma de vivir nas sociedades distinta da deshumanizacin progresiva que xerou o rxime do Capital.

Afortunadamente, son os feitos -e non as teoras- mis actuais os que volven poer no debate a disxuntiva fronte sustentabilidade perenne do capitalismo como sistema social. Segundo o Programa das Nacins Unidas para o Desenvolvemento, mis de 1.200 millns de persoas en todo o mundo viven con menos de 1 dlar por da e case 850 millns pasan fame mentres que existen recursos suficientes para alimentar 5 veces a poboacin mundial. A crise global -pola que actualmente atravesamos-, doutra banda, profundou dramaticamente estas situacins
1 Ver Fukuyama, 1992.

Marx o pensador que, sen ningunha dbida, mellor reflexionou sobre o capitalismo e o mundo que reproduce as sas relacins. E anda que moitos pensadores se dedicaron, desde hai moito tempo a esta tarefa, foi el quen en forma integral e complexa sistematizou as dinmicas do sistema capitalista nas sas caractersticas esenciais. por iso polo que mentres haxa capitalismo as sas principais achegas seguen sendo tiles e, na actualidade, seguen constitundo unha ferramenta funda-

As anlises que nos legou Karl Marx manteen a sa pertinencia e resultan ser moi vixentes, neste momento. Por que Marx? preguntaranse moitos. Non un autor do sculo XIX e que anda que as sas anlises foron atinadas para a sa poca, poderan resultar anacrnicas para a nosa?

Polo dito, realizar unha crtica do sistema capitalista actual resulta ser unha esixencia inescusbel do movemento dos traballadores, da esquerda e o pensamento crtico. Non s para coecer e analizar a realidade en que vivimos senn tamn para poder transformala segundo sostivo Marx nas Teses sobre Feuerbach. Como avanzarmos?

Non resulta menor considerar que hai 20 anos se discuta da deleiba do socialismo e a derrota do movemento de traballadores e que hoxe se debate verbo da crise do capitalismo.

Segundo o Programa das Nacins Unidas para o Desenvolvemento, mis de 1.200 millns de persoas en todo o mundo viven con menos de 1 dlar por da e case 850 millns pasan fame mentres que existen recursos suficientes para alimentar 5 veces a poboacin mundial.

introducin economa poltica

mental tanto para comprender a realidade as como para transformala. certo que o capitalismo cambiou moito desde os primeiros escritos do pensador revolucionario e que en razn diso son moitos os revolucionarios que achegaron novas reflexins para comprender e transformar unha realidade cambiante. o camio da revolucin e o cambio poltico en todo o mundo e nomeadamente resaltamos as contribucins, entre outros, de Engels, Lenin, Trotsky, Gramsci, Maritegui, Guevara ou Fidel Castro, tanto como as que moitos seguimos tentando desenvolver nesta primeira dcada do sculo XXI. en xeral, desde as relacins sociais que historicamente produciron o capitalismo, reproducindo contradicins fundamentais que foron identificadas hai mis de 150 anos por Marx: a ganancia como razn de ser da sociedade capitalista; a xeneralizacin das relacins mercants cara a todos os mbitos da vida e, con iso, as actividades humanas devidas en puras mercadoras; a extraccin da plusvala como fonte de acumulacin do Capital, a imposicin de relacins de explotacin e a polarizacin entre as clases sociais, e mesmo, fronte natureza, debido s contradicins entre o capital e o traballo e o capital-vs.-a natureza; a destrucin das relacins sociais non capitalistas (as economas indxenas, campesias, familiares, etc.) entre outras cuestins centrais -que finalmente conduciron concentracin da riqueza en poucas mans, en paralelo ao crecente empobrecemento e pauperizacin da maiora da poboacin mundial, non s no Sur do mundo, senn tamn no interior dos pases do Norte onde as condicins sociais se fan cada vez mis crticas e difciles de aturar.

O Capital unha relacin social, onde esencialmente existen explotados e explotadores. A base fundamental do capitalismo, onte e hoxe, a explotacin da forza de traballo, a explotacin da clase obreira.

As transformacins mis significativas do ltimo tempo deixaron como resultado fondas modificacins nos modos especficos de producin econmica e social, no mundo do Traballo e, por conseguinte, na clase obreira. Porn, as realidades mis perentorias da vella orde capitalista (do sculo XIX) e da nova (en pleno sculo XXI) anda manteen unha conexin indiscutbel desde as lxicas que o sustentan e,

Considerar que as anlises do fundador da teora da revolucin son letra morta e que non achegan nada hoxe, dan en ser consideracins sen fundamento. Do mesmo xeito resulta non acado aterse a algunhas anlises particulares realizadas noutras condicins histricas. Os seus textos son imprescindbeis, anda que deben actualizarse coas sucesivas achegas realizadas e por realizar. Entender o capitalismo require o estudo do Capital e de todas as obras que avanzan na crtica do capitalismo de cada momento histrico. A crtica do capitalismo foi a tarefa de Marx e unha tarefa contempornea de quen, en cada momento histrico, se propoa transformar profundamente a sociedade na que vive. Isto non significa caer no dogmatismo sen confrontar a realidade e crer que nada cambiou pois, certamente, moitas cousas neste momento non son exactamente idnticas s do sculo XIX.

O Capital unha relacin social, onde esencialmente existen explotados e explotadores. A base fundamental do capitalismo, onte e hoxe, a explotacin da forza de traballo, o que o mesmo que dicir a explotacin da clase obreira. Tanto as formas de explotacin vellas, na poca fabril clsica, como as novas, denominadas post-industriais, seguen mostrando que o obxectivo do capital son estratexias de extraccin da plusvala e a profundacin da super-explotacin dos traballadores do mundo, xerando mesmo unha masa xigantesca de desempregados e subempregados que contriben a deteriorar o prezo da forza de traballo, creando mellores condicins para a apropiacin de cuantiosas ganancias a mans do capitalista. unha situacin que xera contradicins entre os

Mesmo, para seguir acumulando razns, Marx anticipara a disociacin do capital das actividades produtivas e, con iso, a aparicin do capital especulativo, como el expua, un capital parasitario que se valoriza virtualmente. importante recuperar eses conceptos ante a crise da economa mundial actual e o peso que se lle asigna cuestin financeira.

Por esta razn e dado que o capitalismo segue sendo no esencial o mesmo, daquela, a crtica que realizou Marx ao capitalismo un tema primordial. As sas reflexins, nocins, conceptos e linguaxe, antes que estar desactualizados, ratifican cada vez con mis forza, a sa incuestionbel pertinencia para analizar o mundo actual, como o confirma da tras da a historia recente. E isto dicmolo, non s nun sentido intelectual ou erudito. O seu valor est en aparecer como unha ferramenta de transformacin concreta das nosas vidas. Pois se, por unha banda, Marx nos fornece de elementos para descifrar as estruturas histricas e as contraditorias manifestacins do presente capitalista, pola outra, as sas anlises axdannos a esbozar autnticas posibilidades para institur un sistema distinto e novo, rexido por valores diferentes, doutro xorne. Como se dixo, Karl Marx pretenda achegar producin de coecemento para a transformacin social (Gambina, 2008: 50)

traballadores en actividade e os desocupados. E esta contradicin en particular en que vive a clase traballadora (os traballadores reais e potenciais, como os desocupados) e o conxunto da sociedade, e onde a explotacin cobra formas salvaxes, mis que nunca fundamental para o mantemento do sistema do Capital. Neste sentido, a clase que vive-do-traballo contina e continuar cumprindo un papel esencial na sociedade contempornea neste recentemente iniciado sculo XXI.

As achegas da anlise en Marx

Karl Marx un revolucionario, organizador do movemento obreiro e terico da crtica da Economa Poltica, nova disciplina que pretenda fundamentar cientificamente o porqu da orde econmica do capitalismo. Os escritos do pensador do movemento obreiro apuntaban crtica do saber de poca e para contribur fundamentacin da revolucin socialista. Sen ningunha dbida, o pensamento de Marx chegou aos seus mis altos graos de elaboracin terica coa sa crtica da economa poltica clsica, que se esbozaba como disciplina autnoma cos textos de Adam Smith (en 1776 publica o sa famosa Investigacin acerca das

Neste sentido, a dobre conclusin metodolxica e analtica presente nas reflexins de Marx pode

causas da riqueza das nacins) e David Ricardo (en 1817 publica a sa principal obra sobre Principios de Economa Poltica e Tributacin). O Tomo I do Capital aparece en 1867 e os seus primeiros textos econmicos datan de 1844. Desde Smith a Marx hai un importante desenvolvemento capitalista e do pensamento que tenta defender e criticar o sistema capitalista. Desde aquela at agora moitos cambios aconteceron no sistema mundial do capitalismo e os variados desenvolvementos tericos, cun lugar para o pensamento crtico que pretendemos asumir na perspectiva de continua articulacin intelectual co movemento de traballadores e a sa loita polo socialismo.

Karl Marx

10

introducin economa poltica

detectarse, sobre todo, cando por unha banda establece unha diferenza na economa poltica entre os economistas clsicos e a denominada economa vulgar, porque tia un gran respecto polo avance que representaban os autores clsicos sobre o pensamento previo e o intento por desentraar as leis do funcionamento da orde econmica, e enfrontbase duramente cos que usaban o coecemento para lexitimar o sistema de explotacin, aos que denominou economistas vulgares. O seu obxectivo era a constitucin dun pensamento propio dos traballadores para a organizacin dunha orde social sen explotados nin explotadores. Desde os primeiros escritos cando aparece esa vontade, polo que escribe textos tericos e propagandsticos de gran valor, como o Manifesto Comunista, un verdadeiro berro de unidade dos traballadores do mundo para o cambio de orde social. Hai que entender en que sentido se adianta unha crtica da economa poltica clsica por parte de Marx. Contrariamente ao que poida crerse, Marx retn moitos dos trazos esenciais que presentaban a explicacin clsica (a que formularon Smith, Ricardo, etc.), como elementos de verdade o traballo como fonte da riqueza- pero, particularmente, sublia e traduce as relacins establecidas de tal xeito que, ao final, as sas conclusins teen o efecto de remodelar a estrutura e revolucionar a significacin prctica tanto do conxunto como das partes. o caso, por citar un exemplo, cando Marx non vacila en recorrer aos argumentos de Smith na sa crtica a Proudhon en Miseria da filosofa2. (Marx, 2004)

a nosa tarefa redefinir o clasismo no sculo XXI, sobre a base da precariedade laboral crecente, a tendencia decrecente da proporcin salarial sobre o conxunto da renda en cada pas e das secuelas de desorganizacin e desindicalizacin do movemento obreiro.

Se Smith achega coecemento terico contra o poder absoluto do vello rxime precapitalista e batalla pola liberdade de mercado, Ricardo asume directamente os intereses da burguesa no poder contra a clase terratenente, subordinando, est claro, os traballadores. Marx asume a ollada dos traballadores contra a burguesa e os terratenentes. un enfoque clasista que mantn vixencia para culminar coa explotacin capitalista e reorganizar a sociedade baixo formas anticapitalistas e polo socialismo. a nosa tarefa redefinir o clasismo no sculo XXI, sobre a base da precariedade laboral crecente, a tendencia decrecente da proporcin salarial sobre o conxunto da renda en cada pas e das secuelas de desorganizacin e desindicalizacin do movemento obreiro. Marx construa coecemento ao mesmo tempo que participaba da organizacin e loita do movemento de traballadores. A creacin terica para a transformacin do capitalismo require da articulacin das loitas obreiras e do pensamento crtico.

Por exemplo, unha nocin tan central na obra madura de Marx como a divisin de clases, non unha descuberta propia. Este fenmeno xa fora previsto moito antes pola Economa Poltica pero segundo o va Marx apenas ofreca unha explicacin parcial: as clases eran produto ou ben da orde da natureza, ou simplemente como unha forma que adoptaba espontaneamente a divisin do traballo nunha sociedade libre, e non como un produto histrico especial. Por iso, explica Engels no Anti-Dring que, para Marx, os economistas clsicos s descubriron a metade do problema: o lado positivo do capitalismo fronte orde econmica social anterior. S restaba a crtica desde os explotados, portadora dunha perspectiva socialista. (Dobb, 1976: 43)
2 O propio Marx recoceo na sa carta a Weydemeyer (5 de marzo de 1852), ao se referir aos historiadores da Restauracin na sa anlise sobre a Revolucin Francesa: Non me corresponde a min o mrito de ter descoberto nin a existencia das clases na sociedade moderna, nin a loita que se d entre elas. Moito tempo antes ca min, os historiadores burgueses describiran o desenvolvemento histrico da loita de clases . (Snchez ngel, 2005: 95)

Malia que os clsicos xa identificaran unha rede de relacins fundamentais ao redor duns principios coherentes (determinacin das relacins sociais como relacins entre os homes en tanto produtores; as relacins de producin entre os homes como relacin de clase entre capitalistas e traballadores, etc.), porn, non afondaron nelas. Limitronse simplemente a describilas.

11

Os economistas clsicos demostrando as leis do laissez-faire, laissez passer (deixar facer, deixar pasar), introducan, de feito, unha crtica fronte orde anterior, pero non unha crtica histrica do capitalismo emerxente. Ao non criticar o capitalismo, este apareca e aparece no noso tempo como unha orde natural, estbel e permanente. unha concepcin que se retoma recentemente coa tese do Final da Historia de Fukuyama. por iso polo que os tericos do capitalismo propugnan as teses do consenso de clases, do equilibrio do sistema, mentres que desde o pensamento revolucionario se sosteen as contradicins en loita, entre burgueses e proletarios, entre empresarios capitalistas e traballadores. Os clsicos da Economa Poltica sustentaban o goberno anrquico da man invisbel no mercado, impedindo o coecemento das relacins de intercambio no capitalismo. No mercado participan vendedores e compradores facendo valer os seus dereitos, establecendo relacins de intercambio mercantil, que no capitalismo adquire relevancia pola capacidade, que explicaremos mis adiante, de intercambiar forza de traballo por salario como fundamento esencial para explicar a ganancia capitalista. De a a necesidade dialctica que postula Marx de integrar unha crtica da Economa Poltica cunha crtica socialista do rxime de producin.

O problema para Marx era desentraar o fenmeno da ganancia e para iso continuou desenvolvendo a teora do valor, que debe a sa formulacin aos economistas clsicos e a sa

plican pola capacidade de almacenar excedentes para subordinar parte da poboacin a quen domina a orde social vixente. O capitalismo permitiu un gran crecemento de bens e servizos para satisfacer necesidades dunha poboacin que medraba a pasos axigantados. Iso foi produto do crecemento do excedente baixo o rxime do capital. Creceu a gran escala a capacidade produtiva da sociedade, pero os clsicos non podan explicar de onde provia ese excedente, e terminaban explicando que era a diferenza que quedaba tras pagar os custos de producin (materias primas, materiais) e o salario. As xustificaban a ganancia dos capitalistas e a renda do terratenente.

O distintivo na anlise de Marx respecto dos clsicos a fonte da ganancia. un tema de gran importancia para os traballadores na actualidade. Toda a riqueza produto do traballo humano e este o xerador das ganancias, e polo tanto das riquezas e o poder dos capitalistas para manter o rxime de producin e subordinar os traballadores, a natureza e a sociedade aos seus intereses directos de acumulacin de mis riqueza e poder.

O problema dos economistas anteriores a Marx era explicar de onde xurda o excedente econmico. Sen excedente non haba acumulacin e menos posibilidade de satisfacer as demandas crecentes dunha sociedade en expansin. A sociedade primitiva foi superada por ulteriores sociedades con base no excedente econmico. Sen excedente non pode haber escravitude. Tanto o escravismo como o feudalismo se ex-

Friedrich Engels

12

introducin economa poltica

especial achega para a formulacin da teora do plusvalor, ou plusvala, verdadeira manifestacin esencial da ganancia capitalista e a renda do terratenente. Marx quen explica que o intercambio mercantil un intercambio equivalente de mercadoras, pero que existe unha mercadora especial, nica, a forza de traballo, que intercambindose polo seu equivalente, o salario que compra os bens que satisfn a capacidade de reproducir a forza de traballo do traballador e a sa familia, esta mercadora, a forza de traballo, engade ao produto final un valor maior, a plusvala da que se apropia como ganancia o capitalista. en mans da clase capitalista, por ser toda a riqueza xerada polo histrico traballo de todos os traballadores a travs dos anos. A tese de expropiar os expropiadores segue tendo absoluta validez.

Todo o pensamento de Marx apunta a xustificar a necesidade de expropiacin da riqueza social

De a que Marx prevese a necesidade de construr, da man da crtica da Economa Poltica, un coecemento cientfico sobre a realidade social do capitalismo para que a clase obreira puidese destitur as aparencias e ilusins que expua de maneira universal e formal o pensamento burgus e respondese as, contundente e efectivamente, aos problemas e s necesidades dos traballadores e as maioras, unha cuestin que segue sendo un desafo para continuar a sa obra, terica e prctica.

Trtase dun traballo colectivo que tentar abordar algunhas cuestins fundamentais ao noso criterio para introducirse no coecemento dalgns conceptos da crtica da Economa Poltica, principal sentido do traballo terico de Karl Marx. Respectouse a utilizacin de versins diferentes sobre as obras de Marx e outros autores, achegada por cada un dos colaboradores intervenientes nesta producin que hoxe entregamos. O problema deriva de limitacins de tempo para reducir todas as citas a un s texto de doado acceso para o lector. En primeiro lugar abordaremos algns aspectos abstractos, esenciais sobre o funcionamento do capitalismo. Esperamos que sexan un estmulo para ir directamente a afondar nas obras dos clsicos do pensamento revolucionario. Non pretendemos esgotar nestas poucas pxinas todo o necesario para entender a Marx e moito menos o capitalismo, pero si agardamos entusiasmar os lectores, traballadores, para estimular a sa necesidade de estudo sobre aspectos da crtica do capitalismo do noso tempo.

Acerca do presente traballo

Un primeiro captulo aborda as categoras do capitalismo de libre competencia, o capitalismo que estudou Karl Marx nO Capital. Neste captulo introducirmonos na teora do valor de Marx, analizando como no proceso de traballo no capitalismo teen lugar as relacins de ex-

13

Queremos sinalar que o presente traballo trata dunha introducin a temas complexos pero necesarios de ser coecidos e discutidos, coa pretensin de que se institan como ferramentas

plotacin e subordinacin entre as clases sociais, identificando a procura de ganancia como o motor do capitalismo. Para isto daremos conta de como se organizan as relacins de producin e de propiedade no capitalismo, buscando aproximarnos s ideas fundamentais desenvolvidas por Marx na sa anlise crtica. Despois, nun segundo captulo continase coa anlise do capitalismo monopolista, imperialista, estudado por Lenin na sa coecida obra O imperialismo, fase superior do capitalismo, engadindo as achegas necesarias para estender e repensar a devandita categora na actualidade de globalizacin e mundializacin do rxime do capital. En terceiro lugar, abordamos a realidade da crise da economa mundial actual, e finalmente, nun cuarto captulo esbozamos algns debates sobre a potencialidade do socialismo no noso tempo. (Marx, 1999; Lenin, 1975).

Este texto non pretende ser un manual que peche o debate achatando as ideas, senn que tenta expor da forma mis clara posbel ideas que sempre poden ser profundadas, ideas que buscan desnaturalizar a nosa vida coti, ollala desde outro ngulo, dunha perspectiva que, como toda crtica, molesta, nos resulta ferinte na medida en que pon de manifesto relacins que o sentido comn (que sempre un sentido comn dominante) tende a agachar. Mais temos a plena certeza de que s a comprensin das relacins sociais que nos atravesan e constiten, e que poen de relevo a explotacin e a opresin, nos permitirn afrontar as devanditas realidades na procura e construcin dun mundo sen explotados nin explotadores.

para o cambio, promovendo instancias que nos fagan suxeitos da nosa propia historia. No traballo que expomos non estn todos os temas necesarios para comprender a realidade, s algns conceptos son utilizados para contribur no marco dunha estratexia de formacin que debe completarse con lecturas adicionais.

15

Karl Marx presentou en vida o Tomo I do Capital, dedicado ao estudo do Proceso de producin do capital. O tomo II e III desa xigantesca obra foi redactado por Federico Engels sobre a base dos manuscritos de Marx. O Tomo II trata do Proceso de circulacin do capital e o Tomo III do Proceso de producin capitalista no seu conxunto, dicir, da producin e circulacin como sntese da totalidade. un proceso de escrita que vai do abstracto ao concreto. Introducirse no coecemento de Karl Marx require dun esforzo especial, polo conxunto de categoras (conceptos) utilizadas que tratan de enfrontar o ocultamento que xorde de explicacins apoloxticas do capitalismo con pretensin cientfica. (Marx, 1999).

Introducin ao proceso de producin e circulacin do Capital

2) O obxecto de traballo o elemento/cousa sobre a cal se exerce a forza de traballo, como a materia en bruto que atopamos na natureza e que anda non foron manipulados polo home (p.ex. a area dunha praia ou as rbores silvestres) e a materia prima, que xa tivo algunha modificacin humana (p.ex. un metal ou o cemento).

Captulo 1

1.1.Proceso de traballo, forza de traballo, relacins de producin, mercadora e alleamento

O traballo un acto que se desenvolve entre o home e a natureza; o home transforma a natureza para producir valores de uso, dicir, bens que teen o fin de satisfacer necesidades, e ao facelo transfrmase a si mesmo, modifica a sa propia natureza, desenvolvendo as sas facultades, e cambia o medio sobre o cal se exerce o traballo.

3) O medio de traballo unha cousa ou conxunto delas, que o home interpn entre el e a sa accin (). As converte cousas exteriores en rganos da sa propia actividade. Neste sentido, os medios de traballo inclen as ferramentas coas que se acta sobre o obxecto de traballo. Pero tamn abranguen, nun sentido mis amplo, todas as condicins materiais que, sen intervir de maneira directa nas sas operacins, resultan con todo indispensbeis ou cuxa ausencia as fara defectuosas. Polo que debemos ter en conta medios de traballo indirectos como, por exemplo, os talleres onde se realiza a producin, os camios para transportar os bens, etc. (Marx, 1973: 187-190) Grfico 1:

Proceso de traballo

1) Esta actividade do home o traballo, pero o que paga o capitalista non o traballo, senn a forza de traballo. Deste xeito, poderiamos definir a forza de traballo como o conxunto de forzas fsicas e espirituais das que o home dispn e que utiliza no proceso de producin dos bens materiais, ou sexa a capacidade do home para traballar.

Estas actividades de producin de valores de uso constiten o proceso de traballo. Este proceso de traballo pose distintos elementos: 1) a actividade persoal do home, 2) o obxecto do traballo, 3) o medio de traballo.

Forza de traballo

Obxecto de traballo

Medios de traballo

No proceso de traballo o home srvese dos medios de traballo para modificar voluntariamente o obxecto de traballo. Esta unha das calidades que diferencian o traballo do home da actividade animal: o poder prefigurar o resultado do traballo e realizar unha transformacin consciente da natureza. Outra das diferenzas entre o traballo humano e a accin animal a fabricacin dos medios de traballo, das ferramentas

16

introducin economa poltica

que utilizar no proceso de traballo. Grfico 3:
Proceso de traballo

O capitalismo unha forma de organizacin das relacins sociais ordenada a partir da propiedade privada dos medios de producin. Estas relacins de propiedade xeran a divisin dos homes en distintas clases sociais: hai propietarios de medios de producin e non propietarios.

O proceso de traballo un movemento no cal o traballador, facendo uso da sa forza de traballo, acta con algns medios de traballo sobre o seu obxecto. A forza de traballo consmese xunto co obxecto de traballo e os medios de traballo para dar como resultado un novo produto. un acto de producin que implica un acto de consumo, polo que, desde o punto de vista dese resultado, tanto o obxecto como os medios de traballo aparecen como medios de producin e a forza de traballo expresin do traballo produtivo. Grfico 2:

Forza de traballo (traballo presente, vivo)

Medios de traballo (traballo pasado, morto)

Obxecto de traballo (traballo pasado, morto)

O proceso de traballo como actividade humana, en tanto actividade de producin de valores de uso para satisfaccin de necesidades, unha condicin xeral dos intercambios entre home e natureza e unha necesidade fsica comn a todos os tipos de sociedades que existiron historicamente e independente delas.

Medios de producin

Obxecto de traballo

Medios de traballo

Ademais, ese produto pode, s veces, ser utilizado nun novo proceso de traballo, tanto como obxecto de traballo ou como medio de traballo; neste sentido os produtos do traballo non son s resultados senn condicins da producin. O primeiro caso pode ser expresado polas materias primas: estas son obxectos de traballo filtrados por un traballo anterior que reingresan como medios para unha nova producin. Fra das actividades extractivas, cuxo obxecto de traballo proporcionado directamente pola natureza, todas as outras ramas utilizan materias primas. Neste punto resulta importante salientar que os medios de producin (obxectos e medios de traballo) son traballo pretrito, traballo pasado, morto: produtos mesmos do traballo que se reinsiren no proceso produtivo.

O carcter desas relacins de producin est intimamente ligado s relacins de propiedade dos medios de producin. Os medios de producin poden ser de propiedade colectiva, social, ou sexa, posuda polo conxunto dos produtores asociados, ou, pola contra, pode ser privada, en tanto algns homes sexan propietarios dos medios de producin e outros, necesariamente non o sexan. O capitalismo unha forma de organizacin das relacins sociais ordenada a partir da propiedade privada dos medios de producin. Estas relacins de propiedade xeran a divisin dos homes en distintas clases sociais: hai propietarios de medios de producin e non propietarios. mis, para que poida haber propietarios privados dos medios de producin debe haber homes desposudos deses medios e que o nico que posan a sa forza de traballo. Estes constiten no seu conxunto a clase obreira ou proletariado: ao vrense expropiados dos obxectos e

Agora ben, nos distintos momentos da historia os homes relacinanse de formas particulares entre si para transformar a natureza, desenvolver o proceso de traballo e repartiren os produtos do devandito esforzo colectivo. Chamamos a estes vnculos relacins de producin.

17

Na nosa sociedade, o capitalista (que hoxe visualizamos a travs de grandes empresas) compra a forza de traballo, xunto aos medios de producin, como mercadoras. Pero, que son estas mercadoras ? Marx sinala que a forma elemental da riqueza nas sociedades capitalistas e por iso comeza sinalando que o rxime capitalista de producin aparcesenos como un inmenso arsenal de mercadoras. A mercadora rene tres condicins para selo: a) produto do traballo humano, b) ten utilidade, e c) est destinada ao intercambio, ao mercado. A mercadora , por unha banda, un obxecto externo, unha cousa apta para satisfacer necesidades humanas. Para satisfacer unha necesidade, sexa do tipo que for, esta mercadora debe ser un obxecto til: isto convrtea nun valor de uso. No capitalismo, os valores de uso son, ademais, o soporte material do valor de cambio. Isto remtenos a unha relacin cuantitativa: en que proporcin se cambian valores de uso dun tipo por valores de uso doutro tipo? (Marx, 1999: 3) Grfico 4:

medios de traballo para satisfacer as sas necesidades, s queda a sa forza de traballo, que debern vender aos que si posen os medios de producin (clase capitalista ou burguesa) para poder subsistir. No capitalismo, a posesin duns implica a desposesin doutros.

Mercadora (produto do traballo humano)

Valor de uso

Valor de cambio

En tanto valores de uso, as mercadoras aparecen como distintas entre si, p. ex., nada nos di cantos pans equivalen a un par de zapatos. Marx entn busca algo comn a todas as mercadoras que nos permita comparalas: se prescindimos do valor de uso das mercadoras estas s conservan unha calidade: a de ser produto do traballo humano. Agora como comparar o traballo dun panadeiro co dun zapateiro? Ambos realizan traballos concretos distintos e, porn, ambos traba-

Entn, cando pensamos no valor de cambio das mercadoras prescindimos da sa forma til e do traballo concreto que obrou sobre elas, quedando s traballo abstracto, que permite diferenciar as mercadoras polas cantidades do traballo abstracto que posen, para poder ser cambiadas unhas por outras nunha relacin de igualdade. Volvendo ao proceso de traballo, damos con que as relacins de producin capitalistas xeran que haxa uns poucos propietarios dos medios de producin e moitos que non teen mis nada que a sa forza de traballo, e por isto, s

llan para producir un Para que poida haber proben para o intercampietarios privados dos bio; este concepto medios de producin debe xeral de traballo o que haber persoas desposunos permitir compadas deses medios e que o rar e establecer relacins de cantidade para nico que posan a sa poder intercambiar: forza de traballo. Estes este traballo humano constiten no seu conen si, que Marx denoxunto a clase obreira ou mina traballo humano proletariado. abstracto. Entn para poder relacionar dous valores de uso de natureza distinta (pan e zapatos) debemos observar a cantidade de traballo humano abstracto involucrada neles, ou sexa cantas horas levou a sa fabricacin. Pero sabemos que mesmo nunha mesma actividade os traballos se realizan a tempos distintos: un zapateiro con experiencia pode tardar 5 horas en facer un par de zapatos e outro recentemente iniciado pode tardar 8 horas para facer o mesmo par. Marx entn di que o que determina a magnitude do valor dun obxecto non mis que a cantidade de traballo socialmente necesario ou sexa o tempo de traballo socialmente necesario para a sa producin.. Isto quere dicir que segundo as horas media que se necesiten, nunha poca e lugar especficos, para producir determinados valores de uso, estes podern ser intercambiados por outros observando a cantidade de traballo incorporado nos mesmos. Pero ademais para que estes valores de uso sexan efectivamente recoecidos como mercadoras deben ser valores de uso para outros, valores sociais, que poidan ser intercambiados. (Marx, 1999: 5-7).

18

introducin economa poltica

van poder vender isto nico que teen: a sa forza de traballo, que o seu esforzo fsico e mental, alugando a sa vida mesma. Dse esta particularidade, que no capitalismo a forza de traballo se converte nunha mercadora, capaz de ser vendida e comprada, polo que, como toda mercadora, produto do traballo humano e pose un valor de uso e un valor de cambio. O valor de cambio da forza de traballo est constitudo polo custo de reproducin da forza de traballo, dicir, que expresa o salario co cal o traballador satisfai as sas necesidades de subsistencia coti e as da sa familia (para asegurar para o capitalista a reproducin de futuros traballadores). O valor de uso da forza do traballo est constitudo pola capacidade produtiva do traballador e a agregacin de valor (plusvalor) que se apropia como ganancia o capitalista. Grfico 5: de traballo, todos eles medidos segundo o seu valor de cambio, dan lugar a un valor maior, un plusvalor. Este proceso rompe a equivalencia, pois do intercambio entre D-M xorde un D, ou D incrementado. Deste xeito o dieiro investido en primeiro lugar converteuse en capital. Hai DM e logo P (producin), entn o produto resultante, M, vndese por D (D-MPM-D). En D-M e en M-D existe cambio de equivalentes, pero o primeiro D distinto a D. Que pasou? Que o dieiro (D) se transformou en capital, precisamente grazas ao proceso de producin (P). Esta transformacin do dieiro en capital, que se leva a cabo na esfera da circulacin a travs da compra inicial de forza de traballo e medios de producin e a venda posterior da mercadora xerada no proceso de traballo, xera un maior valor, a plusvala, pero a sa orixe est nunha esfera distinta. na esfera da producin onde a explotacin da forza de traballo produce unha plusvala: Ao converter o dieiro en mercadoras que serven de elementos materiais dun novo produto, e incorporarlles despois a forza de traballo viva, o capitalista transforma o valor do traballo pasado, morto, convertido en cousa- en capital, en valor preado de valor. Pero, entrementres, o capitalista quen compra a forza do traballo mediante o seu salario, como unha mercadora mis, e o valor de uso desa forza que dar orixe a novo valor pertencen ao capitalista e polo tanto o produto xerado no proceso do traballo tamn propiedade do capitalista e as alleado do seu produtor, o traballador. (Marx, 1973: 201)

Forza de traballo como mercadora

Valor de uso: capacidade de producir valor e plusvalor

Valor de cambio: custo de reproducin da forza de traballo

O capitalista, investindo dieiro, adquire no mercado a forza de traballo e os medios de producin, que son eles mesmos traballo pasado. Cambia dieiro (D) por mercadoras (M): ou sexa, cambia dieiro por forza de traballo e cambia dieiro por medios de producin xerando entn o seguinte movemento: D-M. Hai que observar que se trata dun cambio de equivalentes, no suposto que o capitalista pague a forza de traballo polo seu valor3. No proceso de traballo, o consumo do valor de uso da forza de traballo, xunto coas materias primas e medios

O valor creado polo uso da forza de traballo e o valor de cambio da forza de traballo difiren na sa magnitude, porque este valor de uso fai da forza de traballo unha mercadora especial: a nica mercadora que consumida no proceso de traballo capaz de xerar novo valor, superior ao seu valor de cambio, un plusvalor ou plusvala.

Temos aqu a clave para comprender a alienacin. Dixemos primeiro que tanto o obxecto de traballo como os medios de traballo, que en conxunto conforman os medios de producin, son traballo pasado, morto, que o capitalista compra e os combian con traballo vivo, uso da forza de traballo, e consegue novas mercadoras que conteen dentro de si un valor maior. Imaxinen que un capitalista non vai investir para obter exactamente o mesmo dieiro que investiu. Estes bens non quedan en mans dos

3 Na prctica coti, os capitalistas tratan de pagar a forza de traballo por baixo do valor de reposicin dos bens e servizos necesarios para reproducir a forza laboral do traballador e da sa familia. Forma parte da permanente loita entre as patronais e os traballadores

19

O que Marx fai en primeiro lugar amosar o fenmeno en que se manifesta a riqueza: as mercadoras. Algo que se mantn nos nosos das. Cal o pas mis rico? Quen a persoa mis rica? En ambos os interrogantes responderemos que son mis ricos aqueles que tean a maior acumulacin de mercadoras, de bens, que poidan gozar en forma estendida de bens e servizos. Pero non queda niso, pois ese o fenmeno que se ve na primeira ollada, pero que non se coece. Fai falta entrar na esencia e iso o que fai Marx para descubrir o valor (teora do valor) e a plusvala (teora do plusvalor), base do poder dos capitalistas, base da acumulacin e a dominacin. Con esa anlise esencial, Marx dinos que o traballo o xerador de riqueza, da riqueza capitalista e do propio capitalista. O traballo humano creador de bens e servizos para satisfacer necesidades e ao mesmo tempo crea o capital e os capitalistas. importante recoecer este movemento desde o fenmeno esencia, da mercadora plusvala, da producin de mercadoras explotacin, dicir, producin de valores e plusvala. o camio de construcin do poder e dominio do ca-

traballadores que os xeraron, senn que son apropiados polo capitalista grazas propiedade privada dos medios de producin que rexe nas nosas sociedades. Agora ben, o capitalista queda coas mercadoras producidas. Estas son logo colocadas na esfera da circulacin, ou sexa postas venda, entn onde os produtos comezan a amosar un carcter misterioso, as cousas parecen cobrar vida e son admiradas e desexadas polos homes. As mercadoras aparecen como alleas aos homes, segundo Marx, o carcter misterioso da forma mercadora estriba () en que proxecta ante os homes o carcter social do traballo destes coma se fose un carcter material dos obxectos e coma se, polo tanto, a relacin social que media entre os produtores e o traballo colectivo da sociedade fose unha relacin establecida polos mesmos obxectos, marxe dos seus produtores. Isto o que Marx chama o fetichismo da mercadora; os produtos do traballo parecen cobrar vida e ocultan a sa orixe de ser produto da explotacin do traballo humano, completandoa alienacin. (Marx, 1999: 37).

Queremos insistir nesta cuestin, pois o capital construir sobre esa base todos os instrumentos necesarios para a reproducin do rxime de explotacin e dominacin, particularmente o Estado capitalista, que aparece como un instrumento de toda a sociedade, e porn est ao servizo da burguesa, xa que garante, de diversas maneiras, a reproducin da sociedade en tanto sociedade capitalista, procurando acondicionar e favorecer o proceso de acumulacin de capital e con iso a divisin de clases implicada na devandita relacin social. A dinmica do capital permite construr mediacins que favorecen a sa dominacin e que hoxe se manifestan mediante os medios de comunicacin, o labor ideolxico, cultural e propagandstico, pero tamn o uso da forza e a represin, co cal instala concepcins e visins sobre a realidade que buscan ocultar as implicacins fondas do capital como relacin social, promovendo o consenso cara orde imperante. A explotacin escndese e s queda o fenmeno, e a travs do tempo instlase o fetiche da dominacin da mercadora, do dieiro e do propio Estado que aparece por riba das clases. Por iso polo que agora, coa actual crise mundial, o Estado intervn para resolver o problema das empresas en dificultades, non dos millns de novos desempregados polos peches ou reducins de persoal. fronte a este estado de cousas fronte ao que Marx, no Manifesto Comunista, chamaba aos traballadores a constiturense en poder na conquista dunha xenuna democracia, sen explotadores nin explotados: o socialismo.

pital sobre os traballadores e a sociedade no seu conxunto.

O valor de cambio da forza de traballo est constitudo polo custo de reproducin da forza de traballo, dicir, que expresa o salario co cal o traballador satisfai as sas necesidades de subsistencia coti e as da sa familia.

Retomemos agora algns conceptos centrais presentados no apartado anterior. Marx comeza O Capital analizando a mercadora, en tanto forma de manifestacin da riqueza no

1.2. Valor, equivalente, circulacin, capital e explotacin

20

introducin economa poltica

modo de producin capitalista. Xustamente o resultado mis importante ao que chega nesta primeira parte da anlise, consiste en dar conta de que as mercadoras son consideradas valores (teora do valor), na medida en que son cristalizacins de traballo humano abstracto. Unha mercadora daquela considerada un valor no devandito modo de producin, xa que o produto do traballo humano indiferenciado (en tanto o resultado do gasto de forza de traballo humano, sen importar a particularidade ou a diferenza cualitativa que o mesmo presente)4. Tamn, a cantidade de valor contida nunha mercadora est dada pola cantidade de traballo socialmente necesario, ou sexa o tempo de traballo socialmente necesario para a sa producin. Neste sentido, o que determina o valor dunha mercadora, o tempo que leva realizala, pero non o tempo de traballo dun artesn particular, coas sas calidades e destrezas especficas, senn o traballo na sa forma abstracta; entendida como simple gasto de forza de traballo, analizado desde un punto de vista social. (Marx, 1999: 7)

Para chegar a esta conclusin, sinalamos que, por unha banda, a mercadora apta para satisfacer necesidades humanas: un obxecto til. Marx dir que o valor de uso, ou a sa exterioridade, o soporte material da riqueza. Isto quere dicir que unha mercadora pode ser un obxecto de valor na medida en que tea a capacidade de satisfacer necesidades humanas. Pero, coidado, existen obxectos tiles que non son mercadoras, p.ex., os bens creados para o uso individual, dicir, que non van con destino ao mercado. Tampouco non ten valor o aire, e ningun dubida da sa utilidade. Pola sa banda, a terra non ten valor, pois non produto do traballo humano. Que ocorre entn co aire e a terra? O aire non apropibel e tendo utilidade non obxecto de cambio nin produto do traballo humano, co que se obtn directamente da natureza. A terra apropibel (pdeselle preguntar aos pobos orixinarios como foron desprazados polos propietarios a posteriori desas terras) e como tal vendida (ten prezo) e ten utilidade, pero non ten valor pois non produto do traballo humano. Insistamos, para ser mercadora, requrese: a) ser produto do traballo; b) ter utilidade; c) estar destinada ao intercambio. Tamn debemos mencionar que, como veremos mis adiante, prezo non o mesmo que valor. En ocasins na vida coti pregntase canto vale algo e contstannos unha magnitude, o prezo, o que fai confundir prezo con valor. Xa precisaremos mis adiante o tema, pero reteamos o problema, pois o prezo oscila por riba ou por baixo do valor. O fenomnico, o concreto o prezo, pero o esencial a descubrir o valor, unha categora chave da Economa Poltica clsica e que Marx coa sa crtica contribuu a desentraar. Ao ser obxectos tiles distintos, que satisfn necesidades distintas, as mercadoras poden ser intercambiadas. No tipo de sociedade que

4 Os traballos do xastre e do teceln son elementos integrantes dos valores de uso levita e pano precisamente polas sas calidades diversas; en troques, s son substancia e base de valores pano e levita en canto neles faise abstraccin das sas calidades especficas, para os reducir mesma calidade: a do traballo humano (Marx, 1999: 7).

21

As consecuencias mis importantes que se desprenden desta anlise son as seguintes: unha mercadora un obxecto til; e un valor, en tanto produto do traballo humano abstracto socialmente considerado. Ademais un obxecto producido por produtores individuais independentes uns doutros. S os produtos de traballos privados independentes os uns dos outros poden revestir nas sas relacins mutuas o carcter de mercadoras. dicir, son producidas por individuos para os cales estas representan un non-valor de uso e desta maneira e, en tanto produtos do traballo humano, son susceptbeis

A primeira vista, este valor de cambio aparcesenos como a relacin cuantitativa na que se cambian uns valores de uso por outros. O feito de que poida establecerse unha relacin de proporcionalidade entre dous obxectos cualitativamente distintos, est a marcar que existe algo igual entre estes, a partir do cal poden ser mercados e intercambiados. O valor de cambio, daquela, pon en evidencia este algo igual, e demostra sa vez como a forma en que esta substancia distinta del se manifesta. Seguindo o razoamento, Marx dir que esta substancia igual que se revela non o valor de uso, xa que son as diferenzas cualitativas entre as distintas utilidades das mercadoras as que levan aos produtores a realizar o intercambio. Agora ben, se prescindimos do valor de uso das mercadoras, estas s conservan unha calidade: a de ser produtos do traballo. dicir, que chegou ao resultado que se analizou en primeiro lugar. Ese algo comn que permite establecer unha relacin cuantitativa, a partir da cal se poden intercambiar das mercadoras cualitativamente distintas, o seu valor. E este non mis que o traballo humano abstracto cristalizado na devandita mercadora. En consecuencia, valor de cambio a forma en que o valor se manifesta en relacin con outros valores, e o valor de uso, o seu contido material. (Marx, 1999: 5)

queremos analizar, os valores de uso son, ademais, o soporte material do valor de cambio. Este valor de cambio constite o segundo paso no razoamento de Marx para atopar o fundamento do valor das mercadoras. (Marx, 1999: 4)

de ser intercambiadas por outras mercadoras que si tean para eles unha utilidade. (Marx, 1999: 9)

Falamos do fenmeno (mercadoras) e da esencia (valor e plusvalor). Agora necesario analizar as formas do valor, dicir, como se expresa o intercambio de valores distintos. a historia desde o troco at a aparicin do dieiro. un tema que evoluciona nos nosos das a dieiro plstico, compras e pagamentos por internet, etc. O capitalismo presntase como un inmenso arsenal de mercadoras di Marx ao comezo do Capital e iso potencia o intercambio de mercadoras. Desenvlvese a relacin social capitalista de intercambio. Para iso necesario recoecer a importancia do dieiro na historia do desenvolvemento econmico, non s do capitalismo, pero sen dbida, moi importante no capitalismo. Entre as funcins do dieiro aparece a de favorecer a circulacin de mercadoras. Psase do acto do troco (M-M) mediacin do dieiro con (M-D-M), onde conveamos que D tamn unha mercadora que foi variando no tempo, at chegar por exemplo aos metais (ouro ou prata). (Marx, 1999: 3) O dieiro unha forma do valor, cuxa circulacin vai do troco forma dieiro do valor. O tema importante porque no intercambio apa-

1.2.1. A forma equivalente e a sa relevancia no proceso circulatorio

22

introducin economa poltica

rece o dieiro como expresin do prezo das mercadoras. O prezo non o mesmo que o valor das mercadoras. O prezo oscila entre as peores e as mellores condicins que existen no mercado. O valor un concepto promedio, social, das condicins medias de traballo, mentres que o prezo remite ao mercado (abundancia, escaseza, distancia, proximidade, etc.). As cousas vndense a un prezo, que est por riba ou por baixo do seu valor. O fenmeno son os prezos, o que todos consideran como concreto son os prezos, o prezo do pan, o prezo dos alimentos, o prezo da vestimenta, ou o prezo do lecer, tanto como o prezo da forza de traballo (o salario). O que non se ve e esencial o valor. O prezo o fenmeno e o valor a esencia. O que se ve o prezo e o que se esconde o valor. As formas do valor constiten o movemento da esencia e o dieiro culmina o proceso presentndose con calidades propias e afastadas da sa orixe: transfrmase nun fetiche. No sentido comn o que se pretende o dieiro, sen asumir que este unha forma do valor, produto do desenvolvemento social xerado polo propio ser humano. A forma dieiro do valor constituuse a travs da historia no equivalente universal do desenvolvemento capitalista. A forma equivalente, o dieiro, proxectada ante as persoas como un obxecto con calidades propias (fetiche), que pola sa natureza se relaciona con outros obxectos no proceso de intercambio. Estas relacins de intercambio, como xa se comentou anteriormente, son relacins sociais entre produtores independentes, vincula as sas mercadoras en tanto magnitudes iguais de traballo socialmente necesario; o que fan organizar, sen sabelo, o traballo social. Neste marco, o dieiro vai cumprir no intercambio a funcin dun equivalente xeral. Aparece ante as persoas como un obxecto que pola sa natureza pose un valor en si mesmo regulando as as sas relacins sociais, e non como un produto particular do traballo social que ocupa un lugar socialmente establecido. O carcter misterioso da forma mercadora proxecta ante as persoas o carcter social do traballo destes coma se fose un carcter material dos propios produtos do seu traballo, un don natural social destes obxectos e coma se, polo tanto, a relacin social que media entre os produtores e o traballo colectivo da sociedade fose unha relacin social dos mesmos obxectos, marxe dos produtores. A analoxa que fai Marx entre o fetichismo e a relixin ilustrativa respecto diso. As persoas xeran cousas, que aos seus ollos adquiren vida propia sometndoos e regulando as sas relacins, coma se fosen estas independentes da sa vontade. (Marx, 1999: 37)

O carcter misterioso destas caractersticas acontece na medida en que as persoas as ven como caractersticas propias da mercadora que ocupa este lugar (o dieiro) e non como caractersticas da funcin social que ela ocupa. O fetiche ver nas cousas un valor en si mesmo; e non ver que poden ser relacionadas en tanto valores porque son partes individuais do traballo colectivo da sociedade. Hai que lembrar que o fetichismo, como dixemos, propio do modo de producin de mer-

A funcin particular do dieiro, como mercadora que cumpre a funcin de equivalente xeral, precisamente a de manifestar o valor: expresar a cantidade de traballo abstracto que nos permite realizar intercambios. A mercadora que asume socialmente este lugar concretamente igual que calquera outra mercadora. Est posta a, dinos Marx, como consecuencia necesaria do proceso social, pero do mesmo xeito que as demais mercadoras ante todo un valor de uso, produto do traballo humano concreto e privado.

23

Se analizamos o dito at aqu no seu conxunto, pdese conclur que o propio proceso de producin de mercadoras o que fai necesario que as mercadoras se relacionen en tanto valores. O fundamento desta relacin permanece oculto para os produtores das mesmas, e isto fai que as sas relacins sociais lles aparezan cousificadas. O desenvolvemento social do

Aparece as unha forma, socialmente determinada, que cumpre a funcin de ser encarnacin material de valor. Os produtores necesitan relacionar os seus traballos particulares a travs dela. Neste momento, o valor pasa a ser patrimonio dun obxecto, que regula as sas relacins sociais, ocultando xustamente o fundamento social das mesmas. Os produtores intercambian os seus produtos coma se o valor fose unha particularidade do obxecto, que polo tanto regula as sas relacins. Desta maneira o que permanece oculto que son eles mesmos os que relacionan os seus traballos privados en tanto partes constitutivas do traballo social, dunha forma particular, historicamente determinada. Ao equiparar uns con outros no cambio, como valores, os seus diversos produtos, o que fan equiparar entre si os seus diversos traballos, como modalidades de traballo humano. Non o saben, pero fano. A xnese do fetichismo est entn na xnese da mercadora, na forma particular de relacionar os produtos do traballo colectivo. (Marx, 1999: 37)

cadoras; polo tanto, para se preguntar pola orixe do fetichismo, hai que se preguntar pola xnese da mercadora. Sinalamos que se os obxectos tiles adoptan a forma de mercadora para poder ser intercambiados, unicamente porque son o produto de traballos privados e independentes. Os produtores independentes necesitan que os seus produtos; ademais de ser valores de uso, e para satisfacer as sas propias necesidades, sexan susceptbeis de ser intercambiados de maneira continua por outros produtos, dicir, sexan valores. A mercadora manifesta entn o dobre carcter interno de ser vez, valor de uso e valor. A cal, como tamn analizado noutros puntos deste traballo, d en exteriorizarse, co desenvolvemento do intercambio, no desdobramento entre mercadora e dieiro.

proceso de interO prezo non o mesmo cambio fai necesario que o valor das mercadoque unha mercadoras. O prezo oscila entre ra sexa situada no as peores e as mellores lugar de equivalente condicins que existen no xeral. Esta asume a funcin de encarnamercado. O valor un cin de valor, para concepto promedio, sofacer posbel o decial, das condicins mevandito proceso, e s dias de traballo, mentres persoas esta funcin que o prezo remite ao social aparceselles como unha caractemercado (abundancia, esrstica propia da caseza, distancia, proximercadora dieiro. midade, etc.). as como as cousas parecen relacionarse por si mesmas, e o dieiro en tanto fonte aparente de valor, quen parece regulalas. Nesta cousificacin das relacins sociais consiste o fetichismo da mercadora e o da sa forma equivalente. Xa se presentou que sucede cando unha mercadora asume a forma de equivalente xeral. O que se tentar realizar agora, analizar a importancia que este feito ten para o proceso de intercambio e circulacin de mercadoras.

En primeiro lugar, til citar a Marx cando di que este proceso (o proceso de cambio) produce un desdobramento da mercadora en mercadora e dieiro. O desenvolvemento do proceso de cambio fai necesario que rompan os diques individuais do intercambio directo

24

introducin economa poltica

de produtos, o troco. Neste, as persoas que intercambian os seus valores de uso en tanto valores, son vez compradores e vendedores. Ambos intercambian un valor de uso que non necesitan por un que si. Na circulacin de mercadoras, rompendo con este esquema, os actos de compra e venda estn separados. O proceso de cambio de mercadoras opera, polo tanto, mediante das metamorfoses antagnicas e que se complementan reciprocamente; transformacin da mercadora en dieiro e nova transformacin deste en mercadora. Por unha banda, o vendedor realiza o prezo da sa mercadora, ao vendela, e transformando o que era para el unha simple representacin de valor (o seu valor de uso), pola materializacin concreta do mesmo (dieiro). Doutra banda, posteriormente e dieiro mediante, o vendedor pode comprar o valor de uso que necesita, a outro produtor que necesite sa vez materializar o valor da sa mercadora. (Marx, 1999: 66) A existencia da mercadora dieiro, ao ocupar o lugar de equivalente xeral e funcionar como medida de valores de todas as demais mercadoras, permite que o que era inicialmente un proceso simple de intercambio directo entre dous actores que cumpran o mesmo papel (comprador e vendedor vez), acelere agora o proceso circulatorio. Proceso no cal os actos de compra e venda, anda que complementarios e mutuamente necesarios, poidan disociarse no tempo, podendo asumir o produtor de mercadoras o rol de comprador e vendedor en momentos distintos.

O dieiro a consecuencia necesaria do proceso de circulacin de mercadoras. O dieiro forma do valor e ten varias funcins, e ademais de favorecer a circulacin e ser representacin dos valores, serve para o atesouramento, como medio de pagamento e dieiro mundial.

O proceso completo, en sntese, ilustrado por Marx coa forma M-D-M (mercadora-dieiromercadora). Composta sa vez por das transformacins antagnicas: a primeira (MD), onde a mercadora en tanto valor de uso se transforma en materializacin de valor, como consecuencia do acto de venda; a segunda (DM), onde o valor materializado volve transformarse en valor de uso, esta vez, nun distinto ao que inicialmente vendeu, que lle resulte til. Este proceso implica necesariamente a existencia dunha mercadora, o dieiro, que funcione para o produtor como forma desprendida da sa mercadora alienada. E na medida en que ocupa este lugar, o dieiro ...a forma alienada de todas as demais mercadoras ou produto da sa alienacin xeral, por iso mesmo a mercadora absolutamente alienbel. (Marx, 1999: 69-70)

No punto anterior foi analizado o fetiche do dieiro a partir do fetichismo da mercadora. O enigma do fetiche dieiro non , polo tanto, mis que o enigma do fetiche mercadora, que cobra no dieiro unha forma visbel e fascinante. No proceso circulatorio, o dieiro adquire esta forma na medida en que todos os produtores se relacionan con el, como a forma alleada do valor da sa mercadora. Coa circulacin de mercadoras, ao producirse o desdobramento mercadora-dieiro, e en tanto que este ltimo aparece como a materializacin do valor, o seu carcter concreto, en tanto produto do traballo socialmente considerado, aparece oculto. (Marx, 1999: 55).

Este proceso de desdobramento posbel grazas a que unha mercadora, o dieiro, en tanto equivalente xeral, poida funcionar como medida de valores de todas as demais mercadoras e neste sentido como medio de circulacin das mesmas. ... o proceso circulatorio non se reduce, como o intercambio directo de produtos, ao desprazamento material ou cambio de man dos valores de uso. O dieiro non desaparece ao quedar eliminado da serie de metamorfoses dunha mercadora, senn que pasa a ocupar o posto circulatorio que as mercadoras deixan vacante. A importancia do dieiro reside, daquela, en que a consecuencia necesaria do proceso de circulacin de mercadoras, sen o cal este proceso, distinto do intercambio directo de produtos, sera imposbel. O dieiro forma do valor e ten varias funcins e ademais de favorecer a circulacin e ser representacin dos valores, serve para o atesouramento, como medio de pagamento e dieiro mundial. (Marx, 1999: 72).

25

O desdobramento reforza a cousificacin das relacins sociais. O dieiro, que ocupa un lugar no proceso de circulacin como consecuencia dunha relacin social, aparece oculto detrs do dieiro-cousa, en tanto encarnacin obxectiva do valor; e desde a manifstase s persoas como regulador do proceso circulatorio.

O autor parte da seguinte afirmacin: O dieiro considerado dieiro e o dieiro considerado como capital non se distinguen, de momento, mis que pola sa diversa forma de circulacin. Entn, o dieiro considerado como capital o na medida en que presenta unha nova forma de circulacin s anteriormente analizadas, caracterizada polo seu diferente destino. O dieiro en tanto capital vai presentar a forma de circulacin D-M-D, oposta forma M-D-M; o razoamento das diferenzas de forma entre ambas, levar a Marx a comprender as sas diferenzas de contido.

At aqu falouse de dieiro, pero pouco se dixo do capital. Porn, hai un lazo evidente entrambos os conceptos e que, a primeira vista, o capital aparece como unha chea de dieiro. Con todo, a conversin do dieiro en capital non evidente, e o que trataremos de ver neste apartado seguindo a Marx.

Algo dixemos sobre o tema da transformacin do dieiro en capital, pero queremos insistir. No Tomo I do Capital, Marx analiza das categoras, o valor e o plusvalor. Entrambas as categoras, incle a anlise da transformacin do dieiro en capital, pois aparece unha contradicin con base na explicacin de que no intercambio se enfrontan equivalentes, mercadoras co mesmo valor e, porn, sabemos que un capitalista inviste para obter un maior valor. Ese razoamento rompe a regra do intercambio equivalente, pois ningn capitalista inviste se non para valorizar o seu capital inicial. No captulo IV do Capital, Marx vai analizar como se converte o dieiro en capital, como forma de anticipar a orixe da plusvala. un captulo que media entre as teoras do valor e do plusvalor.

1.2.2. Transformacin do dieiro en capital

En primeiro lugar, a circulacin simple de mercadoras comeza coa venda de mercadoras e culmina coa compra (M-D e D-M). A circulacin de dieiro en tanto capital faino ao revs (D-M e M-D); e mentres un movemento culmina nunha mercadora nova, o outro faino en dieiro. Polo tanto, na circulacin de dieiro en tanto capital, necesario que o que circule sexa a mercadora para que o dieiro refla ao momento de partida (DM-D); pola contra, o tipo especfico de circulacin carece de sentido. A partir de aqu entndese que o valor en si mesmo o propulsor do movemento, a sa finalidade (D-D). Na circulacin simple de mercadoras a finalidade, pola contra, consiste en satisfacer unha necesidade especfica, coa obtencin dun valor de uso determinado (M-M). A partir destas distintas finalidades dos distintos procesos, Marx sinala que, no proceso de circulacin simple de mercadoras (M-D-M), se busca acadar unha diferenza cualitativa (unha cousa por outra cousa distinta), cambiar valores idnticos (en valor), pero mercadoras distintas en tanto valores de uso (a partir do cal poden satisfacerse distintas necesidades). Na circulacin de dieiro en tanto capital, non se produce unha transformacin cualitativa; o punto final do proceso dieiro, cualitativamente igual ao que inicia o ciclo, polo que a finalidade deste ten que ser, por lxica, lograr un aumento cuantitativo do mesmo. Por tanto, o proceso D-M-D non debe o seu contido a ningunha diferenza cualitativa entre os seus dous polos, pois ambos son dieiro, senn simplemente a unha diferenza cuantitativa. Aqu aparece entn a primeira definicin de plusvala como este excedente de dieiro que se consegue no proceso de circulacin do capital, anda que se xera na producin. En rigor, alude a que D se transforma en D, entn, D-M a contratacin de traballadores e

(Marx, 1999: 103)

O dieiro considerado como capital o na medida en que presenta unha nova forma de circulacin s anteriormente analizadas, caracterizada polo seu diferente destino. O dieiro en tanto capital vai presentar a forma de circulacin D-M-D, oposta forma M-D-M.

26

introducin economa poltica

a compra de medios de producin para colocalos a producir (P) e transformar en novos valores para cambialos por dieiro, M-D, pero este ltimo D ten un maior valor que o D orixinal, sendo entn D-MPM-D ou resumindo D-D, dicir, valorizacin do capital inicial, dando lugar transformacin de dieiro en capital. (Marx, 1999:107). Neste punto do seu razoamento, Marx chega conclusin de que o dieiro que circula en tanto capital o fai da seguinte maneira: D-M-D. E que, a diferenza entre D e D o plusvalor que se xera en tanto que o dieiro se valoriza a si mesmo.

A finalidade da circulacin de dieiro en tanto capital a valorizacin do valor (D-D), mentres que a finalidade do proceso de circulacin simple de mercadoras a de satisfacer unha necesidade por medio dun valor de uso, a cal queda satisfeita co consumo do mesmo (M-M). A necesidade de valorizar o valor, pola contra, infinita; non culmina coa compra dunha mercadora determinada, senn que a mercadora ten como nica finalidade neste proceso: a de ser unha forma que asume o valor para valorizarse. Sempre pode valorizarse mis dieiro, se se consome totalmente, perde a sa razn de ser en tanto capital, o que ocorre cando un usa o dieiro para comprar algn ben ou servizo (D-M). O capitalista que deixa de valorizar dieiro no devandito proceso deixa de existir en tanto tal. O capitalista gastando o seu dieiro en comida ou viaxes (D-M), s consome o seu dieiro, mentres que ao investir valoriza o seu montante inicial (D-D).

Marx sinala que a xeracin dun valor excedente producido unicamente no mbito da circulacin imposbel. Por mis que existan vendedores hbiles que logren vender a sa mercadora a un prezo maior ao do seu valor, o valor total das mercadoras circulantes segue sendo o mesmo. evidente que a suma de valores circulantes non aumenta, nin pode aumentar, por moitos cambios que se operen na sa distribucin.... Soster que o plusvalor deriva dunha recarga nos prezos equivale a soster a existencia dunha clase que s compra, sen vender, e polo tanto, s consome, sen

Segundo se analizou, o que acontece no mbito da circulacin o simple cambio de forma das mercadoras. O dieiro en mans do vendedor a forma en que se materializa o valor desta. O dieiro que pose a materializacin do traballo abstracto que encerraba a sa mercadora e que lle permite adquirir un novo valor de uso cualitativamente distinto. En mans do posuidor de mercadoras persiste o mesmo valor, dicir, a mesma cantidade de traballo social materializado primeiro na forma da sa propia mercadora, logo baixo a forma de dieiro en que esta se converte e por ltimo baixo a forma de mercadora en que ese dieiro volve converterse. Polo tanto, a explicacin de como se valoriza o capital, e neste sentido a explicacin do plusvalor, non pode quedar reducida ao mbito exclusivo da circulacin. (Marx, 1999:113)

Aqu se presenta un novo problema, xa que o feito de que se xere un plusvalor no proceso de circulacin, contrad todas as regras e a lxica deste, que foran analizadas at aqu. En resumidas contas, onde hai equivalencia non pode haber lucro e o mbito da circulacin, un mbito de intercambio de equivalentes. Se observamos que D-M P M-D pdese pensar en termos de equivalentes en D-M e en M-D: sinalamos novamente que a plusvala se xera na producin (P). (Marx, 199: 113)

27

producir. A creacin de plusvalor non pode explicarse por diferenzas entre prezos e valores (lmbrase que antes vimos que prezo non igual a valor). Deste razoamento, Marx concle que a valorizacin do valor (D-D) se xera na producin, fra do mbito da circulacin. Claro que se necesita a circulacin, pois necesario que se relacione con outros posuidores de mercadoras pois imposbel, polo tanto, que o produtor de mercadoras, fra da rbita da circulacin, sen entrar en contacto con outros posuidores de mercadoras, valorice o seu valor.... A plusvala xrase na producin e realzase na circulacin. (Marx, 1999: 116-119).

Entn, en primeiro lugar, o capital debe ser entendido como o dieiro que circula para valorizarse a si mesmo. O seu cambio de forma responde necesidade de obter unha diferenza cuantitativa. Pero, en segundo lugar, a creacin dun novo valor non pode explicarse exclusivamente desde o mbito da circulacin, xa que nela se producen cambios de equivalentes. Polo tanto, o resultado final ao que chega Marx, que o capital non pode xurdir da circulacin, nin pode xurdir tampouco fra da circulacin. Ten que xurdir nela e fra dela, ao mesmo tempo. (Marx, 1999: 120)

M-D-M
Vender para mercar Intercambio de mercadoras, dieiro como mediador Mercadora como punto inicial e final O dieiro gstase definitivamente A mesma peza de dieiro cambia das veces de lugar O gasto do dieiro non ten que ver co seu refluxo

D-M-D
Mercar para vender Intercambio de dieiro por dieiro, mercadora como mediadora Dieiro como punto inicial e final O dieiro adintase co fin de recuperalo A mesma mercadora cambia das veces de lugar

O refluxo do dieiro est condicionado pola ndole do gasto O valor de cambio o obxectivo final do ciclo Os extremos son dieiro (igual valor de uso) mais distinta magnitude: Diferenza cuantitativa

O valor de uso o obxectivo final do ciclo Os extremos son mercadoras con igual magnitude de valor mais con valores de uso diferentes: Diferenza cualitativa A circulacin mercantil simple serve a un fin ltimo marxe da circulacin: A apropiacin de valores de uso

A circulacin do dieiro como capital un fin en si mesmo: Pois a valorizacin do valor existe unicamente no marco deste movemento renovado sen cesar

28

introducin economa poltica

A pregunta que se produce : Onde localizar e como comprender o proceso de creacin de plusvalor?

O cambio no valor do dieiro que se transformou en capital, non pode operarse nese dieiro mesmo, pois como medio de compra e en canto medio de pagamento s realiza o prezo da mercadora que compra ou que paga. A modificacin tampouco pode xurdir do segundo acto da circulacin, da revenda da mercadora xa que ese acto se limita a reconverter a mercadora da forma natural na de dieiro. O cambio, pois, debe operarse coa mercadora que se compra no primeiro acto, D-M, pero non co seu valor, xa que se intercambian equivalentes, a mercadora pgase ao seu valor. Polo tanto, a modificacin s ocorre do seu valor de uso en canto tal, isto , do seu consumo. E para extraer valor do consumo dunha mercadora, o noso posuidor de dieiro tera que descubrir na esfera da circulacin unha mercadora cuxo valor de uso tivese a peculiar propiedade de ser fonte de valor, cuxo consumo efectivo mesmo, fora obxectivacin de traballo, e polo tanto creacin de valor. E o posuidor de dieiro atopa no mercado esa mercadora especfica: a forza de traballo, entendida por Marx como o conxunto das facultades fsicas e mentais que existen na corporeidade, na personalidade viva dun ser humano e que pon en movemento cando produce valores de uso de calquera ndole. (Marx, 1999: 121)

A cambio do seu traballo o traballador recibe un salario. O salario o prezo da forza de traballo. A forza de traballo unha mercadora, pois : a) produto do traballo humano; b) til; e c) est destinada ao intercambio. Sendo unha mercadora, ten un valor e o seu prezo oscila por riba ou por baixo do seu valor. En xeral o prezo da forza de traballo est por baixo do seu valor, anda que nalgunha ocasin o salario pode ser superior aos bens e servizos necesarios para reproducir a forza de traballo do traballador e a sa familia. Isto ten que ver coa capacidade dos traballadores para arrincarlles aumentos de salarios conta das ganancias dos empresarios. O salario non paga a totalidade do traballo, posto que o traballador xera un valor (M) que ao venderse alcanza para reproducir o custo de producin, o aboado en contratar forza de traballo e en comprar medios de producin, pero tamn na ganancia empresarial. O asunto que o valor da mercadora forza de traballo vendida polo obreiro5, no modo de producin capitalista, menor ao valor que xera coa posta en prctica ou consumo desta.

1.2.3. O proceso de explotacin (teora do plusvalor)

Supoamos, como fai Marx, que a xornada laboral dura 12 horas. Isto significa que a mercadora forza de traballo ao ser posta en prctica durante ese tempo (a condicin de que o faga a un ritmo de traballo socialmente medio) dar un valor de 12 horas de traballo socialmente necesario. Pero o valor de cambio desta mercadora particular, neste modo de producin especfico, non est determinado polo valor que d durante o seu consumo, senn polo valor necesario para a sa reproducin; o cal necesariamente (para que exista valorizacin do dieiro que asume a funcin de capital) debe ser menor que aquel. Como diciamos no pargrafo anterior, unha cousa o que vale o dereito a utilizar a mercadora forza de traballo durante unha xornada (cuxo prezo o salario), e outra

5 Que como dixemos, detrminase, como o de calquera outra, polo tempo de traballo socialmente necesario para a sa reproducin; que neste caso particular ven dado polo necesario para a producin dos medios de vida que precisa o suxeto para reproducirse, incluida a sa descendencia.

29

Seguindo co noso exemplo podemos dicir que o valor das condicins que necesita o obreiro para reproducir unha xornada de traballo comida, transporte, lecer- pode estar contido en 6 horas de traballo socialmente necesario. Polo tanto, neste exemplo particular, o capitalista ten o dereito a apropiarse de 6 horas de traballo socialmente necesario que exceden o tempo de traballo necesario para reproducir a forza de traballo. Este plustraballo que d o consumo da mercadora, que logo se transforma en plusvalor, permtelle ao capitalista valorizar o seu capital. Falamos de traballo necesario (parte da xornada en que o traballador reproduce o custo da sa contratacin) e traballo excedente (parte da xornada en que o traballador xera valor apropiado polo capitalista: a plusvala).

cousa o valor que resulta do consumo da mesma durante ese perodo (valor do produto final transformado en prezo do produto). Pero o valor pretrito encerrado na forza de traballo e o traballo vivo que esta pode desenvolver, o seu custo diario de conservacin e o seu rendemento diario, son das magnitudes completamente distintas. Sinteticamente, pdese afirmar que ao ser posta en accin por un tempo superior ao necesario para reproducir o seu valor, esta mercadora xera un excedente. Este excedente propiedade do capitalista, na medida en que este adquiriu o dereito, pagando o valor de cambio da mesma, a consumila como el o desexe. Neste sentido, o excedente que resulta do seu consumo da sa propiedade sen que isto resulte un roubo para o obreiro. (Marx, 1999: 144)

O analizado anteriormente non significa que o capitalista lle roube ao obreiro. O feito de que a diaria conservacin da forza de traballo non supoa mis custo que o de media xornada de traballo, a pesar de poder funcionar, traballar, durante un da enteiro... unha sorte bastante grande para o comprador, pero non supn, nin moito menos, ningn atropelo que se cometa para o vendedor. O capitalista pgalle o equivalente en dieiro ao que este necesita para reproducir a forza de traballo utilizada durante a xornada laboral. Paga o valor socialmente determinado da mercadora. Unha cousa moi distinta sera que lle pagase o valor que produce

Neste punto case se desprende por si mesma a diferenza entre o roubo e a explotacin no modo de producin capitalista, pero antes de afondarmos niso vexamos a seguinte frase de Marx: Como unidade de proceso de traballo e proceso de creacin de valor, o proceso de producin un proceso de producin de mercadoras; como unidade de proceso de traballo e proceso de valorizacin, o proceso de producin un proceso de producin capitalista. Do anterior desprndese que o modo de producin capitalista debe ser considerado como composto por distintos procesos complementarios que, anda que se dan en forma simultnea, poden ser pensados analiticamente por separado. En primeiro lugar, analizado como proceso de traballo, o capitalismo, na medida en que os distintos traballos en concreto deben ter utilidade, produce valores de uso (o cal como se analizou constite a materialidade do valor). En segundo lugar, os produtos do traballo (as mercadoras) considerados en abstracto, asumen a forma de valores para poder ser relacionados; neste sentido o modo de producin capitalista tamn un proceso de creacin de valor. Por ltimo e fundamentalmente, debe ser visto como un proceso de valorizacin, en tanto a particularidade do modo de producin reside en que as mercadoras son producidas polo capitalista coa finalidade de valorizar o seu capital. Para que esta particularidade do capitalismo poida existir, debe haber unha mercadora singular que tea as caractersticas que nos amosa o enunciado e que analizamos nos pargrafos anteriores: unha mercadora cuxo consumo/explotacin dea un valor superior ao necesario para reproducirse. A explotacin da forza de traballo, ou a explotacin do

(co consumo da devandita forza de traballo) durante este perodo. Se isto fose as, non existira capitalismo, dicir, explotacin. (Marx, 1999: 145)

Como unidade de proceso de traballo e proceso de creacin de valor, o proceso de producin un proceso de producin de mercadoras; como unidade de proceso de traballo e proceso de valorizacin, o proceso de producin un proceso de producin capitalista.

30

introducin economa poltica

debe ser liberado en tanto suxeito histrico da posesin dos seus medios de producin para que tea a necesidade de vender a devandita forza de traballo.

a partir desta explotacin a partir do que se estrutura a sociedade de clases, na medida en que a clase traballadora co seu traballo excedente permite a reproducin da clase dominante; traballando, desta maneira, para garantir as sas propias condicins de subordinacin. Deste xeito, a explotacin vn ser un dos conceptos bsicos que permite entender a atadura da formacin social capitalista.

O curioso do sistema capitalista que esta explotacin precisa da liberdade legal do obreiro para que concorra ao mercado a vender esta mercadora particular. Pero esta liberdade dobre, xa que anda que libre para vender,

Podemos falar de explotacin e non de roubo mentres o capitalista pague ao obreiro o equivalente ao tempo de traballo socialmente necesario que necesita para adquirir os seus medios de vida. O feito de que se apropie do traballo excedente producido polo obreiro, vinclase propiedade privada dos medios de producin e ao dereito que ten o capitalista na sociedade burguesa a consumir por un tempo determinado esa forza de traballo adquirida, que asume a forma dunha mercadora mis. O motor do modo de producin capitalista non o roubo, senn a explotacin da forza de traballo e polo tanto do obreiro.

obreiro polo capitalista, non mis que esta relacin pola cal o obreiro pon en accin a sa forza de traballo durante un tempo socialmente considerado, superior ao necesario para producir os seus medios de vida. Recibindo a cambio s a magnitude de valor equivalente ao tempo de traballo socialmente necesario para reproducirse ( dicir, o valor da sa mercadora). Esta relacin, como vimos, a que permite que o capitalista se apropie do traballo excedente, sen o cal non existira plusvalor, nin valorizacin do dieiro investido como capital. (Marx, 1999: 147).

A relacin entre c/v chmase composicin orgnica do capital e mentres mis se inviste en c flase de maior composicin orgnica do capital. A tendencia dos capitalistas a investir en forma crecente en c por riba de v, ademais de tender a diminur a cantidade de traballadores e substitulos por mquinas e equipos, que non fan folga. Se o capital varibel (v) o que xera o maior valor, como que as empresas que invisten mis en (c) se apropian de importantes ganancias? Para responder a iso, Marx acode

Ademais do dito, o tema faise mis complexo cando pasamos da abstraccin da teora do valor e plusvalor e consideramos o proceso econmico en concreto, dicir, os valores na circulacin mercantil. Iso lvanos a considerar a competencia intercapitalista e a veremos que cada capitalista co seu capital xera valores que non se venden polo seu valor, e que existe unha transferencia de plusvala duns capitalistas a outros en funcin da composicin dos seus capitais. Para iso necesario distinguir que o capital investido polos capitalistas para a producin se divide en capital varibel (v) e constante (c), sendo o primeiro o investido en contratar forza de traballo, e chmase varibel porque a parte do capital inicial que agrega valor ao produto final. O segundo chmase constante porque transfire o mesmo valor ao produto final, non agrega maior valor.

1.3. Transformacin de valor a prezo de producin. Taxa media de ganancia

31

ao concepto de ganancia media que se exemplifica co cadro mis abaixo e que explica a pasaxe dos valores a prezos de producin, e de prezos de producin a prezos de mercado. Forma, esta ltima, coa cal comunmente nos enfrontamos no intercambio de mercadoras.

Unha aclaracin mis que se comparamos a plusvala co capital varibel (p/v) teremos a cota de explotacin ou de plusvala, que medida en porcentaxes a taxa de plusvala (tp= p/v). Se comparamos a plusvala obtida co capital inicial (p/(c+v)) teremos a cota de ganancia e porcentualmente a taxa de ganancia (tg= p/c+v). Est claro que a taxa de plusvala maior que a taxa de ganancia, e en rigor, ao capitalista s lle interesa a taxa de ganancia. o fenmeno que lle interesa ao capitalista. A ns intersanos desentraar a esencia detrs da taxa de ganancia e iso a taxa de plusvalor, ou de explotacin.

Os prezos de producin son, nunha frase, a forma que necesariamente deben asumir os valores cando existe competencia entre capitalistas. Vexamos por que. A taxa de ganancia dun capitalista individual, non mis que a relacin entre a plusvala que xera e o capital total desembolsado na producin (en termos formais tg = p / (c+v)6).

Vexamos o Cadro 1 para mellor comprender a situacin explicada.

En realidade, o que acontece que o capital tende a moverse cara s ramas que xeren maiores ganancias, at producir a nivelacin das mesmas. Estas distintas cotas de ganancia son compensadas entre si por medio da concorrencia para formar unha cota xeral de ganancia, que representa a media de todas aquelas cotas de ganancia distintas. (Marx, 1985: 164)

Agora ben, se non existise un proceso de igualacin destas taxas de ganancia, darase a situacin case paradoxal pola cal os capitalistas que menos invisten en capital constante c obteran unha taxa de ganancia maior ao resto, na medida en que, como sabemos, a ganancia capitalista non expresa mis que o valor que excede ao prezo da mercadora forza de traballo ( dicir, o plusvalor que xera v).

En realidade, o que acontece que o capital tende a moverse cara s ramas que xeren maiores ganancias, at producir a nivelacin das mesmas. Estas distintas cotas de ganancia son compensadas entre si por medio da concorrencia para formar unha cota xeral de ganancia, que representa a media de todas aquelas cotas de ganancia distintas

Cadro 1. Pasaxe da forma valor a prezo de producin cando media unha cota media de ganancia. 1 A B C A+B+C 2 250 350 750 150 c 3 50 50 150 50 v 4 50 50 150 50 p Valor 250 350 450 5 tp 6 tg 7 c/v 3 5 5 7 8 tg media 1666% 1666% 1666% 1666% 9 PP 10 10-5 -17 17 0 0 11

100% 100% 100% 100%

1666% 1666% 1225%

25%

350 1050 467

233

1: ramas da producin; 2: capital constante; 3: capital varibel; 4: plusvala; 5: valor; 6: taxa de plusvala; 7: taxa de ganancia; 8: composicin orgnica do capital; 9: taxa de ganancia media; 10: prezo de producin; 11: perda ou ganancia de plusvala.

1050

6 Como vimos, por c entendemos ao capital constante, por v ao varibel e por p plusvala.

32

introducin economa poltica

Supomos tres ramas da producin, livi, mediana e pesada. Mantemos o mesmo nivel de investimento inicial en salarios v e a mesma taxa de plusvala (100%) e polo tanto diferentes investimentos en c, sendo maior o investimento en capital constante para a industria pesada que para a mediana e a livi. Ser tamn maior o investimento en c da mediana respecto da livi. Isto que dicimos responde lxica do investimento nas diferentes ramas da producin. Deste xeito temos unha maior composicin orgnica do capital na rama pesada que nas outras das, sendo esa a razn para que, finalmente, as empresas de menor composicin orgnica do capital transfiran plusvala s de maior composicin. De non ser as, non habera incentivo en investir capital e todos os capitais preferiran quedar en investimentos de pouco capital constante. A realidade da competencia leva a investir en mis capital constante e incrementar a composicin orgnica do capital. Iso tende a diminur a taxa de ganancia, pero por imperio da taxa media (do conxunto do capital) as pequenas transfiren s grandes parte da plusvala xerada na sa rama. columnas dnos o total de c, de v, de p e polo tanto o valor total producido que determina a taxa de ganancia media (promedio) do conxunto do sistema. Os prezos de producin obtense engadindo ao investimento inicial c+v a taxa de ganancia media. Al observamos que a masa de ganancia a mesma na sa totalidade, pero se reparte en proporcin composicin orgnica do capital.

A competencia impulsa os capitalistas individuais a tecnificaren cada vez mis o proceso produtivo en busca de aumentar a produtividade do traballo (facer que a mercadora forza de traballo lles renda cada vez mis).

A plusvala un concepto social e non individual. A plusvala unha funcin do conxunto do capital e reprtese en funcin da composicin orgnica dos capitais.

Deber facerse o mesmo razoamento para a rama B (mediana) e a C (pesada). A suma das

A rama A da producin (livi) recoece un investimento inicial de 150 unidades de capital constante c, 50 de capital varibel v sendo entn o capital inicial de 200 (150 c+ 50v). Se a taxa de plusvala do 100%, dicir, que o traballador en media xornada laboral produce valores equivalentes ao seu salario e no resto xera plusvala, dicir, traballo non pago, temos que tp=p/v, sabendo que v 50, entn a tp=50/50 = 100% Deste xeito o valor c+v+p= 250. A tg p/c+v, polo tanto 50/200= 25%.

Vexamos agora moi brevemente como se relaciona a famosa lei da baixa tendencial da taxa de ganancia, coa pasaxe de valores a prezos que acabamos de ver. Fundamentalmente, se supomos que o desenvolvemento capitalista vai empurrando o conxunto dos capitalistas individuais a unha progresiva mecanizacin do traballo, o que veremos que con aquel se produce un progresivo aumento da composicin orgnica do capital ( dicir, un peso cada vez maior de c en relacin a v). Reformulando a cuestin, a competencia impulsa os capitalistas individuais a tecnificaren cada vez mis o proceso produtivo en busca de aumentar a produtividade do traballo (facer que a mercadora forza de traballo lles renda cada vez mis). Este proceso necesariamente ten como correlato un maior investimento en capital constante, que progresivamente vai sendo maior ao investido en capital varibel. Se, como sabemos, a plusvala xorde do uso da mercadora forza de traballo, os capitalistas contrarrestan a tendencia declinante da taxa de ganancia aumentando a taxa de explotacin.

O prezo de producin dunha mercadora entn xa non igual ao seu valor; igual ao prezo de custo (que serve para repor as distintas partes do capital) mis un proporcional, igual ganancia media multiplicada polo capital investido. Pero, como vemos tamn, anda que os prezos difiren dos valores, a diferenza entre valor e prezo mantense inalterada se consideramos ao conxunto da sociedade. Ao noso razoamento debe engadirse o concepto de prezo de mercado, que con independencia dos prezos de producin, en condicins determinadas certas empresas poden vender cos seus prezos por riba ou por baixo dos prezos de producin, mxime en condicins de dominio de monopolio.

33

A lxica do capitalismo a acumulacin de capital e, polo tanto, a producin constante de mercadoras. Para que a acumulacin de capital poida ter lugar, necesaria a reproducin continua do ciclo do capital. O capital traballo pretrito acumulado, o que equivale a dicir traballo humano convertido en capital, valor que se valoriza. Para que isto tea lugar, cmpre que o traballo humano sexa unha mercadora que produza valor, que este se cristalice nas mercadoras orixinadas no proceso de producin e que estas se convertan en dieiro, necesario para recomezar o ciclo do capital. Pero a reproducin do capital non vai de seu. Velaqu o comezo do problema que trataremos neste captulo.

1.4. Acumulacin, reproducin e ciclos do capital. A dimensin social do capitalismo

banda un capital que entra en circulacin (D) para comprar as mercadoras necesarias (M) que participarn do proceso de producin (P) para producir unha nova mercadora (M) que ao realizarse no mercado darn ao capitalista unha ganancia expresada nunha nova suma de capital maior primeira (D). Este proceso pdese esquematizar como: Onde D : o capital inicial D mis a plusvala d que xorde do proceso de producin. Prstese atencin polo momento ao feito de que a diferenza entre M e M unha diferenza cualitativa (son mercadoras diferentes) e que a diferenza entre D e D unha diferenza cuantitativa (diferentes na sa cantidade). O capitalista que pon en circulacin o capital D inicial, pose o produto do proceso de producin convertido en dieiro D grazas ao rxime de propiedade que rexe no modo de producin capitalista. Agora ben, que fai o noso ben chamado capitalista coa plusvala da cal propietario? Unha primeira opcin que consuma a totalidade da plusvala d, dando lugar ao que se chamar consumo ocioso. O consumo ocioso recibe este nome posto que o acto de consumo non produce plusvala, a diferenza do consumo de mercadoras no ciclo produtivo que si o fai. O capitalista non produce absolutamente nada, aprpiase do produto do proceso de traballo e ao fin deste consome aquilo que excede en valor D-M-P-M-D

1.4.1. No comezo, a reproducin simple

O capital necesita asegurar que a producin de plusvala poida perpetuarse no tempo. Se isto non fose as, o capitalismo non podera continuar as relacins sociais de producin mis al da primeira producin de plusvala. Retomemos e ampliemos algns aspectos que comezamos a abordar no captulo anterior. O primeiro ciclo do capital supn por unha

34

introducin economa poltica

o que o mesmo puxo en circulacin ao iniciar o ciclo. De ser as, o capitalista, en tanto tal, volver iniciar o ciclo de producin cunha suma igual que puxo en circulacin no primeiro ciclo, dicir D. De forma esquemtica podemos ilustrar o razoamento da seguinte maneira. de reproducin do capital, producimos un salto cuantitativo na acumulacin que dar sa vez unha diferenza cualitativa na caracterizacin do proceso de reproducin do capital, pasando as da reproducin simple reproducin ampliada do capital.

O capitalismo, ao ser un rxime de acumulacin de riquezas, require incrementar a masa de capital circulante. Por iso, a reproducin do capital pasar de simple a ampliada. O capitalista ao final do primeiro ciclo do capital ter D, dicir, o seu capital inicial D mis a plusvala d produto do primeiro ciclo do capital.

Nun primeiro momento D1-M1-P1-M1-D1; onde D1 igual a D1+d. O capitalista consome para si d. No momento en que comeza o novo ciclo do capital, o capitalista farao con D2-M2P2-M2-D2 ; onde D2 de igual magnitude a D1. O capitalista consumir novamente d contida no D2 (D2+d), gardando para si un capital, D3, que ser igual ao do primeiro ciclo, D1. As comezar o terceiro ciclo e os seguintes. Desta maneira, as condicins de comezo de cada ciclo sern as mesmas, a saber, unha suma igual de capital.

O movemento descrito permite a reproducin simple do capital, dicir, levar a cabo o proceso de producin para reproducir o capital posto en circulacin ao comezo do ciclo produtivo. Isto supn sa vez, como mnimo, que o capital que entra en circulacin no segundo momento D2 ten que ser da mesma magnitude que o capital do primeiro ciclo D1. Porn, o capitalismo, ao ser un rxime de acumulacin de riquezas, require incrementar a masa de capital circulante. Por iso, a reproducin do capital pasar de simple a ampliada.

Ao describir o ciclo primixenio do capital, viuse a necesidade de inclur a expansin do capital para satisfacer as a condicin da cal falabamos ao comezo deste captulo, isto , a acumulacin de capital. Ao inclur esta condicin no proceso

1.4.2. Ir mis al do principio, o devir do capital

O mesmo movemento pode representarse con cifras. O capitalista comeza o ciclo produtivo cun capital de 1.000 unidades de dieiro. Con este capital compra as mercadoras, capital constante (800) e varibel (200), que producirn un produto (P) de 1.200 grazas plusvala (pv) de 200 xerada no proceso produtivo pola forza de traballo. Unha parte da plusvala utilizaraa para o seu consumo persoal, supoamos a metade, o resto destinarao acumulacin. O capital co cal o capitalista comezar o terceiro ciclo ser de 1.100, onde o capital constante ser de 880 (para manter a proporcin anterior) e o varibel de 220. Se mantemos a taxa de plusvala en 100%, xerarase unha plusvala de 220 e polo tanto o produto final ter un valor de 1.320. Se gasta a metade para sustento e acumula o resto, empezar o terceiro ciclo con 1.210, co cal investir en c e v e obter un maior valor, e as sucesivamente, salvo unha crise que impida a valorizacin e afecte acumulacin, sexa por problemas de mercado ou resistencias dos traballadores. Retomaremos a representacin D-M-P-M-D para desenvolver o ciclo do capital a partir de cada un dos seus compoentes, o que se utilizar para caracterizar tres ciclos do capital produtivo. As tres formas do ciclo produtivo

O capitalista ao final do primeiro ciclo do capital ter D, dicir, o seu capital inicial D mis a plusvala d produto do primeiro ciclo do capital. A diferenza do sinalado para a reproducin simple do capital, a plusvala xerada no primeiro ciclo do capital non ser consumida polo capitalista. As, ao comezar o segundo ciclo de producin, o capital inicial D2 ser de maior magnitude que o capital co cal se comezou, D1. O resultado do segundo ciclo ser D2 que se converter sa vez en D3, o que sa vez xerar un novo D3 que ser anda maior e as sucesivamente, salvo en momentos de crises onde se obstaculiza o proceso de acumulacin.

35

permitirn unha comprensin moito mis fonda sobre a forma na cal se reproduce o capital.

O ciclo do capital industrial pode representarse de tres formas diferentes en funcin dos elementos que nel atopamos e a necesidade de reproducin da cal xa se falou. A partir de: D-M-P-M-D D-M-P-M-D

1.4.3. Ciclos do capital e reproducin

Podemos sacar tres figuras do ciclo do capital en funcin da forma na cal o separemos. Estas dirn como o proceso de producin e reproducin do capital e os elementos que interveen nel. Vexamos. Se tomamos o dieiro: [D-M-P-M-D]

D-M-P-M- D

D-M-P-M-D

Analizaremos o ciclo entre corchetes, primeira figura: [D-M-P-M-D]. Denominaremos a esta, o ciclo do capital dieiro. D-M-[P-M-D Se tomamos o proceso de producin: D-M-P]-M-D

D-M-P-M-D

O primeiro ciclo, que comeza co capital dieiro, a figura mis simple e familiar das representacins. Como se sinalou, este ciclo D M (Mp+T) P M (M+m) D (D+d); onde: D dieiro; M son as mercadoras medios de producin (Mp) e forza de traballo T necesarias ao proceso de producin; P o proceso de producin; M o resultado do proceso de producin que ser en valor a cantidade M mis unha pequena nova cantidade m que representar a plusvala en forma de mercadora; e D ser o resultado da conversin do valor das mercadoras en dieiro constante, estando composta D de D e d, resultado da conversin en dieiro do valor das mercadoras M e m. A segunda representacin do ciclo do capital, o capital produtivo, a partir da incorporacin dos novos elementos, ser: e o ciclo do capital mercantil: P M (M+m) D (D+d) M (Mp+T) P M D M (Mp+T) P M

Para continuar a anlise, cmpre introducirmos algns elementos novos na representacin que darn maior clareza devandita anlise.

O primeiro que se observa do ciclo do capital dieiro a forma completamente cclica, valla a redundancia, do proceso de producin capitalista. Este ciclo do capital tamn amosa claramente que a fin do proceso de producin capitalista a producin dunha plusvala.

Analizaremos o ciclo entre corchetes: [P-MD D-M-P]. Denominaremos a esta, o ciclo do capital produtivo. D-M-P-[M-D Finalmente, se tomamos a mercadora: D-M-P-M]-D

D-M-P-M-D

Analizaremos o ciclo entre corchetes: [M-D D-M-P-M]. Denominaremos a esta, o ciclo do capital mercantil.

D-M-P-M-D

O ciclo do capital dieiro un desenvolvemento da frmula xeral do capital, D M D, que Marx presenta desde que comeza a sa anlise da Economa Poltica. O primeiro que se observa do ciclo do capital dieiro a forma completamente cclica, valla a redundancia, do proceso de producin capitalista. Agora ben,

Anda que os tres ciclos teen os mesmos compoentes, estes amosan diferentes aspectos do proceso produtivo e achegan, cada un, distintos elementos para comprender a reproducin do capital. De diferentes formas, cada ciclo do capital evidencia as condicins necesarias para que a reproducin do capital tea lugar.

36

introducin economa poltica

este ciclo do capital tamn amosa claramente que: a) a fin do proceso de producin capitalista a producin dunha plusvala, e b) que esta plusvala ten a mesma forma que o capital que comezou o proceso, mis al das mltiples metamorfoses que sufriu a travs deste. precisamente este resultado o que permite sa vez que o proceso produtivo poida reemprender, non repetir, o seu ciclo de valorizacin. O ciclo do capital dieiro permtenos ver que as condicins mnimas para que o capital se reproduza estn, pero non permite afirmar que isto ser as. cin como interrupcin da circulacin, necesaria valorizacin do capital, aqu vese que a circulacin necesaria repeticin da producin capitalista, polo que se integran claramente producin e circulacin. Por ltimo, e buscando entender a reproducin do capital, a figura do ciclo do capital produtivo amosa que o seu fin non tanto a valorizacin do capital como a reproducin do capital produtivo, dicir, a capitalizacin da plusvala produto do primeiro proceso de producin que puido realizarse na circulacin.

A frmula do ciclo do capital dieiro amosa que a valorizacin do capital pode ocorrer soamente grazas ao proceso de producin, vez que sinala que este ltimo unha ferramenta para a valorizacin do capital. A simple circulacin do capital non garante a sa valorizacin; necesaria a sa metamorfose a travs do proceso produtivo.

O ciclo do capital produtivo permite comprender mis sobre como se xeran as condicins necesarias para a sa reproducin. En primeiro lugar, no ciclo do capital produtivo obsrvase que o resultado do proceso de producin a repeticin do mesmo proceso de producin. En segundo lugar, da mesma forma que no ciclo do capital dieiro se atopaba o proceso de produ-

Agora ben, vez que a representacin do capital dieiro indica que o ciclo do capital pode repetirse, non permite comprender como se procrean as condicins da sa repeticin. Para iso terase que recorrer s outras das figuras do ciclo do capital industrial.

A frmula do ciclo do capital dieiro amosa que a valorizacin do capital pode ocorrer soamente grazas ao proceso de producin, vez que sinala que este ltimo unha ferramenta para a valorizacin do capital. Ao mesmo tempo, este ciclo amosa que a interrupcin do proceso de circulacin polo proceso produtivo necesaria para que a valorizacin do capital tea lugar. Dito doutra maneira, a simple circulacin do capital non garante a sa valorizacin; necesaria a sa metamorfose a travs do proceso produtivo para que iso suceda.

Unha ltima particularidade do ciclo do capital produtivo sobre a cal se far fincap que este, ao comezar co proceso produtivo, asegura a homoxeneizacin do valor que en forma de mercadoras de igual calidade se realizarn na circulacin. O ciclo do capital produtivo pon en xogo elementos que comprometen a continuidade do capital en tanto valor en proceso polo que debe repetirse indefinidamente. A reproducin unha necesidade implcita no ciclo do capital produtivo. Neste ciclo, a plusvala contida nas mercadoras, M, transformarase a travs da circulacin en capital dieiro, D. Neste movemento atpanse das figuras diferentes.

O ciclo do capital produtivo, polas tres razns que se expuxeron, amosa que a reproducin do capital unha necesidade no capitalismo. En efecto, o ciclo do capital dieiro non deixa ver tras a sa forma D M D que hai unha necesidade de reproducir o ciclo. En todo caso, o ciclo do capital dieiro sinala que este pode recomezar, dado que o capital produto do ciclo D pose todas as calidades para que isto suceda.

Por unha banda, M D, ou a conversin das mercadoras producidas en dieiro, amosa que unha masa de plusvala homoxnea nas mercadoras pasar a ter das formas autnomas (Dd, o valor inicial e a plusvala). Isto sinala que o proceso cclico do capital produtivo se mestura co da circulacin de plusvala e que ao mesmo tempo a forma na cal o ciclo se complete depende do uso que se faga de d. (Bihr, 2001: 288). Doutra banda, a sa contraparte, D-M (Mp+T), pon de manifesto a circulacin da forza de traballo en tanto que mercadora. Al

37

entra entn D que servir compra dos medios de producin, Mp, e da forza de traballo, T. Este movemento marca a entrada da forza de traballo no ciclo do capital, vez que nos amosa o primeiro movemento da circulacin da forza de traballo que ser para o traballador T D e terminar por D M, sendo M os medios de subsistencia necesarios para el.

A figura do ciclo do capital mercantil non est xa constituda por un capital esperando a sa capitalizacin, sexa este capital produtivo ou capital dieiro, senn por un valor valorizado en forma de mercadoras que espera a sa conversin en dieiro. Na primeira figura o ciclo do capital empeza por D e termina por D que igual a D+d, e na segunda figura empeza por P e termina por P, ambas as figuras son capitais que esperan ser valorizados. Por mis que D sexa maior que D, ao comezar un segundo ciclo de producin, o D converterase en D, dando lugar reproducin do ciclo descrito. O mesmo proceso atoparemos con P. Pola contra, cando o ciclo comeza con M, como o caso do ciclo do capital mercantil, comezar por unha mercadora que contn valor e plusvala. O proceso de valorizacin do capital xa est comprendido no ciclo do capital. Como mximo terase unha M cuxa magnitude de valor ser maior que a de M, pero mesmo se M ten a mesma magnitude que M, ser entn M pero nunca ser M a secas. Ao mesmo tempo, o ciclo do capital mercantil presupn o consumo total das mercadoras producidas no ciclo para que este poida com-

Tanto a forma autnoma do valor que xorde de D, dicir d, como a entrada da forza de traballo, T, e a visualizacin da articulacin do ciclo do capital produtivo coa circulacin, onde se atoparn certas condicins de posibilidade para a reproducin do capital: a forza de traballo en particular, e da circulacin de plusvala non capitalizada en xeral, d. Pero se at aqu tratamos da forma de circulacin e o consumo produtivo das mercadoras, hora de tratar os elementos que se atopan por fra do ciclo do capital produtivo que at o de agora nos serviu de base para a anlise. Para iso utilizarase a terceira figura do ciclo do capital, a do capital mercantil.

A achega fundamental do ciclo do capital mercantil precisamente que permite ver a dimensin social da producin capitalista, saltando as do capital individual que serva de base s das primeiras figuras do ciclo do capital. O ciclo do capital dieiro cuxo resultado D presupn D entre as mans do comprador que o somete ao proceso de valorizacin. O ciclo do capital produtivo presupn o traballo, T, e os medios de producin, Mp, como existentes por fra del. Porn, tanto o ciclo do capital dieiro como o ciclo do capital produtivo non presupo-

pletarse. Este consumo ser tanto en forma de consumo produtivo, como en forma de consumo individual (sexa este consumo do capitalista ou dos traballadores). Por iso, o ciclo do capital mercantil permite ver que o consumo da totalidade das mercadoras producidas a condicin de posibilidade da reproducin do ciclo. (Bihr, 2001: 289-290)

38

introducin economa poltica

en nin outros ciclos do capital dieiro, nin outros ciclos do capital produtivo. Pola contra, no ciclo do capital mercantil, a mercadora est presuposta das veces por fra do ciclo. Unha primeira vez, como mercadora nas mans doutro vendedor, produto doutro proceso produtivo que alimentar o ciclo que estamos a representar; e unha segunda vez no pequeno m que se presupn para ser comprada dentro do proceso de consumo social. tratacin de traballadores; pode haber dificultades no proceso de producin por problemas tcnicos ou polticos e sociais por demandas dos traballadores e por imperio de recesin ou inflacin, e restricins no proceso de venda das mercadoras producidas.

Resumindo, pdese afirmar que as diferentes figuras do ciclo do capital nos outorgan os elementos necesarios para comprender o capitalismo desde diferentes perspectivas. O ciclo do capital dieiro sinala que a valorizacin do capital o obxectivo do proceso cclico do capital. O ciclo do capital produtivo indica, doutra banda, que o proceso de producin un proceso de repeticin, na mesma escala ou ampliada, do movemento que se describe. Finalmente, o ciclo do capital mercantil amosa que o proceso de reproducin do capital individual est concatenado cos outros ciclos da mercadora e que este s un momento dentro do capitalismo que se completa polo consumo individual que asegura a reproducin dos axentes sociais do sistema. Da figura un tres, a perspectiva de anlise amplase, ao comezar polo capital individual e terminar polo capital colectivo no que o funcionamento de todos os actores est presuposto para que a reproducin do capital tea lugar. (Bihr, 2001: 293)

Dito doutra maneira, o ciclo do capital mercantil presupn o seu propio ciclo, ou o que o mesmo, outorga os elementos necesarios para comprender a dimensin social da reproducin do capital ao integrar dentro de si outros ciclos do capital mercantil, necesarios para que este poida lograr a sa reproducin.

Engadamos que os tres ciclos ocorren simultaneamente. Mentres algns capitalistas estn mercando (investindo) medios de producin e forza de traballo, ao mesmo tempo esa mesma fbrica ou outras estn producindo e a mesma ou outras estn comercializando a producin. A posibilidade da crise presntase sobre os tres momentos, xa que pode haber obstculo para a compra de medios de producin ou para a con-

A existencia da forza de traballo presupn a existencia dos obreiros como tales por un proceso histrico que nada ten que ver co idilio do dereito e o traballo tal como o conciben os burgueses. mediante a violencia, conquista,

A forza de traballo, como se viu antes, non unha mercadora calquera. a forma que cobra o traballo humano baixo o rxime de producin capitalista, expropiado grazas ao rxime de propiedade. O proceso de reproducin do capital e os diferentes ciclos deixan ver que a acumulacin de capital presupn plusvala, a plusvala presupn a producin capitalista e esta a existencia de grandes masas de capital e forza de traballo en mans dos produtores de mercadoras. As, pois, todo este movemento parece virar nun crculo vicioso do que s podemos sar imaxinando unha acumulacin orixinaria previa acumulacin capitalista (previous accumulation denomnaa Adam Smith), unha acumulacin que non o resultado do modo de producin capitalista senn o seu punto de partida. A sa orixe histrica est inscrita no proceso de separacin dos produtores e dos medios de producin en Europa durante o sculo XVI, ou como di Marx, a disolucin da estrutura econmica da sociedade feudal libera os elementos para a constitucin da estrutura econmica da sociedade capitalista. (Marx, 2000: 197-200).

Na descricin anterior dos ciclos do capital, viuse como a circulacin da forza de traballo estaba presuposta como interveniente na segunda figura do ciclo do capital. Nada se dixo porn sobre a existencia desta mercadora dentro da sociedade.

1.4.4. A forza de traballo e a producin capitalista. Acumulacin orixinaria en relacin reproducin e forza de traballo

39

escravizacin, roubo e asasinato, que se constite o capitalismo. A descuberta, conquista e colonizacin de Amrica unha mostra diso. Desta maneira, son as transformacins radicais que teen lugar cando as grandes masas de homes se ven desposudas, desposudas repentina e violentamente dos seus medios de subsistencia e lanzadas ao mercado de traballo en calidade de proletarios libres, a base de todo o proceso. Este vese reforzado polas leis histricas que obrigaron, baixo pena de prisin, ao traballo nas manufacturas dos capitalistas (por exemplo, as leis contra a vagancia). A poboacin rural, mediante a expropiacin de terras do campesiado, a que, con diversos matices, sofre este proceso. Informacin detallada sobre o tema pode verse no captulo do Capital sobre a acumulacin orixinaria do capital.

A acumulacin orixinaria serve -como se sinalou nos pargrafos anteriores- para amosar historicamente a acumulacin de capital. Pero, ao mesmo tempo, ben salientarmos que varios autores cadraron en sinalar que a lxica da acumulacin orixinaria se repite ao longo da historia. Por iso, un dos sistemas de expoliacin que utiliza o capitalismo e que explica o ulterior desenvolvemento capitalista baixo a forma do imperialismo.

sa vez o proceso de acumulacin orixinaria xera novas clases, a burguesa e o proletariado, que, dadas as condicins obxectivas de vida dos proletarios e as condicins particulares nas cales se atopan inmersos, contribuirn dinmica de conflito que tingue o capitalismo.

41

Imperialismo
At o de agora traballamos as categoras sustentadas no Capital. Marx morre en 1883 e Lenin, o revolucionario ruso, escribiu entre outras obras importantes O imperialismo, etapa superior do capitalismo en 1916, pouco antes do triunfo da revolucin rusa. Nesa obra en polmica con outros autores seguidores do pensamento de Marx, sustntase a tese do cambio do capitalismo de libre competencia ao capitalismo monopolista nun proceso que se desenvolve entre 1860 e 1880, os ltimos anos da vida do terico alemn. A idea que o capitalismo mutara nas sas formas de funcionamento, da libre competencia ao dominio dos monopolios, anda que mantia a esencia descrita na mxima obra de Marx. A polmica era contra os revisionistas que pretendan instalar a opinin de que as teoras sustentadas eran erradas, que ao capitalismo non o suceda o cambio revolucionario en perspectiva socialista, senn que deba pensarse nun desenvolvemento evolutivo que desembocara no cambio de sistema. Lenin demostrar que, ao non triunfar a revolucin, o capitalismo mudou da libre competencia ao monopolio e levarao a establecer as distintas caracterizacins da etapa imperialista e a expor as tarefas para o movemento revolucionario nas novas condicins. (Lenin, 1973: 373) (1914-1918) e os desafos baixo novas condicins para o internacionalismo proletario que anticiparan Marx e Engels no Manifesto Comunista en 1848.

Captulo 2

Entre as caractersticas do Imperialismo que Lenin sinala na sa obra salientan: a) a formacin dos monopolios e o seu papel decisivo na vida econmica, b) o dominio do capital financeiro, entendido como fusin entre o capital bancario e o capital industrial; c) a exportacin de capitais mis que a de mercadoras na conformacin do mercado mundial; d) a constitucin de grandes trust, carteis e acordos empresariais a escala global, e) a reparticin do mundo entre os pases mis avanzados para o exercicio da dominacin capitalista. O revolucionario ruso est a indicar o marco de desenvolvemento da primeira guerra mundial

Segundo os voceiros da Fin da historia, o concepto de Imperialismo estara inexorabelmente condenado ao recuncho dos vocbulos en desuso, xa que perdera toda a sa capacidade explicativa e interpretativa da globalizacin en curso,

O imperialismo, como categora terica, foi concibido durante moitos anos como unha cuestin que enfrontaba os pases dependentes (concepto acuado por Lenin) cos pases imperialistas. Concibir as a situacin impulsou o desenvolvemento de estudos do capitalismo global coa ollada posta desde os pases dependentes. Ese foi o marco para o xurdimento de teses moi importantes desde Amrica Latina, entre os seus desenvolvementos mis coecidos est a Teora da Dependencia, que inspirou a pensadores e organizacins revolucionarias da rexin latinoamericana e do mundo nos anos 60 e 70 do sculo XX. A concepcin actual do imperialismo est asociada dominacin das Corporacins Transnacionais (CTN) que non s dominan a escala global, senn que son hexemnicas na formacin econmica social nacional, co cal o imperialismo unha categora que funciona tamn ao interior de cada pas. Entn, o imperialismo non s unha categora dos pases capitalistas mis desenvolvidos, senn que a travs do capital transnacional, as CTN, acta no interior da estrutura econmico-social de cada pas.

A concepcin actual do imperialismo est asociada dominacin das Corporacins Transnacionais (CTN) que non s dominan a escala global, senn que son hexemnicas na formacin econmica social nacional, co cal o imperialismo unha categora que funciona tamn ao interior de cada pas.

42

introducin economa poltica

na medida en que supn un proceso de homoxeneizacin do mundo como nunca antes. Porn, un simple repaso da realidade dar conta de que, pola contra, asistimos a un proceso mundial de integracin subordinada e de profundamento das disparidades existentes entre as distintas sociedades ou pases. Paradoxalmente, ningn concepto cobrou tanta actualidade hora de desentraar o fenmeno da globalizacin como o de Imperialismo. Dado que Imperialismo implica que o sistema capitalista mundial que un todo e non a suma de partes (pases ou sociedades independentes unhas doutras) est atravesado por relacins xerrquicas e de subordinacin que se exercen esencialmente desde os pases capitalistas centrais ou desenvolvidos sobre os pases perifricos ou subdesenvolvidos; nos cales a penetracin do capitalismo significou, nun primeiro momento, a destrucin e/ou subordinacin dos sectores non capitalistas da economa e, nun segundo momento, o desenvolvemento dun capitalismo dependente das economas capitalistas centrais. Entre os sculos XVI e XVIII tivo lugar a expansin do capital comercial europeo cara aos catro continentes. A devandita expansin permitiu que a explotacin e o saqueo das colonias constitusen unha das principais fontes de riqueza e de acumulacin orixinaria do capitalismo no continente europeo.

O Imperialismo ten o seu fundamento no desenvolvemento e expansin das relacins sociais capitalistas a nivel mundial, inclundo as sas dimensins ideolxicas, culturais e polticas. unha necesidade inherente ao desenvolvemento do sistema capitalista mundial actual.

O imperialismo ten o seu fundamento no desenvolvemento e expansin das relacins sociais capitalistas a nivel mundial, inclundo as sas dimensins ideolxicas, culturais e polticas. Polo tanto, non o resultado de erros polticos que cometen algns gobernos, nin da falta de tica por parte das grandes corporacins, senn que unha necesidade inherente ao desenvolvemento do sistema capitalista mundial. O capitalismo actual imperialista.

O capitalismo un sistema expansionista desde as sas orixes no sculo XVI. Desde aquela at os nosos tempos, a expansin capitalista pasou por distintas etapas e asumiu caractersticas diversas.

2.1. As orixes

Contra 1870, o incremento inusitado da producin industrial, o aumento da acumulacin en gran escala e o acelerado proceso de concentracin (acumulacin da plusvala na propia empresa) e centralizacin (asociacin de empresas para ampliar a esfera da producin) en grandes empresas, intensifica, anda mis, a necesidade imperiosa do capital de estender o seu radio de accin ao mundo enteiro. Prodcese polo tanto unha reestruturacin tal que o mundo se converte na sa unidade econmica. Os monopolios expndense globalmente, tal como describe Lenin no seu texto sobre o imperialismo. A concentracin do capital industrial e a formacin de trusts (concentracin de empresas

A partir da Revolucin Industrial consoldase o modo de producin capitalista, primeiro, en Inglaterra e, posteriormente, no resto de Europa occidental e Estados Unidos.

A acumulacin orixinaria ou primitiva posibilitou que contra finais do sculo XVIII acontecese a Revolucin Industrial en Inglaterra, un proceso histrico de profundas transformacins das relacins econmicas e sociais imperantes: dunha sociedade baseada na economa agrcola tradicional pasouse a outra caracterizada pola producin mecanizada co fin de fabricar mercadoras a gran escala.

Segundo cifras oficiais obtidas na Casa de Contratacin: Entre 1503 e 1660, chegaron ao porto de Sevilla cento oitenta e cinco mil quilos de ouro e dezaseis millns de quilos de prata. A prata transportada a Espaa en pouco mis dun sculo e medio, exceda tres veces o total das reservas europeas. E estas cifras, curtas, non inclen o contrabando. Os metais arrebatados aos novos dominios coloniais estimularon o desenvolvemento econmico europeo e mesmo pode dicirse que o fixeron posbel. (Galeano, 1971).

43

Lenin [1870-1924] expn no seu coecido libro O imperialismo etapa superior do capitalismo [1916] que o imperialismo inaugura unha nova etapa do capitalismo mundial, na que se unifican e entrecruzan os capitais de orixe bancaria e os de orixe industrial xerando o capital financeiro. Sinala Lenin que a expansin imperialista do capitalismo se realiza mediante a creacin de monopolios que aniquilan a libre competencia e facilitan o poder do capital financeiro. De tal xeito que unha soa empresa ou un pequeno nmero delas baixo unha mesma direccin pasan a controlar unha parte considerbel da producin e a comercializacin durante longos perodos a nivel global. As mesmo, estes inmensos oligopolios e monopolios, procedentes dos pases ou nacins onde a acumulacin de capital se desenvolveu a escala ampliada, disptanse agresiva e violentamente o control dos mercados do planeta. Contra comezos do sculo XX, o imperialismo estar conformado por unha pluralidade de potencias [Inglaterra, Francia, Alemaa, EEUU, etc.] que pugnan violentamente polo control dos mercados. dicir, non exista un nico imperialismo, senn potencias imperialistas cuxas relacins de competencia, per-

Os primeiros en expor o fenmeno do Imperialismo foron intelectuais como o britnico de raz liberal Hobson [1858-1940] e o marxista alemn Hilferding [1877-1941], pero sen afondar na sa esencia econmica. Sern Lenin e Rosa Luxemburgo os que senten as bases tericas precisas para a anlise do Imperialismo.

A partir de a, o capital asume unha nova caracterstica no seu proceso expansionista: o Imperialismo. Nesta etapa, o ritmo febril de acumulacin e concentracin de capitais esixe unha demanda crecente dos produtos (necestanse novos mercados), como tamn zonas cada vez maiores de investimento de capitais (basicamente en ferrocarrs, minera, grandes obras de infraestrutura, servizos pblicos, etc.).

baixo unha mesma direccin) caracterizan a pasaxe do capitalismo de libre competencia, sen restricins ao comercio entre pases, ao capitalismo monopolista, onde en distintos pases varias empresas fusinanse nunha soa para aseguraren o control exclusivo dos mercados.

Tamn Rosa Luxemburgo -uns anos antes que Lenin- analiza o Imperialismo no seu libro A Acumulacin de Capital. Contribucin explicacin do Imperialismo [1913]. O traballo de Rosa que recibiu moitas crticas7 salienta como a economa colonial se articula en forma

manentes e violentas, desembocaron traxicamente en das guerras mundiais. Das sas anlises sobre o Imperialismo, Lenin concle que a unificacin do mundo polas forzas imperialistas do capital xera a necesidade de formular unha estratexia e unha tctica para o proletariado a escala internacional, contrapndose as concepcin hexemnica do socialismo nacional que sostia a Segunda Internacional. Lenin expn daquela o carcter mundial do capitalismo e, polo tanto, o carcter tamn mundial que debe asumir a loita de clases. (Lenin, 1975)

Vladimir I. Ulianov, Lenin

44

introducin economa poltica

2.2. Causas estruturais
A expansin imperialista conduciu ineludibelmente penetracin das relacins sociais capitalistas nas ex colonias de frica e Asia que conquistaron a sa liberacin despois da Segunda Guerra Mundial- e, fundamentalmente, nas antigas colonias de Amrica Latina que lograran a sa independencia poltica no sculo XIX- transformando e subordinando os antigos modos de producin precapitalistas que anda subsistan. Porn, a mundializacin das relacins sociais capitalistas non terminou coas diferenzas existentes entre as nacins, pola contra afondaron nelas. Anda que o capitalismo se estendeu cara a todos os recunchos do mundo integrando no seu seo a todas as sociedades, fxoo de forma desigual e subordinada.

As conclusins polticas de Rosa estn en plena consonancia con Lenin: en canto ao carcter internacional que debe asumir a loita de clases por sobre as determinacins nacionais. Na actualidade cobra inusitada forza esta tese da teora do Imperialismo de Lenin e Rosa: a necesidade de unir as loitas da clase obreira dos pases centrais coas loitas de liberacin dos pobos oprimidos das periferias.
7 A teora do Imperialismo de Rosa Luxemburgo apiase na utilizacin das ecuacins de reproducin ampliada tomadas do libro II d'O Capital de Marx. Esta utilizacin o que mis se lle criticou. (Salama et al., 1991: 171).

subordinada, pola divisin internacional, do traballo economa dos pases capitalistas industrializados. De tal forma que a economa colonial crece ou decae pola accin da demanda (de materias primas) e da exportacin de produtos manufacturados desde as potencias capitalistas. Rosa distinguir o papel central que xogan os mercados exteriores no desenvolvemento do sistema capitalista. Tentar demostrar que o proceso de acumulacin e concentracin capitalista acontecido nos pases centrais necesita atopar novos mercados exteriores para colocar a sobreproducin de mercadoras que non atopa lugar nos mercados internos. Estes mercados constitenos as sociedades coloniais onde as relacins capitalistas anda non penetraron plenamente. Sen a existencia destes mercados externos o sistema capitalista non podera sobrevivir.

O sculo XX demostrou que os pases desenvolvidos non promoveron nos subdesenvolvidos unha rplica dos seus sistemas socioeconmicos; pola contra, fomentaron vnculos de dependencia, de xeito que a acumulacin capitalista das periferias quedou subordinada estruturalmente s esixencias de acumulacin de capital nas economas centrais. A economa subdesenvolvida non aparece como unha economa local

A partir dos anos 60, no marco do crecemento das loitas revolucionarias dos pobos do chamado Terceiro Mundo e do aumento da conflitividade social ao interior dos pases capitalistas centrais, numerosos investigadores marxistas, como os nucleados na coecida revista da esquerda estadounidense Monthly Review: Paul Sweezy [1910-2004], Leo Huberman [1903-1968] e Paul Baran [19101964], os intelectuais da Teora da Dependencia: Ruy Mauro Marini [1932-1997], Theotonio dos Santos [1937], Andr Gunder Frank [1929 -2005] e da Escola da Economa-Mundo ou Sistema-Mundo: Immanuel Wallerstein [1930] e Giovanni Arrighi [1937- 2009] e, doutra banda, pensadores, como Samir Amin [1931] entre moitos outros analizaron o capitalismo como unha unidade de conxunto, dicir, como un sistema mundial, o que permitiu avanzar e afondar nas anlises expostas por Lenin e Rosa Luxemburgo a primeiros do sculo.

45

Desta forma, os pases centrais benefcianse, a travs dos nexos subordinantes que se manifestan claramente no intercambio desigual, coa transferencia de valor que arrincan das periferias do sistema capitalista mundial. dicir, o plusvalor que producen os traballadores neses pases apropiado, unha parte, polas burguesas locais e, outra, transfrese va o intercambio desigual s burguesas dos pases centrais.

atrasada, senn como unha rama da economa dominante. (Amin, 1999: 49-55).

Os tericos da economa clsica inspiraron concepcins sobre que o intercambio internacional beneficiaba por igual a todas as nacins participantes. Coa teora das vantaxes comparativas partan do suposto de que cada pas obtia vantaxes maiores na producin de determinados bens ou servizos. Maior sera a vantaxe canto menor o custo de producin da mercadora, dicir, o seu valor medido en tempo social de traballo. As vantaxes comparativas podan ser de propiedade natural ou adquirida. As naturais estaban dadas polas mellores condicins de chans, de climas, minerais, etc., as adquiridas xurdan da especializacin en determinadas lias de producin que permita man de obra lograr destreza e dominar a tcnica da produ-

A teora econmica clsica establece que os diferentes pases se enriquecern de igual forma a medida que se incrementen os intercambios de bens e servizos no mercado mundial.

cin. As, sinalaron que cada pas deba especializarse na producin dos bens e servizos nos que tivesen maiores vantaxes relativas, anda que isto levase a que tivesen que importar mercadoras con valores mis altos dos que lles custaran fabricalas. dicir, anda que un s pas tivese vantaxes naturais e adquiridas en todas as esferas da producin non lle convira a autosuficiencia econmica, senn que lle traera maiores vantaxes especializarse naquelas ramas en que tivese vantaxes relativas, de xeito que concentrara todas as sas forzas de traballo naquelas reas en que tivese anda maiores vantaxes que sobre as demais. O suposto da teora das vantaxes comparativas que todos os pases abertos ao libre cambio tern unha demanda externa dos seus produtos, o que lles permitira vender un volume de produtos o suficientemente amplo como para importar todos os produtos que necesitan. unha teora imposta desde Inglaterra conforme ao seu desenvolvemento industrial e como forma de dominacin a escala global e impedir o desenvolvemento industrial doutros pases. Para que industrializarse, se Inglaterra produca (especializacin) para o mundo? S restaba a apertura das economas nacionais, mentres desde Londres se impulsaba o maior proteccionismo da propia industria. O comercio internacional non obstaculizado por inxerencias dos gobernos- lograra que cada pas se especializase na producin de bens

46

introducin economa poltica

ou servizos nos que tivesen maiores vantaxes relativas e todas as mercadoras se obteran, daquela, polo seu valor mis baixo, dado que seran producidas nos pases onde o tempo necesario para a sa producin fose menor. mundial relacinanse formacins sociais diferentes, que non se sitan no seo do simple modo de producin capitalista. Por este motivo, un grave erro terico considerar o sistema capitalista mundial como unha xustaposicin de sociedades reducidas ao modo de producin capitalista. necesario caracterizalo correctamente como un sistema mundial de formacins sociais capitalistas. Consecuentemente, a natureza do intercambio variar segundo se realice entre formacins sociais capitalistas centrais ou entre formacins capitalistas centrais e perifricas. Sempre, cando se trata de formacins sociais capitalistas distintas, o intercambio desigual.

Os produtos destinados ao intercambio teen carcter mundial porque son producidos para o mercado mundial. dicir, as mercadoras non son orixinalmente mercadoras nacionais senn que son ante todo mundiais.

Mis al dos debates especficos, en conxunto a teora do Imperialismo, a Teora da Dependencia e a Escola Sistema-Mundo deron en desentraar por que os termos do intercambio no sistema capitalista mundial son de carcter desigual e, polo tanto, non prosperan cara homoxeneidade, senn que acentan a fragmentacin entre os pases ricos e os pases pobres, pero tamn no interior de cada un deles. En primeiro lugar, expuxeron que o carcter desigual do intercambio non pode ser correctamente analizado no simple plano das relacins de circulacin ou de intercambio. Necestase ir ao seu ncleo central: ao proceso de producin e de venda da forza de traballo; s aqu se atopar a verdadeira esencia desta polarizacin mundial. En segundo lugar, o que permite o intercambio desigual a transferencia de gran parte do plusvalor extrado aos traballadores dos pases perifricos cara aos pases capitalistas centrais.

Xa no sculo XXI, o desenvolvemento do comercio internacional conforme s vantaxes relativas demostrou amplamente que non se produciu unha reparticin equitativa das riquezas entre as nacins participantes, senn a concentracin das ganancias nun feixe delas: as sociedades capitalistas centrais e nomeadamente nas corporacins transnacionais (CTN).

Os produtos destinados ao intercambio teen carcter mundial porque son producidos para o mercado mundial. dicir, as mercadoras non son orixinalmente mercadoras nacionais senn que son ante todo mundiais; polo tanto, o traballo social que se cristaliza nos produtos tamn ten carcter mundial. En consecuencia, unha anlise rigorosa da conformacin da forza de traballo est obrigado a considerar a sa dimensin mundial. Agora ben, se o traballo ten carcter mundial, a hora de traballo simple, consecuentemente, xera o mesmo valor en calquera parte do globo. Pero, daquela, por que a remuneracin ou salario dun traballador latinoamericano considerabelmente menor que a dun traballador europeo? Existe polmica respecto deste interrogante, pero debe buscarse en mltiples anlises, entre os cales debe computarse o grao de organizacin sindical e poltica dos traballadores e especialmente o momento histrico de configuracin da relacin entre o capital e o traballo a escala de cada pas, o que supn tamn un estado da confrontacin histrica entre capitalistas e traballadores.

Nas sociedades do centro do sistema capitalista mundial o desenvolvemento autocentrado do mercado interno cumpre un rol primordial; en cambio, nas sociedades perifricas do sistema o desenvolvemento do capitalismo vese subordinado s esixencias do mercado mundial, dicir, aos axustes estruturais que demandan as sociedades centrais. Polo tanto, no mercado

O Imperialismo desde o punto de vista econmico, estrutural constite un mecanismo de apropiacin sistemtica do plusvalor que se produce nos pases da periferia do sistema capitalista mundial por parte dos pases do cen-

2.3. O imperialismo do sculo XXI

47

Anda que, historicamente o Imperialismo asumiu fases ou formas diferentes, os obxectivos do capital dominante sempre foron os mesmos: a) a sobreexplotacin da forza de traballo da periferia, b) a expansin dos mercados c) o saqueo dos recursos naturais do planeta.

tro. Polo tanto, o Imperialismo o resultado directo do funcionamento mundial do capitalismo.

A presente globalizacin capitalista forma parte dunha nova reconfiguracin do mundo logo da cada dos pases chamados socialistas do Leste Europeo- en funcin dos intereses das potencias imperialistas (novas e vellas) baixo a hexemona militar de EEUU. Despois da Segunda Guerra Mundial, as potencias imperialistas, mis al da competencia econmica, evitaron a confrontacin directa entre elas. Actualmente, as empresas transnacionais (independentemente das sas nacionalidades de orixe) manteen intereses comns con respecto xestin do mercado mundial que se impoen ante calquera outro tipo de conflito.

Estados Unidos asumiu a direccin -dada a sa supremaca militar- dos intereses das demais potencias imperialistas: Europa e Xapn. A elite dirixente norteamericana comprendeu perfectamente que, para conservar a sa hexemona, dispn de tres vantaxes decisivas sobre os seus competidores europeos e xapons: o control dos recursos naturais do globo terrqueo, o monopolio militar e o peso que ten a cultura anglosaxoa a travs da cal se expresa preferentemente a dominacin ideolxica do capitalismo. A posta en prctica sistemtica destas tres vantaxes aclara moitos aspectos da poltica de Estados Unidos. (Amin, 2004: 84; nfase propia). Resulta evidente que a supremaca de EE.UU. a diferenza do perodo de posguerra - non s econmica senn poltico-militar. As o demostra a balanza comercial deficitaria de Estados Unidos, que expresa claramente que xa non conta cunha competitividade econmica superior aos seus socios. Claro que iso se explica desde a hexemona do dlar, que lle permite

Grandes corporacins, apoiadas polos seus Estados de orixe, brense paso na carreira imperialista competindo polo control de amplas extensins de terras frtiles e doutros recursos naturais (minerais, auga, hidrocarburos, etc.) en Amrica Latina, frica e Asia. Tal como en pocas anteriores, contan coa colaboracin dos seus socios, as clases dominantes locais que concederon millns de hectreas case sen custo ningn para a explotacin incontrolada por parte destas grandes corporacins e dos organismos internacionais polticos e econmicos (BM - BID - OMC - FMI - ONU) que achandan o camio. O Banco Mundial desempeou un importante papel na promocin dos roubos agroimperialistas de terra, asignando 1400 millns de dlares para financiar as tomas de te-

endebedarse practicamente sen lmites para resolver as sas necesidades comerciais e fiscais. A hexemona de EEUU est sempre ameazada, e a crise actual faino mis evidente. Existe a disputa con Europa e Xapn e de forma crecente emerxe China e os seus vnculos con outros pases, como India e Brasil, pero lonxe estn en capacidade de competir co poder econmico, poltico, ideolxico e militar de EEUU. A eleccin da clase dirixente da EEUU a favor da militarizacin, da guerra preventiva e da guerra continua non constite a expresin dunha superioridade econmica senn un medio para compensar a sa vulnerabilidade, utilizando a sa vantaxe comparativa efectiva na rea do armamento.

48

introducin economa poltica

rras infrautilizadas por parte de empresas agrcolas. O Banco Mundial pon como condicin para os seus emprstitos s neocolonias, como Ucrana, a apertura das sas terras explotacin polos investidores estranxeiros. (Petras, 2008) armas e a incursin militar nos pases do Terceiro Mundo, das fontes importantes de beneficios para o gran capital. Pero tamn para que os amedoados cidadns estadounidenses acepten calquera accin criminal do poder e canalicen a sa carraxe pola situacin econmica cara a un tembel inimigo exterior. Osama Bin Laden, Saddam Hussein, Noriega, Gaddafi ou Slobodan Milosevic foron personaxes sumamente tiles nese sentido.

Neste sentido, Noam Chomsky advirte que a ficcin dun maligno, inimigo da democracia e do estilo de vida occidental, foi un recurso habitual para amedoar a poboacin norteamericana e, se posbel, mundial. A finalidade desa ficcin est destinada a apoiar a producin de

O Imperialismo ten o seu correlato militar, poltico, cultural e ideolxico que contribe a crear lexitimidade coas sas accins a nivel mundial. Por exemplo: os ataques de EE.UU. e os seus socios da OTAN, en Afganistn e Iraq foron realizados en defensa da liberdade e a democracia, as incursins en Panam e o Plan Colombia realzanse no nome da erradicacin do narcotrfico, os auxilios humanitarios son o pretexto para ocupar militarmente Somalia, Hait ou Ruanda, as intervencins nos Balcns foron intermediacins pacificadoras. Os inimigos foron presentados como ameazas islmicas (Sudn, Medio Oriente), estados terroristas (Corea do Norte, Irn), adversarios estratxicos (Rusia e China).

O movemento do capitalismo mundializado imponse sociedade moderna global como leis da natureza, dicir, como algo que est por riba da vontade e a conciencia dos homes e brrase da conciencia social o feito de que estas leis son produto dunha histria particular: as relacins sociais propias do capitalismo, de xeito que os escenarios futuros dependern exclusivamente da resposta que exerzan os pobos do centro e da periferia ante as fortes tendencias obxectivas que xera a globalizacin capitalista.

En todos os casos, a vella pauta imperialista de intimidar as loitas nacionais e sociais guiou a poltica exterior estadounidense. O agravamento do drama da periferia foi paralelo ao reforzamento desta tripla dimensin econmica, poltica e militar do imperialismo. (Katz, 2001).

49

Se cadra, o problema da crise un dos temas mis discutidos dentro da teora marxista. E se cadra tamn isto tea que ver en parte coa sa vinculacin co que se coece como o problema do mtodo. Entre outras cousas, se hai algo que distingue o mtodo dialctico da lxica formal, que o primeiro non pretende reducir a realidade concreta de leis xerais formuladas previamente. Dalgunha maneira, podemos dicir que o marxismo ante todo un mtodo para abordar a realidade e non unha explicacin pechada desta. Para o marxismo, as contradicins do sistema capitalista fornecen o marco no cal esas crises peridicas inevitabelmente tern lugar, pero estas estn vivas8, o cal supn que non existe unha tendencia da cal poida ser deducida en abstracto. Ao noso ver, moitas das dificultades que se presentaron hora de abordar a problemtica da crise, teen xustamente que ver co intento de atopar unha causa especfica que permita explicalas exhaustivamente antes de que se produzan.

Unha breve introducin ao problema da crise

Captulo 3

(cales son, por exemSabemos que inevitbel plo, os mecanismos que nalgn momento a que se utilizan para sobreacumulacin ou a elevar a taxa de ganon realizacin dos valonancia, cal a estrures das mercadoras protura de competencia dos mercados, etc). A duto da desproporcin na existencia de perodos distribucin, deban deride crises cclicas explvar en cadas na taxa de case mis polas posiganancia que se traduzan bilidades infinitas que en recesin e crise. O que se derivan das mltiples contradicins do non se pode aseverar, en modo de producin, que momento esta se vai que por unha nica producir nin con que incausa necesaria; e, tensidade. neste sentido, a desproporcin e a sobreacumulacin constiten das das causas ou condicins de posibilidade mis importantes do fenmeno.

O que nos interesa salientar que a inevitabilidade da crise deriva das mltiples contradicins do modo de producin en cuestin e non dunha necesidade formal. Noutras palabras, o que si sabemos que inevitbel que nalgn momento a sobreacumulacin ou a non realizacin dos valores das mercadoras produto da desproporcin na distribucin, deban derivar en cadas na taxa de ganancia que se traduzan en recesin e crise. O que non se pode aseverar, ao noso entender con carcter de necesario e a priori, en que momento esta se vai producir nin con que intensidade. Isto s pode comprenderse atendendo dinmica particular de acumulacin nun momento especfico, comprendendo cales son as contradicins que probabelmente han desencadear ou explicar a crise
8 dicir que os homes non son un produto pasivo do devir histrico, nin as manifestacins concretas do accionar deses homes poden ser pensadas verdadeiramente de antemn.

Varias son as tendencias do sistema capitalista que fan pensar na posibilidade de crises sistmicas recorrentes. Aqu concentrarmonos en das, que ao noso ver son as mis acadas para comprender a problemtica actual do sistema: o chamado problema da realizacin e de sobreacumulacin. A crise de realizacin ou crise de desproporcionalidade dedcese do carcter anrquico ou da falta de regulacin consciente que involucra ao proceso de distribucin do traballo social no capitalismo. Na medida que os produtores illados e independentes non coecen cabalmente as necesidades do conxunto da poboacin, ben probbel que unha pequena ou gran parte da producin non sexan socialmente necesarias e polo tanto non cumpren coas condicins (xa vis-

3.1. A crise sistmica como posibilidade

50

introducin economa poltica

tas) para seren consideradas mercadoras. que coezamos a porcin necesaria do traballo socialmente investido. O cal explica, por ltimo, a enorme posibilidade de que aconteza unha crise, na medida en que as interrupcins no proceso de acumulacin se produzan en ramas importantes ou en varias ramas vez. (Mandel, 1973: 75)

Mentres a masa de plusvala total crece, produto da ampliacin do proceso de valorizacin, redcese a taxa de ganancia e, progresivamente, dificltanse as condicins de realizacin.

Supoamos, seguindo o marxista norteamericano Paul Sweezy, que os produtores de aceiro sobreestiman a necesidade social deste; o que seguro ocorrer que parte da plusvala extrada no proceso de producin non se realizar. Se esta o suficientemente importante, tal situacin pode dar lugar a unha desaceleracin do proceso de acumulacin, que levar inevitabelmente a unha reducin na producin propia e a un descenso na demanda de insumos. Por ltimo, se a producin de aceiro o bastante importante como para que o trastorno orixinal sexa grande, pode afundir toda a economa nunha crise xeral. (Sweezy, 1974: 176). O importante a salientar que non fai falta que a taxa de ganancia9 desapareza ou que haxa perdas para que se produza a crise; o feito de que descenda por baixo do nivel ordinario ou daquel nivel esperado polos capitalistas, suficiente incentivo como para desacelerar o proceso de reinvestimento de plusvala. A desaceleracin apunta destrucin de certa parte do capital total para crear novas condicins de funcionamento do ciclo de valorizacin do capital.

De xeito simplificado, este o razoamento que est detrs da posibilidade dunha crise de desproporcin ou realizacin; e expresa a contradicin bsica entre as condicins baixo as cales se produce o plusvalor e aquelas baixo as cales se realiza, dicir, entre o mbito da producin e o da circulacin de mercadoras. Dado que a producin se basea na apropiacin e se axusta a ela, o traballo social non se organiza de inmediato como tal o seu insumo no proceso de producin non est decidido pola sociedade como un todo, polo tanto, o carcter social do traballo privado investido na producin non pode ser establecido inmediatamente, e as mercadoras deben circular e realizarse antes de
9 A taxa de ganancia expresa o peso da plusvala realizada nun perodo dado sobre o total de capital investido (capital constante: mquinas e equipamentos + capital varibel: salarios)

A crise de sobreacumulacin de capital est intimamente ligada coa lei tendencial de decrecemento da taxa media de ganancia (TMG). O crecemento da forza produtiva trae inevitabelmente aparellado un descenso na taxa de ganancia.10 Co uso do crdito o tema faise complexo, porque lle permite ao capital postergar o momento da crise. Esa unha das razns que explican o xurdimento da crise actual logo dunha importante expansin crediticia a escala global e especialmente nos pases mis afectados pola crise. Se agora inclumos certas caractersticas relacionadas coa complexidade do sistema financeiro actual, poderemos ver me-

A necesidade de valorizar o capital explica o proceso de acumulacin ampliada, que, sa vez, no marco da competencia, non s supn a expulsin dos pequenos capitalistas, senn que va o aumento constante da composicin orgnica do capital e a produtividade do traballo, deriva na diminucin relativa do salario no consumo total. Noutras palabras, mentres a masa de plusvala total crece produto da ampliacin do proceso de valorizacin, redcese a taxa de ganancia e, progresivamente, dificltanse as condicins de realizacin.

Continuando, entendemos que a crise de sobreproducin unha forma especfica dentro da crise de realizacin, na medida en que a sa dinmica similar. O particular e importante que a sa explicacin tenta dar conta dunha contradicin mis profunda no modo de producin capitalista, a saber entre un modo de producin que ten como nica motivacin a valorizacin do capital e que sa vez debe producir obxectos necesarios; en definitiva entre as formas valor de uso e valor de cambio (valor).

10 En termos sinxelos, canto mis se inviste en mquinas, menos se inviste en salarios, e como da forza de traballo abrolla a plusvala, menor debe ser a taxa de ganancia.

51

Na economa moderna o sistema financeiro cumpre un papel destacado e indispensbel no financiamento do investimento, dado que esta s se financia nunha pequena proporcin con fondos propios dos empresarios. As ganancias esperadas e as ganancias efectivamente realizadas son as que determinan os niveis de investimento e a proporcin de financiamento va crdito. A complexidade est dada en que as expectativas determinan os niveis de investimento a futuro, que s se realizan se os niveis de investimento presente realmente ocorren e permiten realizar as ganancias esperadas con anterioridade. As ganancias son o vnculo crtico co tempo na economa capitalista () elas determinan se as dbedas do pasado e os prezos pagados polos bens de capital son validados, e afectan as expectativas de longo prazo dos homes de negocios e os banqueiros que estn involucrados nas decisins de investimento e prstamo. dicir, se hoxe os capitalistas non invisten, a ganancia de onte non se realiza, e os bancarios non prestan crdito hoxe, co cal, ma haber seguramente recesin ou quizais crise. (Minsky, 1982: 104). En relacin coa explicacin da sobreacumulacin marxista, simplemente falta que exista unha seria sospeita de que a taxa de ganancia descender por baixo do seu nivel ordinario para que a cadea de pagamentos poida interromperse. Canto maior sexan os activos de risco e o apancamento11 que financie o investimento, maiores sern as posibilidades de que o sistema entre en crise. Vexamos agora como acta este fenmeno na crise actual. A conclusin evidente que canto mis importante o crdito no investimento, e mis arriscado ese

llor os sntomas dunha crise de sobreacumulacin.

crdito, mis probbel que as crises se volvan incontrolbeis.

11 Aqu flase de apancamento como o mecanismo de financiamento de investimentos con operacins de alto risco. A partir da desregulamentacin do patrn ouro e do sistema financeiro en 1973, os paquetes de prstamos son usados cada vez mis polas entidades financeiras como activos para a compra e venda de novos paquetes con distinto risco e rendibilidade; todo o cal, sa vez, articlase co financiamento do investimento produtivo que en ltima instancia se atopa detrs das ganancias financeiros. dicir, hoxe a especulacin financeira mis ariscada que nunca. A partir do cal calquera imposibilidade de realizar as ganancias produtivas ou detencin na cadea de pagamentos financeira pode derivar nun colapso.

Tres son os elementos centrais relacionados que nos interesa salientar. En primeiro lugar o desfase indito entre nivel de investimento e ganancia que ten lugar a partir da dcada dos 80 nos principais pases do mundo; en segundo, a desregulacin do sistema financeiro post-cada de Bretton Woods; e en terceiro, a sobreacumulacin evidente en ramas especficas da economa estadounidense. A partir da dcada dos 80 parece haber unha disociacin crecente entre o comportamento da taxa de acumulacin e a taxa de ganancia. Anda
12 O grfico e as distintas notas xornalsticas extraronse da revsta Estrategia n 24, IPS.

Estamos certos, como dixemos ao principio, de que as crises cclicas do capitalismo non poden ser explicadas por unha nica causa, senn que mis ben necesario comprender a forma particular en que as mltiples contradicins que o atravesan van facendo que o momento crtico sexa inevitbel. A idea agora ver algunhas tendencias recentes da economa, que anda que non explican de maneira exhaustiva a crise ou recesin que estamos a vivir, reflicten algunhas das contradicins que vimos analizando.

3.2. Algns comentarios sobre a crise actual12

52

introducin economa poltica

GRFICO 1. AS CURVAS DA ECONOMA CAPITALISTA 1961-2003

CAMPO: ESTADOS UNIDOS, XAPN, ALEMANIA, FRANCIA, REINO UNIDO, ITALIA (MEDIAS PONDERADAS SEGUNDO O PIB)

que o grfico anterior amosa valores agregados para un reducido grupo de pases, existe certa coincidencia entre varios economistas en canto a que os cambios no sistema financeiro mundial teen consecuencias especficas sobre os niveis de investimento e ganancia. Segundo Joseph Stiglitz, o financiamento barato que os bancos centrais veen inducindo desde comezos da dcada anterior funcionou, pero dun modo fundamentalmente distinto a como funciona normalmente a poltica monetaria. Polo xeral, as taxas baixas fan que as empresas pidan emprstitos para investir, e o aumento do endebedamento trae aparellados mis activos produtivos o cal non o caso na actualidade. (Stiglitz, 2007). O proceso de liberalizacin financeira dos ltimos 30 anos terminou coas barreiras que o New Deal impuxera entre os bancos de investimento, comerciais e as compaas aseguradoras , e es-

FONTE: OCDE, PERPECTIVES CONOMIQUES, 2003.

tivo acompaada pola posibilidade de utilizar os prstamos como ttulos. Noutras palabras, cando algun lle debe ao banco, o banco utiliza esa dbeda para xerar unha nova, aumentando o risco do sistema no seu conxunto. Isto abriu a posibilidade a movementos especulativos de todo tipo, pero fundamentalmente vinculados ao risco dos prstamos. Na actualidade, os bancos poden vender bonos para financiar os seus prstamos, e sa vez, poden vender estes en conxunto a compaas, que sa vez os utilizan para xerar novos prstamos. Estmase que, por exemplo, mis da metade dos prstamos utilizados para financiar adquisicins das empresas estn agora en paquetes financeiros con outros prstamos e vendidos como obrigacins de dbeda garantida (ODG). Entre os grandes compradores de ODG estn os bancos de investimento que os empaquetan con outras ODG e vndenas de novo (...) esta enxeara financeira fomenta a ampliacin de dbedas

53

O aumento indito na oferta crediticia, que ten como contrapartida o crecemento igualmente indito do nivel de risco do sistema, permitiu manter elevadas marxes de ganancia que estiran os lmites do proceso de acumulacin. Por exemplo, se analizamos os datos dos bancos mis grandes a nivel mundial, as cifras son arrepiantes. Segundo a oficina controladora de divisas do goberno estadounidense, o J.P. Morgan Chase, que en 1998 tia 3,8 dlares de risco por cada dlar de capital, en 2007 acusa unha cifra de 7,99 dlares de risco; dicir, pouco mis do dobre. Algo similar pode dicirse do HSBC, que na actualidade presenta activos de risco case 6 veces maiores ao seu capital.

Unha hiptese plausbel que as novas formas de ampliacin do crdito e endebedamento estean financiando estes niveis disociados entre ganancia e acumulacin. De feito, o sistema crediticio constitua xa para Marx no sculo XIX, unha forma de quebrantar constantemente os lmites que as necesidades de realizacin e a sobreacumulacin lle impoen ao sistema capitalista (Marx, 1999).

sobre dbedas facendo que o sistema sexa cada vez mis susceptbel de derrube. Mis al da complexidade da terminoloxa tcnica, o importante ver como a proliferacin do crdito permitiu seguir crecendo e obtendo ganancias, pero conta dunha inestabilidade indita. (Parlstein, 2007).

Para rematar, interesante ver que xunto a baixos niveis de acumulacin xeral conviven grandes espazos de sobreacumulacin, do cal o sector inmobiliario estadounidense paradigmtico. Do ano 2001 ao 2006, dicir logo da crise desencadeada pola burbulla das empresas .com ou empresas dedicadas aos servizos internet, o sector vivenda foi clave no crecemento econmico, xerando un terzo do emprego e case a metade do gasto en consumo. Segundo The Economist, o valor total das vivendas residenciais saltou nos pases desenvolvidos mis de 30 billns de dlares, chegando a representar unha das burbullas mis grandes da historia.

O problema fundamental do actual modelo de crecemento, que se d sobre a base de lugares enormes de sobreacumulacin en contextos xerais de desinvestimento, dicir, actividades que xeran moita ganancia hoxe, pero que non teen como correlato un nivel de investimento que asegure a ganancia e o investimento de ma; polo tanto, a forma especfica na que se ampla no mercado crediticio, ten como correlato necesario unha crise cada vez mis inevitbel e profunda. Noutras palabras, e en forma esquemtica, se o conxunto das taxas de ganancia dependen para a sa realizacin dun crdito cada vez mis insolvente, a posibilidade dunha creba, por mis mnima que sexa, na cadea de pagamentos debe ter como correlato unha crise do sistema no seu conxunto.

54

introducin economa poltica

salarial e a privatizacin dos recursos estratxicos nun contexto de crecente desregulamentacin e liberalizacin econmica. Dentro deste perodo, un fito poltico-econmico sera a incorporacin da antiga Unin Sovitica e o bloque do Leste ao circuto capitalista dando lugar a unha nova acumulacin orixinaria.

Anda que o anterior non constite unha anlise exhaustiva da crise capitalista actual, si podemos recoecer tres dos elementos mencionados como principais desencadeantes de crises dentro da teora marxista. A probbel imposibilidade de realizacin futura de ganancias, que se deriva dos movementos disociados entre ganancias e investimento; e un sector financeiro que vez sntoma e elemento de intensificacin probbel da crise.

Para identificar a un primeiro momento de xestacin da crise debemos realizar unha lectura de longo prazo, que contemplara o perodo de ofensiva do capital que foi configurando unha reestruturacin profunda das dinmicas de acumulacin a nivel global marcando o fin das distintas versins keynesianas e do Estado de Benestar, instaurando distintas variantes do neoliberalismo. Este proceso de reformas inspiradas no Consenso de Washington, promoveron a precarizacin laboral, a contraccin

Agora ben, estes elementos centrais previamente mencionados son parte dun amplo debate ao redor da caracterizacin da crise que pode ser abordada sinalando tres momentos de xestacin.

3.3. A crise actual: debate, perodos de xestacin e dimensins da crise

Unha lectura de medio prazo, sitanos a mediados da dcada dos 90, na aplicacin de polticas por parte dos pases centrais, especialmente EEUU, que se intensificaran a comezos do sculo XXI. Segundo Brenner, constitese desde mediados dos 90 o que denomina a poltica da burbulla econmica, aplicada para contrarrestar a tendencia ao estancamento econmico nos pases centrais, fundada no impulso ao crecemento baseado no endebedamento privado e que se incrementaran desde o ano 2000. Isto poderase observar en que entre 2000 e 2005: O consumo individual e a construcin de vivenda representaron entre o 90 e o 100% do crecemento do PIB de EEUU nos primeiros cinco anos do actual ciclo econmico. Tamn se expresa neste sentido J. Gambina, sinalando que o goberno de G. Bush encargouse de pospor o estalido da crise sobre a base do endebedamento das familias, da sociedade e do Estado radicalizando o proceso de endebedamento favorecido polo sistema mundial (Brenner, 2008: 3; Gambina, 2009).

A crise non s produto da financiarizacin. Como sinala A. Born, tamn expresa unha crise de sobreproducin e subconsumo que implica a destrucin de capitais xunto con incremento da concentracin e centralizacin do capital.

neste perodo que segundo Samir Amn emerxe un frreo podero dos oligopolios financiarizados, pero a fuxida cara adiante nos investimentos financeiros non poda durar eternamente cando a base produtiva s creca cunha taxa dbil. Iso non resultaba sostbel. De a a chamada burbulla financeira, que traduce a lxica do sistema de investimentos financeiros. O volume das transaccins financeiras moi superior base produtiva. Esta situacin levou a que algns autores falen de financiarizacin da economa e polo tanto de crise financeira (Amin, 2008:1).

55

Se a lectura de longo prazo apareca marcada polo xito da ofensiva do capital sobre as clases subalternas, no mediano prazo a proliferacin da resistencia e a aparicin de gobernos populares comezaran a expresar modificacins no escenario da loita de clases a nivel global. A recesin norteamericana de 2001 exixa reforzar a estratexia de libre circulacin do capital (...) EEUU necesitaba financiamento do mundo e lgrao a expensas dun crecemento xigantesco da sa dbeda externa e un investimento de activos dolarizados de todos os pases do mundo. Nese marco aparece como fundamental o proxecto do ALCA que supua a consolidacin dunha rea de explotacin propia para o capital de orixe estadounidense. O obxectivo era a explotacin da riqueza en petrleo, auga, minerais, biodiversidade, dicir, recursos naturais e forza de traballo capacitada e barata con relacin ao prezo da forza de traballo no capitalismo desenvolvido (...). A potencia imperialista transformouse no gran comprador do mundo axigantando o seu dficit comercial e no maior pas endebedado para soster un inmenso dficit fiscal que sustentou a sa poltica de militarizacin e agresin global. Tendo en conta a posterior derrota do ALCA e as resistencias contra guerras despregadas, sinlase que: Non se pode concibir a crise de EEUU sen os lmites que os pobos en loita interpuxeron aos plans agresivos do imperialismo e o rxime do capital (Gambina, 2009b: 3-5). O incremento do papel de EEUU como gran debedor e importador do mundo tera como contrapartida o desenvolvemento econmico acelerado en Asia, principalmente de China e India.

Finalmente temos unha lectura de curto prazo que aborda o estalido da crise e a sa fase inicial. Este perodo recente aparece signado pola crise inmobiliaria e financeira expresada en 2007. A fuga cara adiante da recesin de principio de sculo en base ao endebedamento privado tera o seu taln de Aquiles na quebra dos negocios especulativos ligados aos crditos hipotecarios e aos ttulos vinculados a estes, que posuan estreita relacin co desenvolvemento da construcin nos anos previos.

Neste contexto, os pases centrais impulsan a producin de biocombustbeis que trae aparellado un aumento de prezos de alimentos afondando unha terceira dimensin da crise: unha crise alimentaria. Seguindo a Born, a crise alimentaria agudizada pola teimosa do capitalismo en manter un irracional patrn de consumo que levou a reconverter terras aptas para a producin de alimentos en campos destinados elaboracin de biocombustbeis. O efecto desta poltica xa foi posto de manifesto nos grandes aumentos experimentados por algns tems bsicos da cesta alimentaria de Amrica Latina (Born, 2009).

A crise mundial actual O crecemento econmico non contn s unha dos pases centrais exadimensin econmica cerba a disputa a nivel senn que se conxuga global polos recursos, con outras dimentendo como fito o proceso sins implicadas polo despregamento da reprivatizador. Dentro desestruturacin capitates recursos cobran relelista que atravesa os vancia os enerxticos, que tres momentos de ante o declive (gradual xestacin previamenpero sostido) das reservas te sinalados. O crecemento econmico dos mundiais do petrleo lanpases centrais exazou novas avanzadas milicerba a disputa a nivel tares do imperialismo global polos recursos, norteamericano. tendo como fito o proceso privatizador. E dentro destes recursos cobran relevancia os enerxticos, que ante o declive (gradual pero sostido) das reservas mundiais do petrleo lanzou novas avanzadas militares do imperialismo norteamericano. Deste xeito a crise econmica articlase por unha banda coa crise enerxtica. Como sinala Born: A superposicin desta crise coa crise xeral do capitalismo agrava as cousas ao tornar impostergbel o inicio dunha custosa e difcil transicin cara a un paradigma enerxtico alternativo baseado en fontes non fsiles e renovbeis. Tarefa enormemente custosa que, en condicins normais, sumamente difcil de realizar; moito mis agora, cando urxe facela baixo condicins tan desfavorbeis como as da crise dos nosos das (Born, 2009).

56

introducin economa poltica

Crise econmica, enerxtica e alimentaria aparecen articuladas na actualidade cunha cuarta dimensin: crise ecolxica. A procura da mxima ganancia inherente lxica do capital impuxo ritmos e formas de producin que se tornan incompatbeis coa supervivencia mesma do planeta. As catro dimensins da crise moveron a distintos autores a soster que nos atopamos ante unha verdadeira crise de civilizacin, que nos convoca a pensar e construr alternativas ao capitalismo.

57

Socialismo: por unha nova alternativa

4.1. Socialismo no sculo XXI. Pensar que un novo mundo non imposbel
outro mundo, onde os Requrese pensar e loitar valores que rexan por outro mundo posbel unha humanidade en e necesario onde os valoautntica igualdade, res que rexan unha humasolidariedade, xustiza nidade en autntica e ben-estar non sexan retrica, senn reaigualdade, solidariedade, lidade. Un mundo xustiza e ben-estar non distinto ao que temos sexan retrica, senn e non un onde se imrealidade. Desde logo, o puxo o individualistrnsito do capitalismo mo, a competencia e o afn de lucro como global cara a un Sociaorientadores da nosa lismo Mundial non unha existencia; a fame, a tarefa fcil. Esixe comproindignidade e a opremiso; traballo colectivo e sin como a condicin conviccins. xeral da vida humana. Un mundo mis al do capitalismo e radicalmente anticapitalista no cal se superen definitivamente as sas perversas lxicas e o endmico mal-estar que provocan as sas contradicins. Un mundo socialista que elimine finalmente as formas de explotacin s cales nos someteu o actual sistema. Desde logo, o trnsito do capitalismo global cara a un Socialismo Mundial non unha tarefa fcil. Esixe compromiso; traballo colectivo e conviccins. A propia historia deu conta diso. mis, ningunha revolucin de inspiracin socialista coincidiu co cnit dunha crise do capitalismo. Na maiora dos casos, estas revolucins irromperon como consecuencia de guerras, ocupacins coloniais ou como resultado da opresin ditatorial.

Captulo 4

Requrese pensar e loitar por outro mundo posbel e necesario. Vivir noutro mundo, vivir

O capitalismo non expn alternativas s actuais crises econmica, alimentaria, ecolxica e enerxtica. Tampouco propn unha variante xenuinamente democrtica, en tanto condena a todos os pobos do mundo opresin, explotacin e exclusin. Neste sentido, imaxinbel unha sociedade que non sexa rexida polo capital? posbel confrontar a desocupacin e a miseria entendidas como mecanismos do capital para fragmentar e debilitar clase traballadora co fin de baixar salarios e aumentar ganancias? posbel pensar nun mundo diferente ao que temos, onde se afianza a asimetra na distribucin do ingreso e a apropiacin de riqueza socialmente xerada?

Durante a vixencia histrica do sistema capitalista, as crises foron parte da sa esencia e quen pagan os seus custos son os traballadores e os pobos. Cada crise unha ocasin para adecuar o capitalismo a novas condicins de explotacin ou para transformar a realidade nun sistema sen explotacin do ser humano. Vivimos un tempo de crise, que como vimos global e multidimensional. Nunha recente entrevista, ante a pregunta de se a actual crise representaba a ensima crise do sistema capitalista, Inmanuel Wallerstein aludiu a que As posibilidades de acumulacin do sistema tocaron teito. e que A solucin atoparmola cando se resolva o conflito entre o que eu denomino o esprito de Davos e o esprito de Porto Alegre. Agora ben, se non se afronta politicamente a cuestin do fin do capitalismo, posbel que o que xurda sexa anda mis extremo que o sistema actual, que na mia opinin horrendamente inxusto (Wallerstein , 2009).

As leccins que nos proporciona a Historia, en todo caso, permiten recoecer que presenciamos hoxe un momento moi especial e que en razn diso mesmo nos invita a estar moi atentos sobre a capacidade adaptativa do capitalismo para disfrazar as sas crises, ocultar as sas contradicins, desactivar as forzas que intentan emanciparse e obstaculizar calquera in-

58

introducin economa poltica

tento de transformacin. Insistamos: dentro do capitalismo non hai opcin de desenvolvemento. Dentro do capitalismo non hai solucin para os excludos, os explotados e os oprimidos do mundo. A proposta de avanzar na construcin do socialismo do sculo XXI unha invitacin que non debe ser refugada (...). Tal e como o dixo no seu tempo Rosa Luxemburgo, o futuro, especialmente para os superviventes do holocausto social do neoliberalismo, o Socialismo ou, no caso de que non logremos construlo, o que resta ser testemuas da perpetuacin e agravamento desta barbarie que pon en perigo a supervivencia mesma da especie humana (...). Estamos ante unha situacin crtica na cal, como dixo Simn Rodrguez ou inventamos ou erramos. Non hai modelos por imitar (...). con este predicamento que os nosos pobos debern construr o Socialismo do sculo XXI, condicin necesaria para sar definitivamente do subdesenvolvemento (Born, 2008: 41-42).

A modernizacin do capitalismo significou profundar os trazos aberrantes que hoxe o tipifican: pobreza, exclusin, desigualdade, inequidade, destrucin do medio ambiente, opresin, despotismo, sexismos, racismo, discriminacin, e as sucesivamente.

Neste sentido, o propsito deste apartado suxerir algns elementos de reflexin sobre as posibilidades de construr un Socialismo na nosa poca, para os nosos tempos e para os nosos pobos, que nos leve a pensar no Socialismo no sculo XXI.

Por iso, o proxecto anticapitalista e a necesidade do Socialismo son das caras dunha mesma moeda. Amn sublia de feito que o pensamento burgus, por natureza lineal e eurocntrico, non dispn de ferramentas para pensar un mis al do capitalismo. O nico futuro da humanidade que ofrecen estes discursos est limitado a un lxico tan impropio como falaz que vira ao redor das retricas da recuperacin, do subdesenvolvemento, do atraso, etc., ideas todas que non poden mis que existir ao xeito dunha moi mala imitacin do modelo de capitalismo existente nos centros desenvolvidos, imposbel de telo como horizonte para os problemas mis urxentes ante os cales nos colocan os pobos do mundo. As as cousas, se o que se quere falar de desenvolvemento no sculo XXI, teriamos que falar sen molestias de Socialismo.

O fundamento do anticapitalismo nace das propias entraas do sistema capitalista. Samir Amin (2007), por exemplo, recorda como o capitalismo, esencialmente, se transformou nunha mquina de privilexios oligoplicos que domina todo o sistema produtivo e financeiro comandado por unha clase dominante mundial constituda por unha plutocracia devida en inimiga de toda a humanidade.

4.2. O fundamento do anticapitalismo e a necesidade do Socialismo no sculo XXI.

Neste sentido, vale a pena preguntarse: razobel supor hoxe, tendo en conta toda a experiencia acumulada ao longo dos ltimos 150 anos, que unha estratexia de desenvolvemento capitalista poder superar o subdesenvolvemento, a pobreza e a horrbel desigualdade que caracterizan aos capitalismos Ns avisamos: non (...). O capitalismo xa deu os seus mellores froitos nun lugar, o mundo principalmente europeo, e nun tempo, os anos dourados da segunda posguerra (...). A modernizacin do capitalismo significou profundar os trazos aberrantes que hoxe o tipifican: pobreza, exclusin, desigualdade, inequidade, destrucin do medio ambiente, opresin, despotismo, sexismos, racismo, discriminacin, e as sucesivamente (Born, 2008: 76-77). Falar de Socialismo no sculo XXI resulta entn unha necesidade que se torna neste momento ineludbel e mis urxente que nunca.

O fundamento do anticapitalismo e a necesidade do Socialismo no sculo XXI verifcanse, pois, tanto polas contradicins internas e irreconcilibeis do sistema-mundo capitalista como polos seus recorrentes e cada vez mis desastrosas crises conxnitas.

59

Agora, o Socialismo do que falamos, o Socialismo no sculo XXI aos poucos obxecto de intensas e crecentes discusins. Con todo, o mis atractivo destes procesos , sen dbida, a progresiva construcin de experiencias socialistas, enraizadas e dalgn xeito autctonas, como as que se rexistran en Amrica Latina e o Caribe. Os casos recentes de Venezuela, Bolivia e Ecuador - beira do exemplo histrico que supn Cuba - mostraron itinerarios non soamente autenticamente alternativos senn tamn revolucionarios. A transformacin significativa das estruturas sociais, a reconversin das polticas nacionais e ata a formulacin de proxectos de integracin permiten observar que sobre eles e no curto prazo produciuse un xiro antisistmico e de contido social popular, o cal, con avances e retrocesos en todo caso, ilumina un camio diferente.

Con todo, que socialismo? Aqu debemos advertir sobre que intentamos significar con esta idea pois, como anota Claudio Katz, o socialismo un concepto tan sobado e imprescindbel como a democracia ou mellor a democratizacin en tanto proceso. Renovar o seu contido , polo tanto, o desafo da nosa poca. A recuperacin da credibilidade popular neste proxecto, anda que non anda visbel, a meta emancipadora que se debate e emerxe novamente nas organizacins populares que intentan inventar un horizonte estratxico na loita dos oprimidos.

4.3. Construr o Socialismo no sculo XXI. Oportunidades e desafos.

A convocatoria a construr o Socialismo no sculo XXI sempre estar aberta. Con todo, hai que chamar a atencin sobre algunhas cuestins. A discusin sobre o Socialismo para os nosos tempos emerxeu no momento en que o groso do progresismo e boa parte da vella esquerda afixronnos a omitir calquera referencia ao Socialismo. Neste sentido, hai que defender que as como s cousas hai que chamalas polo seu nome, aos proxectos tamn. Reformismo, neodesarrollismo, figuran xunto a

A estigmatizacin do concepto foi funcional orde do mundo capitalista. Moitas das propostas e alternativas que enfrontan literatura dominante hoxe en da, temen en autodenominarse socialistas debido a esta estigmatizacin funcional. Superala desde o mesmo nivel da expresin poltica da linguaxe debe ser un bo inicio.

Por iso, Samir Amn insistiu na importancia da linguaxe tanto como na necesidade de revitalizar eses conceptos que pretendidamente quixeron enviar ao desuso. Coecemos os termos habituais na tradicin das loitas obreiras e socialistas, asociados a conceptualizacins diversas, pero frecuentemente inspirados nos escritos de Marx. Estado e poltica, clases e loita de clases, cambio social, reforma e revolucin, poder, ideoloxa. Eses termos desapareceron da linguaxe, ata do de moitos dos movementos en loita. No seu lugar xurdiron outros vocbulos: sociedade civil, a boa gobernacin, comunidades, alternancia, consenso, pobreza. Esta substitucin non neutra. Leva unha adhesin s esixencias fundamentais da reproducin capitalista (Amin, 2009:42).

toda unha lexin de termos que, ademais de adherir reproducin capitalista, disfrazan e dilen a esencia do proxecto socialista no sculo XXI, seguen enmascarando os intentos por desvirtuar o seu significado.

60

introducin economa poltica

Pero o proxecto socialista no sculo XXI ten que empezar a traducirse tamn nas nosas realidades. E por iso resulta necesario distinguir entre a abstraccin e a concrecin. Respecto diso, Atilio Born advrtenos: unha cousa imaxinalo e concibilo na pureza da sa abstraccin terica e outra moi diferente observar a forma que pode estar asumindo na sa concrecin histrica (Born, 2008: 99). propio capitalismo foi o produto non dun milagre europeo que se cristalizou nun breve tempo no tringulo Amsterdam Londres Pars, senn dunha sucesin de ondas que se despregaron sobre espazos xeogrficos diversos (da China Europa das cidades italianas, pasando polo oriente musulmn) (Amin, 2009: 49). Comprender o movemento real do capitalismo na sa fase actual, a hexemona e as ideoloxas (neoliberais) que o xustifican, como as mltiples resistencias e experiencias alternativas, resultan presupostos indispensbeis para iniciar a construcin dunha estratexia socialista no sculo XXI.

Por iso, no plano da concrecin, o paso desde o capitalismo global cara ao Socialismo mundial no sculo XXI, non se pode imaxinar mis que baixo a forma de ondas sucesivas de avances (e eventualmente de retrocesos) das loitas pola emancipacin humana, do mesmo xeito que o

61

Pero mis al do anterior, si existe un punto en comn e, poderiamos suxerir, orixinal que caracterizara a todos os proxectos socialistas no sculo XXI, ao dicir de Born: acoutar, recortar e, na medida en que a correlacin de forzas o permita, suprimir os privilexios do capital, o que na prctica significa comezar a construr o socialismo. (...). Por iso polo que calquera formulacin que pretenda avanzar polo camio dun modelo alternativo de desenvolvemento sen confrontar cos capitalistas ser simplemente ilusoria. Por iso mesmo pensar que se pode gobernar ben (...) sen desafiar o poder das grandes empresas que controlan os mercados ao seu antollo, unha aspiracin condenada de antemn ao fracaso (Born 2008: 77, nfase propia).

imprescindbel interrogarse: Como se cambia a relacin de forzas? Como se constre un novo mundo a partir do mundo tal cal ? Como se constre un mundo novo a partir dos homes tal cal son? Con que forza se conta? Cal a forza dos obstculos que hai que superar? Saber avaliar a situacin real da relacin de forzas, coecer as propias potencialidades, avaliar debidamente a forza do inimigo como condicin para captar os puntos fortes e febles de cada un e atopar o elo mis dbil, aquel a partir do cal posbel reverter a relacin de forzas existente e iniciar a construcin dun mundo novo. Agora ben, seguimos previndo en que todas e cada unha destas interrogantes non teen unha resposta nica nin unvoca. As posbeis e diferentes respostas obedecern s particularidades das loitas dos pobos oprimidos en cada un dos distintos recunchos do mundo.

Nesta discusin ao redor dun punto inicial ou orixinal comn para o Socialismo inclense, por suposto, mltiples alternativas. Empezando porque a actual fase do capitalismo globalizado e da globalizacin neoliberal non resultou ser como moitos entusiastas proclamaron erradamente o fin da historia. S nos atopamos nun novo perodo de acumulacin do capital que segue, no fundamental a lxica sempiterna do capitalismo: cando se xeran grandes ganancias que son o froito das innovacins nas formas de opresin sobre os pobos e de profundar at niveis esta vez, si inditos, a explotacin das

Calquera estratexia socialista no sculo XXI ter que, vez de identificar os elementos materiais, non descoecer as especificidades das dimensins culturais e as tensins ideolxicas presentes no mundo actual. Trtase de ter e recrear permanentemente as ideas de Marx. Resulta de vital importancia para esta discusin. Recordemos que todo o que Marx dixo segue a ser perfectamente vlido: traballo e explotacin, alienacin mercantil en expansin, fetichismo do dieiro, falsas representacins do individuo (alienado) e da competencia, Estado ao servizo do capital, representacins alienadas dos actores polticos (ilusin de democracia), entrecruzamento das loitas sociais e os conflitos polticos (Amin, 2007: 95).

clases traballadoras e, en contraste, cando se viven tempos de crises, ponse nos ombreiros das grandes maioras empobrecidas os custos da mesma. Esta situacin que cada vez se fai inaturabelmente regresiva, precisamente actualiza a necesidade de inventar e construr o Socialismo como a resposta popular autntica fronte ao crime que significa a acumulacin capitalista.

imprescindbel interrogarse: Como se cambia a relacin de forzas? Como se constre un novo mundo a partir do mundo tal cal ? Como se constre un mundo novo a partir dos homes tal cal son? Con que forza se conta? Cal a forza dos obstculos que hai que superar? As posbeis e diferentes respostas obedecern s particularidades das loitas dos pobos oprimidos en cada un dos distintos recunchos do mundo.

Outro dos desafos do proxecto socialista no sculo XXI estar en confrontar a hexemona neoliberal existente e, ao mesmo tempo, construr un novo sentido a un proxecto poltico social de carcter popular. O desafo consiste en construr unha hexemona alternativa, anticapitalista, que se apoie nas forzas sociais da

4.4. Por unha nova alternativa: mis al do neoliberalismo, mis al do capitalismo.

62

introducin economa poltica

sociedade civil, opostas a outras forzas da sociedade civil, buscando a transformacin das bases fundamentais da sociedade e do Estado (...). Unha visin que pense a loita social, poltica e ideolxica na perspectiva dun proxecto dunha hexemona alternativa, anticapitalista, de construcin dunha nova sociedade, apoiada nas sas bases econmicas, sociais, polticas ou culturais (...). necesario, entn, comprender as modalidades da hexemona neoliberal para definir as vas de construcin da alternativa (...). A desregulamentacin un elemento econmico, social e ideolxico clave da hexemona neoliberal(...). Ao liberar o capital para que circule coa menor cantidade de trabas posbel, reinstaura unha relacin de forzas entre capital/traballo claramente favorbel ao primeiro, xa sexa polo aumento do desemprego ou pola fragmentacin social que introduce (Sader, 2001: 96). as como a inseguridade no traballo, as persoas pasan gran parte do seu tempo implicadas con problemas materiais inmediatos, relacionados supervivencia, o que funcional tanto falta de tempo para a accin colectiva como para a reflexin (Sader, 2001: 94).

Democracia socialista pensada como sinnimo de emancipacin dos pobos, xa que permitir s loitas de clases consolidarse, estendndose e posibilitando a materializacin do Socialismo nun horizonte poscapitalista, dicir, un Socialismo verdadeiro e autntico.

Na realidade mis actualizada do capitalismo, non s a desregulamentacin aparece como aspecto central da hexemona neoliberal. A exacerbacin da mercantilizacin sen lmites de todos os espazos da vida humana a outra cara da moeda. A mercantilizacin constite unha tendencia que afecta todos os espazos da vida humana (o traballo, a terra, a natureza, o corpo, as relacins sociais, o sistema de necesidades) baixo o predominio dos oligopolios transnacionais que, de paso, fortalecen a prevalencia do valor de (inter)cambio sobre o valor de uso e impn a falsa supremaca do individuo en detrimento de toda a sociedade negando a dimensin social e histrica das sociedades. Deste xeito, esta ideoloxa fractura todas as formas de accin colectiva e, por suposto, as formas de organizacin social e as loitas polos dereitos colectivos: Ao mesmo tempo que a extensin das formas de supervivencia vinculadas a traballos precarios e informais se propagou,

O proceso democratizador da sociedade para Samir Amin debe estar presente na discusin do Socialismo no sculo XXI. Democracia socialista pensada como sinnimo de emancipacin dos pobos, xa que permitir s loitas de clases consolidarse, estendndose e posibilitando a materializacin do Socialismo nun horizonte poscapitalista, dicir, un Socialismo verdadeiro e autntico. De feito, non haber avance posbel na direccin do progreso democrtico e social sen formular un programa de construcin da converxencia na diversidade. Avancemos agora cara a unha proposta que pode servir de base para a realizacin do Socialismo no sculo XXI.

Outro aspecto central do debate do Socialismo no sculo XXI o proceso de democratizacin da sociedade. Refermonos democratizacin como proceso de construcin e conquista dunha xenuna democracia, distinta democracia restrinxida e formal que hoxe coecemos. Proceso que, como comenta Claudio Katz, s se pode construr autenticamente, engadimos erradicando as relacins de dominacin e explotacin institudas polo capitalismo, eliminando a desigualdade e dotando aos cidadns de poder efectivo en todas as reas da vida social.

Polo tanto, a proposta de construr unha hexemona alternativa imperante (neoliberal) precisamente ir mis al dunha era posneoliberal e transitar cara a unha etapa poscapitalista. O neoliberalismo non senn a roupaxe dun corpo chamado capitalismo. E, seguindo esta metfora, se s o logrsemos espilo, non conseguiriamos nada anda. A sada entn non esixe unicamente unha postura e unha decidida accin anti e posneoliberal senn expor radicalmente unha opcin poscapitalista. Este un aspecto no cal insistir constantemente para evitar que as modas distraian o verdadeiro obxectivo da posibilidade socialista.

63

4.5. Valores, Principios, Programa e Suxeitos Histricos do Proxecto Socialista no sculo XXI.

Seguindo a proposta exposta por Atilio Born (2008), a cal por suposto non pretende ser definitiva nin definitoria senn pola contra estender os horizontes e incitar ao debate ao redor das posibilidades do Socialismo no sculo XXI, a reflexin sobre os valores, principios, programa e suxeitos histricos do proxecto socialista poderiamos dividila en tres categoras bsicas: Valores e principios:

Franois Houtart (2007), pola sa banda, identificou tres principios que segundo a sa anlise poderan orientar a construcin do Socialismo no sculo XXI. En primeiro lugar, o predominio do valor de uso sobre o valor de cambio, o cal soporta a lxica da mercantilizacin de todas as esferas da vida humana. En segundo lugar, a democratizacin de todas estas esferas da vida social, comezando pola economa e seguindo por todas as actuais institucins da sociedade. En terceiro lugar, o principio da interculturalidade, o cal implica o enriquecemento recproco de todas as culturas mediante o seu dilogo permanente.

Atilio Born advrtenos sobre a preeminencia axiolxica do Socialismo. Trtase dunha forma superior de civilizacin que est fundada no predominio de valores como o altrusmo, a solidariedade, radicalmente democrticos, tanto como no respecto cara natureza e a sociodiversidade.

Na construcin, creativa, imaxinativa e inventiva do Socialismo no Sculo XXI preciso recoecer as condicins histricas e concretas de cada pas. A particularidade dun proxecto socialista aqu e agora advrtenos que non existe un proxecto nico nin un modelo ideal a imitar. Lembremos novamente a Simn Rodrguez, neste sentido: ou inventamos ou erramos. Ou cando Maritegui sinalaba que o socialismo en Amrica Latina non debera ser nin calco nin copia. Agora ben, tamn hai que dar conta dun tema central, o dos suxeitos para o cambio. un dato

xenerosidade, a solidariedade, a dignidade e a autonoma dos suxeitos sociais. En segundo lugar, instalar unha democracia autenticamente participativa e protagonista, potenciando as a soberana do popular. En terceiro lugar, a conciliacin da liberdade coa igualdade, nun sentido distinto s tradicionais, certa igualdade-liberdade, entendendo que ambas son indisocibeis e non se pode entender a unha sen a outra. Para rematar, o Socialismo no sculo XXI require cambios en direccin ao asociativismo, propiedade social e ao cooperativismo que contriban e mantean como obxectivo a emancipacin humana.

Nun sentido similar Hugo Chvez Fras (2005) veu afirmando que o Socialismo no sculo XXI deber conter catro trazos esenciais. En primeiro lugar, un carcter moral, recuperando o sentido tico da vida destrudo polo srdido materialismo da sociedade burguesa do que falara Marx e loitar contra os demos que sementou o capitalismo: o individualismo, o egosmo, o odio e os privilexios excluntes, entre outros. O Socialismo debe defender a tica, a

Jos Carlos Maritegui

64

introducin economa poltica

relevante a multiplicacin e o crecemento exponencial dos suxeitos que hoxe se resisten e se opoen ao capitalismo. Cada da, mis e mis suxeitos toman conciencia do holocausto social e ecolxico que est causando o sistema mundo do capital. Neste sentido, sera un erro construr unha tipoloxa dos actuais suxeitos histricos. Por iso, a proliferacin de actores sociais non debe ser interpretada baixo o empirismo cru da desaparicin das clases sociais. Pola contra, a situacin actual suxire, mellor, a progresiva complexidade que manifestan as escenas sociais e polticas actuais pois xamais na historia do capitalismo existiron tantos proletarios e oprimidos como hoxe; nunca na historia houbo tantos homes e mulleres para os que o capitalismo non abrigue a mis mnima esperanza. Neste caso, a multiplicidade de actores e a complexidade das sas demandas deben inspirar a creacin dunha unidade slida que sempre vai resolverse desde e na diversidade. Todas elas deben ser reintegradas nun marco omnicomprensivo da loita contempornea de clases e nas formas de dominacin burguesa. Na constitucin do proxecto social e poltico que require o Socialismo a toma de conciencia sobre o protagonismo histrico de todos estes actores deber inspirar formas organizativas que potencien as sas forzas, para derrubar os obstculos no camio de construcin do Socialismo no sculo XXI. Esta unha oportunidade para tomar nas nosas mans os fos dos destinos e cambiar o rumbo das nosas realidades e a realidade dos nosos pobos en todo o mundo. Saber que chegou a hora construr o Socialismo.

65

Bibliografa
Dobb, Maurice. 1976 (1.937). La economa poltica clsica en: Economa poltica y capitalismo. Bogot. FCE.

Introducin

Engels, Frederich. 1970. Contra La Revolucin de la ciencia de Eugenio Duhring. Buenos Aires. Editorial Claridad. Fukuyama, Francis. 1992. El Fin de la Historia y el ltimo hombre. Buenos Aires. Editorial Planeta.

Lenin, Vladimir. 1975 (1916). El imperialismo, fase superior del capitalismo. Pekn. Ediciones en lenguas extranjeras.

Bihr, Alain. 2001. La reproduction du capital. Prolgomnes une thorie gnrale du capitalisme. Lausanne. ditions Page deux.

Captulo 1

Gambina, Julio. 2008. Notas sobre el pensamiento de Karl Marx en la Introduccin de 1857. Buenos aires. Ediciones Luxemburg. Lenin, Vladimir. 1975 (1916). El imperialismo, fase superior del capitalismo. Pekn. Ediciones en lenguas extranjeras. Informe Nacins Unidas, 2008.

Marx, Karl. 1973 (1867). El capital, crtica de la economa poltica. Buenos Aires. Editorial Ciencias del Hombre.

Marx, Karl. 1999 (1867). El capital, crtica de la economa poltica. Mxico. FCE Marx, Karl. 2008 (1848). El manifiesto comunista. Buenos Aires. Centro Editor de Cultura.

Marx, Karl. 1985 (1867). El capital, crtica de la economa poltica. Mxico. FCE. Marx, Karl. 1997(1888). Tesis sobre Feuerbach. Alambra Longman. Marx, Karl. 2004. Miseria de la filosofa. Madrid. EDAF. Ricardo, David. 2004 (1817). Principios de Economa Poltica y Tributacin. Mxico. FCE.

Captulo 2

Marx, Karl. 1999 (1867). El capital, crtica de la economa poltica. Mxico. FCE.

Amin, Samir. 1999. Miradas a un medio siglo. Itinerario intelectual. 1945-1990. Bolivia. Editorial Plural Iepala.

Galeano, Eduardo. 1971. Las venas abiertas de Amrica Latina. Uruguai. Editorial Catlogos. Katz, Claudio. 2001. Las crisis recientes de la periferia en Realidad Econmica. Buenos Aires, N 183. Lenin, Vladimir. 1973. Obras Escogidas. Tomo III. Buenos Aires. Editorial Cartago. Petras, James. 2008. El gran regalo de tierras: neocolonialismo por invitacin. www.rebelion.org

Amin, Samir. 2004. Geopoltica del imperialismo contemporneo en Atilio A. Boron (Compilador). Nueva Hegemona Mundial. Alternativas de Cambio y Movimientos Sociales. Buenos Aires. FLACSO.

Smith, Adam. 1958 (1776). Investigacin acerca de las causas de la riqueza de las naciones. Mxico. FCE.

Ricardo Snchez ngel. 2005. El sentido de la Revolucin Francesa y sus utopas en Praxis Filosfica. No. 20.

Singer, Paul. 1986. Curso de introduccin a la economa poltica. Mxico. Edit. Siglo XXI.

66

introducin economa poltica

Amn, Samir. 2008 Debacle financiera, crisis sistmica? Respuestas ilusorias y respuestas necesarias., en www.fisyp.rcc.com.ar

Capitulo 3

Sweezy, P. 1974. Teora del desarrollo capitalista. Mxico DF. FCE.

Brenner, Robert, (2008) Una crisis devastadora en ciernes, en www.iade.org.ar

Born, Atilio, (2009) De la guerra infinita a la crisis infinita, ponencia, XI Encuentro Internacional de Economistas sobre Globalizacin y Problemas del Desarrollo, La Habana, 2009. En: http://www.atilioboron.com/2009/03/normal-0-21-microsoftinternetexplorer4.html

Amin, Samir. 2009. Ser Marxista Hoy. Ser Comunista Hoy. Ser Internacionalista Hoy. Amin, Samir. 2007. El Virus Liberal. La guerra permanente y la norteamericanizacin del mundo.

Captulo 4

Clarke, S. (1994) Marxs Theory of Crisis, Nova Iorque, St. Martins Press.

Gambina, Julio C. (2009) Julio Gambina: hay polticas anticrisis dominantes y las de carcter alternativo, en: http://www.telediariodigital.com.ar/leer.asp?i dx=27028 Gambina, Julio C. (2009b) Amrica Latina y el Caribe: alternativas frente a la crisis, en www.fisyp.rcc.com.ar. Itoh, M. 1980. Value and Crisis. Essays of marxian economics in Japan. Nova Iorque. Monthly Review Press.

Bahro, Rudolf. 1977. Contribucin a la crtica del socialismo realmente existente. Buzgalin, Alexander. 2000. El Futuro del Socialismo. Boron, Atilio. 2008. Socialismo Siglo XXI.

Amin, Samir. 2004. Ms all del capitalismo senil.

Boron, Atilio. 2004 Estudio Introductorio. Actualidad del Qu Hacer?.

Boron, Atilio. 2004. Nueva Hegemona Mundial. Alternativas de cambio y movimientos sociales. Boron, Atilio. 2001 El Nuevo Orden Imperial y como derrotarlo. Cerroni, Umberto. 1979. Problemas de la transicin al Socialismo. Cockshott, Paul W. y Allin Cottrell. Hacia un nuevo socialismo. Chvez Fras, Hugo. 2005. Presidente Chvez define el Socialismo del siglo XXI. Dieterich, Heinz. 2005. El Socialismo del Siglo XXI.

Mandel, E. 1973. El capital, 100 aos de controversias en torno a la obra de Marx. Siglo veintiuno editores. Parlstein, Steven. 2007. Credit markets wight puts economy on shaky ground en Washington Post. Washington, 01/08/07.

Keynes, J. M. 2005. Teora general de la ocupacin, el inters y el dinero, Buenos Aires, Fondo de Cultura Econmica. FCE.

Marx, Karl. 1999 (1867). El capital, crtica de la economa poltica. Mxico. FCE.

Revista Estrategia Internacional, n 24 (2007), publicado por Fraccin Trotskista Internacional. The Economist. 2005. The global housing boom. 16/6/2005. Sartre, J. P. 1963. Crtica de la Razn Dialctica. Buenos Aires. Losada Editorial.

Libnio Christo, Carlos Alberto (Frei Betto) - en lnea-. Diez consejos para los militantes de Izquierda. Gambina, Julio (online) Mutaciones, Sujetos y posibilidad del Socialismo. Gambina, Julio y Estay, Jaime. 2007. Hacia dnde va el sistema mundial?

Dieterich, Heinz. 2003. Tres criterios para definir una economa socialista.

Dussel, Enrique. 2006. Veinte tesis de poltica.

67

Harnecker, Marta. 1999. La izquierda en el umbral del siglo XXI. Katz, Claudio. (online A) Socialismo o Neodesarrollismo.

Houtart, Franois. 2007. Un Socialismo para el siglo XXI. Cuadro sinttico de reflexin. Katz, Claudio. (online B) La Democracia Socialista del Siglo XXI. Katz, Claudio. 2008. Las disyuntivas de la izquierda en Amrica Latina. Kohan, Nstor. 2002. Marx en su Tercer Mundo. Hacia un Colonialismo no colonizado. Katz, Claudio. 2004. El Porvenir del Socialismo.

Monedero, Juan Carlos. 2005. Socialismo del siglo XXI. Proyecto para armar y desarmar. Petras, James. 2006. Propuesta para el nuevo orden social, econmico y cultural. Puerta, Jess. 2006. Socialismo y desarrollo endgeno. Rauber, Isabel. 2006. Poder y Socialismo en el siglo XXI. Moulian, Tomas. 2000. Socialismo del siglo XXI. La Quinta Va.

Miliband, Ralph. 1997. Socialismo para una poca de escpticos.

Lebowitz, Michael. 2006. A Reinventar El Socialismo. Lebowitz, Michael. 2006. El Socialismo del siglo XXI. Lebowitz, Michael. 2006. Construymoslo ahora. El Socialismo para el siglo XXI.

Vattimo, Gianni. 2006. Ecce Comu. Cmo se llega a ser lo que se era.

Schaff, Adam. 1983. El Comunismo en la encrucijada.

Sader, Emir. 2001. Hegemona y contra-hegemona para otro mundo posible.

Martnez Heredia, Fernando. 2005. Movimientos sociales, poltica y proyectos socialistas. Meszaros, Istvn. 1995. Ms all del capital. Meszaros, Istvn. 2005. Socialismo o Barbarie. La alternativa al orden social del capital.

Valds Gutirrez, Gilberto. 2006. Desafos de la sociedad ms all del capital.

Wallerstein, 2009 en www.publico.es/dinero/196245/capitalismo/existira/anos

Wallerstein, Inmanuel. 2005. Anlisis de sistema-mundo. Una introduccin.

Wallerstein, Inmanuel. 1998. Utopstica. Opciones histricas del siglo XXI.