Biohemija Lijekova

BIOHEMIJA LIJEKOVA
BIOHEMIJA LIJEKOVA
Autori:
Dr.sc. Zlata Mujagi, vanredni profesor, Farmaceutski fakultet Univerziteta u Tuzli
Dr.sc. Hamza Mujagi, redovni profesor, Medicinski fakultet Univeziteta u Tuzli;
Gostujui profesor hematologije i onkologije, Medicinski fakultet Harvard
Univerziteta, MGH, Boston, USA
Izdavai:
Zlata Mujagi
Hamza Mujagi
Recenzenti:
Dr. sc. Jasminka Nikoli, redovni profesor, ua nauna oblast Medicinska
biohemija
Dr. sc. Lejla Begi, redovni profesor, ua nauna oblast Biohemija
Tehnika pripema i dizajn:

Mr. sc. Damir Alihodi
Odlukom Senata Univerziteta u Tuzli br. 03-3070-14.2/12 od

18.04.2012. godine odobrava se upotreba u nastavi.
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
577(075.8)
MUJAGI, Zlata
Biohemija lijekova [Elektronski izvor] / Zlata
Mujagi, Hamza Mujagi. - Elektronski tekstualni
podaci. - Tuzla : autori, 2012. - 1 elektronski
zapis : tekst, slike, animacije
Tekst s nasl. ekrana. - Kratka biografija: str.
[203, 205].
ISBN 978-9958-865-91-6
1. Mujagi, Hamza
COBISS.BH-ID 19958534
Zlata Mujagi Hamza Mujagi
BIOHEMIJA LIJEKOVA
Tuzla, 2012. god.
Predgovor
Osnovni razlog zbog kojega smo se odluili napisati udbenik
Biohemija lijekova jeste nepostojanje odgovarajue strune
literature iz ovoga podruja biohemije u Bosni i Hercegovini, a koja
je napisana na naem jeziku. Prije nekoliko godina smo donijeli
ovakvu odluku i zapoeli sa potrebnim pripremama. Nae
dugogodinje iskustvo u radu na univerzitetu, kao i istraivako
iskustvo su nam bili od znaajne pomoi i nastojali smo ih ugraditi
u ovu knjigu.
U Prvom poglavlju knjige se govori o fikim i hemijskim svojstvima
lijekova, te o stereohemiji lijekova. U Drugom poglavlju se
razmatraju opi i specijalni aspekti prolaska lijekova kroz bioloke
membrane. U Treem poglavlju se detaljno razmatraju biohemizmi
djelovanja lijekova u ljudskom organizmu. U etvrtom poglavlju je
obraen metabolizam lijekova, sa posebnim naglaskom na ulogu
pojedinih enzima, a posebno izoenzima CYP450. U Petom
poglavlju se razmatra farmakogetika i farmakogenomika. eljeli
smo posebno ukazati i naglasiti biohemijsku osnovu djelovanja
lijekova, koja je razmatrana kroz ope principe i na pojedinanim
primjerima lijekova, te ulogu i biohemizam djelovanja pojedinih
enzima u metabolizmu lijekova. Takoer smo eljeli skrenuti
panju u poglavlju Farmakogenetika i farmakogenomika na nove
koncepte i pristupe u farmakoterapiji.
Ovim ubenikom smo eljeli pomoi i olakati studentima
Farmaceutskog fakulteta Univerziteta u Tuzli savladavanje
predvienog gradiva nastavnog predmeta Biohemija lijekova, te je
sadraj knjige u potpunosti usklaen sa programom ovoga
predmeta. Smatramo da ovaj udbenik moe biti koristan i
studentima srodnih fakulteta, kao i specijalizantima iz Medicinske
biohemije i Klinike farmacije, te djelatnicima kliniko-biohemijskih
laboratorija.
elimo se posebno zahvaliti recenzentima ove knjige: dr sc
Jasminki Nikoli, redovnom profesoru i dr. sc. Lejli Begi,
redovnom profesoru na strunoj pomoi koja nam je bila korisna i
koja je doprinijela kvalitetu ovog udbenika.
Tuzla, mart, 2012. godine

Autori
SADRAJ
FIZIKA I HEMIJSKA SVOJSTVA LIJEKOVA
1.1. LIPOFILNA SVOJSTVA

1.2. OBLIK, VELIINA I KONFIGURACIJA MOLEKULA
1.3. STEREOHEMIJSKI ASPEKTI FARMAKODINAMIJSKIH I
2
3
FARMAKOKINETIKIH SVOJSTAVA LIJEKOVA
PROLAZAK LIJEKOVA KROZ BIOMEMBRANE
2.1. STRUKTURA I FUNKCIJA BIOLOKIH MEMBRANA

10
2.4. PROLAZAK LIJEKOVA KROZ POJEDINE MEMBRANE U LJUDSKOM
ORGANIZMU
29
BIOHEMIJSKA OSNOVA DJELOVANJA LIJEKOVA
41
3.1. INTERAKCIJE LIJEKOVA SA PROTEINIMA PLAZME

3.2. INTERAKCIJE LIJEKOVA SA MEMBRANSKIM TRANSPORTERIMA
3.3. INTERAKCIJE LIJEKOVA SA ENZIMIMA
3.4. INTERAKCIJE LIJEKOVA SA RECEPTORIMA
3.5. BIOHEMIZAM DJELOVANJA LIJEKOVA: NEKI PRIMJERI
44
47
50
52
84
METABOLIZAM LIJEKOVA
105
4.1. ADME KONCEPT

4.2. REAKCIJE PRVE FAZE BIOTRANSFORMACIJE
4.3. REAKCIJE DRUGE FAZE BIOTRANSFORMACIJE
106
115
141
FARMAKOGENETIKA I FARMAKOGENOMIKA
151
5.1. DEFINICIJA
5.3. ZABLUDE ZVANE PROSJEAN BOLESNIK I PROSJENA
TERAPIJSKA DOZA
5.4. LJUDSKI GENOM
5.5. GENETIKA VARIJABILNOST
5.6. FARMAKOKINETIKA VARIJABILNOST
5.7. FARMAKODINAMIJSKA VARIJABILNOST
5.8. GENETIKI POLIMORFIZAM SA INDIREKTNIM UINKOM NA
152
REAKCIJU NA LIJEKOVE
5.9. FARMAKOGENOMIKA I OSOBNA MEDICINA
155
156
157
160
170
175
177
5.10. MOGUNOSTI FARMAKOGENOMIKE DANAS I U BLISKOJ

5.12. ZAKLJUCI
181
189
LITERATURA
191
POPIS I OBJANJENJE SKRAENICA
194
INDEKS POJMOVA
200
BUDUNOSTI
FIZIKA I HEMIJSKA
SVOJSTVA
LIJEKOVA
POGLAVLJE
1
1. Fizika i hemijska svojstva lijekova

1.1. Lipofilna svojstva
1.2. Oblik, veliina i konfiguracija molekula
1.3. Stereohemijski aspekti farmakodinamijskih i
farmakokinetikih svojstava lijekova
Bioloko djelovanje i djelotvornost nekog lijeka ovise o njegovim

fizikim i hemijskim svojstvima, reaktivnosti i biohemijskim
transformacijama lijeka u organizmu (sudbina u organizmu).
Naunik Crom-Brown je formulirao opi izraz povezanosti
biolokog efekta neke tvari sa njenom strukturom i fizikohemijskim osobinama:
BR=bioloki efekat (odgovor); S= hemijska struktura tvari
Apsorpcija lijeka ovisi o mnogim fizikim i hemijskim
parametrima: rastvorljivost u vodi i lipidima, stupanj jonizacije,
masa molekule, steriki parametri itd.
Matematiki izraz uticaja razliitih fiziko-hemijskih osobina lijeka
na apsorpciju lijeka:
Gdje je:
LogK logaritam konstante apsorpcije lijeka; k1..., k4, m, n, q
koeficijenti koji se izraunavaju primjenom metode najmanjih kvadrata;
logP logaritam koeficijenta razdjeljenja (P);
c(N)/c(D) omjer mnoinskih koncentracija nedisociranog c(N) i
disociranog c(D) oblika lijeka; ovaj omjer se za lijekove kiselog
karaktera izraunava:
c(N)/c(D) = pKa pH
za bazne lijekove: c(N)/c(D) = pH - pKa
X parametar koji odraava sterika svojstva strukture
Ovu jednainu su predloili naunik Lien i saradnici 1980. godine

i pokazali su da se mogu dobiti znaajne korelacije; Lienov
model uzima u obzir zakone termodinamike, osnovne principe
biolokog prijenosa i relativne veliine ksenobiotika.
1.1. Lipofilna svojstva

Lipofilnost lijeka bitno utie na njegovu apsorpciju i na njegov
transport.
Logaritam koeficijenta razdjeljenja (logP) je parametar koji dobro
odreuje lipofilnost molekule.
Koeficijent razdjeljenja je omjer mnoinskih koncentracija

djelujue tvari u 1-oktanolu, kao predstavniku lipofilne faze
biolokih sistema, i u vodi ili u puferu eljene pH vrijednosti, kao
predstavniku hidrofilne faze.
Koeficijent razdjeljenja je parametar slobodne energije i
svojevrsna je konstanta ravnotee.
U prouavanjima kvantitativnih odnosa izmeu hemijske
strukture i djelovanja (QSAR prema engl. Quantitative structure
activity relationship), koeficijent razdjeljenja se moe smatrati
numerikom karakteristikom hidrofobnosti djelujue tvari.
Mnogi lijekovi su slabe kiseline ili slabe baze. Za prolazak lijeka
kroz bioloke membrane vana je njegova jonizacija pri pH
vrijednostima medija (fizioloki ili patoloki pH). Prolazak
nejoniziranih oblika slabih elektrolita je znaajno vei od
prolaska joniziranih oblika lijeka, te je udio joniziranih oblika u
transportu kroz lipofilne membrane esto zanemarljiv.
U stanju ravnotee koncentracija nejoniziranog oblika lijeka
jednaka je sa obje strane membrane, a ukupna koliina lijeka je
vea sa one strane membrane na kojoj je vea koncentracija
joniziranog oblika.
Koncentracija nedisociranog oblika lijeka koji slobodno difundira
kroz membranu izraunava se pomou HendersonHasselbalchove jednaine:
pH = pKa + log c(baza)/c(kiselina)
1.2. Oblik, veliina i konfiguracija molekula

Oblik i veliina molekule lijeka znaajno utiu na vrstu i intenzitet
interakcije lijeka sa makromolekulama (npr. enzimi, receptori) i
na njihov prolazak kroz biomembrane.
Oblik molekule je ovisan o osnovnom skeletu strukture i
svojstvima funkcionalnih grupa, te o svojstvima meusobnih
veza u molekuli. Duina veze uvjetovana je oblikom i veliinom
preklapanja orbitala. Uglovi veza odraavaju geometriju veznih
orbitala, a steriki i elektronski efekti i napetost unutar molekule
mogu ih znaajno modificirati.
Konfiguracija molekule podrazumijeva odreenu prostornu

orjentaciju kovalentnih veza izmeu atoma u molekuli.
Planarnost aromatskih i heteroaromatskih ciklinih struktura i
koplanarnost reaktanata je bitna za brojne fizioloke i
farmakoloke interakcije.
Kovalentni i Van der Waalsovi radijusi

Duina kovalentne veze izmeu dva atoma se moe izraunati iz
jednaine:
dA-B = rA + rB C (XA XB)
dA-B duina kovalentne veze izmeu dva atoma
rA i rB kovalentni radijusi atoma A i B
(XA XB) apsolutna vrijednost razlike elektronegativnosti atoma A i B
C faktor korekcije
Vrijednosti kovalentnih radijusa (ra) su izvedene iz duina veza

izmeu atoma istih elemenata.
Kada se dvije molekule priblie jedna drugoj na oko 10-10 m,
nastupa deformacija elektronskih oblaka i dolazi do slabih
meuatomskih privlaenja. Van der Waalsove veze (sile) se
uspostavljaju izmeu odgovarajua dva atoma u molekuli.
Za svaki atom ili atomsku skupinu u molekuli postoji odreena
udaljenost tzv. Van der Waalsov radius (rw) koji definira sferu ili
voluminoznost tog atoma ili skupine
Van der Waalsov volumen (Vw) je karakteristika strukture
spojeva koja utie na bioloku aktivnost. Odreuje veliinu i oblik
molekule, ije poznavanje je veoma vano u prouavanju
interakcije lijeka i njegovog receptora. Za izraunavanje Van der
Waalsovog volumena neophodno je poznavati duinu veze,
uglove veze, intermolekularne Van der Waalsove radijuse rw i
karakteristike oblika atoma u razliitim konfiguracijama molekule.
Minimalne sterike razlike

Vrsta i jakost interakcija lijekova sa makromolekulama, kao i
njihov prolazak kroz biomembrane, ovisi o obliku i veliini
molekula.
Parametri korisni u procjeni oblika i veliine malih molekula su:

-
MSD = minimalna sterika razlika (engl. minimal steric

difference); afinitet bioloki aktivne molekule prema
njezinom receptoru obrnuto je proporcionalan sumi
njihovih volumena koji se ne preklapaju u trenutku
interakcije; broj atoma koji se ne prekrivaju (izuzev
vodikovih) iz molekule nepoznate supstancije (M1) i
molekule za koju se pretpostavlja da ima oblik koji je
priblino komplementaran sa udubinom receptora (S) i
koja ima najveu poznatu aktivnost daje podatke za
izraunavanje MSD vrijednosti.
MTD = minimalna topoloka razlika (engl. minimal

topologic difference); konstruira se tzv. hipermolekula;
svaka molekula iz promatrane serije strukturalnih
analoga zauzima odreene atome u hipermolekuli, a
sterika odstupanja od hipermolekule nazivaju se MTD.
Parametri MSD i MTD se izraunavaju uz pomo posebnih

kompjuterskih programa.
1.3. Stereohemijski aspekti farmakodinamijskih i

farmakokinetikih svojstava lijekova
Stereohemijska svojstva lijekova
Hiralnost je definirana kao geometrijsko svojstvo molekule
(molekula endogene supstancije: aminokiselina, lipid, protein ili
molekula lijeka) da se ne moe preklopiti sa svojim likom u
ogledalu. Termin hiralnost potie od starogrke rijei cheira
(ruka), a hiralni spojevi se esto usporeuju sa lijevim i desnim
dlanom ruke, odnosno predmetom i njegovim likom u ogledalu
koji se ne mogu preklopiti (slika1-1). Par hiralnih molekula je
poznat pod imenom antipodi ili enantiomeri. Racemat je smjesa
dva enantiomera u molarnom omjeru 1:1.
Slika 1-1. Odgovarajui par hiralnih molekula.
Mnogi lijekovi su hiralni tj. egzistiraju kao enantiomeri. Hiralnost

je svojstvo molekula koje nemaju ravninu simertije, centar
simetrije i rotacijsko-refleksnu os. Enantiomeri (enantiomorfni
oblici, optiki antipodi) imaju jednaka fizika i hemijska svojstva,
a razliito se ponaaju prema linearno polariziranoj svjetlosti
(hiroptika svojstva).
Slika 1-2. Enantiomerni par u hiralnom okruenju.
Enantiomeri reagiraju razliito sa optiki aktivnim supstancama.

Zbog toga enantiomeri nemaju jednako izraen bioloki uinak u
hiralnom okruenju i razlikuju se prema farmakokinetikim

parametrima (Slika 1-2).
Stereohemijski aspekti farmakodinamike i

farmakokinetike lijekova
U brojnim metabolikim procesima lijekova moe se stvoriti novi
centar hiralnosti. Do stvaranja novog centra hiralnosti dolazi:
redukcijom ketona i dvostruke C=C veze; oksidacijom sulfida;
hidroksilacijom prohiralne metilenske grupe; oksidacijom nekog
enantiotropnog dijela molekule.
Primjer:
- 2-arilpropionati
(antiinflamatorni
lijekovi;
inhibitori
prostaglandin sintetaze) su hiralni, a bioloko djelovanje
imaju (+) S-enantiomeri; (-) R-enantiomeri 2arilpropionata su bioloki nedjelotvorni, ali se smatraju
prolijekovima S-enantiomera (inverzija konfiguracije).
Biotransformacija enantiomera se moe razlikovati: metaboliki
produkti enantiomera esto su razliiti.
Primjeri stereoselektivne biotransformacije lijekova:
-
Primjer 1: hidroksilacija aromatskog prstena u 5,5-difenilhidantoinu u ljudi odvija se uglavnom na poloaju C-4, a
deset puta vie nastaje (-) S-produkta nego (+) Rhidroksiliranog produkta; oba enantiomera se izluuju
kao glukuronidi urinom.
Primjer 2: antikonvulzivni lijek mefenitoin podlijee

stereoselektivnom metabolizmu in vivo u ovjeka; u
zdravih ljudi S-enantiomer mefenitoina se brzo hidrolizira
u para-poloaju (t1/2 = 1 h); R-enantiomer se sporo
demetilira u 5-fenil-5-etil-hidantoin (PEH) (t1/2 = 150-200
h); u oko 7% evropske populacije postoji genski defekt
enzima citohroma P-450 koji ima za posljedicu
nakupljanje PEH u organizmu.
Veina enzima odgovornih za metabolizam ksenobiotika je

stereoselektivna tj. odgovarajui enzim metabolizira preteno
jedan stereoizomer datog lijeka.
Metabolike stereohemijske reakcije mogu biti:
supstratno stereoselektivne, kada enzim metabolizira dva

enantiomera hiralnog supstrata razliitom brzinom
produktno selektivne, kada se uvodi novi hiralni centar u
simetrinu molekulu
supstratno-produktno stereoselektivne, kada je preferiran
nastanak jednog od dva diastereoizomera pri uvoenju
novog hiralnog centra u asimetrinu molekulu.
Primjer supstratne stereoselektivnosti: dekarboksilacija S-metildope u S--metildopamin, dok R--metildopa ne podlijee

ovoj reakciji.
Neki spojevi podlijeu i stereoselektivnoj apsorpciji, distribuciji i
eliminaciji.
Uticaj stereoselektivnosti na djelotvornost i raspoloivost lijeka je
predmetom mnogih aktuelnih istraivanja, ali i farmakokinetika
hiralnih lijekova i formulacijska pitanja, sa ciljem razvoja efikasne
i pouzdane formulacije lijeka.
Razvoj metoda za sintezu hiralnih lijekova, kao i
stereospecifinih analitikih i preparativnih metoda znatno je
doprinio mogunosti za razvoj i primjenu hiralnih lijekova.
Pri sintezi jedinjenja sa hiralnom strukturom, obino se dobiju
racemati (fluoksetin hidrohlorid (Prozac) i omeprazol (Losec)
se prodaju u formi racemata). Mnoge kompanije aktivno nastoje
postii ''racemini okret'', tj. razviti isti enantiomer lijeka, a s
ciljem poboljanja terapijske efikasnosti, ali i proirenja patentne
zatite.
U fazi razvoja formulacije hiralnog lijeka, osim ispitivanja odnosa
svojstava u vrstom stanju i u otopini, potrebno je fokusirati se i
na moguu interakciju hiralnih lijekova sa hiralnim ekscipijensima
u formulaciji. Mnogi trino dostupni farmaceutski ekscipijensi
(npr. celuloza i njeni derivati) mogu se prirodno javljati kao
pojedini enantiomeri ili mogu biti derivati hiralnih molekula.
Ovakve stereohemijski iste molekule mogu reagirati sa ostalim
hiralnim molekulama (tj. sa aktivnim sastojkom) i formirati
stereoizomere, to za posljedicu moe imati promjenu fiziko
hemijskih svojstava prvobitne hiralne molekule.
PROLAZAK
LIJEKOVA KROZ
BIOMEMBRANE
POGLAVLJE
2
2.1. Struktura i funkcija biolokih membrana

2.2. Fiziko-hemijski faktori u prolasku lijekova kroz
membranu
2.3. Prijenosni sistemi: P-glikoprotein, ABC, BCRP
2.4. Prolazak lijekova kroz pojedine membrane u
ljudskom organizmu
2.1. Struktura i funkcija biolokih membrana

Struktura biolokih membrana
Osnovni sastojci biolokih membrana su proteini i lipidi, iji
meusobni omjer varira, npr. u mijelinskim ovojnicama 1:4; u
nekim bakterijama 3:1; najee 1:1.
Lipidi ine 40-80% svih sastojaka biomembrane, od ega
preovladavaju fosfolipidi. Najee prisutni tipovi fosfolipida (5):
fosfatidilholin, fosfatidilserin, fosfatidiletanolamin, kardiolipin,
sfingomijelin i manja koliina fosfatidilinozitola.
Osim fosfolipida, prisutni su i glikolipidi, te neutralni lipidi:
holesterol, estri holesterola, triacilgliceroli i slobodne masne
kiseline.
Plazma membrane se sastoje od dvosloja amfifilnih lipida iji su
hidrogenkarbonatni lanci orjentirani unutra prema centru
formirajui kontinuiranu hidrofobnu fazu, a njihove hidrofilne
glave su orjentirane prema vani. Pojedine molekule lipida u
dvosloju se razlikuju u pojedinim membranama a mogu se kretati
lateralno i povezivati se sa holesterolom, dajui membranama
fluidnost, fleksibilnost, organizaciju, visoku elektrinu rezistenciju
i relativnu impermeabilnost za visoko polarne molekule.
Membranski proteini su ugraeni u lipidni dvosloj i imaju razliite
funkcije: strukturalna sidra, receptori, jonski kanali, transporteri
koji sudjeluju u elektrinim ili hemijskim signalnim putevima i
obezbjeuju selektivne ciljeve za djelovanje lijekova.
Prema svome poloaju u membrani, proteini se dijele na:
integralne (intrinziki, transmembranski) i periferni (asocirani).
Neki proteini su glikoproteini i svojim ugljikohidratnim dijelom su
okrenuti prema okolini stanice.
Pojedini proteini ili grupe proteina formiraju sloene strukture
koje sudjeluju u prometu jona, interakciji sa hormonima,
neurotransmiterima ili lijekovima, mnogi proteini imaju enzimske
funkcije.
Novija saznanja ukazuju na visoku ureenost i kompartmentaciju
membrana, za razliku od ranijih pretpostavki da su one fluidne i
da se proteini u njima sudaraju na nepravilan nain.
10
Proteini u membranama mogu biti asocirani sa kaveolinom, a

mogu se i sekvestrirati (izolirati) sa kaveolatom. Proteini mogu
biti organizirani u signalizirajue domene bogate holesterolom i
sfingolipidima, a bez kaveolina ili nekog drugog proteina koji
gradi skele u strukturi membrana.
Gibljivost i fleksibilnost (fluiditet) membrane ovisi o stupnju
nezasienosti masnih kiselina prisutnih u njenoj strukturi.
Prisustvo dvostruke cis-veze u lancu masnih kiselina, te sadraj
drugih molekula nepravilnog oblika kao to su proteini i steroli,
doprinosi nabiranju njene strukture.
Slika 2-1. Struktura bioloke membrane: model tekueg mozaika.

Asimetrinost i fluiditet membrane. (Modificirano prema Mathews CK,
Van Holde KE, Ahern KG. Biochemistry, Benjamin Cummings, San
Francisco, 2000)
Na dovoljno niskim temperaturama lipidni dvosloji su kruti:

difrakcijom X-zraka utvreno je da se radi o relativno vrsto
organiziranim lancima masnih kiselina poredanim u
heksagonske cjeline.
Povienjem temperature, prostor koji zauzimaju lanci masnih
kiselina postaje vei i iznad temperature talenja lanci rotiraju
slobodno u prostoru, uz ouvanu strukturu dvosloja.
11
Kretanje lanaca masnih kiselina potvreno je 13C NMRspektroskopijom i analizama elektronske spinske rezonancije
(ESR).
Na temperaturi ivotnih procesa lipidi membrana su u djelomino
tekuem stanju.
Rotacijom oko jednostruke C-C veze lanci masnih kiselina mogu
promijeniti svoj poloaj za ugao od 120o; u trenutku rotacije u
susjedstvu jednostruke veze nastaju procjepi, najee blizu
povrine dvosloja.
Molekule u biomembrani se mogu na razliit nain kretati:
lateralna gibanja lipidnih i proteinskih molekula; kretanje lipida
koje je okomito na smjer pruanja membrane i druga.
Biohemizam djelovanja pojedinih vrsta lijekova povezan je sa
biomembranama (opi i neki lokalni anestetici, alkohol i
barbiturati; kardiotonini glikozidi).
Transport
Prilikom teorijskog razmatranja procesa
biomembranu, slijedimo odreene principe:
-
transporta
kroz
stanica ili tkivo ine homogeni odjeljak koji je okruen

jedinstvenom ovojnicom (zanemarujemo sloenost i
raznolikost membranske grae)
tvar koja prolazi kroz membranu prikazuje se kao
potpuno otopljena bez obzira sa koje strane stanine
membrane se nalazi
koliina tvari koja je prola kroz membranu rauna se na
osnovu promjene njezine koncentracije sa jedne ili sa
obje strane membrane
Permeabilnost (propusnost) stanine membrane ovisna je o:

-
pumpama (crpkama),
kanalima
Pumpe su primjer aktivnog transporta; koriste izvor energije kao

to je ATP ili svjetlost za termodinamiki nepovoljan oblik
prijenosa jona ili molekula; sposobne su preoblikovati jedan oblik
slobodne energije u drugi (Na,K-ATPaza, Ca-ATPaza).
12
Kanali su primjer pasivnog transporta ili olakane difuzije

(receptor za acetilholin; Na+ i K+ kanali).
Pasivna difuzija kroz membrane je dominantan transport prilikom
dispozicije mnogih lijekova, meutim nosaima-posredovani
mehanizmi takoer igraju vanu ulogu.
Jednostavna difuzija
Difuzija se definira kao pasivna migracija molekula sa podruja
vie koncentracije ka podruju nie koncentracije.
Brzina jednostavne difuzije moe se opisati Fickovim zakonom
difuzije:
Gdje je: dQ/dt - brzina difuzije;

D koeficijent difuzije (ovisi o obliku i veliini molekule);
P koeficijent razdijeljenja izmeu membrana i vodene faze;
A povrina membrane;
C koncentracijski gradijent (c1-c2);
X debljina membrane.
Procesom jednostavne difuzije u stanicu ulaze male molekule

npr. voda, ugljini dioksid, kisik, neki anestetici.
Difuzija kroz pore

Najee se radi o prolasku malih molekula (promjer manji od 2
nm) iz citoplazme jedne u citoplazmu druge stanice. Putem
transporta kroz pore mogu se prenositi aminokiseline, eeri,
nukleotidi.
Pore u biomembrani nastaju specifinom organizacijom
integralnih proteina u membrani: najee est proteinskih
podjedinica tvori heksagonalnu cjelinu u membrani. esto se
pore dviju susjednih stanica vrsto meusobno priljubljuju i tvore
zajedniki kanal.
Prolazak supstancija kroz pore zasniva se na izmijenjenom
zakonu difuzije:
13
Gdje je: dQ/dt - brzina difuzije;

K konstanta permeabilnosti;
C koncentracijski gradijent izmeu dvije stanice (c1-c2);
X debljina membrane.
Olakana difuzija
Olakana difuzija oznaava kretanje molekula veom brzinom od
one koja bi se postigla jednostavnom difuzijom. Migracija se
odvija niz koncentracijski gradijent i ukljuuje sudjelovanje
prenosioca (transportera) molekule ili jona.
Ovakav mehanizam moe biti visoko selektivan za specifinu
konformaciju molekule lijeka i ukljuen u transport endogenih
supstancija koje se pasivnom difuzijom prenose veoma sporo. U
drugim sluajevima, ovi transporteri se mogu ponaati kao
eksporteri, stvarajui barijeru koja e sprijeiti intracelularnu
akumulaciju potencijalno toksinih supstancija. Farmakoloki
vani transporteri mogu posredovati i u prihvatu lijeka i u
njegovom efluksu i obino olakavaju vektorski transport kroz
polarizirane membrane. Dobar primjer takvog transportera je Pglikoprotein kojeg kodira MDR1 gen (multidrug resistance-1).
Osobine prenosioca su: specifinost, ogranienost kapaciteta,
mogunost zasienja, kompetitivna inhibicija.
Kada se postigne ravnotea izmeu procesa asocijacije sa jedne
strane membrane i procesa disocijacije sa druge strane, dolazi
do uspostavljanja ustaljenog stanja koje se moe opisati
relacijama Michaelis-Mentenove ezimske kinetike:
Brzina transporta je:
Gdje je: vmax - maksimalna brzina transporta, ovisi o broju raspoloivih

mjesta na membrani;
c(S) koncentracija tvari koja difundira kroz membranu;
Km - konstanta vezivanja tvari i prenosioca.
Olakana difuzija pokazuje mnoga svojstva enzimskih reakcija tj.

efekte zasienja, odnosno tendenciju dosezanja maksimalne
14
brzine, koja se ne moe poveati usprkos progresivnom porastu

koncentracije tvari sa jedne strane membrane.
Saturacija tj. zasienje prenosioca oznaava zaposjedanje
odreenog i definiranog broja mjesta vezivanja na
makromolekuli prenosioca (na membrani).
Mehanizam olakane difuzije koji je utemeljen na validnim
dokazima i koji je najprihvatljiviji jeste: postojanje transportera
(pora ili kanal) koji moe zauzeti najmanje dvije konformacije;
transport oznaava reverzibilnu promjenu konformacije koja ima
za posljedicu izlaganje vezujuih mjesta na jednoj, pa zatim na
drugoj strani membrane.
Aktivni transport
Glavna karakteristika ovog tipa transporta jeste transport tvari sa
mjesta manje ka mjestu vee koncentracije, za to je potreban
utroak energije staninog metabolizma. Aktivni transport se
odlikuje direktnom potrebom za energijom, kretanjem nasuprot
koncentracijskog gradijenta, saturabilnou, selektivnou i
kompetitivnom inhibicijom od strane ko-transportiranih
komponenata.
Najvaniji izvor energije za aktivni transport jeste hemijska
energija molekule ATP.
S obzirom na nain mobiliziranja energije iz ATP tj. na
mehanizam uea ATP u prijenosu, razlikujemo:
-
primarni aktivni transport (hidroliza ATP je direktni izvor

energije), i
sekundarni aktivni transport (pozitivan koncentracijski
gradijent neke tvari je primarni izvor energije, a ATP se
koristi za odravanje koncentracijskog gradijenta date
tvari, pa otuda naziv sekundarni; vrlo esto se radi o
gradijentu jona Na+).
Primjeri primarnog aktivnog transporta su ABC transporteri koji

sadre jednu ili vie ATP-vezujuih kaseta: ATPaze; P-tip
ATPaza pumpi (Na+, K+ - ATPaza; Ca2+ - ATPaza; H+- pumpa).
Primjeri sekundarnog aktivnog transporta: Naovisni glukoza
transporteri SGLT1 i SGLT2 u membranama gastrointestinalnog
15
epitela i renalnih tubula; Naovisni kotransport aminokiselina;

Na-Ca izmjenjivi protein.
Generalno reeno, transmembranski prolazak lijeka je ogranien
na nevezane lijekove: lijek-protein kompleksi predstavljaju
neaktivne rezervoare lijeka koji mogu uticati i na terapijske i na
neeljene efekte lijeka.
Slika 2-2. Razliiti putevi prolaska lijeka kroz biomembranu.

(Modificirano prema Brunton L, Chabner B, Knollman B (Eds.).
Goodman&Gilman's the Pharmacological basis of Therapeutics,
McGrawHill Medical, 2011)
2.2. Fiziko-hemijski faktori u prolasku lijekova

kroz membranu
Mehanizmi prolaska lijekova kroz biomembrane i fiziko-hemijska
svojstava molekula i membrana koja utiu na njihov transfer jesu
kritini momenti u razumijevanju dispozicije lijekova u ljudskom
organizmu.
Karakteristike lijekova koje pretpostavljaju njihovo kretanje i
raspoloivost na mjestu djelovanja su: molekularna veliina,
strukturalne karakteristike, stepen jonizacije, relativna lipidna
solubilnost joniziranih i nejoniziranih formi lijeka, vezivanje lijeka
na serumske i tkivne proteine.
16
Slabi elektroliti i uticaj pH

Mnogi lijekovi su slabe kiseline ili slabe baze i u rastvorima su
prisutni i u joniziranom i u nejoniziranom obliku.
Nejonizirane molekule su bolje rastvorljive u lipidima i mogu
prolaziti kroz biomembranu.
Jonizirane molekule tee penetriraju kroz lipidni dvosloj
membrane zbog svoje manje liposolubilnosti i njihov prolaz je
ovisan o propustljivosti membrane, a koja je povezana sa
njenom elektrinom rezistencijom.
Transmembranska distribucija slabih elektrolita je pod uticajem
vrijednosti njihove pKa i pH gradijenta uspostavljenog kroz
membranu. pKa vrijednost je onaj pH pri kojemu je polovina
lijeka (slaba kiselina ili baza) u joniziranom obliku.
Slika 2-3. Raspodjeljivanje slabe kiseline (pKa=4,4) izmeu plazme

(pH=7,4) i eluanog soka (pH=1,4). (Modificirano prema Brunton L,
Chabner B, Knollman B (Eds.). Goodman&Gilman's the
Pharmacological basis of Therapeutics, McGrawHill Medical, 2011)
U cilju ilustriranja efekta pH sredine na distribuciju lijeka, na slici

2-3. je prikazano raspodjeljivanje slabe kiseline (pKa=4,4)
izmeu plazme (pH=7,4) i eluanog soka (pH=1,4). Gastrina
sluznica se ponaa kao jednostavna lipidna barijera sa visokom
elektrinom rezistencijom i permeabilna je jedino za liposolubilne
nejonizirane oblike kiselina. Odnos nejoniziranog i joniziranog
lijeka pri aktuelnom pH moe se izraunati iz HendersonHasselbalch ove jednaine:
17
Protonizirana forma=HA ili BH+; Neprotonizirana forma=A- ili B

Ka= [A- ][H+ ]/[HA], opisuje disocijaciju kiseline;
Ka= [B][ H+]/[BH+ ], opisuje disocijaciju protonizirane forme baze.
Odnos nejoniziranog i joniziranog lijeka u plazmi je 1:1000, a u

gastrinom soku je 1:0,001, to je dato u zagradama na slici 2-3.
U stanju uspostavljene dinamike ravnotee, kiseli lijek e se
akumulirati na bazinijoj strani membrane, a bazini lijek na
kiselijoj strani membrane.
este jonizabilne grupe na molekulama lijeka su karboksilna
grupa i primarna amino grupa, ali su mogue i brojne druge
grupe. Rezonantne strukture i elektrofilne grupe mogu promijeniti
vrijednosti pKa, tako da njihove vrijednosti mogu varirati u
irokom rasponu. Dalje, neki lijekovi sadravaju kvaternerne
amino grupe sa permanentnim pozitivnim nabojem.
Dobar primjer je druga generacija antihistaminika koji su u
joniziranom stanju pri fiziolokom pH to ih ini manje lipofilnim i
oteava njihov prolazak kroz krvno-modanu barijeru.
Uticaj ukupnog naboja molekule lijeka na njegov prolazak kroz
membrane uoljiv je i u drugim dijelovima tijela: npr, u bubrenim
tubulima. pH urina varira u irokom rasponu: od 4,5 do 8.
Sniavanjem pH urina, slabe kiseline i slabe baze egzistiraju u
veoj mjeri u protoniziranoj formi (HA i BH+), a obrnuta situacija
je ukoliko pH raste, kada su favorizirani A- i B oblici lijeka.
Liposolubilni lijekovi (nenabijeni) se reapsorbiraju u bubrenim
tubulima pasivnom difuzijom, a izluivanje lijekova moe biti
pospjeeno mijenjanjem pH urina i favoriziranjem joniziranog
oblika (A- ili BH+). Na taj nain, alkalni urin favorizira ekskreciju
slabih kiselina, a kiseli urin favorizira izluivanje slabih baza.
Povienje pH urina (npr. uzimanjem Na-bikarbonata) e
promovirati izluivanje lijekova-slabih kiselina u urinu, kao to su
aspirin (pK~3,5) i urati (pK~5,8).
Uspostavljanje koncentracijskog gradijenta slabih elektrolita kroz
membrane sa ve uspostavljenim pH gradijentom je fizikalni
proces i ne trai aktivne transportne sisteme za elektrolite.
Meutim, uspostavljanje pH gradijenta kroz membranu je aktivni
proces.
18
2.3. Prijenosni sistemi u biomembranama

Transporteri su membranski proteini koji su prisutni u svih
organizama. Ukljueni su u kontrolu ulaska esencijalnih
nutrijenata i jona i u kontrolu izlaska staninog otpada, okolinih
toksina, lijekova i ostalih ksenobiotika. Oko 2000 gena humanog
genoma kodira za transportere ili proteine povezane sa njima.
U transportu lijekova kroz bioloke membrane vanu ulogu imaju
transporteri iz dvije glavne superfamilije: ABC transporteri (ABC
vezujue kasete ATP binding casette) i SLC (solute carrier)
transporteri.
Veina ABC proteina su primarni aktivni transporteri koji koriste
energiju ATP hidrolize za aktivno pumpanje svojih supstrata kroz
membranu. ABC proteini se dijele u sedam subklasa ili familija
(ABCA do ABCG), a najpoznatiji meu njima su P-glikoprotein
(P-gp, kodiran od strane ABCB1 gena; naziva se i MDR1) i
transmembranski regulator cistine fibroze (CFTR, kodiran od
strane ABCC7 gena).
SLC superfamilija obuhvata transportere olakanog transporta i
sekundarne aktivne transportere povezane sa jonima. Do sada
je identificirana 41 SLC familija sa oko 315 transportera. Mnogi
od njih su mete za lijekove ili sudjeluju u apsorpciji i dispoziciji
lijekova. Najpoznatiji meu njima su serotonin transporteri (5-HT)
(SERT, kodiran od strane SLC6A4 gena) i dopamin transporteri
(DAT, kodiran od strane SLC6A3 gena).
Transporteri za lijekove sudjeluju u farmakokinetikim i
farmakodinamijskim putevima, ukljuujui puteve i terapijski i
neeljenih efekata.
Sudjelovanje membranskih transportera u terapijskom

djelovanju lijekova
Transporteri vani u farmakokinetici lijekova (apsorpcija,
distribucija, metabolizam i ekskrecija), generalno, locirani su u
intestinalnom, renalnom i hepatikom epitelu gdje sudjeluju u
selektivnoj apsorpciji i eliminaciji endogenih supstancija i
ksenobiotika, ukljuujui i lijekove, te u kontroli tkivne distribucije
lijekova. Ovi transporteri djeluju usklaeno sa enzimima u
metabolizmu lijekova, a u cilju eliminacije lijekova i njihovih
metabolita (slika 2-4).
19
Slika 2-4. Hepatiki transporteri lijekova. Membranski transporteri su

prikazani kao crvene ovalne ploice sa strelicama. Djeluju povezano sa
enzimima faze1 i faze2 metabolizma lijekova u hepatocitima u cilju
posredovanja prihvata i efluksa lijekova i njihovih metabolita.
Transporteri ukljueni u farmakodinamiku lijekova esto

predstavljaju mete za lijekove. Brojni su primjeri takvih lijekova:
neurotransmiterski transporteri su mete za lijekove koji se koriste
u tretmanu neuropsihijatrijskih bolesti; SETR je meta za vanu
klasu antidepresiva: selektivne inhibitore ponovnog prihvata
serotonina. Ne-neuronalni transporteri takoer mogu biti mete za
pojedine lijekove: holesterol transporteri u bolestima
kardiovaskularnog sistema; nukleozid transporteri u malignim
bolestima; glukoza transporteri u metabolikim sindromima;
Na+,H+ antiporteri u hipertenziji.
Membranski transporteri mogu imati kritinu ulogu u nastajanju i
razvoju rezistencije na citostatike, antiviralne agense i
antikonvulzive. Rezistencija na lijekove, osobito na citotoksine
lijekove, nastaje putem razliitih biohemizama, a dva od njih
ukljuuju membranske transportere. To su:
-
20
smanjenje preuzimanja lijeka, to je posredovano

redukcijom ekspresije influks transportera neophodnih da
bi lijek stigao do tumora (folat antagonisti; nukleozid
analozi; platinski kompleksi)
povean efluks hidrofobnih lijekova, to je najei
mehanizam razvoja rezistencije malignih stanica na
antitumorske lijekove. Npr., P-gp ekspresija u malignom
tkivu je znaajno poveana nakon njihovog izlaganja
citostaticima. U razvoj rezistencije na antitumorske

lijekove ukljueni su i neki drugi efluks transporteri kao
to su BCRP (rezistentni protein za rak dojke, breast
cancer resistance protein) i MRPs (proteini povezani sa
multiplom rezistencijom na lijekove, multidrug resistanceassociated proteins).
Sudjelovanje membranskih transportera u neeljenim

efektima lijekova
Transporterima-posredovani neeljeni efekti lijekova mogu se
klasificirati u tri kategorije:
-
povienje plazma koncentracije lijeka usljed smanjenja

prihvata lijeka i/ili njegove sekrecije u clearence
organima kao to su jetra i bubrezi
poveanje koncentracije lijeka u toksikolokim ciljnim
orgnima (jetra, bubrezi, mozak) usljed ili poveanog
prihvata ili reduciranog izbacivanja (efluks) lijeka
poveanje plazma koncentracije endogene komponente
(npr. une kiseline) usljed lijekom inhibiranog ulaska
(influksa) endogene supstancije u njen ciljni organ ili
organ eliminacije ili usljed poveanja koncentracije
endogene supstancije u ciljnom tkivu usljed lijekominhibiranog izlaska endogene supstancije (efluks).
Vektorski transport
Vektorski transport je asimetrini transport kroz monosloj
polariziranih stanica kakve su epitelne stanice i endotelne
stanice modanih kapilara. Kada je rije o apsorpciji i dispoziciji
lijekova, vektorski transport ima glavnu ulogu u hepatobilijarnoj i
urinarnoj ekskreciji lijekova iz krvi u lumen i u intestinalnoj
apsorpciji lijekova. Takoer i efluks lijekova iz mozga preko
modanih endotelijalnih stanica i epitelnih stanica horoidnog
pleksusa ukljuuje vektorski transport.
ABC transporteri posreduju samo u jednosmjernom prolasku,
dok SLC transporteri sudjeluju i u prihvatu i u izbacivanju lijeka.
Za lipofilne tvari sa dobrom membranskom permeabilnou
dovoljno je sudjelovanje samo ABC transportera u vektorskom
transportu. Za relativno hidrofilne organske katjone i anjone
21
neophodno je koordinirano djelovanje i transportera za prihvat i

onih za izbacivanje u toku vektorskog transporta.
Slika 2-5. Transepitelijalni ili transendotelijalni fluks lijekova: zahtijeva

razliite transportere na dvjema povrinama epitelne ili endotelne
barijere. (Modificirano prema Brunton L, Chabner B, Knollman B (Eds.).
Regulacija ekspresije transportera

Ekspresija transportera moe biti regulirana na nivou
transkripcije rezultirajui indukcijom mRNK za dati transporter, a
kao odgovor na terapiju lijekom i na patofizioloke uvjete. Novije
studije ukazuju na vanu ulogu nukleranih receptora tip II koji
formiraju heterodimere sa receptorima 9-cis-retinoine kiseline
(RXR) u regulaciji enzima u metabolizmu lijekova i transportera.
Radi se o ligand-aktiviranim nuklearnim receptorima koji se,
nakon to preu u formu heterodimera sa RXR, veu na
specifine regije u ciljnim genima. DNK metilacija je takoer
jedan od mehanizama u epigenetikoj kontroli ekspresije gena.
Molekularna struktura i biohemijska uloga transportera

Rezultati analiza dobivenih hidropatskom analizom dali su
vrijedne podatke o sekundarnoj strukturi transportera koji
pripadaju ABC i SLC superfamilijama. Rezultati ukazuju da se
radi o proteinima koji viestruko proimaju membranu. Na slici 2-
22
6 je prikazana pretpostavljena sekundarna struktura ABC

transportera MRP2 (ABCC2).
Slika 2-6. Pretpostavljena sekundarna struktura ABC transportera

MRP2 (ABCC2). Tamno plavi krugovi su mjesta glikozilacije. Walker A
motiv je obojen svijetlo plavo. Crne kocke su Walker B motiv. Svijetlo
sivo je srednja regija izmeu dva motiva. Walker A motivi interreagiraju
sa i fosfatima di- i tri-nukleotida; Walker B motivi pomau u
koordinaciji jona Mg2+. (Modificirano prema Brunton L, Chabner B,
Knollman B (Eds.). Goodman&Gilman's the Pharmacological basis of
Therapeutics, McGrawHill Medical, 2011)
Rezultati dobiveni metodom difrakcije X-zraka dali su vie

podataka o tercijernoj strukturi ovih transportera, zajedno sa
komplementarnim
molekularnim
informacijama
o
aminokiselinskim ostacima koji su ukljueni u prepoznavanje,
asocijaciju i disocijaciju njihovih supstrata.
ABC superfamilija transportera

ABC transporteri se dijele na osnovu homologije u njihovoj
aminokiselinskoj sekvenciji na sedam grupa: ABCA (12 lanova),
ABCB (11 lanova), ABCC (13 lanova), ABCD (4 lana), ABCE
(1 lan), ABCF (3 lana) i ABCG (5 lanova).
Prostorna struktura ABC transportera
ABC transporteri posjeduju u svojoj strukturi nukleotid-vezujue
domene (NBDs) koje se nalaze u citoplazmi i koje se smatraju
pokretakim domenama ABC transportera budui da posjeduju
visoko konzervirane motive prostorne strukture (tzv Walker-A
23
motiv, ABC-signature motiv) koji sudjeluju u vezivanju i hidrolizi

ATP-a.
Ustanovljena je kristalna struktura bakterijskog ABC transportera
bakterije Staphylococcus aureus sa 3.0-angstrem rezolucijom:
homodimerni protein koji se sastoji od 12 transmembranskih
heliksa u aranmanu. Dobiveni rezultati su konzistentni sa
rezultatima analiza unakrsnog povezivanja i onih dobivenih uz
pomo elektronskog mikroskopa za humani MDR1 protein.
Konformacija koja vezuje ATP je otvorena prema spoljanosti i
posjeduje dvije nukleotid-vezujue domene koje su u tijesnom
kontaktu sa dvjema transmembranskim domenama koje
formiraju centralnu upljinu, a to je najvjerovatnije put
translokacije lijeka.
Tabela 2-1. ABC transporteri ukljueni u farmakokinetike puteve
lijekova u ljudskom organizmu.
Transporter
MDR1
(ABCB1)
MRP1,
MRP2,
MRP3
(ABCC1,
ABCC2,
ABCC3)
MRP4,
MRP5,
MRP6
(ABCC4,
ABCC5,
ABCC6)
BCRP (MXR)
(ABCG2)
24
Tkivna
distribucija
Biohemijska
uloga
Supstrat
Jetra,
bubrezi,
tanko crijevo,
BBB,
BTB,
BPB
Prirodni
detoksikacijski
sistem protiv
ksenobiotika
Fiziko-hemijske
karakteristike: neutralne
ili katjonske tvari sa
glomaznom strukturom
Citostatici:
etoposid,
doksorubicin, vinkristin
Blokatori
Ca++kanala:
diltiazem, verapamil
Ubikvitaran
(Jetra,
bubrezi,
crijevo)
Sekrecija
leukotriena C4
iz leukocita
Ekskrecija
bilirubin
glukuronida u
u
Fiziko-hemijske
karakteristike:
amfifilne
supstancije Antitumorski
lijekovi
Glutation konjugati
Glukuronid konjugati
HIV proteaza inhibitori
Antibiotici
Ubikvitaran
(jetra,
bubrezi,
crijevo)
Antitumorski
lijekovi
(analozi nukleotida)
Glutation konjugati
Diuretici
Antiviralni ljekovi
HIV proteaza inhibitori
Antibiotici
jetra, bubrezi
Normalni
metabolizam
hema/transport
za
vrijeme
sazrijevanja
eritrocita?
Antitumorski
lijekovi
(analozi nukleotida)
Glutation konjugati
Sulfat konjugati
Antibiotici
Statini
Biohemizam djelovanja ABC transportera

Biohemizam djelovanja ABC transportera ukljuuje vezivanje
ATP na NBD podruja to, potom, dovodi do uspostavljanja
konformacije
transportera
koja
je
otvorene
prema
ekstracelularnom prostoru. Disocijacija produkata hidrolize ATPa dovodi do uspostavljanja konformacije koja je otvorena prema
unutranjosti stanice. U sluaju izbacivanja lijeka iz stanice,
vezivanjem ATP-a transporter prelazi u konformaciju otvorenu
prema spoljanosti i lijek izlazi. Nakon disocijacije produkata
hidrolize ATP-a, transporter se vraa u konformaciju otvorenu
prema unutranjosti stanice i na taj nain omoguava vezivanje
ATP-a i supstrata.
Podaci o detaljnijem biohemizmu djelovanja ABC transportera
dobiveni su metodom elektron paramagnetne rezonantne
spektroskopije, a analiziran je transporter MsbA (transporter za
vie lijekova, multidrug).Vezivanjem ATP za transporter,
zatvara se supstrat vezujue mjesto prema citoplazmi, a
poveava se hidratacija na periplazmatskoj strani. Hidroliza ATP
rezultira promjenama u dielektrinoj okolini i geometriji mjesta za
vezivanje supstrata (lijeka), to je, najvjerovatnije, pokretaka
snaga za brzo pokretanje amfipatikih supstrata i njihovo
izbacivanje u spoljanju sredinu.
P-glikoprotein (P-gp)
P-glikoprotein (permeabilni glikoprotein) je dobro okarakterizirani
ABC transporter koji pripada MDR/TAP subfamiliji; naziva se i
ABCB1, ATP-vezujua kaseta, subfamilija B, lan 1. To je
membranski protein kojeg kodira ABCB1 gen u ovjeka.
P-gp je ATP-ovisna efluks-pumpa za ksenobiotike, sa irokom
specifinou za supstrat, sa osnovnim zadatkom da zatiti
ljudski organizam od ksenobiotika prenosei ih izvan organa i
tkiva.
P-glikoprotein koji je lokaliziran u enterocitima limitira oralnu
resorpciju transportiranog lijeka budui da ga vraa u lumen
crijeva nakon to je apsorbiran pasivnom difuzijom.
P-gp djeluje kao transporter i u krvno-modanoj barijeri.
P-glikoprotein moe sudjelovati u razvoju rezistencije na neke
hemoterapeutike. Sposoban je da smanji akumulaciju lijeka u
stanicama koje su rezistentne na vie lijekova. esto sudjeluje u
razvijanju rezistencije na citostatike.
25
P-gp transportira razliite supstrate kroz staninu membranu:

-
lijekove kao kolhicin, doksorubicin, vinblastin, ciklosporin,

taksol, loperamid, domperidon, ondansetron
kardiane glikozide kao digoksin
glukokortikoide kao deksametazon
imunosupresivne agense
HIV-tip 1 antiretroviralne terapijske agense, poput
inhibitora proteaza i inhibitora reverzne transkriptaze
ksenobiotike
peptide
bilirubin
lipide
steroide
Brojne su uloge P-gp:

-
regulacija distribucije i bioraspoloivosti lijekova:

poveana intestinalna ekspresija P-gp moe reducirati
apsorpciju lijeka, pa se ne mogu postii terapijske
koncentracije u plazmi; supraterapijske plazma
koncentracije i toksino djelovanje lijeka mogu rezultirati
zbog smanjene ekspresije P-gp u intestinalnoj sluznici
uklanjanje toksinih metabolita i ksenobiotika iz stanica u
urin, u, i crijevni lumen
transport supstancija iz mozga putem krvno-modane
barijere
preuzimanje digoksina
sprjeavanje ulaska ivermektina u CNS
migracija dendritikih stanica
zatita hematopoetikih stem stanica od toksina
Struktura P-gp
P-gp je 170 kDa transmembranski glikoprotein sa 10-15 kDa Nterminalne glikozilacije. N-terminalna polovina se sastoji od 6
transmembranskih domena, na koje se nastavlja velika
citoplazmatska domena sa ATP-vezujuim mjestom, a na nju se
nastavlja drugi dio od 6 transmembranskih domena i ATPvezujuim mjestom koji pokazuje vie od 65% poklapanja sa
aminokiselinskom sekvencom prve polovine polipeptida.
Struktura apo P-gp je odreena uz pomo difrakcije x zraka i pri
3.8 angstrema. Centralna upljina je veliine oko 6. 000
angstrema, sa dvije nukleotid-vezujue domene. U centralnoj
upljini se nalaze razliita mjesta za vezivanje lijeka sa
stereoselektivnim svojstvima koja su bazirana na hidrofobnim i
26
aromatskim interakcijama. Apo i lijek-vezani P-gp imaju portale

za ulazak lijeka otvorene prema citoplazmi i prema unutarnjem
sloju lipidnog dvosloja. Konformacija okrenuta prema
unutranjosti stanice predstavlja inicijalni stadij transportnog
ciklusa koji je kompetentan za vezivanje lijeka.
Biohemizam djelovanja P-gp
Vezivanje supstrata i ATP odvija se istovremeno. Hidroliza ATP
postavlja supstrat u poloaj za izluivanje iz stanice.
Oslobaanje fosfata (potie iz ATP) odvija se istovremeno sa
ekskrecijom supstrata. ADP se oslobaa, a nova molekula ATP
se vee na sekundarno ATP-vezujue mjesto. Hidroliza i
oslobaanje ADP i P vraa molekulu P-gp u prvobitno stanje.
Tkivna distribucija
P-gp je iroko distribuiran i izraen u odreenim tipovima stanica
u intestinalnoj sluznici i kolonu, jetri, renalnim proksimalnim
tubulima, adrenalnoj lijezdi i endotelu kapilara koji pripadaju
krvno-modanoj i krvno-testikularnoj barijeri.
Slika 2-7. Kristalografska struktura miijeg MDR3 proteina.

Aproksimativna pozicija proteina u membrani je oznaena plavom
bojom (ekstracelularna strana) i crvenom bojom (citoplazmatska
strana). N-terminus je plavo oznaen, a C-terminus crveno.
(http://en.wikipedia.org/wiki)
27
Detekcija aktivnosti transportera P-gp

Aktivnost P-gp moe se odrediti pomou membranske ATP-aze i
pomou eseja sa celularnim kalceinom.
ABCB1 transporter se moe upotrijebiti za razlikovanje pojedinih
B-stanica; boja Rodamid 123 i MitoTracker boje se mogu koristiti
u tu svrhu.
Opisana je procedura za sintezu radioaktivnog verapamila koji
se moe upotrijebiti za mjerenje funkcije P-gp pomou pozitron
emitirajue tomografije.
SLC superfamilija transportera

SLC superfamilija ukljuuje 48 familija i predstavlja oko 315 gena
u humanom genomu.
SLC transporteri sudjeluju u transportu razliitih endogenih
supstancija i ksenobiotika koji mogu biti u joniziranom ili u
nejoniziranom obliku. SLC transporteri mogu sudjelovati u
transportnim procesima olakane difuzije ili u sekundarnim
aktivnim transportima kao simporteri ili antiporteri.
Tabela 2-2. Pojedini lanovi SLC superfamilije.
Transporter
Supstrat (lijek)
SLC1
melfalan
SLC9
diuretici-tiazidi
SLC10
benzodiazepini
SLC16
salicilna
atorvastatin
SLC19
metotreksat
SLC22
pravastatin, metformin
SLC26
SLC31
28
kiselina,
salicilna
kiselina,
ciprofloksacin
cisplatin
Genetiki uzrokovana
bolest povezana sa
transporterom
amiotrofika
lateralna
skleroza
kongenitalna sekrecijska
dijareja
malapsorpcija
primarnih
unih kiselina
slabost miia
megaloblastina anemija
koja odgovara na tiamin
sindrom
sistemskog
karnitin deficita
kongenitalna dijareja sa
gubljenjem Cl-
2.4. Prolazak lijekova kroz pojedine membrane u

ljudskom organizmu
Prolazak lijekova
likvorsku barijeru
kroz
krvno-modanu
krvno-
Krvno-modana i krvno-likvorska barijera su mjesto ulaska nekih

lijekova, aminokiselina i niza endogenih i egzogenih metabolita
iz krvi u mozak ili u cerebrospinalni likvor (CSL). To su strukture
sastavljene od spleta lipofilnih membrana u kojima su ugraeni
aktivni proteinski nosai.
Funkcije i osobitosti grae krvno-modane barijere
Funkcije krvno-modane barijere:
-
Prijenos metabolita u modane stanice i iz njih

Onemoguavanje ulaska velikih i polarnih molekula u
mozak
Kontrola tkivne homeostaze (tj. stanja stalne dinamike
ravnotee osnovnih staninih sastojaka u mozgu)
Endotelne
stanice
modanih
kapilara
su
povezane
nepermeabilnim vezama koje onemoguavaju slobodnu difuziju;
pinocitoza je svedena na najmanju mjeru; supstancije koje ulaze
iz krvi u mozak moraju proi kroz samu stanicu endotela.
Funkcije i osobitosti grae krvno-likvorske barijere
Glavna funkcija krvno-likvorske barijere je stvaranje
cerebrospinalne tekuine. Najvei dio likvora nastaje u
horioidnim pleksusima i modanim ventrikulima (resiaste
tvorevine koje sadre mnogo isprepletenih krvnih sudova a na
povrini resica je tanak sloj epitelnih stanica).
Likvor nije jednostavni filtrat horioidnih kapilara, ve je proizvod
koji nastaje aktivnom sekrecijom iz horioidnog pleksusa
(koncentracija Na+ jona je via nego u drugim ekstracelularnim
tekuinama, dok je koncentracija glukoze i K+ jona nia;
koncentracija hlorida i aminokiselina bitno se razlikuje u odnosu
na krvnu plazmu). U toku dana stvori se oko 750 ml likvora i
gotovo sav se apsorbira u krv kroz posebne tvorevine arahnoidne resice, odnosno granulacije.
29
Izmeu stanica endotela postoje otvoreni procjepi to omoguuje

slobodnu penetraciju; epitelne stanice horioidnog pleksusa su
povezane vrstim nepermeabilnim strukturama, pa prolazak tvari
iz krvi u CSL vodi kroz stanice epitela.
Razlike u penetraciji tvari iz krvi u mozak i iz krvi u likvor su
posljedica specifinih razlika u strukturi endotelnih i epitelnih
stanica.
Krvno-modana i krvno-likvorska barijera aktivno i selektivno
odravaju razlike u koncentracijama pojedinih tvari u tri odvojena
odjeljka u CNS: to su mozak, krv i likvor.
Tvari koje nisu rastvorljive u lipidima teko mogu prodrijeti u
mozak i/ili likvor (organske kiseline i baze).
Tvari topljive u lipidima difundiraju lahko u mozak i likvor (npr.
alkohol).
U normalnim okolnostima postoji elektrini i pH gradijent izmeu
krvi i CSL; veliina i smjer gradijenta su direktno povezani sa pH
krvi.
Ukoliko pH krvi raste, uz nepronijenjen pH likvora, dolazi do
preraspodjele slabih organskih baza iz krvi u likvor: porastom pH
medija poveava se udio nejoniziranog oblika baze koji slobodno
difundira kroz membranu u drugi odjeljak, a zbog nieg pH
likvora, u njemu raste udio joniziranog oblika baze koji se ne
moe vratiti kroz membranu natrag u krv. U stanju metabolike
acidoze uspostavlja se suprotan smijer gradijenta
Krvno-modana barijera je nepropusna za hidrogenkarbonat jon,
te ukoliko je promjena pH krvi rezultat promjene koncentracije
hidrogenkarbonata, pH likvora se ne mijenja.
Ugljini dioksid slobodno difundira kroz krvno-modanu i krvnolikvorsku barijeru, te e se respiratorne promjene direktno
odraziti na pH likvora.
Penetriranje lijekova u mozak i likvor
Dva uvjeta su veoma bitna za penetriranje lijeka iz krvi u mozak i
u likvor: molekula lijeka mora biti slobodna u krvnoj plazmi i lijek
mora biti dobro rastvorljiv u lipidima.
Primjer poboljanja lipofilnosti lijeka: uvoenje lipofilizirajuih
estarskih skupina u hidrofilne molekule citostatika i
antimetabolita (metotreksat, citarabin).
30
Prodiranje lijekova u CNS moe se ograniiti uvoenjem jako

joniziranih skupina u njegovu molekulu; primjer: kvaternizacija N
atoma u molekuli fenotiazina onemoguava njegovu penetraciju
kroz krvno-modanu barijeru i iskljuuje njegov centralni efekat
(na taj nain se ostvaruje efekat fenotiazina kao inhibitora
gastrine sekrecije ili kao bronhospazmolitika, a iskljuuje se
interakcija sa receptorima u mozgu).
Cjelovita i neoteena krvno-modana barijera potpuno e
onemoguiti prolazak velikih i jako joniziranih molekula
Aktivni transport molekula lijeka iz krvi u mozak mogu je samo
za one spojeve koji se zbog svoje hemijske slinosti mogu
koristiti nekim od transportnih mehanizama prijenosa endogenih
supstrata.
Transport aminokiselina kroz krvno-modanu barijeru
Aminokiseline su hidrofilne molekule ija hidrofilnost proizilazi iz
njihove disocijacije pri fiziolokom pH i iz prisustva hidrofilnih
funkcionalnih grupa u njihovom bonom lancu.
Transport aminokiselina i glukoze kroz krvno-modanu barijeru
se odvija uz pomo specifinih transportera koji se nalaze u
plazmatskoj membrani endotelijalnih stanica kapilara.
Identificirana su tri razliita transportna sistema za:
- neutralne,
- bazine i
- kisele aminokiseline.
Svaki od transportnih sistema pokazuje selektivnost ovisnu o
naboju molekule aminokiseline, dok na afinitet transportnog
sistema prema aminokiselini mogu uticati aromatinost, veliina
molekule ili pobonog lanca aminokiseline.
Neutralne aminokiseline (fenilalanin, tirozin, triptofan, valin,
leucin, izoleucin) mogu jedna drugoj ograniiti ulazak u mozak
ukoliko se jedna od njih pojavi u visokoj koncentraciji u krvi.
Prolazak lijekova kroz membrane gastrointestinalnog

trakta
Membrane u probavnom traktu su najee mjesto ulaska
ksenobiotika u na organizam. To su sloene bioloke
31
membrane u sluznicama gastrointestinalnog trakta (GI-trakt) koje

obuhvataju usnu upljinu, drijelo, jednjak, eludac, tanko crijevo
i debelo crijevo.
Tipini presjek organa probavnog trakta idui izvana prema
unutra sastoji se iz: 1. seroze, 2. longitudinalnog miinog sloja,
3. cirkularnog miinog sloja, 4. submukoze i 5. sluznice.
Fizioloki faktori koji utiu na efikasnost apsorpcije lijeka kroz
membrane GI-trakta su: brzina produkcije i sadraj i karakter
eluanih i crijevnih sokova; brzina pranjenja i pokretljivost
probavnih organa; prisustvo ili odsustvo drugih tvari ili hrane u
probavnom traktu.
Intraluminalne razlike u fiziko-hemijskim karakteristikama i u
sadraju bitno utiu na mogunost prolaska pojedinih
ksenobiotika kroz membrane u GI-traktu.
Transport kroz membrane GI-trakta odvija se:
- pasivnom difuzijom
- olakanom difuzijom
- aktivnim transportom
- pinocitozom.
Openito, nejonizirane u mastima dobro rastvorljive supstancije
se apsorbiraju pasivnom difuzijom.
Jedino se slabe kiseline i slabe baze apsorbiraju pasivnom
difuzijom. Srednje jake kiseline (salicilna kiselina) apsorbiraju se
djelimino u elucu, ali znatno bre u duodenumu. Srednje jake
baze (efedrin, amfetamin) slabo se apsorbiraju iz eluca, a
znatno iz crijeva.
Polarne molekule (npr. neomicin, manitol) apsorbiraju se vrlo
slabo ili nikako, osim ako su dovoljno male molekule koje
prolaze kroz pore u membrani (urea).
Ksenobiotici otopljeni u jednostavnim otopinama apsorbiraju se
kompletno, osim ako stvaraju netopive komplekse sa probavnim
sokovima.
Apsorpcija iz vodeno-alkoholnih otopina je vrlo brza; apsorpcija
iz suspenzija ovisi o veliini estica i bra je to je veliina
manja.
Stepen apsorpcije pojedinih lijekova moe se modificirati
uvoenjem joniziranih ili lipofilnih skupina.
32
primjer: u molekule sulfonamida koji se koriste u terapiji

intestinalnih infekcija uvode se hidrofilne grupe
stvaranjem konjugata sa dikarboksilnim kiselinama; visok
stepen jonizacije u alkalnom sadraju crijeva; slaba
apsorpcija i lijek dospijeva u nie dijelove tankog crijeva
gdje ostvaruje terapijski efekat.
Uvoenjem lipofilnih skupina ili maskiranjem hidrofilnih skupina

moe se ubrzati apsorpcija iz GI-trakta.
-
primjer: penicilini koji imaju slobodnu karboksilnu grupu

gotovo su potpuno jonizirani u mediju sa visokim pH
kakav vlada u crijevima; penicilinski esteri koji se
primjenjuju moraju biti otporni na niski pH koji vlada u
elucu i na visoki pH koji vlada u crijevima, ali se moraju
brzo hidrolizirati u stijenci crijeva ili u krvnoj plazmi.
Neki lijekovi se apsorbiraju procesom olakane difuzije.

Samo lijekovi koji su strukturni analozi prirodnih spojeva mogu
biti apsorbirani aktivnim transportom (5-fluorouracil, 5bromouracil).
Slaba rastvorljivost nekih tvari moe se poboljati prevoenjem
kiselina u njihove soli (npr. barbiturne kiseline, sulfonamida i
penicilina).
Amorfni oblici lijekova, zbog dovoljno velike povrine,
apsorbirajuju se u znaajno veoj mjeri u odnosu na kristalinine
oblike lijekova.
Nastajanje kompleksa izmeu lijeka i komponenata probavnih
sokova moe jako uticati na apsorpciju lijeka (kao
kompleksirajui agensi ponaaju se mucin, razne proteinske
komponente, elektroliti, soli unih kiselina).
une kiseline stvaraju netopive komplekse sa neomicinom,
kanamicinom, polimiksinom i vankomicinom i zato se ne mogu
aplicirati oralno.
Specifini prenosioci sudjeluju u prijenosu kvaternernih
amonijevih soli (anjoni visokomolekulanih organskih supstancija)
ili vitamina B12 (intrinziki faktor).
Procesom pinocitoze stanice sluznice probavnog trakta
apsorbiraju kapljice ili krute estice i predaju ih ili u limfu ili u krv;
stvara se vakuola koja putuje kroz stanicu do suprotne strane;
33
ovako se resorbiraju koloidno otopljene estice, skrob, masne

kiseline, masti, neki proteini.
Prolazak lijekova kroz membrane u bubregu

Osnovna funkcionalna jedinica bubrega je nefron koji se sastoji
od glomerula, proksimalnog tubula, Henleove petlje i distalnog
tubula.
Najvaniji dio glomerula je filtracijska membrana koja se sastoji
od tri sloja koja aktivno sudjeluju u filtraciji plazme: endotel
kapilara, bazalna membrana i sloj epitelnih stanica koje oblau
povrinu Bowmanove ahure.
Izmeu pojedinih stanica endotela kapilara nalaze se pore
dimenzija 50-100 nm, to je vee i od najvee makromolekule u
plazmi.
Bazalna membrana je kontinuirana fibrilarna struktura bez pora,
graena od kolagenih i nekolagenih elemenata; s obzirom da
sadri dosta ugljikohidrata, glikozaminoglikana i sialinske
kiseline, bazalna membrana ima jaki jonski karakter.
Epitelne stanice se nalaze oko kapilara; nalaze se na stalnoj
udaljenosti zahvaljujui postojanju polianjonske membrane koja
ih okruuje.
Glomerularna filtracija, te reapsorpcija i sekrecija u tubulima su
osnovni principi rada bubrega.
Krvna plazma se filtrira kroz semipermeabilnu membranu
glomerula uz pritisak od 9,33 kPa koji odgovara razlici pritiska u
aferentnim kapilarima glomerula i pritiska u glomerulu i tubulima
(pasivni proces).
Katjonske molekule se filtriraju znatno lake od neutralnih i
anjonskih usljed polianjonskog naboja membrane glomerula.
Velike molekule proteina (Mr vea od 60.000) pod normalnim
okolnostima ne mogu proi kroz glomerularnu membranu.
Male molekule (glukoza, aminokiseline, urea) prolaze
glomerularnu membranu, a u tubulima se reapsorbiraju
organizmu potrebni metaboliti, a oni nepotrebni se izluuju
urinom.
34
Procesi tubularne reapsorpcije i aktivne sekrecije su pod

kontrolom hormona.
Reapsorpcija vode (glavno mjesto je Henleova petlja) tijesno je
povezana sa reapsorpcijom jona, prije svega Na+ i Cl-.
Cjelokupan promet vode u bubrezima posljedica je razlike u
osmotskom pritisku izmeu glomerularnog filtrata i sadraja u
lumenu sa jedne strane, i tubularnih stanica i njihovih okolnih
stanica sa druge strane.
Ksenobiotici se reapsorbiraju u tubulima uglavnom pasivnom
difuzijom: kontinuirana reapsorpcija vode u tubulima bubrega
poveava koncentraciju lijeka u lumenu, a niska koncentracija
lijeka u peritubularnoj krvi favorizira reapsorpciju lijeka iz tubula
(osobito ako je lijek vezan za proteine plazme).
Neutralni i nepolarni lijekovi (grizeofulvin) reapsorbiraju se u
potpunosti; neutralni i polarni lijekovi (manitol, ksiloza) gotovo
potpuno se eliminiraju urinom.
Lijekovi koji su slabe kiseline ili slabe baze, ovisno od pH filtrata,
bit e u joniziranom ili nejoniziranom obliku, to e se bitno
odraziti na njihovo izluivanje urinom.
Klirens jakih kiselina je vrlo visok: jake kiseline kojima je pKa
manji od 2 bie u potpunosti jonizirane unutar cijeloga fiziolokog
raspona kiselosti urina. Takve molekule e se skoro u potpunosti
izluiti urinom.
Klirens slabih kiselina je veoma nizak: slabe kiseline kojima je
pKa vei od 7,5 (barbiturati) slabo su jonizirane u glomerularnom
filtratu i u sadraju tubula i lahko difundiraju iz lumena tubula u
tubularne stanice usljed koncentracijskog gradijenta. Prolaskom
kroz bubreg njihova koncentracija se ne mijenja znaajno.
Osmotski pritisak neophodan za difuziju lijeka iz lumena u
stanice stvara se fiziolokim kretanjem Na+ jona i vode (aktivna
reapsorpcija Na+ jona koju prati pasivna difuzija vode).
Slabe kiseline kod kojih je pKa izmeu 3,0 i 7,5 vrlo su osjetljive
na promjenu pH glomerularnog filtrata i tubularne tenosti i pri
takvim promjenama mijenja se odnos nejoniziranog i joniziranog
oblika lijeka.
Vrijeme poluivota lijeka ovisit e u velikoj mjeri o stepenu
njegovog vezivanja za proteine krvne plazme i o stepenu
pasivne reapsorpcije u tubulima bubrega.
35
U hitnim sluajevima kada je zbog prevelike doze uzetog lijeka

potrebno ubrzati njegovu renalnu ekskreciju, pacijentu se daje
NaHCO3 (alkalizacija urina) ili NH4Cl (zakiseljavanje urina).
U kiselom urinu se koncentriraju i brzo izluuju jonizirani bazini
spojevi: amfetamin, kinin, prokain, hlorokin, itd.
U alkalnom urinu se izluuju jonizirani kiseli spojevi: barbiturati,
salicilati, nitrofurantoin, sulfonamidi itd.
Promjene stepena jonizacije lijeka utiu i na odnos izmeu
proteinski vezanoga i slobodnog oblika lijeka: pri niem pH
plazme spojevi koji se ponaaju kao slabe kiseline mogu se
odvojiti od proteina plazme. Poveana koncentracija slobodnog
oblika lijeka omoguit e njegovu glomerularnu filtraciju.
Neki lijekovi se iz organizma izluuju aktivnim procesom u
proksimalnim tubulima, uz sudjelovanje molekula prenosioca:
dihidromorfin, dopamin, neostigmin, acetazolamid, furosemid,
penicilin, fenilbutazon, salicilat.
Prolazak lijekova kroz placentu

Placenta je jedinstven membranski sistem koji dijeli dvije
individue
razliitih
genetikih
karakteristika,
fiziolokih
reaktivnosti i osjetljivosti prema ksenobioticima.
Placenta je produkt genetike baze embrija i razvoj fetusa je
neposredno zavisan o placenti i u anatomskom i u metabolikom
smislu.
Placenta ima ulogu u osiguravanju normalnog rasta i razvoja
fetusa, te u odravanju metabolike i imunoloke ravnotee
izmeu fetusa i majke.
Tkivo placente obezbjeuje potrebne hranljive sastojke i
omoguava eliminaciju tetnih produkata metabolizma: placenta
ujedinjuje funkcije plua, bubrega, jetre i endokrinih lijezda u
fetusa.
Razvoj placente u toku intrauterinog razvoja fetusa odraava se
na prolazak ksenobiotika i endogeno sintetiziranih molekula.
Difuzija je glavni nain prolaska tvari kroz placentu.
36
Na brzinu difuzije utiu fiziko-hemijska svojstva lijeka, kao i

koncentracijski gradijent koji se uspostavlja na placenti.
Razlika pH izmeu majine i krvi fetusa utie na jonizacijsko
stanje lijeka u ova dva odjeljka, to opet utie na uspostavljanje
koncentracijskog gradijenta.
pH majine arterijske krvi je od 0,1 do 0,15 jedinica vii od pH u
pupanom krvotoku: koncentracija nedisociranog bazinog lijeka
e biti vea u majinoj krvi nego u fetalnoj - spojevi poput
antipirina i tiopentala, slabo su jonizirani i pri fiziolokom pH
lahko prolaze kroz placentu, dok jako jonizirane supstance poput
sukcinilholina, ne prolaze.
Placenta je razliito propusna za razliite polarne spojeve.
Vezanje lijeka za makromolekule smanjuje njegov prolazak kroz
placentu.
Salicilati su skoro 100% jonizirani pri fiziolokom pH krvi, ali vrlo
brzo prolaze kroz membrane placente; plazma fetusa ima vrlo
slab
afinitet
za
vezanje
ampicilina,
benzilpenicilina,
fenobarbitona i difenilhidantoina.
Dovoljno visok koncentracijski gradijent izmeu majine i fetalne
krvi uzrokovat e da mnogi lijekovi prodru do fetusa.
Gradijenti koji se odnose na samu placentu:
-
razlika u koncentraciji supstancije izmeu arterijske i

venske krvi majke
razlika u koncentraciji supstancije izmeu arterijske i
venskekrvi fetusa
transplacentalni gradijent
Gradijenti na razliitim fetalnim membranama:

-
horionski gradijent: majin odjeljak/fetalni odjeljak

amnijumski
gradijent:
fetalni
odjeljak/
odjeljak
amnijumske tekuine
horioamnijumski gradijent: majin odjeljak/amnijumski
odjeljak
Stanje cirkulacije majine krvi utie na brzinu kojom e neka

molekula lijeka dospjeti u cirkulaciju fetusa: promjene u perfuziji
pojedinih organa; opstrukcija protoka krvi u uterusu.
37
Dinamika umbilikalnog krvotoka uticat e na transplacentalnu

difuziju.
Placente je aktivna u biotransformaciji nekih lijekova usljed
prisustva razliitih enzima u njoj (aromatske oksidacije), kao i u
metabolizmu endogenih supstrata (steroidi). Neke molekule
moraju proi kroz biotransformaciju u placenti da bi dospjele u
krvotok fetusa.
Osim jednostavnom difuzijom, lijekovi prolaze kroz placentu i
procesom olakane difuzije i aktivnim transportom.
Glukoza prolazi olakanom difuzijom (pojava zasienja uz velike
koncentracije supstrata i kompetitivnu inhibiciju fruktozom i
galaktozom).
Vitamin B12, aminokiseline, joni i kreatinin prolaze aktivnim
transportom kroz placentu.
Tabela 2-3. Karakteristini podaci o prolasku nekih lijekova kroz
placentu.
Lijek
Vrijeme do
pojave u
fetusu
(min)
Ravnotea
c (majka)
/c
(fetusa)
(min)
Omjer
Koncentracije u krvi
majka/fetus
halotan
lidokain
1,5
6,0
0,6
pentobarbit
on
1,0
3,0
0,75
prometazin
1,5
6,0
0,7
morfin
2-3
ampicilin
15
45
0,8
tetraciklini
120
0,7
sulfonamidi
antipirin
15
1
0,98
38
Fetalni ili
neonatalni
efekti
neonatalna
depresija
neonatalna
depresija
neonatalna
depresija
neonatalna
depresija
respiratorna
depresija
nisu opisani
defekti
na
zubima
i
kostima
kernikterus
nisu opisani
Tabela 2-4. Prolazak tvari kroz biomembranu (rezime).

Tip
transporta
Tvar
koja
prenosi
se
difuzija
male nejonizirane
molekule
osmoza
voda
filtracija
molekule
mogu proi
membranu
olakana
difuzija
glukoza,
aminokiseline
aktivni
transport
joni,
velike
molekule, eeri,
aminokiseline
pinocitoza
voda,
velike
molekule, proteini,
lipidi, hormoni
koje
kroz
Princip transporta
brzina je proporcionalna razlici
koncentracija sa obje strane
membrane
brzina i smjer su odreeni
koncentracijom otopljene tvari:
voda se kree sa mjesta manje ka
mjestu vee koncentracije
razlika u pritiscima sa obje strane
membrane
transport
niz
koncentracijski
gradijent, uz pomo specifinih
transportera
endergoni
transport
nasuprot
koncentracijskog
gradijenta;
potreban je specifini transporter
i/ili enzim
makromolekule
okruene
membranom se uvlae u stanicu
39
40
BIOHEMIJSKA
OSNOVA DJELOVANJA
LIJEKOVA
POGLAVLJE
3
3.1. Interakcije lijekova sa proteinima plazme

3.2. Interakcije lijekova sa membranskim transporterima
3.3. Interakcije lijekova sa enzimima
3.4. Interakcija lijekova sa receptorima
3.5. Neki primjeri
41
Uvod
Postoji vie temeljnih biohemizama putem kojih lijekovi djeluju
na tkiva i stanice. Dezoksiribonukleinska kiselina (DNK)
smjetena u staninoj jezgri je jedan od najvanijih ciljeva
napada lijekova na tkiva. Prvi cilj na koji lijekovi naiu su
membranski receptori koji mogu biti specifini za pojedine
skupine lijekova, ili za svaki lijek ponaosob. Lijekovi mogu
reagirati i sa ostalim nespecifinim i za sada nedefiniranim
receptorima. Vaan cilj napada lijekova jesu citoplazmatski
ribozomi sa ribozomalnom RNK.
Slika 3-1. Shematski prikaz ljudske stanice i najvanijih ciljeva

djelovanja lijekova. Lijekovi su simbolino prikazani kao razliito
obojena tjelaca, a stanini ciljevi lijekova su posebno naznaeni u
isjecima.
Najvaniji biohemizmi djelovanja lijekova na tkiva i stanice su:

-
42
Stimulacija receptorskim agonizmom i pospjeenje

djelovanja,
Inhibicija receptorskim agonizmom i smanjenje reakcije
(inverzni agonist),
Blokiranje/antagonistiki uinak-tihi antagonist: lijek se
vee za receptor, ali ga ne aktivira,
Stabilizacijski uinak: lijek ne djeluje ni kao stimulator a

niti kao inhibitor (neke hemikalije posjeduju takvu vrstu
uinka koji stabilizira receptore kao to su npr.
buprenorfin u osoba ovisnih o opijatima ili aripiprazol u
shizofrenikih bolesnika); uinak ovisi o dozi i o
primatelju,
Razmjena/nadomjestak substance ili njihovo nakupljanje
da bi se stvorila rezervna koliina (odlaganje glikogena),
Direktna dobrobitna hemijska reakcija, kao na primjer u
hvatanju i neutraliziranju slobodnih radikala,
Direktna tetna hemijska reakcija to moe rezultirati sa
oteenjem i smru stanica nakon toksinog ili smrtnog
uinka (citotoksinost ili iritacija).
Postoje razliiti poeljni uinci hemikalija (lijekova) na tkiva, a

koji su posredovani sljedeim mehanizmima:
-
Oteenje stanine membrane u bakterija, virusa,

protozoa ili tumorskih stanica,
Hemijske reakcije sa pospjeenjem poeljnog terapijskog
uinka,
Interakcije sa enzimskim proteinima,
Interakcije sa strukturalnim proteinima,
Interakcije sa transportnim proteinima,
Interakcija
sa
jonskim
kanalima
u
staninim
membranama,
Vezivanje liganda za stanine receptore (hormoni,
neuromodulator i transmiteri).
Lijekovi / hemikalije imaju tetne uinke koji se mogu poredati u

4 skupine:
-
Poveana vjerovatnost stanine mutacije (karcinogenika

aktivnost),
Mnogobrojne istovremene tetne reakcije koje mogu biti
razorne,
Interakcije (dodajue,umnogostruene i metabolike),
Oteenje funkcije i hronina bolesna stanja.
Za svaku hemikaliju koja se daje u svrhu lijeenja postoji

terapijski prozor. Terapijski prozor je koliina lijeka izmeu doze
koja je uinkovita (terapijska ili efektivna doza) i doze koja daje
vie nepoeljan/toksian negoli terapijski uinak. Na primjer,
lijekovi sa malim terapijskim prozorom se moraju davati veoma
obazrivo i uz mjerenje njihove koncentracije u krvi jer takvi
lijekovi brzo mogu iz maksimalnu terapijske prijei u toksinu
dozu.Takvi lijekovi su npr. citostatici.
43
Terapijski je indeks prost omjer izmeu korisnosti i tetnosti

lijeka. Lijekovi koji imaju mali terapijski prozor imaju i nizak
terapijski indeks, to znai da je ponekad teko ocijeniti da li je
od nekog lijeka vea teta negoli korist. Kao primjer se mogu
ponovno uzeti citostatici, a i kardiovaskularni lijekovi. Velika
veina lijekova su nespecifini, to znai da nakon davanja ne
idu iskljuivo u svoje ciljno tkivo i u ciljne stanice, nego idu u
mnoga tkiva i stanice, pa i tamo gdje je poeljno. Na stanicama i
u stanicama lijekovi ne djeluju podjednako na sve strukture.
Postoje stanine organele koje su vie izloene djelovanju
lijekova negoli druge. Ovo djelovanje je shematski prikazano u
slici (3-1).
3.1. Interakcije lijekova sa proteinima plazme

Vezivanje (interakcija) lijeka za proteine je reverzibilna reakcija
izmeu lijeka kao egzogenog liganda i proteina kao endogene
molekule. Nastali kompleks lijek-protein djeluje kao transportni
sistem koji doprema lijek do mjesta njegovog djelovanja (lijekovi
slabije rastvorljivi u vodi). Samo nevezana frakcija lijeka je
farmakoloki aktivna i odgovorna za njegov konani efekat, a
vezana frakcija je farmakoloki inertna. Interakcija lijeka sa
proteinima plazme usporava apsorpciju slobodnog lijeka iz krvi u
tkiva smanjujui koncentracijski gradijent, i znatno utie na
njegovu distribuciju i eliminaciju.
Najvei udio u vezivanju lijekova imaju serumski albumini.
Lijekovi mogu stupiti u kompeticiju sa drugim endogenim
ligandima za vezivanje na albumin (npr. sa triptofanom,
bilirubinom, neesterificiranim masnim kiselinama, metalnim
jonima). Istiskivanje lijeka ili endogenog liganda esto moe
pojaati farmakoloki efekat ili dovesti do toksinog efekta lijeka
(efekat istisnua).
Uticaj vezivanja za proteine na distribuciju, apsorpciju i

eliminaciju lijeka
Uneseni lijek u organizam rasporeuje se izmeu tri osnovna
tjelesna odjeljka: tkivo, intersticij i plazma. Unutar svakog
odjeljka uspostavlja se ravnotea izmeu slobodne i proteinski
vezane frakcije lijeka, a ravnotea se uspostavlja i izmeu
slobodnog lijeka unutar svakog od ova tri odjeljka. Vezivanje
lijeka na proteine plazme znaajno usporava njegovo prodiranje
44
u razliite tkivne odjeljke, a time i na njegovu izloenost

djelovanju odgovarajuih enzima za metaboliziranje: u prvim
fazama apsorpcije najvea frakcija lijeka u plazmi je vezana na
proteine.
Volumen distribucije (Vd)

Volumen distribucije je parameter koji govori o uticaju vezivanja
lijeka za proteine na distribuciju lijeka i njegovo zadravanje u
krvi.
D doza lijeka; cp- koncentracija lijeka u plazmi
Faktori koji utiu na vezivanje lijekova na albumine

plazme
Faktori koji utiu na vezivanje lijekova na albumine plazme su:
-
molekularna struktura lijeka i albumina,

koncentracija albumina i lijeka,
pH medija,
temperatura,
prisutnost drugih liganda,
jonska jakost sredine i
patoloki efekti
Patoloki efekti su: razliite bolesti jetre i bubrega, gdje je

zapaeno smanjeno vezivanje lijeka; respiratorna insuficijencija,
gdje je zapaen porast vezivanja lijeka za proteine.
Modikifacija doziranja lijeka u patolokim stanjima je veoma
vana u terapiji zbog moguih toksinih efekata lijeka.
Biohemizam interakcije i parametri vezivanja

Interakcija lijek-protein je reverzibilna reakcija pri emu razliite
vrste hemijskih veza sudjeluju u interakcijama lijek-protein.
45
Tabela 3.1. Vrste hemijskih veza koje sudjeluju u interakcijama lijekprotein.

Tip veze
kovalentna
Energija
vezivanja
(kJmol-1)
serin, tirozin, cistein, lizin,

arginin
katjoni (glutamat)
anjoni (lizin, arginin, histidin)
elektron donori: glutamat,
serin, tirozin, triptofan
elektron
akceptori:
lizin,
arginin, tirozin
210-460
jonska
do 210
H-veza
8-21
prijenos
naboja
hidrofobne
interakcije
Van
der
Waalsove
veze
Aminokiselina u proteinu
8-21
fenilalanin, tirozin, triptofan
2,9-3,6
sve alifatske aminokiseline

sve aminokiseline
2,1-4,2
Elektrostatske veze se najee uspostavljaju izmeu lijekova i

proteina (plazma, tkiva). Za veinu proteina izoelektrina taka
pI je nia od pH koji vlada u krvi i u tkivima (pH=7,4). Kod
neutralnog pH ukupan naboj veine proteina u naem organizmu
je negativan: albuminska molekula ima oko 84 pozitivno nabijene
skupine i oko 100 negativno nabijenih to joj daje sposobnost
vezivanja i anjona i katjona. U vezivanju steroida i parafina veliku
vanost imaju hidrofobne interakcije; aspirin se vee
kovalentnom vezom za molekule proteina.
Na molekuli proteina moe biti jedno ili vie vrsta veznih mjesta
ovisno o fiziko-hemijskim svojstvima molekule.
Kad protein ima m razliih vrsta veznih mjesta, od kojih svako
ima ni ekvivalentnih i nezavisnih skupina sa pripadnom
konstantom vezanja Ki, tada je izraz za specifinu sposobnost
vezivanja nekog lijeka na protein (r):
46
3.2. Interakcije lijekova sa membranskim

transporterima
Transporteri
lijekova
ukljueni
farmakokinetike
puteve
Hepatiki transporteri
Jetra prihvata organske anjone (lijekovi, leukotrieni, bilirubin),
katjone i une soli uz pomo SLC-transportera lociranih na
bazolateralnoj (sinusoidalnoj) membrani hepatocita i koji
posreduju prihvat putem olakane difuzije ili sekundarnih aktivnih
mehanizama.
ABC transporteri locirani u kanalikularnim membranama
hepatocita posreduju u ekskreciji (efluks) lijekova i njihovih
metabolita, unih kiselina i fosfolipida iz jetre u u koja se
odvija nasuprot izraenog koncentracijskog gradijenta i za ije
odvijanje je neophodna energija hidrolize ATP-a.
Neki ABC transporteri su prisutni u bazolateralnoj membrani
hepatocita i mogu imati ulogu u izbacivanju lijeka natrag u krv,
iako njihova fizioloka uloga nije dovoljno pojanjena.
Slika 3.1. Hepatiki prihvat, vraanje u krv, metabolizam i efluks u u.

Crveni krugovi predstavljaju lijek, zeleni trouglovi metabolite lijeka, PS
je permeabilnost produkta na povrini, CLmet, metaboliki clearance;
CLint, intrinziki clearance. (Modificirano prema Brunton L, Chabner B,
47
Transporteri prisutni u jetri igraju kljunu ulogu u podevanju

nivoa lijeka u krvi. Preuzimanje lijeka od strane jetre i njegov
kasniji metabolizam i ekskrecija putem jetre su glavna
determinanta sistemskog klirensa mnogih lijekova.
Vektorski transport lijekova iz cirkulacije u u uz pomo
transportera za prihvat u jetru i uz pomo transportera za
izluivanje (izlazak) iz jetre je vaan u determinaciji izloenosti
lijeka u cirkulaciji i u jetri (sl. 3.1.)
Transporterima posredovani prihvat lijekova u jetru moe biti
uzrok lijek-lijek interakcija u sluaju lijekova koje jetra aktivno
prihvata i koji se metaboliziraju i/ili izluuju u u. Biohemizam
ovih farmakokinetikih interakcija lijekova moe biti inhibicija
transporterima-posredovanog prihvata lijeka u jetru ili
koncentriranje u hepatocitima inhibitora nekog od enzima u
metabolizmu lijeka putem odgovarajuih transportnih sistema.
Renalni transporteri
Putem bubrega se odvija izluivanje dviju glavnih klasa
supstrata: organskih katjona i organskih anjona. Nedavne
molekularne studije su doprinijele identifikaciji i karakterizaciji
renalnih transportera koji igraju vanu ulogu u eliminaciji,
toksinom djelovanju i odgovoru lijekova. Ustanovljene su
odreene funkcionalne domene u njihovoj strukturi kao to su
supstrat-prepoznavajue domene.
Transport organskih katjona. Sekrecija strukturalno razliitih
organskih katjona se odvija u proksimalnim tubulima. Primarna
funkcija transporta organskih katjona je izluivanje ksenobiotika i
toksina iz organizma, meu kojima su i mnogi pozitivno nabijeni
lijekovi i njihovi metaboliti (cimetidin, ranitidin, metformin,
prokainamid, N-acetilprokainamin). Izlueni organski katjoni
mogu biti i endogene supstancije (holin, dopamin) i na ovaj nain
se normalizira njihova koncentracija u organizmu. U odnosu na
rastvorljivost, izlueni organski katjoni mogu biti hidrofobni ili
hidrofilni. U toku transepitelijalnog prolaska (sekrecija)
supstancija mora proi kroz dvije membrane sekvencijalno:
bazolateralnu membranu, koja je okrenuta prema krvnom sudu, i
apikalnu membranu koja je okrenuta prema lumenu tubula.
Razliiti transporteri u svakoj membrani posreduju u pojedinim
koracima transporta.
Transport organskih anjona. Strukturalno razliiti organski
anjoni izluuju se u proksimalnim tubulima. Primarna funkcija
ovoga procesa je oslobaanje organizma od razliitih
ksenobiotika, ukljuujui mnoge lijekove koji su slabe kiseline
(pravastatin, kaptopril, p-aminohipurat, penicilini). Uklanjaju se i
48
hidrofobni i hidrofilni anjoni, a moe nastupiti i njihova interakcija

sa katjonima i neutralnim tvarima.
Transporteri ukljueni u farmakodinamijske puteve

lijekova
Pojedini transporteri iz dviju superfamilija, SLC1 i SLC6, mogu
biti farmakoloke mete za neke neuropsihijatrijske lijekove. Ovi
transporteri imaju ulogu u ponovnom neuronalnom prihvatu
neurotransmitera -aminobuterne kiseline (GABA), glutamata i
monoamino transmitera: noradrenalina, serotonina i dopamina,
kao i u regulaciji njihovih nivoa u sinaptikoj pukotini.
Transporteri
iz
SLC6
familije
u
mozgu
posjeduju
transmembransku domenu sa 12 sekundarnih struktura i veliku
ekstracelularnu petlju sa glikoziliranim mjestima koja
komuniciraju sa transmembranskim domenama 3 i 4. Ovi
transporteri su obino dugi oko 600 aminokiselina i ovisni su o
gradijentu Na+ jona prilikom aktivnog transporta svojih supstrata
u stanice. Identificirane su domene za prepoznavanje supstrata i
domene za njihov transmembranski prolaz. Cl- joni su takoer
potrebni, mada u razliitoj mjeri, ovisno o pripadnosti pojedinim
familijama.
Mnogi od ovih transportera su prisutni i u drugim tkivima
(bubrezi, trombociti) i imaju i druge uloge. Ovi transporteri mogu
djelovati i u suprotnom smjeru i izbacivati neurotransmitere na
Na+-neovisan nain.
Lijekovi koji djeluju u centralnom nervnom sistemu moraju proi
kroz krvno-modanu barijeru i/ili kroz barijeru krvcerebrospinalna tekuina. Ove dvije barijere su graene od
endotelijalnih stanica modanih kapilara i od epitelnih stanica
horoidnog pleksusa, respektivno. To nisu statine anatomske
barijere nego dinamine strukture u kojima efluks transporteri
igraju veliku ulogu.
P-glikoprotein je dobro karakteriziran efluks transporter koji
izbacuje svoj supstrat-lijek na luminalnu membranu endotelijalnih
stanica kapilara mozga u cirkulaciju i na taj nain ograniava
penetraciju lijeka u mozak. Prepoznavanje lijekova koji se koriste
u lijeenju bolesti CNS od strane P-gp, kao svoga supstrata, je
veliki nedostatak kada je rije o terapiji ovih bolesti.
49
3.3. Interakcije lijekova sa enzimima

Biohemizmi interakcije lijek-enzim
Veina lijekova nakon to se unesu u organizam u odreenoj
mjeri djeluju na enzimske reakcije i procese.
Biohemizmi interakcije lijek-enzim:
direktno djelovanje lijeka na odreeni enzim (lijek se ponaa kao
aktivator ili inhibitor enzima)
djelovanje lijeka na supstancije u organizmu koje se ponaaju
kao modulatori enzimske aktivnosti (aktivatori i inhibitori enzima)
lijek moe zamjeniti prave supstrate datog enzima (lijek se
ponaa kao antimetabolit).
Primjeri nekih lijekova koji u biohemizmu svoga djelovanja
stupaju u interakciju sa odreenim enzimima:
-
penicilin mijenja aktivnost bakterijske transpeptidaze koja

je odgovorna za sintezu stanine stijenke,
neki lijekovi-antihipertonici djeliju na sistem reninangiotenzin,
sulfonamidi djeluju na enzim dihidrofolat reduktazu,
neki diuretici djeluju na enzim karbonat dehidratazu,
neki
lijekovi
djeluju
na
enzimsku
razgradnju
kateholamina,
lijekovi koji mijenjaju koncentraciju cAMP
Jedno veliko polje dizajniranja novih lijekova osniva se na sintezi

molekulskih struktura koje e modificirati brzine enzimskih
reakcija djelujui kao antimetaboliti ili kao inhibitori enzima.
Enzimske indukcija i inhibicija

Pravovremeno prepoznavanje da li primijenjeni lijek djeluje kao
supstrat za odreeni enzim, ili pak djeluje kao njegov induktor, ili
kao njegov inhibitor od velike je vanosti u sprjeavanju kliniki
znaajnih interakcija lijekova sa drugim lijekovima ili sa hranom
ili sa endobioticima, to sve skupa rezultira optimalnim
odgovorom i minimalnim neeljenim djelovanjima primijenjenog
lijeka.
50
Citohrom P450 (CYP450) je familija izoenzima koji su odgovorni

za biotransformaciju mnogih lijekova putem njihove oksidacije. U
hemijskom pogledu, radi se o hem-proteinu koji je lociran u
membranama endoplazmatskog retikuluma jetre i nekih
ekstrahepatikih tkiva (bubrezi, crijeva, plua). Neki lijekovi
bivaju inaktivirani ve u crijevu, zahvaljujui djelovanju CYP3A4
izozima (tzv. efekat prvog prolaska u gastrointestinalnom traktu).
Metabolizam lijeka preko CYP450 je postao vana determinanta
u nastajanju interakcija lijekova koje, dalje, mogu rezultirati
toksinim djelovanjem lijekova, smanjenjem njihovog efekta i
nastajanjem neeljenih reakcija lijekova.
Dalja istraivanja uticaja odreenih lijekova na enzime ukljuene
u biotransformaciju lijekova vode ka identifikaciji induktora i
inhibitora odreenih enzima u metabolizmu lijekova, kao i vie
detalja o prirodi interakcije lijeka i enzima. est razliitih izozima
CYP450: CYP1A2, CYP2C19, CYP2C9, CYP2D6, CYP2E1, i
CYP3A4, igraju veoma vanu ulogu u metabolizmu lijekova, a
ozbiljne klinike interakcije lijekova su uoene u sluaju CYP3A4
izozima.
Enzimska indukcija uz pomo lijekova ili ksenobiotika je proces
stimuliranja aktivnosti odreenog enzima koji sudjeluje u
metabolizmu odreenog lijeka, a rezultati se ogledaju u
ubrzavanju biotransformacije toga lijeka, uz smanjenje
koncentracije nemetaboliziranog lijeka. U sluaju mnogih
lijekova, indukcija enzima rezultira smanjenjem djelotvornosti
lijeka usljed ubrzanja njegovog metabolizma. U sluaju lijekova
koji postaju djelotvorni tek nakon njihove biotransformacije
(nastajanje aktivnih metabolita), indukcija datog enzima dovodi
do poveanja njihovog farmakolokog efekta i/ ili ak do
ispoljavanja toksinosti.
Inhibicija enzima nastupa u sluaju da dva lijeka, u ijem
metabolizmu uestvuje isti enzim, stupaju u kompeticiju za
vezivanje na isto mjesto u strukturi enzimske molekule. Jai
inhibitor e dominirati i rezultat e biti inhibicija (usporavanje)
metabolizma drugog lijeka. Za veinu lijekova, inhibicija datog
enzima e voditi povienim serumskim nivoima nepromijenjenog
oblika lijeka, to, dalje, vodi ka veem toksinom potencijalu tog
lijeka. Nasuprot ovome, za lijekove koji procesima
biotransformacije prelaze iz forme pro-lijeka u formu aktivnog
lijeka, enzimska inhibicija e voditi smanjenju farmakoloke
djelotvornosti lijeka.
Brojni faktori utiu na metabolizam lijekova. Najvaniji faktori koji
doprinose varijacijama u biotransformaciji lijekova meu
bolesnicima su: genetiki polimorfizam, bolest, starosna dob i
51
spol. Dva izoenzima: CYP2C19 i CYP2D6 su pod velikom

genetikom kontrolom: osobe koje nemaju gen za ove enzime su
slabi metabolizeri; osobe koje posjeduju ove izoenzime su
sposobne za normalan metabolizam lijekova i pripadaju
kategoriji ekstenzivnih metabolizera.
Bolesti koje znaajno utiu na metabolizam lijekova su: bolesti
jetre koje se odraavaju na funkciju drugih organa i kongestivna
slabost srca koja uzrokuje smanjenje protoka krvi kroz jetru.
Sistem CYP450 monooksigenaze je pod velikim uticajem
starosne dobi: u novoroenadi je smanjen intenzitet
biotransformacije lijekova, usljed jo uvijek nerazvijenih
hepatikih mikrozomalnih komponenti. U starijih ljudi je, takoer,
reduciran metabolizam lijekova usljed smanjenja protoka krvi
kroz jetru, smanjenja aktivnosti odreenih enzima i smanjenja
jetrene mase.
3.4. Interakcije lijekova sa receptorima

3.4.1. Opi dio
Receptor za lijek
Termin receptor za lijek ili meta za lijek oznaava staninu
makromolekulu ili makromolekularni kompleks sa kojim lijek
stupa u interakciju u cilju nastajanja staninog odgovora tj.
promjene u staninoj funkciji. Lijekovi ee mijenjaju brzinu ili
magnitudu unutarnjeg staninog odgovora, nego to kreiraju
nove odgovore. Receptori za lijekove su najee locirani na
povrini stanice, ali mogu biti i u specifinim staninim
organelama.
Lijekovi mogu stupati u interakciju i sa akceptorima i u kojem
sluaju ne uzrokuju direktno promjene u biohemijskom ili
fiziolokom odgovoru u tijelu. Serumski albumini su primjer
akceptora i rezultat interakcije lijeka sa njima jeste promjena
farmakokinetike lijeka.
Opeprihvaeno shvatanje je da su proteini najvanija klasa
receptora za lijekove.
Receptori za lijekove obuhvaju:
52
receptore za endogene ligande, kao to su hormoni,

faktori rasta, transkripcijski faktori i neurotransmiteri,
enzime koji uestvuju u krucijalnim metabolikim ili
regulacijskim putevima (npr. dihidrofolat reduktaza,
acetilholinesteraza, fosfodiesteraze ciklinih nukleotida),
proteine ukljuene u transportne procese (npr. Na+K+ATP-aza),
sekrecijske glikoproteine,
strukturalne proteine (npr. tubulin)
Osim proteina, i neke druge makromolekule mogu biti receptori

za lijekove, npr. nukleinske kiseline su veoma vani receptori za
odreene citostatike i antiviralne lijekove.
Fizioloki receptori
Fizioloki receptori predstavljaju proteine koji normalno slue
kao receptori za endogene regulacijske ligande (Tabela 3.2.).
Mnogi lijekovi djeluju na fizioloke receptore i veoma su
selektivni s obzirom da i fizioloki receptori pokazuju veliku
selektivnost u prepoznavanje i odgovaranju na edogene signalne
molekule.
Agonisti su oni lijekovi koji se vezuju za fizioloke receptore i
oponaaju regulacijske efekte endogenih signalnih molekula.
Primarni agonisti su oni lijekovi koji se vezuju za primarno ili
ortosteriko mjesto na receptoru tj. lijek prepoznaje isto mjesto u
strukturi receptora kao i endogena supstancija. Alosteriki
agonisti se vezuju na alosteriko ili alotopiko mjesto u strukturi
receptora koje se razlijuke od primarnog mjesta.
Antagonisti su lijekovi koji blokiraju ili reduciraju djelovanje
agoniste. Antagonizam najee nastaje zbog kompeticije lijeka
sa agonistom za vezivanje na isto mjesto na receptoru
(sintopika interakcija), ali se moe raditi i o alosterikom
antagonizmu. Hemijski antagonizam izmeu lijeka i endogenog
liganda proizilazi iz njihovih hemijskih struktura, dok fizioloki
antagonizam predstavlja indirektnu inhibiciju celularnih ili
fiziolokih efekata agoniste.
Parcijalni agonisti su agensi koji su samo djelomino djelotvorni
u odnosu na agoniste.
53
Inverzni agonisti su lijekovi koji stabiliziraju receptore koji

pokazuju odreenu konstitutivnu aktivnost i u odsustvu
regulacijskog liganda.
Specifinost lijeka
Jaina ireverzibilne interakcije izmeu lijeka i njegovog receptora
definira se kao afinitet jednog prema drugome i kvantitativno se
izraava kao konstanta disocijacije. I afinitet lijeka prema
njegovom receptoru i njegova unutarnja aktivnost proizilaze iz
hemijske strukture lijeka. Hemijska struktura lijeka doprinosi i
specifinosti lijeka.
Lijek koji stupa u interakciju sa jednim tipom receptora koji se
eksprimira na ogranienom broju diferenciranih stanica pokazuje
visoku specifinost (npr. H2 receptor antagonist ranitidin).
Lijek niske specifinosti djeluje na stanine receptore koji su
iroko rasprostranjeni u razliitim tkivima u tijelu i moe izazvati
razliite sporedne efekte ili toksine efekte ukoliko receptori
imaju vane uloge u mnogim tkivima (npr. digoksin koji inhibira
ubikvitarni enzim Na+K+-ATP-azu; antifolat metotreksat koji
inhibira enzim dihidrofolat reduktazu koja je prisutna u mnogim
tkivima).
Postoje primjeri lijekova u kojih je primarno djelovanje
lokalizirano, ali su posljedini fizioloki efekti lijeka mnogobrojni.
Takav primjer su imunosupresivni lijekovi koji specifino
inhibiraju stanice imunog sistema, ali je njihova primjena
povezana sa oportunistikim sistemskim infekcijama. Diuretici su
takoer primjer lijekova koji djeluju lokalno, ali izazivaju globalne
efekte. Diuretik furosemid moe uzrokovati hipokalijemiju koja
moe uzrokovati ozbiljne poremeaje u skeletnoj muskulaturi i u
sranom ritmu.
Mnogi kliniki vani lijekovi pokazuju iroku (nisku) specifinost
jer su sposobni da stupaju u interakcije sa razliitim receptorima
u razliitim tkivima. Ovako iroka specifinost lijeka moe
poveati njegovu kliniku upotrebu, ali moe doprinijeti i
nastajanju njegovih razliitih sporednih dejstava.
54
Lijek-receptor interakcija
Lijek-receptor interakcija se openito definira kao:
-
specifina,
o dozi ovisna i
saturabilna.
Karakteristike lijek-receptor interakcije mogu se opisati

ekvilibrijskom konstantom disocijacije KD i parametrom ED50, a
koji se mogu procijeniti i dobiti iz krive vezivanja liganda i iz krive
doza-odgovor.
Ekvilibrijska konstanta disocijacije KD se definira kao
koncentracija radioliganda koji okupira polovinu populacije
odreenog receptora. Koncentracija se odnosi na in vitro
koncentraciju, a u klinikim uvjetima se ee koristi masa
(doza) datog lijeka. KD je mjerilo afiniteta lijeka prema receptoru,
odnosno jaine ligand-receptor interakcije. Moe se
eksperimentalno odrediti na taj nain to e se odgovarajua
masa membrana (sadri receptore) inkubirati sa rastuom
koncentracijom radioliganda dok ne nastupi saturacija.
Slika 3-2. Kriva zasienja receptora sa ligandom (lijekom). Sa porastom

koncentracije radioliganda, raste i broj receptora vezanih sa lijekom.
Bmax je maksimalam broj receptora koji je uao u interakciju sa lijekom,
to predstavlja zasienje receptora sa lijekom. Vrijednost za KD se
moe ekstrapolirati sa dijagrama i odgovara polovini vrijednosti za Bmax.
U cilju dobivanja tanijih podataka, rektangularna hiperbola se moe
konvertirati u semi-logaritmiki dijagram. (Modificirano prema Lambert
DG, 2004)
Agonisti su lijekovi koji se vezuju za receptor i proizvode

funkcionalni odgovor (npr. morfin--opoidni receptor; klonidin-2
55
receptor). Efikasnost (ili unutarnja aktivnost) je sposobnost lijeka

da proizvede odgovor. Potentnost je termin koji se koristi za
opseg doza unutar kojeg lijek proizvodi odgovor. Potencija datog
agonista se moe izraunati iz krive doza-odgovor i iskazati kao
parametar ED50 koji predstavlja dozu lijeka koja proizvodi 50%
maksimalnog odgovora. Maksimalni odgovor je gruba mjera
efikasnosti lijeka.
Slika 3-3. Doza-odgovor kriva. Prikazani su potpuni agonisti,

ekvipotentni parcijalni agonisti i visokopotentni parcijalni agonisti.
(Modificirano prema Lambert DG, 2004)
Potentnost i efikasnost su razliiti pojmovi i ne mogu se

meusobno zamjenjivati. Termin potpuni agonist oznaava
agonistu koji je sposoban proizvesti maksimalni odgovor u
datom sistemu, a parcijalni agonisti su svi oni koji proizvode
manji odgovor od njegove maksimalne vrijednosti. Na slici 3-3,
potpuni agonist je proizveo maksimalni odgovor (100%) i
njegova efikasnost je 100%. Ekvipotentni parcijalni agonist ima
istu ED50 kao i potpuni agonist, ali niu efikasnost (na slici je
40%). Trea kategorija su visokopotentni parcijalni agonisti ali sa
veoma niskom efikasnou (ED50 je znaajno nia u odnosu na
dva prethodna).
Daljna vana karakteristika parcijalnih agonista jeste mogunost
reverzije efekata potpunog agoniste. Npr. ukoliko se pacijentu
istovremeno daju buprenorfin (parcijalni -agonist) i morfin
(potpuni -agonist), potrebne su vee doze morfina za isti stepen
analgezije, nego kada se primjenjuje sam morfin.
56
Neutralni antagonisti blokiraju i obru djelovanje agonista.

Postoje dva tipa antagonista: kompetitivni (reverzibilni) i
nekompetitivni (ireverzibilni). Npr. nalokson je kompetitivni
antagonist svih opoidnih receptora, a ketamin je nekompetitivni
antagonist NMDA-glutamat receptora. I agonist i kompetitivni
antagonist se veu na isto mjesto na receptoru. Djelovanje
kompetitvnog antagoniste moe biti nadvladano poveanom
dozom agoniste (reverzibilna inhibicija). Kompetitivni antagonista
pomjera doza-odgovor krivulju agoniste u desno, a maksimalni
odgovor ostaje nepromijenjen. U kojoj mjeri e kriva dozaodgovor biti pomjerena u desno ovisi od afiniteta antagoniste
prema receptoru i od primijenjene doze lijeka: vea doza i vei
afinitet antagoniste rezultiraju veim stepenom pomjeranja i
potrebom za veom koliinom agoniste. Afinitet antagoniste je
mjerilo jaine antagonist-receptor interakcije, a moe se
izraunati na osnovu poznate vrijednosti za stepen pomjeranja
krivulje u desno.
Slika 3-4. Doza-odgovor kriva u prisustvu antagoniste. (Modificirano

prema Lambert DG, 2004)
Nekompetitivni antagonist ireverzibilno blokira djelovanje

agoniste. Djelovanje nekompetitivnog antagoniste ne moe biti
nadvladano poveanim dozama agoniste. Razlozi ove pojave su:
mjesta za vezivanja agoniste i antagoniste za receptor su
razliita, osim u rijetkim sluajevima; vezivanje antagoniste za
receptor je ireverzibilno jer se uspostavljaju jake hemijske veze.
Grafiki, nekompetitivni antagonist pomjera krivu doza-odgovor u
desno, ali i znaajno smanjuje maksimalni odgovor (sl. 3-4).
57
Mijeani agonisti-antagonisti. Ukoliko postoji vie subtipova

receptora, mogua je pojava da jedan ligand posjeduje i svojstva
agoniste i svojstva antagoniste. Ova pojava se naziva mijeani
agonisti-antagonisti. Dobar primjer je pentazocin koji se ponaa
kao antagonist -opoidnih receptora, a kao agonist i opoidnih
receptora.
Inverzni agonisti. Neki receptori ispoljavaju konstitutivnu
aktivnost, tj. aktivni su i kada nije prisutan agonist. Ova pojava
moe biti rezultat prekomjerne ekspresije ili mutacija receptora.
Inverzni agonisti ispoljavaju negativnu efikasnost tj. mogu
inhibirati konstitutivnu aktivnost receptora. Djelovanje i
konvencionalnog agoniste i inverznog agoniste moe biti
inhibirano pomou kompetitivnog antagoniste (sl. 3-5)
Slika 3-5. Doza-odgovor kriva u sluaju prisustva inverznog agoniste. U

datom primjeru negativna efikasnost je oko 50%. (Modificirano prema
Lambert DG, 2004)
Teorije o interakcijama lijekova sa receptorima

Postavljeno je vie teorija o interakciji lijek-receptor:
-
58
okupacijska teorija,
teorija brzine,
teorija induciranog slaganja,
teorija perturbacija makromolekula,
teorija aktivacije / agregacije.
Okupacijska teorija
Osnovna predpostavka je da se interakcija lijeka i specifinog
receptora odvija prema zakonu o djelovanju masa:
R-receptor; L-lijek; RL-kompleks receptor/lijek; EF-farmakoloki efekat
Pretpostavimo li da je farmakoloki efekat proporcionalan broju

zauzetih receptora, tada je:
3
Ogranienja okupacijske teorije: podrazumijeva da svaki lijek

moe izazvati maksimalni efekat; djelomini agonisti se ne mogu
opisati matematikim izrazom.
Modifikacija okupacijske teorije: djelovanje lijeka i receptora je
prikazano u dva odvojena procesa:
1. vezivanje lijeka za receptor
2. izazivanje biolokog efekta
1
faktor proporcionalnosti i ukoliko je 1 radi se o lijeku pravom
agonistu, ukoliko je manji od 1 o djelominom agonistu i ukoliko je 0
lijek se ponaa kao kompetitivni antagonist
Teorija brzine
Prema ovoj teoriji, aktiviranje receptora je proporcionalno
ukupnom broju sudara izmeu molekule lijeka i molekule
receptora u jedinici vremena, a ne broju zaposjednutih
receptora.
Farmakoloko djelovanje lijeka je funkcija brzine asocijacije i
disocijacije lijeka i receptora.
Brzina asocijacije je opisana jednainom:
1
vA - brzina asocijacije; k1 - konstanta brzine asocijacije; p - udio
zaposjednutih receptora
59
Za agoniste su karakteristine velike konstante brzine

disocijacije i asocijacije, a za parcijalne agoniste i antagoniste te
vrijednosti su manje.
Teorija o induciranom slaganju
Asocijacija ili disocijacija lijeka izaziva prostorne promjene
receptorske makromolekule: i receptor i lijek podlijeu
reverzibilnim promjenama svoje konformacije.
Agonisti se veu za receptor i izazivaju konformacijske promjene
potrebne za stimulaciju biolokog odgovora; antagonisti se veu
za receptor, ali ne dovode do povoljnih prostornih promjena
receptora.
Teorija makromolekularnih perturbacija
Temelji se na sljedeim pretpostavkama:
-
Uzajamno djelovanje lijeka i receptora moe se prikazati

zakonom o djelovanju masa,
Stvaranje kompleksa izmeu lijeka i receptora popraeno
je promjenom slobodne energije i entropije,
Promjena konformacije proteina iz inaktivnog u aktivni
oblik uzrokovana je vezivanjem liganda za receptor.
Teorija aktivacije /agregacije

Ova teorija je, zapravo, proirenje teorije makromolekularnih
perturbacija. Smatra da se receptori i u odsutnosti lijeka nalaze u
dinamikoj ravnotei izmeu razliitih funkcionalnih stanja.
Agonisti pomiu ravnoteu prema aktiviranom obliku receptora, a
antagonisti prema njegovom stanju mirovanja; parcijalni agonisti
se veu na oba funkcionalna oblika receptora.
Desenzitacija i regulacija receptora

Receptori za lijekove su podvrgnuti razliitim regulacijskim
kontrolama. Najvaniji biohemizmi regulacije su: kontrola sinteze
i degradacije receptora; kovalentna modifikacija; asocijacija sa
drugim regulacijskim proteinima; relokacija unutar stanice.
Transdjuserski i efektorski proteini podlijeu slinim regulacijskim
biohemizmima.
60
Kontinuirana stimulacija stanica sa agonistima generalno

rezultira stanjem desenzitacije (koristi se i termini adaptacija,
refraktarnost, down-regulacija), a kontinuirano izlaganje istoj
koncentraciji lijeka rezultira smanjenjem njegovog efekta. Ovaj
fenomen se naziva tahifilaksija, deava se brzo i vaan je u
terapijskom smislu. Dobar primjer ove pojave su lijekovi iz grupe
-adrenergikih agonista, npr. bronhodilatatori.
Detaljniji biohemizam desenzitacije GPCR receptora (receptori
povezani sa G proteinima, G protein-coupled receptors)
ukljuuje njihovu kovalentnu modifikaciju po principu fosforilacije
uz katalitiko djelovanje specifinih GPCR kinaza (GRK), to je
kljuni dogaaj u okidanju cijeloga procesa desenzitacije.
Fosforilacija agonistom-okupiranog receptora olakava vezivanje
za receptor citosolnih proteina koji se nazivaju arestini, to
rezultira odvajanjem G proteina od receptora. Dalje, -arestini
regrutiraju proteine, poput PDE4 proteina, koji limitiraju cAMP
signalizaciju, te proteine klatrin i 2-adaptin koji promoviraju
sekvestraciju receptora od membrane (internalizacija receptora).
Desenzitacija moe rezultirati privremenom nemogunou
vezivanja receptora i agoniste ili smanjenjem sinteze i broja
raspoloivih receptora u staninoj membrani.
Proces
koji
je
suprotan
procesu
desenzitacije
je
hipersenzitivnost. Ovaj fenomen moe takoer nastati kao
rezultat hronine redukcije stimulacije receptora. Ovakva
situacija moe nastati nakon ukidanja prolongirane blokade
receptora (npr. dugotrajna primjena antagonista -adrenerginih
receptora kakav je metoprolol) ili u sluaju hronine denervacije
preganglijskih vlakana kada se inducira poveano oslobaanje
neurotransmitera,
to
rezultira
supersenzitivnou
postganglijskih neurona. Supersenzitivnost moe biti rezultat i
tkivnog odgovora na patoloke uvjete, kakva je situacija u
ishemiji miokarda kada se stvaraju i regrutiraju novi receptori na
povrini miocita.
Bolesti povezane sa poremeajima receptora

Promjene receptora, njihovih efektora i proteina ukljuenih u
signalne puteve mogu dovesti do supersenzitivnosti,
subsenzitivnosti ili do drugih neodgovarajuih odgovora i biti
razlogom nastanka ozbiljnih bolesti. Takav primjer su neke forme
inzulin-rezistentnog diabetes mellitus-a i myasthenia gravis,
bolesti koje nastaju usljed autoimunog nestajanja specifinih
receptora. Poremeaji receptora se mogu oitovati i kao
konstitutivna aktivnost receptora, aberacija ili ektopini receptori.
61
Aberacija receptora je esto proizvod ekspresije onkogena i

rezultira transformacijom normalnih stanica u maligne, mada bilo
koji tip signalnog sistema moe imati onkogeni potencijal.
3.4.2. Specijalni dio

Receptori ukljueni u biohemizme djelovanja lijekova
Istraivanja molekularnih osnova djelovanja lijekova u ljudskom
tijelu su ukazala na tri funkcionalna tipa receptora koji su vani u
nastajanju terapijskog djelovanja lijeka:
Receptori koji utiu na koncentraciju endogenih liganada,
Receptori koji reguliraju jonsku sredinu,
Fizioloki receptori koji sudjeluju u putevima prijenosa signala.
Receptori koji utiu na koncentraciju endogenih

liganada
Brojni lijekovi u osnovi svoga biohemizma djelovanja imaju
promjenu u sintezi, uskladitavanju, oslobaanju, transportu ili u
metabolizmu endogenih liganada kao to su neurotransmiteri,
hormoni i drugi intracelularni medijatori. Neki od njih djeluju na
neuroefektornu vezu mijenjanjem sinteze neurotransmitera,
njegovog uskladitavanja u vezikulama, njegovog oslobaanja u
sinaptiku pukotinu ili uklanjanja iz nje pomou hidrolize ili
transporta u pre-sinaptiki ili u post-sinaptiki neuron. Efekti ovih
lijekova su ili poveavanje djelovanja neurotransmitera ili
smanjenje njegovog djelovanja, a u cilju postizanja terapijskog
efekta. Primjeri lijekova koji utiu na adrenergiku
neurotransmisiju su: -metiltirozin, koji inhibira sintezu
noradrenalina; kokain, koji blokira ponovno preuzimanje
noradrenalina od strane presinaptikog neurona; amfetamin, koji
promovira oslobaanje noradrenalina; selegelin, koji inhibira
razgradnju noradrenalina.
Postoje slini primjeri lijekova koji djeluju na sistem acetilholina,
dopamina i serotonina.
U ovoj skupini su i lijekovi koji utiu na sintezu cirkulirajuih
mediatora, kao to su vazoaktivni peptidi (npr. inhibitori
angiotenzin-konvertirajueg enzima) i eikosanoidi (npr. inhibitori
62
ciklooksigenaze), a primjenjuju
kardiovaskularnih bolesti.
se
lijeenju
nekih
Receptori koji reguliraju jonsku sredinu

Neki lijekovi djeluju na taj nain da mijenjaju jonski milije krvi,
urina i gastro-intestinalnog trakta. Receptori za ove lijekove su
jonske pumpe i transporteri, od kojih se veina eksprimira u
specijaliziranim stanicama bubrega i probavnog trakta. Lijekovi
koji djeluju putem ovih receptora esto izazivaju efekte u
cijelome tijelu usljed promjena u elektrolitima krvi i u pH krvi.
Mnogi diuretici (furosemid, hlortiazid, amilorid) direktno djeluju
na jonske pumpe i transportere u epitelnim stanicama nefrona
poveavajui izluivanje Na+ jona urinom, ili mijenjajui
ekspresiju jonskih pumpi u ovim stanicama (npr. aldosteron).
Druga terapijski vana meta je H+,K+-ATP-aza (protonska
pumpa) u gastrinim parijetalnim stanicama. Ireverzibilna
inhibicija ove protonske pumpe pomou ovakvih lijekova moe
reducirati gastrinu sekreciju i do 80-95% (npr. esomeprazol).
Fizioloki receptori ukljueni u puteve prijenosa

signala u stanici
Putevi prijenosa signala (transdukcije signala)
Fizioloki receptori imaju barem dvije glavne funkcije: vezivanje
liganda, i propagacija poruke (ovaj proces se naziva
signaliziranje). Da bi izvrili ove svoje zadatke, receptori moraju
u svojoj strukturi imati barem dvije funkcionalne domene:
ekstracelularnu ligand-vezujuu domenu, i intracelularnu
efektorsku domenu. Mnogi lijekovi za svoju metu imaju
ekstarcelularne ligand-vezujue domene fiziolokih receptora.
Takav primjer su -adrenergiki antagonisti koji su u irokoj
upotrebi. Lijekovi mogu uticati na bilo koju od ovih domena.
Regulacijsko djelovanje receptora moe biti ispoljeno: direktno
na njegovu celularnu metu(e); na efektorski protein(e); ili se
moe prenijeti dalje pomou staninih intermedijernih signalnih
molekula koje se zovu transdjuseri. Receptor, njegova
intracelularna meta i intermedijerne molekule koje su ukljuene
ine sistem koji se naziva receptor-efektor sistem ili put
transdukcije signala (put prijenosa signala). esto, proksimalni
stanini efektorski protein nije i konana fizioloka meta, nego je
63
to odgovarajui enzim, jonski kanal ili transportni protein koji pak,

stvaraju, pomjeraju ili degradiraju male molekule (npr. ciklini
nukleotidi, inozitol trifosfat, ili NO) ili jone (npr. Ca2+), a koji se
nazivaju drugi glasnici (second messengers). Drugi glasnici
mogu difundirati u blizini njihove sinteze ili biti osloboeni i
prenijeti informaciju dalje do razliitih ciljeva (meta) koji, opet,
mogu integrirati multiple signale.
Intergacija i amplifikacija signala
Vano svojstvo fiziolokih receptora jeste da oni, zajedno sa
efektorskim i transdjuser proteinima, djeluju kao integratori
informcija budui da koordiniraju signale koji pristiu od razliitih
liganada jedne sa drugima, kao i sa razliitim aktivnostima ciljne
stanice. Npr. sistemi transdukcije signala koji su regulirani
promjenama u intracelularnoj koncentraciji cAMP i Ca2+ jona
integrirani su u mnogim ekscitabilnim tkivima. Na taj nain,
razliiti naini integracije sistema transdukcije signala unutar
ciljnih tkiva mogu dovesti do razliitih farmakodinamijskih efekta,
a koji su rezultat funkcionalnih interakcija unutar stanice
nizvodno od receptora. Ove funkcionalne interakcije mogu biti:
sinergistike, aditivne i antagonistike.
Drugo vano svojstvo fiziolokih receptora jeste njihov kapacitet
da znaajno pojaavaju (amplificiraju) fizioloke signale, to ih
ini izvrsnim metama za prirodne ligande i mnoge lijekove.
Neurotransmiteri, hormoni, i drugi ekstracelularni ligandi su
obino prisutni u veoma niskim koncentacijama na ligandvezujuoj domeni receptora (nM ili M nivoi). Meutim,
efektorska domena ili signalni put esto sadravaju enzime i
enzimske kaskade koji katalitiki amplificiraju dati signal.
Familije fiziolokih receptora

Fizioloki receptori su receptori za fizioloke regulacijske
molekule u stanicama. Na osnovu slinosti u hemijskoj strukturi,
fizioloki receptori se mogu podijeliti u est strukturalnih familija,
a svakoj od njih pripada jedna ili vie odgovarajuih
funkcionalnih familija. U tabeli 3-2. su sumirani podaci o
strukturalnim i funkcionalnim familijama fiziolokih receptora, te o
njihovim fiziolokim ligandima, o sistemima transdukcije signala,
kao i o lijekovima koji djeluju na ove sisteme. Bazina struktura
ligand-vezujuih domena i efektorskih domena, te biohemizmi
djelovanja agoniste na regulacijske aktivnosti receptora su dobro
proueni. Iznenaujua i zadivljujua je injenica da je relativno
64
mali broj struktura i

putevima stanine
odgovora stanice
proizvesti aditivni,
odgovor).
biohemizama od fundamentalnog znaaja u

signalizacije i nastajanja odgovarajueg
na primljenu informaciju (stanica moe
sekvencijski, sinergistiki ili inhibicijski
Strukturalne familije fiziolokih receptora su:

-
Receptori povezani sa G proteinima (GCPRs, G proteincoupled receptors)

Jonski kanali
Transmembranski enzimi
Transmembranski ne-enzimi
Nuklearni receptori
Intracelularni enzimi
Tabela 3-2. Strukturalne i odgovarajue funkcionalne familije fiziolokih

receptora.
Strukturalna familija
GCPR
Jonski kanali
Transmembranski ne-enzimi
Nuklearni receptori
Intracelularni enzimi
Funkcionalna familija
-Adrenergiki receptori
Muskarinski holinergiki receptori
Eikosanoidni receptori
Trombin receptori
Ligandom regulirani receptori
Voltaom-regulirani receptori
Receptor tirozin kinaze
Membranske GC
Tirozin fosfataze
Citokinski receptori
TLR
Steroidni rceptori
Receptori za tiroidne hormone
PPAR
Solubilna GC
GC-gvanilil ciklaza; PPArR- peroksizom proliferator-aktivirani receptor
65
Tabela 3-3. Lijekovi i fizioloki receptori.

Strukturalna
familija
GCPR
Fizioloki ligand
Transdjuseri i
efektori
Ne, Epi, DA, ACh,

PG, receptor
peptidi
Gs, Gi, Gq,

PLC, GEF
Na+, K+, Ca2+ i
ClSH2 domena,
PTBsadravajui
proteini, cGMP
Jak/STAT,
solubilne tirozin
kinaze
Primjeri lijekova
Dobutamin,
propranolol, atropin,
misoprostol
Nikotin, gabapentin,
lidokain, verapamil
Jonski kanali
ACh, GABA, 5-HT
Transmembranski
enzimi
Inzulin, faktori
rasta, natriuretski
peptidi
Transmembranski
ne-enzimi
Interleukini i
citokini
Nuklearni
receptori
Spolni hormoni,
tiroidni hormoni,
PPAR
MyD88, IARK,
NF-B, koaktivatori
Estrogeni,
androgeni, kortizol,
tiroidni hormoni,
tiazolidindioni
Intracelularni
enzimi
NO, Ca2+
cGMP
Nitrovazodilatatori
Herceptin, imatinib,
neseritid
NE-norepinefrin (noradrenalin); Epi-epinefrin(adrenalin); DA-dopamin; Achacetilholin; PG-prostaglandin; GABA- aminobuterna kiselina; PPARperoksisomproliferator-aktivirani receptor, PTB-fosfotirozin vezujua domena;
PLC-fosfolipaza C
Receptori povezani sa G proteinima

(GCPRs, G protein-coupled receptors)
Transmembranska domena GCPR receptora je najee
graena od sedam -heliksa, skoro paralelno poredanih u
membrani, pa se jo nazivaju i serpentinski receptori (slika 3-6).
GCPR receptori su povezani sa familijom heterotrimernih GTPvezujuih regulacijskih proteina nazvanih G proteini. G proteini
su signalni transdjuseri (prenosioci signala) koji prenose
informaciju sa kompleksa receptor-agonist na efektorski protein.
Efektori u GCPR signalizaciji su: enzimi adenilil ciklaza (AC),
fosfolipaza C (PLC), cGMP fosfodiesteraza (PDE6); i
membranski jonski kanali selektivni za Ca2+ i K+ . Heterotrimerni
G proteini se sastoje od tri razliite podjedinice, oznaene kao ,
i podjedinica. subjedinica vezuje gvanin nukleotide i
odgovorna je za specifino prepoznavanje i receptora i efektora,
a asocirani dimer pomae u pravilnoj lokalizaciji G
heterotrimera u membrani, pri emu je prenilacija subjedinice
od znaaja. U bazalnom stanju receptor-heterotrimer kompleksa
66
(na receptor nije vezan ligand) podjedinica sadri vezan GDP,

a -GDP: kompleks je vezan na receptor bez liganda.
Slika 3-6. Receptori povezani sa G-proteinima. (Modificirano prema

David L. Nelson, Michael M. Cox, Lehninger Principles of Biochemistry,
Worth Publishers, New York, 2005)
U ovjeka je poznato vie od 800 GCPR receptora, od ega

skoro polovina sudjeluje u senzorskoj percepciji, a preostali dio
je ukljuen u regulaciju impresivnog broja fiziolokih funkcija.
Ligandi za GCPR receptore su brojni i razliiti: neurotransmiteri,
biogeni amini, eikosanoidi, peptidni hormoni, opoidi,
aminokiseline, peptidni i proteinski ligandi.
Zahvaljujui svome velikom broju i velikoj fiziolokoj vanosti,
GCPR receptori su meta za mnoge lijekove, i barem polovina od
svih ne-antibiotskih lijekova djeluje putem ovih receptora.
Ligand-vezujue studije i molekularno kloniranje su ukazali na
postojanje razliitih klasa, subtipova i izoformi unutar familije
GCPR receptora, pri emu pojedini receptori pokazuju znaajno
razliitu selektivnost prema agonistima ili antagonistima. Dalje,
GCPR receptori podlijeu homo- i heterodimerizaciji, a mogua
je i oligomerizacija, to sve moe uticati na afinitet i specifinost
kompleksa prema G proteinima, te na regulaciju senzitivnosti
ovih receptora prema fosforilaciji uz pomo receptor kinaza i na
vezivanje arestina, to su sve vani dogaaji u terminaciji
djelovanja agonista i uklanjanju receptora sa stanine povrine.
67
Sve ove razlikosti su omoguile razvoj i upotrebu receptorselektivnih lijekova. Na taj nain, uz pomo ovih lijekova mogu
se izazvati razliiti odgovori u istome tkivu, ili pak takvi lijekovi
mogu posluiti u diferencijacijskom moduliranju razliitih stanica
ili tkiva koji eksprimiraju jedan ili drugi subtip receptora. Npr. 2
adrenergiki agonisti, kakav je terbutalin, koriste se kao
bronhodilatatori u tretmanu astme, pri emu su minimizirani
neeljeni efekti na srce; ili upotreba 1-selektivnih antagonista
minimizira mogunost bronhokonstrikcije u bolesnika tretiranih
ovim lijekovima zbog hipertenzije ili angine pektoris.
Jonski kanali
Plazma membrana stanica je nepropusna za anjone i katjone, pa
su promjene u protoku jona kroz membranu kritini regulacijski
dogaaji i u ekscitabilnim i u neekscitabilnim stanicama. U cilju
uspostavljanja elektrohemijskih gradijenata neophodnih za
odravanje membranskog potencijala, sve stanice eksprimiraju
jonske transportere za jone Na+, K+, Ca2+ i Cl-.
Pasivni protok jona niz stanine elektrohemijske gradijente
reguliran je od strane velike familije jonskih kanala lociranih u
staninoj membrani. ovjek eksprimira oko 232 razliita jonska
kanala koji sudjeluju u preciznoj regulaciji protoka jona Na+, K+,
Ca2+ i Cl- kroz staninu membranu. S obzirom na njihovu vanu
ulogu kao regulatora stanine funkcije, ovi proteini su vane
mete za neke lijekove.
Velika i raznovrsna familija jonskih kanala moe se dalje
podijeliti na subfamilije na osnovu razliitih kriterija (mehanizama
njihovog otvaranja; njihova strukture; jona koje provode itd.).
Jonski kanali koji predstavljaju glavne mete za lijekove su:
- voltaom-aktivirani jonski kanali;
- ligandom-aktivirani jonski kanali;
- kanali sa tranzitornim receptorskim potencijalom (TRP).
Jonski kanali koji su regulirani voltaom
Primjer ovoga tipa jonskih kanala jesu Na+ kanali u nervnom i
miinom tkivu koji su odgovorni za nastajanje robustnog
akcionog potencijala koji depolarizira membranu u samo
nekoliko milisekundi (od potencijala mirovanja od -70 mV do
potencijala vieg od +20 mV). Sastoje se od tri podjedinice:
podjedinice koja formira poru i dvije regulacijske podjedinice.
68
Voltaom-aktivirani Na+ kanali locirani u neuronima odgovornim

za senzaciju bola su mete za lokalne anestetike, kao to su
lidokain i tetrakain, koji blokiraju pore, inhibiraju depolarizaciju i
na taj nain blokiraju senzaciju bola. Ovaj tip receptora je meta i
za toksine prisutne u prirodi: tetrodotoksin i saksitoksin.
Voltaom-aktivirani Na+ kanali su meta i za mnoge lijekove koji
se koriste u lijeenje aritmija.
Ca2+ kanali imaju slinu prostornu strukturu kao i Na+ kanali, sa
velikom -podjedinicom (4 domene i 6 transmembranskih
heliksa) i sa tri regulacijske podjedinice (, i ). Postoje
multiple izoforme ovih kanala koji se eksprimiraju u nervnom
tkivu, srcu i glatkoj muskulaturi. Antagonisti Ca2+ kanala, kao to
su lijekovi nifedipin, diltiazem i verapamil, su efektivni
vazodilatatori i iroko se primjenjuju u lijeenju angine pektoris,
sranih aritmija i hipertenzije.
K+ kanali su najbrojniji i strukturalno najrazliitiji u okviru familije
voltaom-aktiviranih jonskih kanala. Oko 78 razliitih K+ kanala
se eksprimira u ovjeka. Najee se sastoje od etiri odvojene
podjedinice, a svaka od njih ukljuuje est transmembranskih
domena. iroko su zastupljeni u razliitim tkivima i eksprimiraju
se i u ekscitabilnim (nervno tkivo, miokard, skeletni i glatki miii)
i u neekscitabilnim tkivima. Lijekovi iz grupe opih anestetika i
anti-aritmika djeluju na ovu vrstu jonskih kanala.
Jonski kanali koji su regulirani ligandom
Ovaj tip jonskih kanala pokazuju razliitu strukturu i na njih se
mogu vezati razliiti ligandi. Najvaniji kanali ovoga tipa u
nervnom sistemu su oni koji odgovaraju na ekscitatorne
neurotransmitere kao to su acetilholin i glutamat i na inhibitorne
neurotransmitere kao to su glicin i -aminobuterna kiselina
(GABA). Aktivacija ovih kanala je odgovorna za veinu
sinaptikih neuronalnih transmisija i u centralnom i u perifernom
nervnom sistemu.
U ovoj skupini se nalaze i posebna vrsta jonskih kanala koji se
aktiviraju pod uticajem malih intracelularnih molekula i
strukturalno se razlikuju od konvencionalnih liganom aktiviranih
jonskih kanala. Ovoj vrsti jonskih kanala pripadaju
hiperpolarizacijom i cAMP aktivirani kanali (HCN kanali) koji su
prisutni u srcu i odgovorni za polaganu depolarizaciju; ciklinim
nukleotidima-aktivirani kanali (CNG) vani u procesu vida; IP3senzitivni Ca2+ kanali odgovorni za oslobaanje Ca2+ jona iz ER;
sulfonilurea receptor (SUR1) koji sudjeluju u regulaciji ATPovisnih K+ kanala (KATP) u -stanicama pankreasa. KATP kanali su
69
meta za oralne antidiabetike tipa sulfoniluree i meglitinida koji

stimuliraju oslobaanje inzulina iz stanica pankreasa i koriste
se u lijeenju tipa 2 dijabetesa. 5-HT3-regulirani kanali su
specijalizirani tip jonskih kanala koji se eksprimiraju na aferntnim
nervima vagusa koji stimuliraju emezu. Ondansetron je vaan
antagonist ovih kanala i koristi se kao antiemetik.
Slika 3-7.
A. Voltaom-aktivirani Na+ kanal sa porama u otvorenom i
zatvorenom stanju. Plava boja-P petlje koje su selektivni filter;
narandasto-S4 heliksi koji su voltani senzori, sa pozitivnim
aminokiselinama crveno obojenim.
B. Nikotinski acetilholinski receptor. Pore se sastoje od 5 subjedinica,
svaka
sa
velikom
ekstracelularnom
domenom
i
4
transmembranska heliksa. Plava boja-heliks koji oblae poru.
Receptor se sastoji od 2 subjedinice, , , i subjedinica.
Nikotinski acetilholinski receptori su instruktivan primjer

ligandom-reguliranih receptora-jonskih kanala. Njegove izoforme
su prisutne u CNS, autonomnim ganglijama i u
neuromuskularnim porama (slika 3-7).
Acetilholinski receptori posjeduju pentamernu strukturu sa etiri
razliite podjedinice u neuromuskularnim vezama (2, , , ) i
70
dvije razliite podjedinice u autonomnim ganglijama (2, 3).

Svaka -podjedinica posjeduje identino vezujue mjesto za
acetilholin; razliita kompozicija ostale tri podjedinice u strukturi
autonomnih ganglija i neuromuslularnih veza su razlogom zato
kompetitivni antagonisti, kao to je rokuronium, inhibiraju
receptore na neuromuskularnim vezama, a nemaju efekta na
ganglijske receptore. Ovo svojstvo se koristi u hirurgiji tokom
operacija da bi se postigla miina relaksacija uz minimalne
popratne efekte na autonomni nervni sistem. Svaka podjedinica
receptora sadri veliku ekstracelularnu N-terminalnu domenu,
etiri heliksa unutar membrane (jedan od njih oblae poru
kompleksa) i internu petlju izmeu treeg i etvrtog heliksa koja
formira intracelularnu domenu kanala. Promjer pore kada je
kanal otvoren iznosi oko 3nm, a dijametar jona Na+ ili K+ iznosi
oko 0,3nm ili manje. Na taj nain, ligandom aktivirani jonski
kanali ne posjeduju jonsku selektivnost koja je uoena kod
mnogih voltaom-aktiviranih kanala. Aktivacija nikotinskih
acetilholinskih receptora uvijek rezultira prolaskom i Na+ i K+
jona.
Glavni ekscitatorni transmiter na sinapsama u CNS je glutamat.
Postoje tri tipa jonotropnih glutamat receptora (AMPA, NMDA i
kainate) nazvanih prema ligandima koji ih selektivno aktiviraju.
Njihova topologija je slina onoj kod nikotinskih acetilholinskih
receptora: kanal je graen od pet podjedinica, organiziran u
veliku ekstracelularnu regiju, poru i malu intracelularnu domenu.
Aktivacija ovih kanala sa glutamatom znaajno poveava
provodljivost jona Na+ i K+ to dovodi do depolarizacije.
Vie od jedne treine sinapsi u mozgu su inhibitorne. Glavni
inhibitorni transmiteri su glicin i -aminobuterna kiselina (GABA).
Glicin i jonotropni GABAA receptori imaju slinu topologiju sa
glutamat i nikotinskim acetilholinskim receptorima, sa pet
podjedinica (, , , , ), sa ligand-vezujuom domenom i
heliksima koji formiraju poru. Aktivacija ovih receptora poveava
protok Cl- jona, dovodei do hiperpolarizacije stanine
membrane i inhibicije njene ekscitabilnosti. GABAA receptori su
mete za vane lijekove sedative-hipnotike, kao to su
benzodiazepini i barbiturati, a vani su i u biohemizmu djelovanja
etanola i generalnih anestetika.
Kanali sa tranzitornim receptorskim potencijalom (TRP
kanali)
TRP kanali ine superfamiliju jonskih kanala koji se ubikvitarno
eksprimiraju i koji se meusobno razlikuju po svojoj strukturi. U
ovjeka postoji 27 gena koji kodiraju za lanove est razliitih
71
TRP familija. TRP kanali sadre est transmembranskih

segmenata i funkcionalne jonske kanale koji se sastoje od
tetramernih kompleksa. Strukturalno slini TRP kanali mogu
stvarati heterotetramere. TRP kanali su katjonski kanali, a kao
heteromultimeri mogu posjedovati i jonsku selektivnost i
aktivacijska svojstva. Intracelularna domena TRP kanala moe
ukljuivati ankirin domene, protein kinaza domene, ADP-riboza
pirofosfataza domene.
Mada TRP receptori nisu mete za do sada poznate lijekove,
postoji veliki interes za razvoj lijekova koji bi mijenjali funkciju
ovih kanala, ponajvie zbog njihove uloge u razliitim senzornim
fenomenima kao to su bol, temperatura, osmolarnost, dodir,
olfakcija, vid i sluh. S obzirom da u svojoj strukturi imaju multiple
domene, ovi receptori bi mogli djelovati kao signalni integratori, a
mnogi bi biti aktivirani putem razliitih mehanizama. Poznato je
da mutacije u TRP receptorima uzrokuju vie bolesti ukljuujui
hipomagnezijemiju, hipokalcijemiju i razliite bubrene i
neurodegenerativne bolesti.
Stanice sisara eksprimiraju raznoliku grupu fiziolokih receptoratransmembranskih enzima koji u svojoj strukturi imaju
ekstracelularnu ligand-vezujuu domenu i intrinziku enzimatsku
aktivnost koja je locirana na citoplazmatskoj strani stanine
membrane.
Ovom tipu receptora pripadaju:
- receptori tirozin kinaze (RTK), kao to su epidermalni
faktor rasta (EGF, epidermal growth factor) i inzulinski
receptori ije citoplazmatske domene pokazuju tirozin
kinaznu aktivnost
- tirozin kinaza-asocirani receptori bez enzimatske
aktivnosti, kao to su receptori za -interferon, koji se
povezuju sa citoplazmatskim Janus tirozin kinazama
(JAK)
- receptori serin-treonin kinaze, kao to je TGF- receptor
(receptor za transformirajui faktor rasta, transforming
growth factor beta receptor)
- receptori koji posjeduju enzimatske aktivnosti drugaije
od kinaznih, kao to su receptori za natriuretske peptide
koji imaju citoplazmatsku aktivnost gvanilil ciklaze i
proizvode solubilni drugi glasnik cGMP
72
U ovoj skupini su i receptori odgovorni za uroeni imunitet,

nazvani toll-like receptori (zvonu slini receptori) i receptori za
faktore tumorske nekroze (TNF), s obzirom da imaju mnogo
zajednikih karakteristika sa JAK-STAT receptorima.
Receptori tirozin kinaze
U ovoj skupini se nalaze:
-
Receptori za hormone, kao to je inzulin

Receptori za brojne faktore rasta kao to su: epidermalni
faktor rasta (EGF,epidermal growth factor), faktor rasta iz
trombocita (PDGF, plated derived growth factor), nervni
faktor rasta (NGF, nerve growth factor), faktor rasta
fibroblasta (FGF, fibroblaste growth factor), vaskularni
endotelijalni faktor rasta (VEGF, vascular endothelial
growth factor), i efrini.
Sa izuzetkom inzulinskog receptora, koji je graen od dva i dva

lanca, ove makromolekule se sastoje od jednog polipeptidnog
lanca sa velikom cistein-bogatom ekstracelularnom domenom,
sa kratkom transmembranskom domenom i sa intracelularnom
regijom koja sadri jednu ili dvije domene koje pokazuju tirozin
kinaznu aktivnost. Aktivacija receptora faktora rasta vodi ka
preivljavanju stanice, njenoj proliferaciji i diferencijaciji.
Aktivacija efrin receptora rezultira neuronalnom angiogenezom,
aksonalnom migracijom i navoenjem.
Receptori za faktore rasta su u inaktivnom stanju monomerni.
Vezivanje liganda za receptor inducira dimerizaciju receptora i
autotransfosforilaciju njegovih kinaznih domena na brojnim
ostacima tirozina. Fosforilacijom tirozinskih ostataka receptora,
stvaraju se mjesta pristajanja (docking sites) za SH2 domene
koje su u strukturi mnogih signalnih proteina. Postoji vie od 100
proteina kodiranih od strane humanog genoma, a koji sadre
SH2 domene, i koji nakon aktivacije ovih receptora sudjeluju u
stvaranju
velikih
signalnih
kompleksa
na
njihovim
citoplazmatskim regijama. Osim regrutacije enzima, fosfotirozinprezentirajui proteini mogu privui i SH2 sadravajue molekule
koje imaju ulogu adaptera, a takva molekula je Grb2, koja
zauzvrat vee faktore izmjene gvanin nukleotida (GEF-guanine
nucleotide exchange factors) kao to je protein Sos, koji potom
aktivira mali G-protein nazvan Ras. Aktivacija proteina lanova
Ras familije vodi ka aktivaciji kaskade protein kinaza nazvane
putem mitogen-aktivirajue protein kinaze (MAP kinaza kaskada
ili MAPK put). Aktivacija MAPK puta je glavna ruta koju koriste
faktori rasta u usmjeravanju signala u nukleus i posljedinoj
stimulaciji staninog rasta.
73
Slika 3-8.
A. Aktivacija EGF receptora. Ekstracelularna domena sadri 4 domene
koje mijenjaju konformaciju nakon vezivanja dva liganda. Adapter
molekula Grb2 se vee na fosforilirane tirozinske ostatke i aktivira RasMAP kinaza kaskadu.
B. Aktivacija citokin receptora. Vezivanjem citokina za receptor,
nastupa dimerizacija receptora i regrutacija Janus Kinaza (JAKs); JAKs
trans-fosforilacija; fosforilacija signalnih transdjusera STAT (signal
transducers and activators of transcription-STATs) i translokacija u
nukleus; regulacija transkripcije. Supresori citokin signalizacije (SOCS)
inhibiraju JAK-STAT put. (Modificirano prema Brunton L, Chabner B,
Lijekovi koji djeluju na receptore iz ove velike i raznolike familije

su: Inzulin, koji se koristi u lijeenju diabetes mellitus-a i imatinib,
mala molekula inhibitor protein kinaze dizajnirana tako da moe
inhibirati i recepror i ne-receptor tirozin kinaze. Imanitib se
primjenjuje u lijeenju hroninih mijelogenih leukemija i nekoliko
solidnih tumora u kojih je nastupila disregulacija protein kinaza.
74
Receptori JAK-STAT puta

Ovi receptori nemaju unutarnju enzimatsku aktivnost, nego
posjeduju intracelularne domene koje se mogu povezati sa
odvojenim intracelularnim tirozin kinazama nazvanim Janus
kinaze (JAK). S ovim tipom receptora reagiraju pojedini citokini
(npr. -interferon), kao i neki hormoni (hormon rasta, prolaktin).
Nakon dimerizacije receptora uzrokovane vezivanjem liganda,
JAK kinaze fosforiliraju proteine nazvane STAT (signal
transducers and activators of transcription, signalni transdjuseri i
aktivatori transkripcije), koji se, potom, translociraju u nukleus i
reguliraju proces transkripcije (sl. 3-8). Cijeli put transdukcije
signala nazvan je JAK-STAT put.
Receptori serin-treonin kinaze
Odreeni proteinski ligandi, poput TGF-, aktiviraju familiju
receptora nazvanih receptori serin-treonin kinaze, koji imaju
analognu strukturu sa receptorima tirozin kinazama, osim to
njihova citosolna domena pokazuje aktivnost serin-treonin
kinaze. U svom osnovnom obliku ovi proteini postoje u
monomernom obliku, a nakon vezivanja liganda, oni dimeriziraju
i fosforiliziraju svoju kinaznu domenu (autofosforilizacija) i na taj
nain se aktiviraju. U daljem toku prijenosa signala aktivirani
receptor fosforilira gen-regulatorni protein nazvan Smad.
Receptori slini zvonu
Receptori slini zvonu (TLR receptori, Toll-like receptors)
predstavljaju familiju sa vie od deset lanova koji su monomerni
transmembranski receptori. Znaajno se eksprimiraju u
hematopoetskim stanicama i igraju kljunu ulogu u uroenom
imunom sistemu. Ovaj tip receptora je graen od jednog
polipeptidnog lanca u kojemu su locirane velika ekstracelularna
ligand-vezujua domena, mala transmembranska domena i
citoplazmatska regija nazvana TIR domena koja ne pokazuje
enzimatsku aktivnost. TLR receptori mogu vezivati razliite
ligande. Egzogeni ligandi su najee razliiti patogeni proizvodi
koji mogu biti u hemijskom smislu lipidi, lipopeptidi i virusi, i neki
lijekovi. Pretpostavlja se da su njihovi endogeni aktivatori
fibrinogen i proteini toplotnoga oka (HSP, heat shock proteins) i
DNK domaina, a za neke engogene ligande se smatra da
sudjeluju u autoimunim bolestima.
75
BIOHE
EMIJSKA OSN
NOVA DJELOV
VANJA LIJEK
KOVA
Slika 3-9.
3
TLR3 izzoforma rece
eptora bogatta aminokise
elinom leucin
nom.
(http:///en.wikipedia
a.org/wiki/Toll-like_recepttor)
Imiquimod, lijek koji se korristi u derm

matologiji, i njegov ana
alog
resiqu
uimod, su lig
gandi za TL
LR7 i TLR8 izoforme re
eceptora.
LipidA
A analog erritoran djelu
uje kao TLR
R4 antagoniist. Koristi sse u
tretma
anu teke sepse.
TNF-
receptori
Biohe
emizmi signalizacije uzz pomo fak
ktora tumorrske nekrozze
(TNF--) su veom
ma slini onima za TLR
R receptore i ukljuuju NFB transkripcijs
t
ske faktorre.TNF- je graen
n od jed
dnog
polipe
eptidnog la
anca sa velikom ekstracelula
e
arnom liga
andvezuju
uom domenom, transmemb
branskom domenom
m i
citopla
azmatskom
m domenom koja ima enzimatsku
e
aktivnost i koja
se nazziva domen
na smrti.
TNF-
vee kom
mpleks koji se sastoji od
o TNF-recceptora1 i T
TNFreceptora2. Nakkon trimerizzacije, dom
mena smrtti se vee za
adapttor protein TRADD, koji regrutira
a receptor interreagira
ajui
protein 1 (RIP1) kako bi se
e formirao re
eceptor-ada
aptor komp
pleks
ninoj mem
mbrani. Zadn
nji dogaaji su translo
okacija p50//p65
u stan
hetero
odimer-kom
mpleksa u nukleus i posljedina aktiva
acija
transkkripcije infla
amacijskih gena.
g
Kako jo uvije
ek ne posstoje lijeko
ovi koji bi se isprijjeili
citopla
azmatskim komponen
ntama TNF-- signalno
og puta, to
o se
humanizirana mo
onoklonalna
a antitijela na
n sam TNF- primjen
njuju
u lijeenju reuma
atoidnog arrtritisa i Cro
ohn-ove bolesti (infixim
mab;
adalim
mumab).
76
Receptori za natriuretske peptide

To je klasa transmembranskih receptora sa unutarnjom
enzimatskom aktivnou iji ligandi su tri mala peptida koji se
stvaraju i oslobaaju u tkivu miokarda i vaskularnog sistema. To
su:
- atrijalni natriuretski peptid (ANP; atrial natriuretic
peptide), koji se oslobaa iz skladinih granula atrija
miokarda nakon ekspanzije intravaskularnog volumena ili
nakon stimulacije sa presornim hormonima
- modani natriuretski peptid (BNP, brain natriuretic
peptide) koji se stvara i oslobaa iz ventrikula miokarda
(uprkos svoga naziva) kao odgovor na poveanje
volumena i dotoka krvi u miokard
- C-tip natriuretski peptid (CNP) koji se stvara u mozgu i
endotelijalnim stanicama. Kao BNP, ni CNP nije
uskladiten u granulama, nego se stvara i oslobaa pod
uticajem faktora rasta i jakoga stresa na vaskularne
endotelijalne stanice.
Glavni fizioloki efekti ovih hormona su:
- snienje krvnog pritiska (ANP, BNP)
- redukcija srane hipertrofije i fibroze (BNP)
- stimulacija rasta dugih kostiju (CNP)
ANP, BNP i CNP su ligandi za transmembranske receptoregvanilat ciklaze. Struktura ANP i BNP receptora je bolje
prouena. Sastoje se od tri domene:
- ekstracelularna domena, koja se sastoji od oko 450
aminokiselina i koja stupa u interakciju sa ligandom
- transmembranska domena, koja je mala i sastoji se od
20 aminokiselina i
- velika intracelularna domena, koja se dalje sastoji od tri
funkcionalne domene: kinaza domena, na kojoj se vri
fosforilacija serinskih ostataka to je vano za aktivnost;
dimerizacijska domena i C-terminalna domena sa
aktivnou gvanilat ciklaze. Defosforilacija serinskih
ostataka vodi ka desenzitaciji receptora.
Putevi prijenosa signala uz pomo cGMP su prikazani na slici 310.
77
Slika 3-10. cGMP signalni putevi. Stvaranje cGMP je regulirano od

strane transmembranskih receptora sa ligand-aktiviranom aktivnou
gvanilat ciklaze (GC) koji veu natriuretske peptide i receptora sa
unutarnjom enzimatskom aktivnou koji odgovaraju na NO. NO se
stvara iz L-arginina pod katalitikim djelovanjem NO sintaze (NOS) (na
ovoj slici u endotelijalnim stanicama djelovanjem Ca2+/kalmodulinovisne NOS). Celularni efekti cGMP se ostvaruju preko protein kinaze
G (PKG) i cGMP-reguliranih fosfodiesteraza (PDE). (Modificirano
prema Brunton L, Chabner B, Knollman B (Eds.). Goodman&Gilman's
the Pharmacological basis of Therapeutics, McGrawHill Medical, 2011)
Lijek nesiritid (terapija kongestivne slabosti srca) je sintetiki

BNP agonist i koristi se u terapiji akutne dekompenzirane srane
slabosti. BNP receptor (NPR-B) je prisutan uglavnom u kostima,
mozgu, srcu, pluima, jetri, bubrezima, glatkim miiima krvnih
sudova. Na njega se moe vezati i CNP.
S obzirom da ne posjeduju enzimatsku aktivnost, CNP receptori
najvjerovatnije djeluju kao clearance receptori, i uklanjaju viak
natriuretskih peptida iz cirkulacije.
Intracelularni solubilni tip gvanilat ciklaze
Ovaj tip receptora ne pripada tipu transmembranskih enzima,
budui je prisutan u citosolu odreenih stanica, a pripada skupini
78
hem-proteina. Razmatran je na ovome mjestu jer katalizira

stvaranje cGMP iz GTP, a nastali cGMP se ukljuuje u dalje
puteve signalizacije na isti nain kao i cGMP nastao pod
uticajem transmembranske gvanilat ciklaze. Nitrogen oksid (NO)
se vee za solubilnu gvanilat ciklazu i stimulira je na proizvodnju
cGMP. Endogeni NO se stvara u nekim tkivima ljudskog
organizma u reakciji koju katalizira enzim NO sintaza (NOS).
Postoje tri forme NOS:
-
neuronalna NOS (nNOS ili NOS1),

endotelijalna NOS (eNOS ili NOS3) i
inducibilna NOS (iNOS ili NOS2).
Sve forme NOS se iroko eksprimiraju, ali je njihovo prisustvo

znaajno u kardio-vaskularnom sistemu (miociti, endotelijalne
stanice, hematopoetske stanice, trombociti).
Slika 3-11. Reakcija stvaranja NO. (Modificirano prema David L.

Nelson, Michael M. Cox, Lehninger Principles of Biochemistry, Worth
Publishers, New York, 2005)
NOS katalizira oksidaciju gvanidino nitrogena iz arginina

stvarajui NO i citrulin. Enzim trai kofaktore tetrahidrobiopterin i
kalmodulin. Sistem Ca2+/kalmodulin aktivira nNOS i eNOS forme
enzima, dok je iNOS forma manje osjetljiva prema Ca2+ jonima.
Solubilna gvanilat ciklaza je heterodimer i sastoji se od i
podjedinice. Na N terminusu molekule je vezan protoporfirin-IX
hem na koji se vee NO i pri njegovim veoma niskim
koncentracijama (nM), poveavajui vmax gvanilat ciklaze i do
400 puta, to sve rezultira znaajnim poveanjem nivoa cGMP u
stanici.
U putevima signalizacije u kojima sudjeluje cGMP znaajna
uloga pripada alosterikom enzimu protein kinazi G (PKG).
79
Dobar primjer su glatki miii krvnih sudova gdje aktivacija PKG

rezultira
vazodilatacijom.
Mogui
biohemizmi
nastale
vazodilatacije su:
- Inhibicija IP3-posredovanog oslobaanja jona Ca2+ iz
njegovih intracelularnih depoa
- Fosforilacija naponom-reguliranih Ca2+ kanala i inhibicija
Ca2+ influksa
- Fosforilacija fosfolambana, modulatora sarkoplazmatske
Ca2+ pumpe, to rezultira brim reprihvatom jona Ca2+ u
njihove intracelularne depoe
- Fosforilacija i otvaranje Ca2+-aktiviranih K+ kanala, to
dovodi do hiperpolarizacije stanine membrane i
zatvaranja Ca2+ kanala i redukcije fluksa jona Ca2+ u
stanicu.
Lijek nitroglicerin djeluje kao koronarni vazodilatator.
Biohemijska osnova njegovog djelovanja je u njegovom
postepenom prevoenju u NO, to rezultira dugotrajnom
relaksacijom sranog miia.
Nuklearni receptori
Ovaj tip receptora je lociran u nukleusu stanice i odgovara na
razliite ligande. U toku prijenosa signala nastaju proteini koji su
transkripcijski faktori i koji dalje reguliraju ekspresiju specifinih
gena ukljuenih u razliite fizioloke procese kao to su
reprodukcija, razvoj i metabolizam. Receptori za androgene,
estrogene i tiroidne hormone i vitamin D su lanovi ove velike
familije i dobro su proueni. U ovoj familiji su i receptori koji su
bitni u indukciji enzima u metabolizmu lijekova kao to su
receptori za retinoinu kiselinu (RXR); jetreni X receptor (LXR,
iji ligand je 22-OH holesterol); farnezoild X receptor (FXR, iji
ligand je henodeoksiholna kiselina); peroksizom proliferatoraktivirani receptori (PPAR , i ), 15-deoksi prostaglandinJ2 je
jedan od moguih liganada PPAR, a holesterol-sniavajua
vlakna se veu i reguliraju PPAR.
Neki od ovih receptora se nalaze u citoplazmi stanice u
neaktivnom stanju ( npr. receptori za glukokortikoide), a nakon
to se vee ligand bivaju translocirani u nukleus. Drugi lanovi
ove familije (LXL i FXL receptori) se ve nalaze u nukleusu i
aktiviraju se nakon to nastanu promjene u koncentraciji
odreenih hidrofobnih lipidnih molekula.
80
Vezivanje liganda na receptor inducira njegove konformacijske

promjene, od kojih su najvanije one u heliksu 12 ligandvezujue domene (LBD). Ove nastale konformacijske promjene
utiu na vezivanje ko-regulacijskih proteina koji su esencijalni za
aktivaciju receptor-DNK kompleksa. (slika 3-12).
Slika 312. Aktivacija nuklearnih receptora. OR je nuklearni hormonski

receptor, a u kompleksu je sa receptorom za retinoinu kiselinu (RXR).
Nakon to se veu agonist i ko-aktivator, deavaju se konformacijske
promjene u LBD domeni i zapoinje transkripcija gena. Ukoliko se vee
ko-represor, nee se dogoditi aktivacija. (Modificirano prema Brunton L,
Chabner B, Knollman B (Eds.). Goodman&Gilman's the
Pharmacological basis of Therapeutics, McGrawHill Medical, 2011)
Da bi se vezali za DNK, veina nuklearnih receptora mora prijei

u stanje dimera, neki postaju homodimeri, a neki heterodimeri.
Receptori za steroidne hormone su najee homodimeri, dok
su oni za lipide heterodimeri sa RXR receptorom.
Kada je rije o biohemizmu djelovanja nuklearnih receptora,
njihovo vano svojstvo jeste da moraju vezati svoj ligand,
odgovarajui hormon odgovorni element (HRE) i ko-regulator da
bi sudjelovali u regulaciji svojih ciljnih gena. Aktivnost nuklearnog
hormonskog receptora u datom tkivu ne ovisi samo o ligandu,
ve i o odnosu izmeu ko-aktivatora i ko-represora koji su
regrutirani od strane kompleksa. Ko-aktivatori regrutiraju enzime
koji se veu za transkripcijski kompleks i koji modificiraju
hromatin (npr. histon acetilaza). Ko-represori regrutiraju proteine
koji dre DNK tijesno upakiranu i inhibiraju transkripciju (npr.
histon deacetilaza).
Ovisno o hemijskoj strukturi vezanog liganda, te o kombinaciji
ko-aktivatora i ko-represora koji su regrutirani na kompleks,
nuklearni receptori mogu razliito regulirati svoje ciljne gene.
Ovo njihovo svojstvo objanjava sposobnost odreenih lijekova
da djeluju kao selektivni modulatori receptora i ekspresije gena.
Takav primjer su tamoksifen i raloksifen koji se nazivaju
81
selektivnim modulatorima estrogenskih receptora (SERM,

selective estrogen receptor modulators). Tamoksifen i raloksifen
su parcijalni agonisti estrogenskih receptora izazivajui unikatne
konformacijske promjene na ligand-vezujuoj domeni nakon to
se veu. Ovisno o specifinom tkivu, razliite kombinacije koaktivatora i ko-represora se veu na receptor-DNK kompleks,
doprinosei gen-selektivnim funkcijama. Npr. tamoksifen je
antagonist u tkivu dojke jer regrutira korepresore na
transkripcijski kompleks, ali je agonist u tkivu endometrija jer
regrutira ko-aktivatore.
Interakcije razliitih signalnih puteva u multistaninom

sistemu
Vaskularni zid arteriole je instruktivan primjer moguih
farmakodinamijskih interakcija fiziolokih liganada i lijekova u
patofiziolokim okolnostima (slika 3-13).
Slika 3-13. Interakcija vie signalnih sistema u stanicama glatkih miia

(SMC stanicama) arteriole. (Modificirano prema Brunton L, Chabner B,
U zidu arteriole se nalazi vie tipova stanica: vaskularne stanice

glatkih miia (SMC, smooth muscle cells), endotelijalne stanice
(EC, endothelial cell), trombociti i postganglijski simpatiki
neuroni. Prisutni su razliiti fizioloki receptori, ligandi i
intracelularni drugi glasnici:
- Ligandi koji dovode do kontrakcije SMC (angiotenzin IIAngII; norepinefrin-NE) i oni koji dovode do relaksacije
(nitrogen oksid-NO; B-tip natriuretskog peptide-BNP;
epinefrin)
82
Ligandi koji mijenjaju ekspresiju gena za SMC (faktor

rasta iz trombocita-PDGF, AngII, NE i eikosanoidi)
Intracelularni drugi glasnici: joni Ca2+, cAMP, cGMP,
inozitol-1,4,5-trifosfat (IP3).
Kontraktilno stanje (tonus) arteriole je pod regulacijskim

djelovanjem razliitih fiziolokih medijatora koji sudjeluju u
razliitim signalnim putevima. AngII ispoljava i akutne i hronine
efekte na SMC stanice. Interakcija AngII sa AT1 receptorima
(AT1-R) dovodi do stvaranja drugog glasnika IP3 kroz Gq-PLCIP3 put. IP3 oslobaa Ca2+ iz endoplazmatskog retikuluma, a
Ca2+ se dalje vee i aktivira kalmodulin i njegov ciljni proteinkinazu lahkog lanca miozina (MLCK, myosin light chain kinase).
Aktivirana MLCK fosforilira miozin i dovodi do kontrakcije glatkih
miia arteriole.
Potganglijski adrenergiki neuroni oslobaaju norepinefrin (NE,
noradenalin) koji se vezuje za 1-adrenergike receptore u
membrani SMC, a koji su povezani sa Gq-PLC-IP3 putem,
dovodei do porasta intracelularnog Ca2+ i kontrakcije, to je
aditivni efekat sa AngII.
Nekoliko fiziolokih medijatora promoviraju relaksaciju SMC, kao
to su: NO, BNP i epinefrin (adrenalin). NO se stvara u EC pod
djelovanjem izoenzima NO sintaze: eNOS i iNOS. Ovako
stvoreni NO difundira iz EC u SMC stanice i aktivira solubilnu
formu gvanilat ciklaze (sGC) koja katalizira stvaranje cGMP iz
GTP. Poviena koncentracija cGMP aktivira PKG, koja dalje
fosforilira proteinske supstrate u SMC koji reduciraju
intracelularnu koncentraciju jona Ca2+ putem razliitih
mehanizama, ukljuujui i redukciju ulaska ekstracelularnog Ca2+
kroz L-tip voltaom-reguliranih Ca2+ kanala. Intracelularne
koncentracije
cGMP
se
poveavaju
i
aktivacijom
transmembranskih BNP receptora koji ispoljavaju aktivnost
gvanilat ciklaze koja se poveava vezivanjem BNP (slika 3-10.).
U bolesnika sa hipertenzijom tonus SMC u zidu arteriole moe
biti povien usljed promjena u endogenim ligandima i/ili
signalnim putevima kao to su: poviene koncentracije AngII u
krvi, poveana aktivnost simpatikog nervnog sistema, smanjena
proizvodnja NO u endotelijalnim stanicama.
Lijekovi koji se esto koriste u terapiji hipertenzije i biohemizmi
njihovog djelovanja:
- 1 antagonisti, koji reduciraju sekreciju renina
- Direktni inhibitori renina (npr. aliskiren) koji blokiraju
proizvodnju AngII
83
Inhibitori angiotenzin-konvertirajueg enzima (ACE

inhibitori), koji reduciraju koncentraciju cirkulirajueg
AngII; inhibiraju degradaciju vazodilatirajueg peptida
bradikinina
Blokatori AT1 receptora (npr. losartan), koji blokiraju
vezivanje NE na SMC
1 adrenergini blokatori, koji blokiraju vezivanje NE na
SMC
Natrijum nitroprusid, koji poveana koliinu NO koja se
stvara
Blokatori Ca2+ kanala (npr. nifedipin), koji blokiraju ulazak
jona Ca2+ u SMC.
Uzimajui u obzir razliite i sloene biohemizme prijenosa

signala, te njihove interakcije u multistaninim sistemima, odabir
odgovarajue terapije u datog pacijenta mora biti temeljen na
razliitim razmatranjima, a posebno na glavnom uzroku date
bolesti, a potom i na moguim sporednim i toksinim efektima
lijeka, njegovoj djelotvornosti u datog pacijenta, kao i o ukupnim
trokovima.
Neki fizioloki medijatori koji uzrokuju koronarnu vazokonstrikciju
i hipertenziju (npr. AngII i NE) mogu ispoljiti i hronine efekte na
zid krvnih sudova putem biohemizama koji ukljuuju i promjene u
ekspresiji SMC gena. Promjene u genskoj ekspresiji mogu
promijeniti biohemijska i fizioloka svojstva SMC stimulirajui
hipertrofiju, proliferaciju i sintezu proteina koji remodeliraju
ekstracelularni matriks. Signalni putevi koji su ukljueni u
nastajanje hroninih efekata ukljuuju i one koji su specifini za
faktore rasta, poput PDGF, koji moe biti ukljuen u remodulaciju
vaskularnog zida. Dobra strana primjene ACE inhibitora i
blokatora AT1 receptora u lijeenju hipertenzije jeste njihova
sposobnost sprjeavanja dugotrajnog patolokog remodeliranja
zida krvnih sudova koja nastaje pod djelovanjem hronine
aktivacije AT1 receptora i receptora za AngII.
3.5. Biohemizam djelovanja lijekova:

neki primjeri
COX-1 i COX-2 specifini ciklooksigenazni inhibitori
Aspirin (Bayer kompanija je dala ime aspirin: a od acetil; spirin od
spir kiselina (salicilna kiselina) izolirana iz biljke Spiraea ulmaria)

Biohemizam djelovanja:
84
Aspirin ireverzibilno inaktivira ciklooksigenaznu aktivnost oba

COX izoenzima (PGH2 sintaza) i na taj nain zaustavlja
biosintezu PG. Aspirin acetilira esencijalni serinski ostatak u
aktivnom centru ciklooksigenaze.
Inhibicija COX-1 moe rezultirati neeljenim efektima: iritacija
stomaka.
Male doze aspirina koje se uzimaju redovito, reduciraju
proizvodnju tromboksana preko tromboksan sintaze i na taj
nain tite od sranog napada.Tromboksan sintaza je prisutna u
trombocitima i prevodi PGH2 u tromboksan A2, od kojega
nastaju ostali tromboksani.Tromboksani induciraju konstrikciju
krvnih sudova i agregaciju trombocita
Slika 3-14. Biohemizam djelovanja aspirina. (Modificirano prema David

L. Nelson, Michael M. Cox, Lehninger Principles of Biochemistry, Worth
PGH2 sintaza (ciklooksigenaza) je bifunkcionalni enzim: prvi

korak katalizira ciklooksigenaza i arahidonat se prevodi u PGG2,
uz prisustvo molekularnog kisika; drugi korak katalizira
peroksidazna aktivnost COX, prevodei PGG2 u PGH2.
Sisari imaju dva izoenzima PGH2 sintaze: COX-1 i COX-2.
COX-1 je odgovoran za sintezu PG koji reguliraju sekreciju
gastrinog mucina, a COX-2 za PG koji posreduju u inflamaciji,
bolu i temperaturi.
85
Slika 3-15. Biosinteza eikosanoida. (Modificirano prema David L.

Nesteroidni antiinflamatorni lijekovi

Ibuprofen, acetaminofen i naproksen su nesteroidni
antiinflamatorni lijekovi (nonsteroid antiinflamatory drugs,
NSAID).
86
Biohemizam djelovanja: slian aspirinu; inhibiraju isti par enzima.
Slika 3-16. Biohemizam djelovanja NSAID. (Modificirano prema David

Nove generacije NSAID: COX-2 specifini inhibitori

Nakon pojanjenja kristalne strukture COX-1 i COX-2, razvijeni
su NSAID sa veom specifinou prema COX-2 i primjenjuju se
u terapiji ozbiljnog bola (COX-2-specifini inhibitori).
Razvoj selektivnih COX-2 inhibitora, koji djeluju kao snani antiinflamatorni agensi putem inhibicije COX-2 aktivnosti, bez
gastrointestinalnih (stomani ulkusi) i bez antitrombocitnih
popratnih efekata koji esto prate upotrebu NSAID i za koje se
smatra da su rezultat COX-1 inhibicije.
Primjeri ovih novih selektivnih COX-2 inhibitora su: celecoxib
(Celebrex), rofecoxib (Vioxx) i valdecoxib (Bextra).
Klinike studije COX-2-specifinih inhibitora su pokazale da ovi
lijekovi mogu dovesti do sranog udara. Neki naunici
spekuliraju da ovi lijekovi naruavaju fini balans izmeu hormona
prostaciklina koji dilatiraju krvne sudove i spreavaju
zgruavanje krvi, i tromboksana koji pomau u stvaranju krvnog
ugruka; prostaciklini se stvaraju pod uticajem COX-2
izoenzima, a tromboksani djelovanjem COX-1
Celebrex je u upotrebi, a ostala dva su povuena 2004. godine.
87
Penicilini
U strukturi -laktamskih antibiotika se nalazi: 5-lani tiazolidinski
prsten koji je povezan sa 4-lanim -laktamskim prstenom, na
koji je amidnom vezom vezan ostatak R po kojemu se razlikuju
pojedini penicilini (Penicilin G je prvi izoliran i najdjelotvorniji je,
ali je nestabilan u elucu i mora se aplicirati i.v.; Amoksicilin je
stabilan u kiseloj sredini i aplicira se oralno; jedan je od najee
upotrebljavanih penicilina).
Penicilini interferiraju sa sintezom peptidoglikana koji je glavna
komponenta rigidnog zida bakterija i koji ih titi od osmotske lize;
-laktamski antibiotici se ponaaju kao klasini antimetaboliti:
amidni dio -laktamskog prstena oponaa D-Ala-D-Ala strukturni
dio prirodnog supstrata peptidoglikana; peptidna veza u
prekursoru se zamjenjuje veoma reaktivnim -laktamskim
prstenom.
Nakon to se penicilini veu za enzim transpeptidazu, serinska
OH grupa u aktivnom centru enzima napada karbonil laktamskog prstena i stvara kovalentni adukt izmeu penicilina i
ezima; Serinski ostatak u aktivnom centru transpeptidaze
napada na amidni ostatak u strukturi -laktamskog prstena
penicilina i nastaje acil-enzim intermedijer koji se veoma polahko
hidrolizira, tako da je stvaranje adukta praktiki ireverzibilno;
kovalentni peniciloil-enzim kompleks ireverzibilno inaktivira
enzim; reakcija ukljuuje aciliranje OH grupe u aktivnom centru
enzima, to uzrokuje njegovu potpunu inhibiciju; sinteza
bakterijskog zida je blokirana i bakterije ugibaju usljed pucanja
fragilne unutarnje membrane.
-laktamaze
-laktamaze su enzimi koji kataliziraju cijepanje -laktamskog
prstena u strukturi penicilina i na taj nain ih inaktiviraju.
Nepravilna upotreba penicilina je dovela do nastanka patogenih
sojeva bakterija koje eksprimiraju -laktamaze iji geni se brzo
prenose kroz bakterijske populacije, najee usljed
prekomjerne upotrebe -laktamskih antibiotika.
Biohemizam djelovanja laktamaze: serinska OH grupa u
aktivnom centru -laktamaze vri nukleofilni napad na karbonilnu
grupu amidnog dijela -laktamskog prstena; otvaranje laktamskog prstena i njegova inaktivacija.
88
Klavulanska kiselina
Biohemizam djelovanja: klavulanska kiselina je suicidni inhibitor
-laktamaze. Klavulanska kiselina je strukturalno slina laktamskim antibioticima i stvara kovalentni adukt sa serinom u
aktivnom centru -laktamaze, to dovodi do rearanmana
elektrona u strukturi nastalog intermedijera. Nastaju mnogo
reaktivniji derivati klavulanske kiseline koji bivaju napadnuti od
strane drugog nukleofila u aktivnom centru -laktamaze.
Nastupa ireverzibilno aciliranje enzima i njegovo inaktiviranje.
Proizvedena je farmaceutska formulacija amoksicilina
klavulanske kiseline (trgovaki naziv Augmentin).
Otkriveni su sojevi bakterija koji su rezistentni i na amoksicilin i

na klavulansku kiselinu - mutacije gena za -laktamazu su
uzrokovale rezistentnost na klavulansku kiselinu
Antibiotici jonofori
Biohemizam djelovanja: supstance koje pomau prolazu jona
kroz membranu nazivaju se jonofori (nosai jona); ubijaju
mikroorganizme tako to remete jonske gradijente u stanici;
jonski gradijenti su od esencijalnog znaaja za aktivni transport i
konzervaciju energije.
Slika 3-17. Valinomicin. (Modificirano prema David L. Nelson, Michael

M. Cox, Lehninger Principles of Biochemistry, Worth Publishers, New
York, 2005)
Zelena kuglica: jon K; crvenom bojom su oznaeni atomi oksigena u
strukturi peptidnih veza valinomicina.
Antibiotik valinomicin (K+-nosei jonofor), mali ciklini peptid koji

neutralizira naboj jona K+ okruujui ga sa est karbonilnih
oksigena; hidrofobni peptid potom djeluje kao shuttle nosei K+
kroz membranu niz njegov koncentracijski gradijent.
Monensin je Na+-nosei jonofor (antimikotik i antiparazitik).
89
Antibiotici inhibitori sinteze proteina

Proces translacije na bakterijskim ribozomima i na
citoplazmatskim ribozomima eukariota ima mnoge slinosti, ali i
brojne razlike. Antibiotici djeluju na one korake procesa
translacije po kojima se razlikuju prokarionti i eukarionti. Na taj
nain, ovi antibiotici se mogu upotrijebiti selektivno kako bi
prevenirali bakterijsku sintezu proteina i njihovu proliferaciju, a
da pri tome nemaju uticaja na humane stanice.
Neophodan je oprez pri upotrebi ovih antibiotika jer neki od njih
mogu djelovati na ljudske mitohondrije i njihov sistem za
biosintezu proteina koji je slian onome kod bakterija.
Sljedei problem sa ovim lijekovima je da bakterije mogu postati
rezistentne na njihovo djelovanje. Mutacije gena koji kodiraju za
proteine ili za RNK bakterijskih ribozoma mogu uzrokovati
rezistenciju. Rezistencija nastaje i kada bakterije preuzmu
plazmide koji nose gene za inaktivaciju antibiotika. esto i
nepravilno uzimanje antibiotika dovodi do nastajanja sojeva koji
brzo razvijaju rezistenciju prema antibioticima.
Tabela 3-3. Antibiotici inhibitori sinteze proteina.
Antibiotik
Tetraciklin
Hloramfenikol
Eritromicin
Rifampicin
Streptomicin
Biohemizam djelovanja
Vezuju se na 30S ribozomalnu podjedinicu i
inhibiraju vezivanje aminoacil-tRNK na A mjesto
Vezuje se na 50S ribozomalnu subjedinicu i
inhibira peptidiltransferazu
Vezuje se na 50S ribozomalnu subjedinicu i
prevenira translokaciju
Rifampicin inhibira bakterisku RNK polimerazu;
Rifampicin moe inhibirati sintezu mitohondrijalne
RNK
Vezuje se na 30S ribozomalnu podjedinicu
prokariota, i na taj nain sprjeava stvaranje
inicijalnog kompleksa. Takoer uzrokuje pogreno
itanje mRNK.
Savremeni lijekovi u tretmanu AIDS

Savremeni lijekovi u tretmanu AIDS djeluju na kljune enzime u
ivotnom ciklusu HIV virusa: reverzna transkriptaza, integraza i
HIV proteaze.
90
Inhibitori HIV proteaza: Indinavir, Nelfinavir, Lopinavir,

Sakvinavir
Biohemizam djelovanja inhibitora HIV proteaza: strukturalno su
razliiti, ali svi imaju osnovnu strukturu (jezgra) koju ini glavni
lanac sa hidroksilom grupom koja je smjetena uz granu koja
sadri benzilnu grupu (boni lanac); benzilna grupa se smjeta u
aromatski vezujui dep i na taj nain pomae pravilnoj poziciji
lijeka u aktivnom centru enzima; OH grupa oponaa negativno
nabijeni oksigen u tetrahedralnom intermedijeru i na taj nain
djeluje kao analog tranzicijskog stanja prirodnog supstrata;
ostatak strukture svih inhibitora je tako dizajniran da se smjeta i
vezuje sa odgovarajuim dijelovima na povrini molekule
enzima, poveavajui ukupno vezivanje.
Ne-nukleozidni lijekovi (npr. efavirenz): veu se na reverznu
transkriptazu i inhibiraju njeno djelovanje.
Analozi nukleozida (npr, zidovudin): veu se na 3 kraj rastueg
DNK transkripta koji se stvara djelovanjem reverzne
transkriptaze i sprjeavaju dalju elongaciju
Citostatici koji izazivaju hemijske promjene u strukturi

stanine DNK
Citostatici su lijekovi koji se koriste u lijeenju malignih bolesti.
Sam naziv citostatici ukazuje na supstance koje inhibiraju
stanini rast.
Prema biohemizmu svoga djelovanja mogu se podijeliti na dvije
grupe: citostatiki koji izazivaju hemijske promjene u strukturi
stanine DNK; citostatici koji inhibiraju sintezu stanine DNK.
Alkilirajui agensi
Ciklofosfamid je alkilirajui agens koji oteuje DNK putem
kovalentnog vezivanja alkilnih grupa na DNK baze. Cisplatin je
anorganski kompleks koji pripada alkilirajuim agensima.
Antraciklini
Doksorubicin (adriamicin) je velika nepolarna molekula koju
stvaraju gljivice; interkalira izmeu DNK baza inhibirajui
replikaciju i transkripciju i utiui na prostornu strukturu DNK.
91
Citostatici koji inhibiraju sintezu stanine DNK

Vinkristin je supstancija prirodnog porijekla i pripada vinka
alkaloidima. Vee se na tubulin i inhibira stvaranje mitotikog
vretena i na taj nain sprjeava diobu stanice.
Antimetaboliti
Antimetaboliti su inhibitori enzima. Veina kliniki vanih
citostatika djeluje na biosintezu nukleotida. Veina njih su
zapravo modificirane baze ili nukleotidi koji se kompetitivno
vezuju za svoje ciljne enzime. Neki od njih se inkorporiraju u
DNK i na taj nain sprjeavaju proces replikacije.
6-merkaptopurin je primjer citostatika koji se u tijelu oboljelog u
okviru metabolizma prevodi u aktivni oblik tdGTP (tio dGTP) koji
se, potom, inkorporira u DNK to rezultira razliitim anomalijama
DNK (unakrsno povezivanje i dr.). Drugi efektivni metabolit 6merkaptopurina je S-metilirani tIMP (tioinozinmonofosfat), koji je
inhibitor enzima amidofosforibozil transferaze.
Hidroksiurea selektivno inhibira ribonukleotid reduktazu na taj
nain to uklanja tirozinske radikale koji su esencijalni za
djelovanje reduktaze.
Metotreksat je strukturalni analog folata i snano inhibira
enzime-ovisne o folatima u putevima sinteze timina i purina i na
taj nain liava stanice prekursora za DNK sintezu. Metotreksat i
aminopterin su strukturalni analozi tetrahidrofolata i inhibiraju
enzim dihidrofolat reduktazu ponaajui se kao kompetitivni
inhibitori. Dihidrofolat reduktaza je ukljuena u regeneraciju
koenzima N5,N10-metilen THF (tetrahidrofolat), inicijalno
reducirajui DHF (dihidrofolat) u THF sa NADPH kao
reduktantom.
5-Fluorouracil se u stanici prevodi u dFUMP koji inhibira timidilat
sintazu vezujui se za nju. Inhibicija se osniva na injenici da se
atom fluora u pirimidinskom prstenu ne moe zamijeniti sa
metilnom grupom. Dodatno, fluorni analog se i inkorporira u
molekulu DNA.
Trimetoprim je ireverzibilni inhibitor bakterijske dihidrofolat
reduktaze.
92
Inhibitori sinteze nukleotida

Azaserin i acivicin su inhibitori glutamin amidotransferaza.
Strukturalno to su analozi glutamina.
Biohemizam djelovanja azaserina: azaserin djeluje kao
ireverzibilni inhibitor zamjenjujui L-glutamin; svojom grupom
COCHN2 dovodi do endoalkilacije SH grupe u aktivnom centru
enzima.
Slika 3-18. Sinteza timidilata i metabolizam folata kao meta

hemoterapije. (Modificirano prema David L. Nelson, Michael M. Cox,
Lehninger Principles of Biochemistry, Worth Publishers, New York,
2000)
Aktivirani Ras protein kao meta antineoplastine

terapije
Tvrtka Concordia je razvila novi oralni, ciljani, dobropodnoljivi
Ras inhibitor Salirasib za lijeenje razliitih malignih obolenja
(karcinom pankreasa, kolona, plua).
Biohemizam djelovanja: dislokacija mnogih ras izoformi od
vezujuih mjesta na galektin membrani; reducira koliinu
93
ukupnog ras proteina (mutirani i pravilni oblik) u primarnim

tumorima ovjeka.
Identificirani su novi i snani inhibitori farnezil transferaza (Ftaza
inhibitori).
Biohemizam djelovanja: blokiranje farnezilacije ras proteina kao
kritinog koraka u aktivaciji ras proteina; inhibicija Ftaze rezultira
nemogunou sazrijevanja ras proteina u aktivnu formu. Rasposredovana stanina transformacija se okree u obrnutom
smjeru, to rezultira inhibicijom rasta mnogih tumora.
Slika 3-19. Farnezilacija Ras proteina. (Modificirano prema David L.

Alopurinol
Biohemizam djelovanja: alopurinol je strukturalni analog
hipoksantina. Alopurinol je supstrat enzima ksantin oksidaze
koja ga prevodi u oksipurinol, snaan kompetitivni inhibitor
ksantin oksidaze; oksipurinol ostaje vrsto vezan u aktivnom
centru reducirane forme ksantin oksidaze (suicidni inhibitor).
U zdravih ljudi ksantin oksidaza katalizira oksidaciju ksantina i
hipoksantina u mokranu kiselinu i na taj nain njeno izluivanje
putem urina kao konanog metabolita purinskih baza. Usljed
inhibicije ksantin oksidaze, urinom se izluuju ksantin i
hipoksantin, koji su bolje rastvorljivi u vodi i ne stvaraju kristalne
depozite.
Hiperprodukcija mokrane kiseline izaziva giht. Alopurinol se
koristi u terapiji gihta.
94
Slika 3-20. Alopurinol i hipoksantin: minimalne strukturalna razlike

(osjeneno). (Modificirano prema David L. Nelson, Michael M. Cox,
Lehninger Principles of Biochemistry, Worth Publishers, New York,
2000)
Slika 3-21. Metabolizam purina u ljudskom organizmu i nastajanje

mokrane kiseline kao konanog produkta purina. (Modificirano prema
David L. Nelson, Michael M. Cox, Lehninger Principles of Biochemistry,
Worth Publishers, New York, 2000)
95
Nasljedni poremeaji ciklusa uree lijeenje

Osobe sa nedostatkom ili smanjenom aktivnou bilo kojeg
enzima urea ciklusa ne mogu tolerirati proteine u ishrani.
Odsustvo enzima urea ciklusa rezultira hiperamonemijom ili
povienim nivoom u krvi i/ili urinu nekog od intermedijera ciklusa.
Lijeenje: aromatske kiseline: benzoat i fenilbutirat u ishrani
mogu pomoi u sniavanju nivoa amonijaka u krvi. Dijeta
siromana proteinima nije opcija s obzirom da ovjek mora
unositi esencijalne aminokiseline.
Biohemizam djelovanja benzoata i fenilbutirata: benzoat se u
jetri prevodi u hipurnu kiselinu. Fenilacetat nastaje iz fenil
butirata beta-oksidacijom, a potom u reakciji sa glutamatom
prevodi se u fenilacetilglutamin. Hipurna kiselina i
fenilacetilglutamin su netoksine hidrosolubilne tvari putem kojih
se eliminiraju aminogrupe iz glicina i glutamina. Za sintezu
glicina i glutamina troe se nove koliine amonijaka.
Slika 3-22. Biosinteza hipurata i fenilacetilglutamina u jetri.

(Modificirano prema David L. Nelson, Michael M. Cox, Lehninger
Principles of Biochemistry, Worth Publishers, New York, 2000)
96
Statini
Statini su lijekovi koji se koriste za sniavanje serumskih nivoa
holesterola (familijarna hiperholesterolemija). Neki statini su
izolirani iz prirodnih izvora (kultura gljiva); neki su sintetizirani u
farmaceutskoj industriji.
Biohemizam djelovanja: kompetitivni inhibitori HMG-KoA
reduktaze (3-hidroksi-3-metil glutaril-CoA) usljed strukturalne
slinosti sa mevalonatom; inhibicija biosinteze holesterola.
Lovastatin sniava holesterol za 30% u osoba sa familijarnom
hiperholesterolemijom.
Statini su neobini po tome to je veina njihovih popratnih
efekata pozitivna: mogu poboljati protok krvi, smanjiti
agregaciju trombocita, smanjiti vaskularnu inflamaciju-neki od
ovih efekata su rezultat sekundarne inhibicije sinteze
izoprenoida.
Neki statini (pravastatin, fluvastatin, cerivastatin, atorvastatin) se
nalaze u bioloki aktivnoj otvorenoj kiseloj formi; relativno su
hidrofilni i slabo prolaze kroz biomembrane.
Veina statina koji su u otvorenoj kiseloj formi su supstrati za
transportere koji posreduju u prihvatu lijeka, te ih jetra efikasno
prihvata i dalje podlijeu entero-hepatikoj cirkulaciji. U ovome
procesu jetreni transporteri za prihvat i efluks transporteri djeluju
kooperativno i dovode do vektorskog transcelularnog transporta
bisupstrata u jetri.
Slika 3-23. Usporedba strukture mevalonata i 4 farmaceutska

preparata statina. (Modificirano prema David L. Nelson, Michael M.
Cox, Lehninger Principles of Biochemistry, Worth Publishers, New
York, 2000)
97
Simvastatin i lovastatin posjeduju laktonski prsten i predstavljaju

inaktivne prolijekove.
Slika 3-24. Biosinteza holesterola. (Modificirano prema David L.

Djelovanje NO u vazodilataciji
Biohemijska osnova djelovanja NO
Endogena sinteza NO se deava kao odgovor na stimulator koji
se vee na receptor nekih stanica (npr. edotelijalne stanice
krvnih sudova) ili na nervni impuls u neuronima.
NO lahko ulazi u stanice ciljnih tkiva (npr. glatkih miii krvnih
sudova), stimulira citosolnu solubilnu gvanilat ciklazu na
proizvodnju cGMP koji djeluje preko sistema PKG i dovodi do
relaksacije glatkih miia i vazodilatacije.
98
NO je bioloki glasnik u razliitim fiziolokim odgovorima,

ukljuujui vazodilataciju, neurotransmisiju i sposobnost imunog
sistema da ubije maligne stanice ili parazite. Postoje dokazi da
NO moe djelovati kao retrogradni mesender koji moe uticati
na oslobaanje neurotransmitera iz presinaptikog zavretka
nakon njegove difuzije sa postsinaptikog neurona.
Slika 3-25. Biosinteza i djelovanje NO u ciljnim tkivima. (Modificirano

prema Lieberman M, Marks A, Smith C. Marksove osnove medicinske
biohemije kliniki pristup. Data Status, Beograd, 2008)
NO se sintetizira iz arginina u reakciji koju katalizira NO sintaza

(slika 3-11).
NO sintaza postoji kao tkivno specifina forma dviju familija
enzima: forma prisutna u makrofagama je odgovorna za
prekomjernu produkciju NO koja dovodi do citotoksinog
djelovanja na tumorske stanice ili makrofage; enzim prisutan u
nervnom tkivu, vaskularnom endotelu, trombocitima je
odgovoran za fizioloke odgovore NO kao to su vazodilatacija i
nervna transmisija.
Kardiotonini glikozidi
Kardiotonini glikozidi:
stimuliraju rad srca.
ouabain
(g-strofantin)
digitoksin
99
Biohemizam djelovanja: vezuju se na Na+K+ -pumpu i inhibiraju

njeno djelovanje; Na+ ulazi u stanicu; stanica odrava ravnoteu
Na+ pomou Na+Ca++ pumpe koja ubacuje Ca++, a izbacuje Na+;
Ca++ joni otpoinju miinu kontrakciju.
Ksantini
Biohemizam djelovanja: Inhibicija specifine fosfodiesteraze
rezultira povienjem koncentracije cAMP u mozgu.
Slika 3-26. Biohemizam djelovanja ksantina. (Modificirano prema David

Litij
Joni litijuma su specifini inhibitori hidrolize inozitolmonofosfata
(InsP3) u inozitol, dovodei do znaajnog snienja koncentracije
inozitola u stanici (molekularni biohemizam djelovanja Li u
lijeenju
manino-depresivnog
poremeaja
budui
je
fosfoinozitid sistem aktivan u CNS).
Konverzija InsP3 u inozitol:
U normalnim uvjetima, u tri uzastopna hidrolitika koraka InsP3
se vraa u inozitol, koji se reinkorporira u fosfatidilinozitol.
100
Slika 3-27. InsP3 i DAG kao drugi glasnici. Hidroliza InsP3 i

reinkorporacija Ins u PIP. (Modificirano prema Mathews CK, Van Holde
KE, Ahern KG. Biochemistry, Benjamin Cummings, San Francisco,
2000)
Cimetidin
Biohemizam djelovanja: cimetidin (Tagamet) je strukturalni
analog histamina i ponaa se kao antagonist histaminskih
receptora. Inhibira sekreciju eluanog soka i dovodi do
zaraivanja ulkusa na elucu.
Slika 3-28. Struktura cimetidina. (Modificirano prema David L. Nelson,

Michael M. Cox, Lehninger Principles of Biochemistry, Worth
101
Slika 3-29. Biosinteza histamina u ljudskom organizmu. (Modificirano

prema David L. Nelson, Michael M. Cox, Lehninger Principles of
Biochemistry, Worth Publishers, New York, 2000)
Metformin
Biohemizam djelovanja: metformin se koristi vie od 30 godina u
tretmanu tip 2 dijabetesa.
Metformin reducira glukozu u krvi putem inhibicije
glukoneogeneze u jetri koja je u ovih bolesnika aktivna usljed
jetrene rezistencije prema inzulinu.
Metformin reducira i sintezu lipida u jetri to utie na nivoe lipida
u krvi ovih bolesnika.
Metformin aktivira AMP-aktiviranu protein kinazu (AMPK) putem
aktivacije njoj nadreene protein kinaze LKB1 (jo nepojanjen
mehanizam); aktivirana AMPK fosforilira enzime acetilKoA
karboksilazu i HMG-KoA reduktazu i na taj nain ih inaktivira,
ime se inhibira biosinteza masnih kiselina i holesterola.
Aktivacija AMPK aktivira i prihvat glukoze u skeletne miie i na
taj nain dodatno doprinosi sniavanju nivoa glukoze u krvi.
102
Slika 3-30. Djelovanje metformina na glukoneogenezu. Pod normalnim

okolnostima povieni nivoi cAMP u hepatocitima (npr. pod djelovanjem
glukagona) aktiviraju CREB, koji u kombinaciji sa TORC2, dovode do
poveane transkripcije gena potrebnih za glukoneogenezu. Pod
uvjetima inzulinske rezistencije ovaj put ostaje stimuliran ak i u
prisustvu inzulina. (Lieberman M, Marks AD. Marks Basic Medical
Biochemistry. A Clinical Approach. Third edition, Wolters
Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2009)
Metformin stimulira aktivaciju AMPK, koja fosforilira fosforilira koaktivatora CREB transkripcijskog faktora nazvanog transdjuser
regulatora CREB aktivnosti 2 (TORC2) i usmjerava ga u
citoplazmu i na taj nain smanjuje sintezu enzima
glukoneogeneze.
Aktivacija AMPK dovodi do kaskade transkripcijske regulacije to
smanjuje spobobnost jetre za glukoneogenezu i lipogenezu.
Nakon to se fosforilira, TORC2 se premjeta u citoplazmu i
postaje nedjelotvoran u transkripciji gena koji su neophodni za
regulaciju gena koji kodiraju za enzime glukoneogeneze.
Vaan transkripcijski koaktivator je peroksizom proliferatoraktivirani receptor- ko-aktivator 1(PGC1). PGC1 participira
u aktivaciji transkripcije kljunih glukoneogenih enzima, kao to
su glukoza 6-fosfataza i fosfoenolpiruvat karboksikinaza
(PEPCK).
Na taj nain, u prisustvu metformina hepatika glukoneogeneza
je reducirana, a ulazak glukoze u miie je povean, to dovodi
do stabilizacije glukoze u krvi.
Identificirani su i fizioloki regulatori LKB1.
103
Tiazolidindioni
Tiazolidindioni su trea klasa lijekova koji se koriste u terapiji tip
2 dijabetesa.
Biohemizam djelovanja: aktivacija PPAR klase transkripcijskih
faktora. PPAR se eksprimiraju primarno u masnom tkivu.
Aktivacija transkripcije adiponektina i povienje nivoa
adiponektina u krvi.
Redukcija masti u jetri i redukcija plazmatskih nivoa masnih
kiselina, to sve dovodi do poveanje inzulinske osjetljivosti
putem AMPK-ovisnog puta.
104
METABOLIZAM
LIJEKOVA
POGLAVLJE
4
4.1. ADME koncept

4.2. Reakcije prve faze biotransformacije
4.3. Reakcije druge faze biotransformacije
105
4.1. ADME koncept

ADME koncept: dinamika Apsorpcije, Distribucije, Metabolizma i
Eliminacije lijeka
ADMET (ADME-Tox) u obzir uzima i toksinost lijeka, ukoliko
postoji realna mogunost njegovog toksinog djelovanja.
LADME (L= liberation) ukoliko je farmaceutski oblik lijeka takav
(zatitni omota ili posebni ekcipijens) da je neophodno
prethodno oslobaanje lijeka.
U cilju razumijevanja i kontrole terapijskog djelovanja lijekova u
ljudskom organizmu, neophodno je znati na koji nain e lijek
dospjeti na mjesto svoga djelovanja i kada e se to dogoditi.
Apsorpcija, distribucija, metabolizam (biotransformacija) i
eliminacija lijekova su procesi farmakokinetike lijekova (slika 4-1)
Svi ovi procesi utiu na nivo lijeka u krvi i na njegovu dostupnost
tkivima a time i na njegovu farmakoloku aktivnost.
Farmaceutsko-tehnoloki oblik i nain administracije lijeka su
kritine take koje utiu na cjelokupni ADME proces.
Slika 4-1. Interrelacije absorpcije, distribucije, vezivanja, metabolizma i

ekskrecije lijeka i njegovih koncentracija na mjestu djelovanja.
106
Apsorpcija
Apsorpcija lijeka je kretanje lijeka od mjesta njegove primjene
(administracije) do centralnog odjeljka tj. sistemske cirkulacije,
kao i stepen do kojeg se ovaj proces ostvari (opseg cijeloga
procesa). Apsorpcija je kritini momenat koji odreuje
bioraspoloivost lijeka. Bioraspoloivost je termin koji se koristi
da bi se ukazalo na frakcioni opseg doze lijeka koji dospijeva na
svoje mjesto djelovanja ili bioloke tekuine iz koje lijek moe
pristupiti do svoga mjesta djelovanja (ciljno tkivo).
Da bi lijek stigao do ciljnog tkiva, on mora u najveem broju
sluajeva najprije dospjeti u sistemsku cirkulaciju, esto nakon
intestinalne apsorpcije. Neto-apsorpcija lijeka u gastrointestinalnom traktu ograniena je razliitim faktorima: vrstom
dozirne forme (farmaceutska formulacija lijeka), fiziko-hemijskim
karakteristikama lijeka, njegovim intestinalnim metabolizmom,
djelovanjem specifinih transportera u crijevnoj sluznici.
Tabela 4-1. Neke karakteristike estih puteva administracije lijekova.
Put
administracije
Intravenski
Subkutani
Osnovne karakteristike i
primjena
Mogui brzi efekti;
omoguava titraciju i
doziranje; pogodan za
visokomolekularne proteine i
peptidne lijekove; za
iritirajue tvari i kompleksne
miksture
Brza apsorpcija iz vodenih
otopina, a spora depo
preparata (repozirornih);
prikladan za neke slabo
rastvorljive suspenzije i za
instilaciju sporo-oslobaajuih
implanata
Ogranienja i mjere opreza
Povean rizik od neeljenih

efekata; mora se sporo inicirati; nije
prikladan za uljane rastvore i slabo
rastvorljive supstancije
Nije prikladan za velike volumene;

mogua bol ili nekroza od strane
iritirajuih supstancija
Intramuskularni
Brza apsorpcija iz vodene

otopine; spora iz depo
preparata
Prikladan za umjerene volumene,

uljane vehikule i iritirajue
supstancije; pogodan za samoadministraciju; mogua
interferencija sa nekim
dijagnostikim testovima (npr.
kreatin kinaza)
Oralni
Apsorpcija zavisi od vie

faktora
est, ekonomian i obino siguran

put; zahtijeva saradnju pacijenta;
bioraspoloivost moe biti
nekompletna i pogrena
Faktori koji reduciraju apsorpciju iz crijeva: slaba rastvorljivost

lijeka, vrijeme pranjenja eluca, vrijeme prolaska kroz crijeva,
107
hemijska nestabilnost u elucu, nemogunost prolaska kroz

crijevnu mukozu.
Nakon apsorpcije, lijek prolazi kroz jetru i postoji mogunost
znaajnog djelovanja jetrenih enzima i bilijarne ekskrecije na lijek
i prije negoli on dospije u sistemsku cirkulaciju i dalje do svoga
mjesta djelovanja. Ukoliko je metaboliki i/ili ekskrecijski
kapacitet jetre i crijeva za lijek velik, bioraspoloivost lijeka e biti
znaajno umanjena (efekat prvog prolaza). Ovo smanjenje
raspoloivosti lijeka je u prvom redu funkcija anatomskog mjesta
sa kojega se lijek apsorbira, a, potom, i drugih anatomskih,
fiziolokih i patolokih faktora koji utiu na bioraspoloivost,
stoga je pravilan odabir puta administracije lijeka veoma vaan.
Lijekovi koji se slabo apsorbiraju nakon oralne administracije,
moraju se unijeti na drugi pogodan nain (intravenski, inhalacija i
sl.).
Distribucija
Nakon to ue u sistemsku cirkulaciju, lijek se distribuira u
intersticijskim i intracelularnim tenostima podvrgavajui se
brojnim procesima koji se jednim imenom nazivaju distribucija, a
iji je osnovni cilj sniavanje plazmatske koncentacije lijeka.
Distribucija se definira kao reverzibilan proces prijenosa lijeka iz
jednog odjeljka u drugi.
Faktori koji utiu na distribuciju lijeka su: brzina protoka krvi;
vezivanje lijeka za proteine krvne plazme.
Na proces distribucije utiu i brojni fizioloki faktori, kao i
fizikohemijska svojstva lijeka.
Kardijalni output, regionalni protok krvi, permeabilnost kapilara i
tkivni volumen odreuju brzinu dostavljanja lijeka i potencijalnu
koliinu lijeka distribuiranu u tkiva.
Inicijalno jetra, bubrezi, mozak i ostali dobro prokrvljeni organi
primaju veinu lijeka (prva distribucijska faza); dostava u miie,
veinu unutarnjih organa, kou i masno tkivo (druga
distribucijska faza) je sporija i moe proi i nekoliko sati prije
negoli se uspostavi ravnotea izmeu koncentracija lijeka u ovim
tkivima i u krvi.
Druga faza podrazumijeva znaajno veu frakciju tjelesne mase
u odnosu na prvu fazu i generalno, odgovorna je za najvei dio
ekstravaskularno distribuiranog lijeka.
108
Sa izuzetkom mozga, difuzija lijeka u intersticijsku tenost

deava se brzo zbog velike permeabilnosti kapilarne
endotelijalne membrane.
Vane determinante razdjeljivanja lijeka izmeu sistemske
cirkulacije i tkiva jesu liposolubilna svojstva lijeka,
transmembranski pH gradijenti i, posebno, relativno vezivanje
lijeka na plazma proteine i tkivne makromolekule to znaajno
ograniava koncentraciju slobodnog lijeka.
Plazma proteini
Veina lijekova cirkulira vezana za plazma proteine.
Albumin je glavni nosa kiselih lijekova; 1-kiseli glikoprotein
vezuje bazne lijekove, dok je vezivanje na ostale plazma
proteine u daleko manjoj mjeri.
Vezivanje je obino reverzibilno, dok se kovlentno vezivanje
reaktivnih lijekova, npr. alkilirajuih agenasa, deava ponekad.
Neki lijekovi se vezuju za proteine koji se ponaaju kao specifini
nosai hormona, npr. vezivanje tiroidnih hormona na tiroidvezujui globulin.
Totalna frakcija lijeka vezanog za plazma proteine odreena je
koncentracijom lijeka, afinitetom vezujuih mjesta za lijek i
brojem vezujuih mjesta.
Masa-djelovanje odnosi determiniraju nevezane i vezane
koncentracije; pri niskim koncentacijama lijeka, vezana frakcija
lijeka je u funkciji koncentracije vezujuih mjesta i konstante
disocijacije; pri visokim koncentracijama lijeka, vezana frakcija je
funkcija broja vezujuih mjesta i koncentracije lijeka. Prema
tome, vezivanje lijeka na plazma proteine je nelinearni,
saturabilni proces.
Faktori povezani sa boleu mogu uticati na stepen vezivanja
lijeka na plazma proteine; npr. hipoalbuminemija u bolestima
jetre i bubrega rezultira u redukciji vezane, a u poveanju
nevezane frakcije lijeka; stanja koja rezultiraju reakcijom akutne
faze dovode do povienja nivoa 1-kiselog glikoproteina i
poveavaju vezivanje baznih lijekova.
Vezivanje lijeka na plazma proteine ograniava njegovu
koncentraciju u tkivima i na mjestu njegovog djelovanja budui
109
da je jedino nevezani lijek u ravnotei pri prolasku kroz

membranu.
Nakon to se postigne ravnotea u distribuciji, koncentracija
aktivnog nevezanog lijeka u stanici jednaka je onoj u plazmi,
osim kada je u cijeli proces ukljuen nosaem-posredovani
transport.
Vezivanje lijeka na plazma proteine ograniava glomerularnu
filtraciju lijeka, tako da ovaj proces ne mijenja brzo koncentraciju
slobodnog lijeka, meutim, ne ograniava renalnu tubularnu
sekreciju ili biotransformaciju jer ovi procesi sniavaju
koncentraciju slobodnog lijeka, to je praeno brzom
disocijacijom lijeka od lijek-protein kompleksa i ponovnim
uspostavljanjem ravnotee izmeu vezanog i slobodnog lijeka.
Tkivno vezivanje
Tkivno vezivanje lijekova obino se odigrava sa staninim
komponentama kao to su proteini, fosfolipidi i nuklearni proteini
i generalno je reverzibilno. Na ovaj nain moe biti vezana velika
frakcija lijeka u tijelu i sluiti kao rezervoar koji prolongira
djelovanje lijeka u istom tkivu ili na udaljenim mjestima gdje lijek
stie putem cirkulacije.
Tkivno vezivanje i akumulacija mogu proizvesti i lokalnu
toksinost, npr. akumulacija aminoglikozidnog antibiotika
gentamicina u bubrezima i u vestibularnom sistemu.
Liposolubilni lijekovi se uskladitavaju u neutralnim mastima i
masno tkivo je stabilan rezervoar usljed slabe prokrvljenosti
ovoga tkiva.
U kotanom tkivu se mogu akumulirati tetraciklini i teki metali
adsorpcijom na povrinu kristala ili inkorporiranjem u kristalne
latice kotanog tkiva. Na taj nain kotano tkivo moe postati
spremite sporo-oslobaajuih toksinih agenasa u krv (npr.
olovo, radijum); ova pojava moe imati i terapijske prednosti u
tretmanu osteoporoze: natrijum etidronat se vrsto vezuje na
kristale hidroksiapatita u mineraliziranom kotanom matriksu, a
budui je rezistentan na djelovanje pirofosfataza, djelotvorno
stabilizira kotani matriks.
110
Redistribucija
Procesi metabolizma i ekskrecije lijeka su odgovorni za
terminaciju njegovog efekta, ali i redistribucija lijeka sa mjesta
njegovog djelovanja u druga tkiva ili mjesta moe rezultirati
prestankom djelovanja lijeka. Redistribucija je faktor u terminaciji
djelovanja lijeka, primarno kada se visoko liposolubilan lijek koji
djeluje na mozak ili kardiovaskularni sistem aplicira rapidno
putem intravenske injekcije ili putem inhalacije.
Metabolizam
Metabolizam podrazumijeva sve biohemijske reakcije i promjene
lijeka od momenta njegovog ulaska u organizam, pri emu od
roditeljske molekule lijeka (ishodna molekula) nastaju razliite
nove molekule koje se nazivaju metaboliti lijeka.
Veina lijekova se metabolizira u jetri uz pomo enzima iz klase
oksidoreduktaza (npr. Enzimi sistema citohrom P450). Znaajan
metaboliki kapacitet imaju i gastro-intestinalni trakt, bubrezi, i
plua.
Osnovni cilj hemijske biotransformacije lijeka je prevoenje lijeka
u polarniji i u vodi bolje topiv spoj, to rezultira brim
izluivanjem iz organizma. To je razlog zato se esto termin
biotransformacija lijekova zamjenjuje terminom detoksifikacija.
Detoksifikacija nije adekvatan termin jer u okviru metabolizma
lijeka moe nastati metabolit vee farmakoloke aktivnosti, ili
metabolit vee toksinosti, ili metabolit koji posjeduje
farmakoloku aktivnost. Npr. metabolizam fenacetina, piridina,
sulfadijazina i sulfamerazina rezultira nastajanjem toksinijih
spojeva; alfa-metildopa formira metabolite vee farmakoloke
aktivnosti.
Uobiajeno je da su metaboliti lijeka topljiviji u vodi usljed:
- sadraja vie funkcionalnih grupa u odnosu na ishodnu
strukturu
- usljed konjugacije sa nekom hidrofilnom supstancijom
npr. glukuronskom kiselinom
- jer su vie jonizirani pri fiziolokom pH u odnosu na lijek,
te se pojavljuju u obliku svojih soli
Biotransformacijom se vrlo malo ili nikako ne mijenjaju:
111
jako kisele ili jako alkalne supstancije (npr. dekametonij)

supstancije koje imaju mali afinitet prema metabolikim
enzimima (npr. narkotini plinovi)
U najveem broju sluajeva, biotransformacija se zbiva nakon

resorpcije lijeka.
Ponekad, biotransformacija nastupa i prije resorpcije iz
probavnog trakta, npr. u crijevnoj sluznici i u lumenu crijeva, gdje
postoje i djeluju razliiti enzimi koji mogu hemijski promijeniti
neke lijekove (penicilini).
Lijekovi, biljni otrovi, hemikalije iz okoline, insekticidi i druge
organizmu strane supstance prolaze kroz niz enzimskih
transformacija u organizmu u kojima najee gube svoju
farmakoloku aktivnost. Termin detoksifikacija opisuje ovakve
metabolike promjene lijekova i ksenobiotika.
Ukoliko nastaju farmakoloki inaktivni metaboliti, metabolizam
deaktivira administriranu dozu lijeka.
U nekim sluajevima nastaju metaboliti lijeka koji su
farmakoloki aktivniji od ishodne molekule lijeka (parent drug);
ovaj proces se oznaava kao bioaktivacija.
Veina lijekova i drugih ksenobiotika se metabolizira pod
djelovanjem enzima koji su povezani sa metabolizmom
endogenih supstancija. Jetra je najvaniji organ u metabolizmu
lijekova.
Sposobnost jetre i ekstrahepatalnih tkiva da metaboliziraju
supstancije do farmakoloki inaktivnih ili bioaktivnih metabolita
prije postizanja sistemskih koncentracija u krvi naziva se
metabolizam prvog prolaza ili presistemski efekat prvog prolaza.
U gastro-intestinalnom traktu se odvijaju i metabolike reakcije
koje su povezane sa bakterijskom florom.
Bakterijska flora moe djelovati na metabolizam lijekova na vie
naina:
- produkcijom toksinih metabolita
- stvaranjem kancerogena iz inaktivnih prekusrora
- detoksifikacijom
- stvaranjem farmakoloki aktivnih metabolita iz inaktivnih
prekursora
- produkcijom metabolita koji se ne stvaraju u ivotinjskim
tkivima
112
Jetra zauzima najvanije mjesto u metabolizma lijekova i

ksenobiotika; potom bubrezi, miino tkivo i zid crijeva.
Metabolizam lijeka se moe odvijati do odreenog stepena i u
krvotoku zahvaljujui prisustvu odreenih enzima.
Postoje dva osnovna razloga zato jetra ima sredinju ulogu u
metabolizmu lijekova:
- bogata obskrbljenost jetre krvlju i mogunost ne samo
difuzije nego i filtracije lijekova kroz stijenke kapilara
omoguava obilno dolaenje lijeka u jetru; u jetru ulazi
krvnim putem cjelokupna koliina lijeka koja se je
neposredno prije resorbirala iz tankog crijeva, to je
ujedno i prvi prolaz lijeka kroz jetru; mnogi lijekovi se
gotovo u potpunosti metaboliziraju ve u toku prvog
prolaza kroz jetru, te se nakon oralnog davanja mali broj
njihovih molekula nalazi u cirkulaciji (npr. propranolol,
lidokain, nortriptilin, oksifenbutazon),
- hepatociti sadre veliki broj enzima koji mogu
metabolizirati lijekove; najvaniji su mikrozomi koji
predstavljaju male vezikule unutar kojih su enzimi, a
smjeteni su u glatkom endoplazmatskom retikulumu
(ER) hepatocita; u mikrosomima se razgrauju
liposolubilne supstancije, a enzimi su nespecifini i
kataliziraju hemijske reakcije bez obzira na detaljnu
strukturu supstrata.
Reakcije metabolizma lijekova su podijeljene u dvije faze:
-
reakcije I faze (nesintetike reakcije, reakcije

interkonverzije, reakcije funkcionalizacije)
reakcije II faze (sintetike reakcije, reakcije konjugacije)
U reakcijama I faze dolazi do uvoenja odgovarajue

funkcionalne grupe ili do ekspozicije postojee to, generalno,
rezultira gubitkom farmakoloke aktivnosti.
U reakcijama II faze dolazi do formiranja kovalentne veze
izmeu funkcionalne grupe na roditeljskom lijeku (parent drug)
ili na fazaI-metabolitu i izmeu endogenih tvari: glukuronske
kiseline, sulfata, glutationa, aminokiselina ili acetata. Nastaju
visoko polarni konjugati koji su, generalno, inaktivni i brzo se
izluuju putem urina ili fecesa.
Najuobiajenije reakcije biotransformacije lijekova obuhvataju:
reakcije oksidacije, redukcije, hidrolize i konjugacije.
113
U nekim sluajevima lijek je izloen simultano reakcijama koje se

takmie, a obim formiranja razliitih metabolita zavisi od brzina
hemijskih reakcija.
Mnogi lijekovi su podvrgnuti razliitim metabolikim reakcijama
postepeno i odreenim redoslijedom.
Enzimski sistemi ukljueni u reakcije I faze su locirani
prvenstveno u endoplazmatskom retikulumu, a u reakcijama II
faze u citosolu odgovarajuih stanica.
Ukoliko je lijek otporan prema djelovanju enzima ili je ve
hidrofilan, obino se izluuje u nepromijenjenom obliku.
Faktori koji utiu na metabolizam lijeka:
- genetiki faktori: genetiki polimorfizam je odgovoran za
interindividualne razlike u metabolizmu lijekova (genetiki
polimorfizam sistema CYP450)
- fizioloki faktori: ivotna dob, spol, hormoni (stres),
ivotne navike (ishrana)
- bolesti: bolesti jetre
- faktori okoline.
Ekskrecija/eliminacija
Zadatak procesa ekskrecije jeste uklanjanje lijeka i njegovih
metabolita iz organizma i sve dok se ovaj proces ne zavri,
akumulacija stranih supstanci moe tetno uticati na normalni
metabolizam.
Tri glavna mjesta odvijanja procesa ekskrecije:
- bubrezi, kao najvanije mjesto
- ekskrecija putem ui i fecesa: zapoinje u jetri, nastavlja
se u crijevu
- plua
Ekskrecija lijekova preko bubrega obuhvata tri glavna
mehanizma:
- glomerularna filtracija nevezanog lijeka
- aktivna tubularna sekrecija slobodnih ili vezanih lijekova
uz pomo transportera
- pasivna tubularna reapsorpcija
Brzina glomerularne filtracije i stepen vezivanja lijeka za plazma
proteine znaajno utiu na koliinu lijeka koja dospijeva u tubule.
114
U proksimalnim tubulima odigrava se aktivni proces nosaimaposredovane tubularne sekrecije, a znaajnu ulogu imaju
transporteri P-gp i MRP2 koji su odgovorni za sekreciju
amfipatikih anjona (P-gp) i konjugiranih metabolita (MRP2), dok
su za organske katjonske lijekove odgovorni rastvorljivi nosai.
U distalnim tubulima su locirani transporteri koji su odgovorni za
aktivnu reapsorpciju lijeka u sistemsku cirkulaciju.
Nejonizirane forme lijekova (slabe kiseline i slabe baze)
podlijeu pasivnoj reapsorpciji.
U kanalikularnim membranama hepatocita su prisutni
transporteri koji sudjeluju u aktivnom izluivanju lijekova i/ili
njihovih metabolita u u: P-gp i BCRP koji transportiraju veinu
amfipatikih liposolubilnih lijekova, dok je MRP2 ukljuen u
sekreciju konjugiranih metabolita lijekova.
Sekretorni transporteri su prisutni i na apikalnoj membrani
enterocita, pa je mogua i direktna sekrecija lijekova i metabolita
iz sistemske cirkulacije u intestinalni lumen, nakon ega lijekovi i
njihovi metaboliti mogu biti reapsorbirani i vraeni u krvotok.
Ovakvo enterohepatiko recikliranje moe, ukoliko je
ekstenzivno, znaajno prolongirati prisustvo i efekte lijeka u
organizmu, prije nego to on bude izluen.
Ostali putevi ekskrecije lijekova su znoj, slina i suze i u
kvantitativnom smislu su manje vani. Eliminacija ovim putevima
uglavnom ovisi o difuziji nejoniziranih liposolubilnih oblika
lijekova kroz epitelne stanice lijezde, i od aktuelnog pH.
4.2. Reakcije prve faze biotransformacije

U prvoj fazi biotransformacije odigravaju se jednostavne reakcije
razgradnje: uvoenje novih polarnih funkcionalnih grupa
(oksidacija/hidroksilacija); zamjena postojeih (redukcija) ili
demaskiranje postojeih polarnih grupa (hidroliza).
Hidroksilne (-OH), karboksilne (-COOH), amino (-NH2) ili tiolne (SH) skupine se ubacuju ili otcjepljuju od molekule lijeka koji se
metabolizira.
Sve ove reakcije se odvijaju najee u mikrozomima. U
reakcijama oksidacije dominantnu ulogu ima sistem citohrom P-
115
450 izoenzima; u reakcijama redukcije se mijenjaju tvari koje

sadre azoskupinu ili nitroskupinu, a djeluju enzimi reduktaze;
esteri i amidi se hidroliziraju pod uticajem razliitih hidrolaza.
Metabolikim transformacijama u fazi I mogu nastati sljedee
promjene u farmakolokom djelovanju lijeka:
- smanjenje farmakoloke aktivnosti lijeka
- poveanje farmakoloke aktivnosti lijeka
- poveanje toksinosti lijeka
- promjena farmakoloke aktivnosti.
Reakcije I faze
Reakcije I faze su:
- Oksidacije: hidroksilacije, stvaranje epoksida, stvaranje
sulfoksida, dealkilacija, deaminacija
- Redukcije: redukcija karbonilne, azo- ili nitro- grupe,
dehalogenacija
- Hidrolitiko cijepanja etera, estera i peptidnih veza
- Metilacije
- Desulfuracije
Enzimi reakcija I faze biotransformacije
U reakcijama I faze biotransformacije lijekova uestvuju brojni
enzimi: citohrom P450 izoenzimi, flavin monooksigenaze,
peroksidaze, monoaminooksidaze, alkohol dehidrogenaze,
aldehid
dehidrogenaze,
aldo-keto
reduktaze,
ksantin
dehidrogenaze, aldehid oksidaze.
Citohrom P450 su monooksigenaze koje bivaju inducirane
svojim supstratima i koje pokazuju iroku specifinost prema
supstratu (izuzetak su supstrat specifini enzimi steroidnog
metabolizma).
Oksidaze i oksigenaze
Oksidaze i oksigenaze su enzimi koji kataliziraju reakcije oksidoredukcije u kojima neposredno sudjeluje molekularni kisik.
Oksidaze je generalni naziv za enzime koji kataliziraju oksidacije
u kojima je molekularni oksigen elektron akceptor, ali se atomi
oksigena ne pojavljuju u oksidiranom produktu (npr. reakcija
stvaranja dvostruke veze u lancu masnih kiselina; citohrom
116
oksidaza u
flavoproteini.
respiratornom
lancu).
Veina
oksidaza
su
Oksigenaze kataliziraju reakcije oksidacije u kojima se atomi

oksigena direktno inkorporiraju u molekulu supstrata stvarajui
novu hidroksilnu ili karboksilnu grupu. Obuhvataju dioksigenaze i
monooksigenaze.
Dioksigenaze kataliziraju reakcije u kojima se oba atoma
molekule kisika inkorporiraju u molekulu supstrata. Primjer
enzima dioksigenaze je triptofan 2,3-dioksigenaza koja katalizira
otvaranje petolanog prstena triptofana i nastajanje Nformilkinurenina, pri emu se oba atoma kisika ugrauju u
supstrat kao dvije karbonilne grupe.
Monooksigenaze kataliziraju reakcije u kojima se samo jedan od
dva atoma kisika u molekuli kisika ugrauju u organski supstrat,
a drugi se reducira u molekulu vode; monooksigenaze trae dva
supstrata koji slue kao reducensi za dva atoma kisika: glavni
supstrat prihvata jedan atom kisika koji se najee u obliku
OH grupe u njega ugrauje, a kosupstrat obezbjeuje atome
vodika koji e reducirati oksigen u vodu.
Opa jednaina monooksigenaza:
AH + BH2 + O2 A-OH + B + H2O
AH je glavni supstrat, a BH2 je kosupstrat.
Monooksigenaze se nazivaju i hidroksilaze ili oksigenaze

mijeanih funkcija (mijeane oksigenaze) s obzirom da supstrat
obino postaje hidroksiliran, te da se dva razliita supstrata
istovremeno oksidiraju.
Postoje razliite klase monooksigenaza, ovisno o prirodi
kosupstrata: neke koriste reducirane flavin nukleotide; neke
koriste reducirane nikotinamidske nukleotide; neke 2-okso
glutarat; tetrahidrobiopterin je kosupstrat za enzim fenilalanin-4hidroksilazu.
Primjeri metabolikih reakcija u kojima sudjeluju mijeane
oksidaze: desaturacija masnih kiselina, sinteza leukotriena,
sinteza plazmalogena, konverzija skvalena u holesterol, sinteza
steroidnih hormona.
117
Slika 4-2. Enzimi u metabolizmu lijekova. (Modificirano prema S.P. Markey

Laboratory of Neurotoxicology NIMH, NIH, Nov. 16, 2006)
Citohrom P450 (CYP450)

Najbrojnije i najkompleksnije monooksigenazne reakcije su one
u kojima sudjeluje hemprotein koji je nazvan citohrom P450;
hem direktno reagira sa kisikom. Radi se, zapravo, o grupi
membranski vezanih monooksigenaza smjetenih u glatkom ER
jetre i drugih tkiva.
Citohrom P450 je obino prisutan u glatkom ER, a nalazi se i u
mitohondrijama. Naziva se i mijeana oksigenaza i
mikrosomalna hidroksilaza.
Mikrozomalna frakcija je frakcija homogenata tkiva iz kojega se
moe izolirati glatki ER; osim CYP450 izozima, u njemu se
nalazi i mikrozomalna flavoproteinska monooksigenaza koja ne
sadri hem i koja je odgovorna za oksidaciju odreenih
organskih spojeva koji sadre N i S.
CYP450 funkcionira kao viekomponentni elektronski transportni
sistem odgovoran za oksidativni metabolizam niza endogenih
supstanci (steroidi, masne kiseline, prostaglandini, une
kiseline), ali i niza egzogenih supstanci (ksenobiotici, lijekovi).
118
CYP450 predstavlja superfamiliju hemproteina iji sredinji dio

ini eljezo (Fe-protoporfirin) koordinirano sa sumporom iz
cisteina.
Kao i mitohondrijska citohrom oksidaza, citohrom P450 moe
reagirati sa O2 i vezati CO, a razlikuje se od citohrom oksidaze
po tome to kompleks CO-reducirana forma citohroma P450
apsorbira jako svjetlost na 450 nm (otuda i naziv P-450) (veza
Fe i CO).
Citohrom P450 je zapravo familija slinih proteina, poznato je
nekoliko stotina lanova ove proteinske familije, svaki sa
razliitom supstratnom specifinou, npr. u kori nadbubrega
citohrom P450 sudjeluje u hidroksilaciji steroida prilikom
biosinteze adrenokortikalnih hormona.
Humani genom kodira za 57 P450 proteina, od kojih je njih
petnaest ukljueno u metabolizam ksenobiotika, etrnaest u
metabolizam sterola (ukljuujui i une kiseline), etiri oksidiraju
liposolubilne vitamine, devet je ukljueno u metabolizam masnih
kiselina i eikosanoida, a supstrati za preostale P450 izoenzime
jo uvijek nisu poznati (ksenobiotici i/ili endobiotici).
Pojedine osobe se razlikuju po svom genetikom komplementu
P450 enzima u ER, i po mjeri u kojoj su odreeni P450 enzimi
inducirani; individualna genetika i stil ivota (npr. konzumiranje
alkohola) mogu znaajno uticati na metabolizam lijeka, a time i
na njegovo doziranje. Ekspresija P450 enzima znaajno utie na
terapijski efekat i sporedne efekte nekih lijekova.
Citohrom P450 sudjeluje i u hidroksilaciji razliitih lijekova i
ksenobiotika (npr. barbiturati), osobito ukoliko su hidrofobni i
nerastvorljivi u vodi.
Karcinogen benzopiren (dim cigareta) podlijee hidroksilaciji koja
je ovisna o citohromu P450 u procesu detoksifikacije.
Hidroksilacija ksenobiotika ih uini rastvorljivijim u vodi i
omoguava njihovo izluivanje putem urina; naalost,
hidroksilacija
nekih
komponenata
ih
uini
toksinim
supstancijama.
Zajednike karakteristike citohrom P450 izoenzima:
- Svi sadre citohrom P450, oksidiraju supstrat, i reduciraju
oksigen
- Svi sadre flavin-sadravajuu reduktaza subjedinicu
koja koristi NADPH, a ne NADH, kao supstrat
- Nalaze se u glatkom endoplazmatskom retikulumu i
oznaavaju se kao mikrozomalni enzimi (npr., CYP2E1
119
se naziva i mikrozomalni etanol-oksidirajui sistem,

MEOS)
Svi su vezani za lipidni dio membrane, vjerovatno za
fosfatidilholin
Svi su inducibilni od strane vlastitog supstrata i u manjoj
mjeri od strane supstrata za druge P450 izozime
Svi stvaraju reaktivne slobodne radikale kao
intermedijere reakcije
Tabela 4-2. Reakcije oksidacije u kojima sudjeluju CYP450 izoenzimi
Izoenzimi
CYP450
Reakcije oksidacije
Aromatska hidroksilacija
Alifatska hidroksilacija
Dehidrogenacija alkana
Deaminacija
O-dealkilacija
N-dealkilacija
N-oksidacija
Sulfoksidacija
Dehalogenacija
Komponente sistema CYP450

CYP 450 enzimi sastoji se od najmanje dvije proteinske
komponente: hemproteina: citohroma P450 i flavoproteina:
NADPH-CYP450 reduktaze koja sadri i FMN i FAD.
Hemprotein CYP450 je dio enzimskog sistema koji vee i
supstrat i kisik; reduktaza je prijenosnik elektrona sa NADPH na
CYP450; trea komponenta bitna za transport elektrona je
fosfatidilholin koji pomae u prijenosu sa NADPH-CYP450
reduktaze na CYP450; fosfolipid doprinosi negativno nabijenom
okruenju.
CYP450 je integralni membranski protein u ER; elektronske
komponente su smjetene na citoplazmatskoj strani ER, a
hidrofobna aktivna mjesta su okrenuta prema lumenu ER.
Aktivno mjesto CYP450 sistema sadri Fe-protoporfirin i vee
hidrofobni supstrat; Fe je koordinirano sa 4 N-atoma i kada je u
feri obliku, preostala dva liganda su cistein i voda; cistein je
neophodan za formiranje reaktivnog intermedijera oksenoida;
voda je labavo vezana i moe biti zamijenjena cijanidom,
aminima, imidazolima, piridinima; fero oblik gubi vodu
120
ostavljajui esto mjesto za vezivanje liganda kao to je O2 ili

CO.
Za oksidaciju ksenobiotika potrebni su regioselektivni CYP450
enzimi specifini za razliite supstrate.
Slika 4-3. Komponente CYP450 enzima i tok elektrona. Elektroni se

prenose sa NADPH na O2 i supstart. O2 se vee za P450 Fe-hem u
aktivnom centru i aktivira u reaktivnu formu primanjem elektrona.
Flavinski koenzimi FAD i FMN, koji se nalaze u jednoj proteinskoj
subjedinici, participiraju u transferu pojedinanih elektrona na citohrom
P450 koji je Fe-hem-sadravajui protein i koji absorbira svjetlost na
450 nm. Fe u hemu pomae i olakava transfer elektrona na kisik.
Enzim je vezan za membranu, obino u endoplazmatskom retikulumu.
(Modificirano prema Lieberman M, Marks A, Smith C. Marksove
osnove medicinske biohemije-kliniki pristup. Data Status, Beograd,
2008)
Biohemizam reakcija u kojima sudjeluje citohrom P-450

Najvanija funkcija CYP450 je aktivacija molekularnog kisika.
Citohrom P450 katalizira hidroksilaciju organskog supstrata RH i
prevodi ga u R-OH, inkorporirajui jedan oksigen molekule O2, a
drugi atom kisika se reducira u H2O uz pomo NADH ili NADPH;
reducirajui ekvivalenti obino su NADH ili NADPH i prelaze na
citohrom P450 preko jednog Fe-S proteina.
CYP450-ovisne
monooksigenaze
cijepanje molekularnog kisika.
kataliziraju
reduktivno
121
Reducirajui agensi se prenose sa koenzima NADP+ na aktuelnu

monooksigenazu pomou FAD-sadravajueg pomonog
enzima.
Najvanija funkcija hema je konverzija molekularnog kisika u
posebno reaktivnu formu atoma koja je odgovorna za reakcije:
- Hidroksilacija aromatskog prstena, veoma vana u
metabolizmu lijekova i steroida
- Hidroksilacija alifatskih spojeva (metilna grupa se moe
oksidirati u hidroksilnu grupu)
- Epoksidacija aromata i nastajanje veoma reaktivnih i
toksinih spojeva
- Dealkilacija: alkilni supstituenti O, N ili S atoma se
oslobaaju kao aldehidi.
Slika 4-4. Protok elektrona u mikrozomalnom oksidirajuem sistemu za

lijekove. (Modificirano prema S.P. Markey Laboratory of
Neurotoxicology NIMH, NIH, Nov. 16, 2006)
Koraci u toku reakcijskog biohemizma CYP450:

1. U stanju mirovanja, hemFe je trovalentno; supstrat se vezuje
u blizini hem grupe.
2. Transfer elektrona sa FADH2 reducira Fe u dvovalentno koje
je sposobno da vee molekularni kisik.
3. Transfer drugog elektrona i promjena valencije Fe u
trovalentno reduciraju vezani molekularni kisik u peroksid.
4. Odcjepljenje OH- jona sa intermedijera koji prihvata proton,
pa nastaje H2O i reaktivna forma oksigena: feril radikal, u
kojemu je Fe etverovalentno.
122
5. Aktivirani oksigen se inkorporira u C-H vezu supstrata,

stvarajui OH grupu.
6. Disocijacija produkta i vraanje enzima u inicijalno stanje.
Klasifikacija CYP450 enzima
U ovjeka, enzimi CYP450 se generalno dijele u est glavnih
familija, a svaka od njih se dalje dijeli na subfamilije (podfamilije).
Klasifikacija familija CYP450 je zasnovana na strukturalnoj
slinosti: CYP450 izoenzimi se razlikuju po aminokiselinskom
sastavu i po supstratu na kojeg djeluju.
Osnovni kriterijum klasifikacije je homologija aminokiselinskog
sastava: CYP450 monooksigenaze pripadaju istoj familiji ako im
je homolognost aminokiselinskog sastava vea od 40%, a istoj
podfamiliji ako je slinost vea od 55%.
Tabela 4-3. Udio pojedinih izoenzima CYP450 u metabolizmu lijekova
u jetri.
CYP450
izoenzim
Procentualni
udio
2B6
<5%
2A6
<5%
2C19
<5%
2C9
Oko 20%
3A4/5
Oko 30%
1A2
Oko 15%
2E1
Oko 10%
2D6
Oko 5%
2C8
<5%
Supstrat
Ciklofosfamid,
Nikotin
Kumarin
Mefenitoin,
Omeprazol
Tolbutamid,
Fenitoin,
Varfarin
Nifedipin,
Midazolam,
Eritromicin,
Ciklosporin
Kafein,
Teofilin,
Takrin
Hlorzoksazon
Debrizokvin,
Spartein
-
Inhibitor
Induktor
Fenobarbiton
Barbiturati,
Rifampicin
Flukonazol
Sulfafenazol
Barbiturati,
Rifampicin
Ketokonazol
Gestoden
Barbiturati,
Rifampicin,
Deksametazonk
Arbamazepin
Furafilin,
Fluvoksamin
Omeprazol,
Cigarete
Disulfiram
Etanol,
Izoniazid
Kvinidin
-
Obiljeavanje se vri na taj nain da se iza skraenice CYP pie

broj familije arapskim ciframa (npr. CYP1, CYP2, itd.), zatim
slovo koje oznaava podfamiliju (npr. CYP1A, CYP2D itd.) i na
kraju broj koji predstavlja pojedini gen; imena gena se piu
kurzivom.
Nomenklaturni sistem je baziran na strukturalnoj slinosti i ne
ukazuje na osobine i funkcije pojedinih CYP450 enzima.
123
Enzimi CYP450 smjeteni u unutarnjoj mitohondrijalnoj

membrani su ukljueni u visoko specifine hidroksilacije steroida,
a oni vezani za ER imaju irok spektar supstrata.
Specifini izoenzimi CYP450 u mikrosomima jetre mogu biti
inducirani ili inhibirani razliitim lijekovima, toksinima iz hrane i
drugim ksenobioticima iz spoljanje sredine.
Vidljivo je da se oko 1/3 svih lijekova metabolizira u jetri pod
djelovanjem jednog izoenzima - CYP3A4, ime se poveava
mogunost interakcija izmeu lijekova.
Citohrom P450
ksenobiotike
izoenzimi
koji
metaboliziraju
lijekove/
Familija 1
CYP1A podfamilija
CYP1A1 (aromatska hidroksilaza, AHH)
CYP1A podfamilija ima znaajnu ulogu u metabolizmu dviju
grupa kancerogena iz okolia: policiklikih aromatskih
ugljikovodika (PAH) i arilnih amina.
CYP1A1 je primarno prisutna u ekstrahepatikim tkivima (crijeva,
plua, koa, placenta), te u jetri gdje je pod uticajem CYP1A1
induktora kao to su PAH. CYP1A1 metabolizira niz PAH,
ukljuujui mnoge prokancerogene i promutagene.
Biohemizam indukcije CYP1A1gena poinje vezivanjem
inducirajueg agensa za receptore aromatskih hormona (Ah
receptori) koji se nalaze u citosolu; nastali kompleks se u
nukleusu vee za odgovarajue regije DNK i na taj nain izaziva
poveanu transkripciju CYP1A1 gena.
Interindividualne razlike u ekspresiji CYP1A1 gena mogu biti
povezane sa genetikim razlikama u ekspresiji receptora za
aromatske hormone.
CYP1A2 (fenacetin O-deetilaza, kofein demetilaza, antipirin
N-demetilaza)
Katalizira oksidaciju aril amina, nitrozamina, aromatskih
ugljovodika, te bioaktivaciju promutagena, prokancerogena,
kofeina i jo nekih drugih supstanci.
Nalazi se u jetri, crijevima, elucu.
124
Inducira ga puenje, PAH i izosafrol (nekancerogena supstanca

iz hrane).
Odgovoran je za aktivaciju kancerogena alfatoksina B1.
Niska aktivnost CYP1A2 je povezana sa smanjenom
bioaktivacijom prokancerogena, promutagena i ostalih supstrata
ovog enzima.
Ekspresija CYP1A2 gena u elucu je ukljuena u gastrinu
karcinogenezu.
Familija 2
CYP2A podfamilija
CYP2A6
ini oko 4% ukupnih hepatikih CYP izoenzima.
Katalizira hidroksilaciju kumarina (kumarin 7-hidroksilaza),
hidroksilaciju alfatoksina B1, nikotina (oksidacija do kotinina),
naproksena, ciklobenzpirena, kao i biokativaciju nitrozamina i
prokancerogena.
CYP2B podfamilija
CYP2B6
Fenobarbiton inducira njegovu sintezu.
Metabolizira ciklofosfamid i nikotin.
CYP2C podfamilija
Najkompleksnija podfamilija koju ine CYP2C8, CYP2C9 i
CYP2C19 koji metaboliziraju oko 25% kliniki znaajnih lijekova,
ukljuujui (S)-varfarin, (S)-mefenitoin i tolbutamid.
Ova podfamilija predstavlja oko 25% ukupnih CYP450 izoenzima
u jetri.
CYP2C8 je primarno prisutan u ekstrahepatikim tkivima i
metabolizira tricikline antidepresive, diazepam i verapamil.
CYP2C9 i CYP2C19 su primarno prisutni u jetri i crijevima.
Izraen je genetiki polimorfizam CYP2C podfamilije, to ima za
posljedicu razliite sposobnosti pojedinih fenotipova da
metaboliziraju odreene lijekove; potrebno je uzeti u obzir rasu
pacijenta pri propisivanju pojedinih lijekova.
125
CYP2C9 je odgovoran za metil hidroksilaciju tolbutamida, te za

4'-hidroksilaciju fenitoina.
CYP2C19 je ukljuen u hidroksilaciju S-mefenitoina.
Tabela 4-4. Supstrati i tipovi reakcija koje kataliziraju CYP2C izoenzimi.
CYP2C9
CYP2C19
Supstrat
Tip reakcije
Supstrat
Tip reakcije
S-varfarin
7-hidroksilacija
Omeprazol
Hidroksilacija
Tolbutamid
Metil hidroksilacija
Diazepam
N-demetilacija
Imipramin
Retinol
Naproksen
O-demetilacija
Propranolol
Hlorfeniramin
Loratidin
N-demetilacija
Hidroksilacija
bonog lanca
-
Diklofenak
Ibuprofen
Butil hidroksilacija
Fenitoin
4-hidroksilacija
Testosteron
16-hidroksilacija
Hloramfenikol
CYP2D podfamilija
CYP2D6
Veoma dobro proueni CYP450 izoenzim koji je odgovoran je za
oko 30 razliitih oksidacija lijekova koji ine znaajan dio kliniki
ispitanih lijekova. Metabolizira irok spektar lipofilnih amina.
Katalizira hidroksilaciju samo jednog enantiomera u prisustvu
enantiomernih smjesa (stereoselektivnost CYP2D6).
Kvinidin inhibira CYP2D6 izoenzim, te pri istovremenoj primjeni
kvinidina i nekog CYP2D6 supstrata dolazi do poveanja
koncentracije supstrata u krvi i ispoljavanja njegove toksinosti.
U sluaju da farmakoloka aktivnost supstrata ovisi o stvaranju
aktivnih metabolita, inhibicija kvinidinom dovodi do izostanka
terapijskog odgovora.
Pri interakciji dva CYP2D6 supstrata, supstrat sa manjim
afinitetom za enzim e se sporije izluivati, to rezultira veom
koncentracijom lijeka u plazmi i mogunou nastajanja toksinih
efekata.
126
Tabela 4-5. Supstrati i tipovi reakcija koje katalizira CYP2D6 izoenzim.

LIJEKOVI
KARDIOVASKULARNI LIJEKOVI:
-ADRENERGIKI
BLOKATORI:
TRICIKLIKI
ANTIDEPRESIVI:
SSRI*:
OSTALI
PSIHOTROPNI
LIJEKOVI:
OPOIDI:
SUPSTRAT
TIP REAKCIJE
Debrisokvin
Kvinidin
Propafenon
Kaptopril
Propranolol
Bifuralol
Metoprolol
Timolol
Amitriptilin
Klomipramin
Nortriptilin
Imipramin
Fluoksetin
Paroksetin,
Nefazodon
Klozapin
4-hidroksilacija
hidroksilacija
4-hidroksilacija
Metoksifenamin
Tioridazin
Kodein
Hlorfeniramin
ANTIHISTAMINICI:
Difenhidramin
Prometazin
OSTALI LIJEKOVI:
Fenformin
Ondansetron
4'-hidroksilacija
1'-hidroksilacija
O-demetilacija
O-dealkilacija
10-hidroksilacija
hidroksilacija
10-hidroksilacija
2-hidroksilacija
N-dealkilacija
aromatska hidroksilacija
4-hidroksilacija, Ndemetilacija
aromatska hidroksilacija
O-demetilacija
N-demetilacija,
hidroksilacija
prstena,
deaminacija
N-demetilacija,
hidroksilacija
prstena,
cijepanje eterske veze
hidroksilacija
prstena,
S-oksidacija, N-demetilacija
4-hidroksilacija
hidroksilacija indol prstena
SSRI*= selektivni inhibitori ponovnog preuzimanja serotonina
CYP2E podfamilija
CYP2E1
Veoma zanimljiv enzim zbog toksinosti i kancerogenosti
metabolita koje stvara. Prisutan je u jetri i ekstrahepatikim
tkivima.
Inducira se etanolom, izonijazidom, 4-metilpirazolom; veina
induktora su i supstrati za ovaj enzim.
Naziva se i mikrosomalni etanol oksidirajui sistem (MEOS),
benzen hidroksilaza ili anilin hidroksilaza.
CYP2E1 je induciran u alkoholiara; dijabetes i promjene u
ishrani uzrokuju indukciju CYP2E1 izoenzima.
127
Indukcija se
poveanom
proteolitike
podlonost
supstrata.
ostvaruje poveanom ekspresijom CYP2E1 gena,

translacijom mRNA i zatitom enzima od
razgradnje. Indukcija moe uzrokovati veu
toksinim i kancerogenim efektima CYP2E1
Ovaj enzim ima znaajnu ulogu u metabolizmu halogenih

ugljovodika i niskomolekularnih organskih spojeva kao to su
dimetilformamid, acetonitril, aceton, benzen, etanol.
Uestvuje u aktivaciji acetaminofena u reaktivni metabolit Nacetil-p-benzokinonimin.
Tabela 4-6. Supstrati i tipovi reakcija koje katalizira izoenzim CYP2E1.
SUPSTRAT
TIP REAKCIJE
Acetaminofen
Stiren
epoksidacija
Teofilin
C8-oksidacija
Disulfiram
Halogenirani ugljovodici
Opi anestetici (fluorirani ugljovodici):
halotan, sevofluran, enfluran
Etanol
dehalogenacija
Dimetilformamid
N-demetilacija
Aceton, dietileter, benzen

Anilin
Acetonitril
Piridin
hidroksilacija
hidroksilacija
hidroksilacija
hidroksilacija
do acetaldehida
Familija 3
CYP3A podfamilija
Znaajni su izoenzimi CYP3A4 i CYP3A5 koji su prisutni u jetri,
crijevima, pluima, bubrezima; CYP3A7 je prisutan u fetalnoj
jetri.
Neki od lijekova za koje se zna da su supstrati za CYP3A4 imaju
varijabilnu i nisku oralnu bioraspoloivost to se moe objasniti
prehepatalnim metabolizmom (crijevni CYP3A4 i P-glikoprotein).
Indukcija izoenzima ove podfamilije fenobarbitonom
odgovorna za brojne interakcije barbiturata i drugih lijekova.
128
je
Tabela 4-7. Supstrati i tipovi reakcija koje katalizira izoenzim CYP3A4.

SUPSTRAT
TIP REAKCIJE
Nifedipin, nikardipin, felodipin

Ciklosporin
Eritromicin
Midazolam
Diazepam
Kinidin
Lidokain
Tamoksifen
Lovastatin
Verapamil
Kokain
Imipramin
Klotrimazol
Rifampicin
Glibenklamid
Teofilin
Karbamazepin
Testosteron
Progesteron
Prednozon
Deksametazon
aromatizacija
N-demetilacija i metil oksidacija
N-demetilacija
metil hidroksilacija
C7 hidroksilacija
N-oksidacija i C3 hidroksilacija
N-deetilacija
N-demetilacija
6-hidroksilacija
N-demetilacija
N-demetilacija
N-demetilacija
C8 oksidacija
epoksidacija
6-hidroksilacija
6-hidroksilacija
6-hidroksilacija
Indukcija CYP450 enzima

Proces enzimske indukcije ukljuuje adaptivno poveanje
koncentracije specifinog enzima kao odgovora na inducirajui
agens.
Izoenzimi CYP450 su podloni indukciji, a osim njih i enzimi
UDP-glukuronil transferaza i glutation transferaza.
Primjer klinike interakcije izmeu lijekova je istovremena
primjena rifampicina i oralnih kontraceptiva; koncentracija oralnih
kontraceptiva je sniena zbog indukcije CYP3A4 izoenzima koji
je odgovoran za njihov oksidativni metabolizam, ime se
poveava rizik od trudnoe.
Induktori CYP450 izoenzima stimuliraju i oksidativni
metabolizam ili sintezu endogenih supstanci npr. hidroksilaciju
androgena, estrogena i progestina, glukokortikoida, vitamina D i
bilirubina; fenobarbiton, deksametazon i puenje induciraju C2-
129
hidroksilaciju estrogena, ime se smanjuje njihovo djelovanje;

puenje u premenopauzi moe imati za posljedicu nedostatak
estrogena i povean rizik od osteoporoze i rane menopauze.
Tabela 4-8. Lijekovi koji induciraju CYP450 izoenzime.
Lijek
CYP450 izoenzim
Barbiturati
Karbamazepin
Eritromicin
Grizeofulvin
Glukokortikoidi
Izonijazid
Omeprazol
Fenitoin
Rifampicin
3A4, 2C9, 2C19, 2B6

3A4, 2C9, 2D6
3A4
3A4
3A4, 2A6
2E1
1A1/2, 3A4
3A4, 1A2, 2B6, 2C8
2C8, 2C9, 2C19, 3A4
Kantarion
3A4
Mnoge supstance i lijekovi koji se hronino primjenjuju mogu

stimulirati vlastiti metabolizam i smanjiti svoju terapijsku
aktivnost i izazvati toleranciju ova pojava se naziva
autoindukcija.
Specifini induktori primjeri
Fenobarbiton i rifampicin su dobro proueni enzimski induktori i
mogu znaajno promijeniti farmakokinetiku i farmakodinamiku
lijekova koji se istodobno sa njima primijene, a koji se
metaboliziraju pod djelovanjem P450 izoenzima iz CYP2C
podfamilije i CYP3A4 izoenzima.
Alkohol inducira aktivnost CYP2E1 izoenzima, to uzrokuje bri
metabolizam lijekova i ksenobiotika koji su supstrati ovog
izoenzima, a ukoliko se primijene istovremeno sa alkoholom.
Duhanski dim poveava aktivnost izoenzima CYP1A1 i CYP1A2
u pluima, jetri, crijevima i placenti puaa, to za posljedicu ima
smanjenu farmakoloku aktivnost odreenih lijekova (imipramin,
estradiol, pentazocin) u puaa.
Indol-derivati iz prokulica, kupusa i karfiola (dijeta) induciraju
mnoge CYP450 izoenzime to moe rezultirati interakcijama
lijek-hrana.
130
Pregnan X receptor (PXR) i konstitutivni androsten receptor

(CAR):
PXP (Pregnane X Receptor) i CAR (Constitutive Androstane
Receptor) su regulatori ekspresije gena odgovornih za pojedine
enzime u metabolizmu lijekova.
Pripadaju familiji nuklearnih receptora koji se aktiviraju
vezivanjem odgovarajueg liganda, to dovodi do aktivacije
transkripcije odreenog segmenta DNK. Veoma su aktivni u jetri
i pluima.
Proces aktivacije ukljuuje stvaranje heterodimera nuklearnog
receptora sa RXR receptorom (receptor za retinoinu kiselinu,
retinoic acid receptor) koji se, potom, vezuje na odgovarajue
regije DNK molekule (hormone odgovorne regije, HRE).
Razliiti lijekovi (npr. fenobarbital) i ksenobiotici aktiviraju ove
nuklearne receptore, to je osnova biohemizma indukcije
odreenih enzima u metabolizmu lijekova.
Slika 4-5. Biohemizam regulacije aktivnosti CYP3A. Stvaranje

heterodimernog kompleksa PXP-RXR pod uticajem razliitih lijekova,
to moe biti zatita od ksenobiotika, ali i nastajanja lijel-lijek
interakcija. (Modificirano prema Markey SP. Drug Metabolism.
Laboratory of Neurotoxicology , NIMH, NIH Nov. 16, 2006)
Tabela 4-9. Faktori koji utiu na aktivnost CYP enzima.
Faktori uticaja
Ishrana
Puenje
Alkohol
Lijekovi
Okoli
Genetski polimorfizam
Aktivnost CYP enzima

1A1; 1A2; 1B1, 2A6, 2B6, 2C8,9,19;
3A4,5
1A1; 1A2, 2E1
2E1
1A1,1A2; 2A6; 2B6; 2C; 2D6; 3A3,
3A4,5
1A1, 1A2; 2A6; 1B; 2E1; 3A3, 3A4,5
1A; 2A6; 2C9, 19; 2D6; 2E1
131
Nenitrogenske supstance koje utiu na metabolizam lijekova:

sok grejpfruta je inhibitor CYP3A4; neki biljni proizvodi (Gospina
trava); izosafrol i safrol, prisutni u pivu od korijena.
Inhibitori CYP450 izoenzima
Inhibitori CYP 450 izoenzima mogu se podijeliti u 3 grupe s
obzirom na biohemizam djelovanja:
-
reverzibilna inhibicija
kompleksiranje CYP450 metabolitima
inaktivacija CYP450
Reverzibilna inhibicija je posljedica reverzibilne interakcije

inhibitora sa aktivnim centrom CYP450 (hem) ili sa lipofilnim
mjestima na apoproteinu ili oboga; interakcija se javlja prije
same oksidacije.
Lijekovi koji reverzibilno inhibiraju CYP450: fluorokinolonski
antimikrobici, cimetidin, azolni fungistatici, kinidin, diltiazem.
Cimetidin je jedini H-2 antagonist koji inhibira izoenzime CYP450
interferirajui direktno sa hemom preko jednog N-atoma
njegovog imidazolskog prstena; cimetidin inhibira oksidaciju
hlordiazepoksida, diazepama, propranola, varfarina, antipirina,
teofilina.
Kompleksiranje CYP450 metabolitima: alkilamini (npr. makrolidni
antibiotici) mogu na ovaj nain inhibirati CYP450 izoenzime,
odnosno CYP2B, CYP2C i CYP3A podfamilije.
Alkilamini se najprije oksidiraju pod djelovanjem CYP450 do
nitrozoalkanskih metabolita koji, potom, stvaraju stabilne
komplekse sa reduciranim (fero) hemom, tako da CYP450
izoenzim ne moe dalje sudjelovati u oksidaciji supstrata.
Inaktivacija CYP450: odreeni lijekovi sadre odgovarajue
funkcionalne grupe koje nakon oksidacije sa CYP450
izoenzimom daju metabolite koji se ponaaju kao ireverzibilni
inhibitori CYP450 izoenzima (suicidni inhibitor). Ovaj proces
zahtijeva najmanje jedan katalitiki ciklus CYP450. U ovu grupu
inhibitora se ubrajaju: 17-acetilen estrogen, 17-etinil estradiol,
noretisteron, hloramfenikol, ciklofosfamid.
132
Slika 4-6. Efekat soka od grejpfruta na koncentraciju felodipina u krvi.

Prazni kvadrati: bez soka od grejpfruta. Sok od grejpfruta uzrokuje
smanjenje aktivnosti 3A4 i 3A5 u enterocitima za 62%, dok je jetra
manje pogoena. (Modificirano prema Markey SP. Drug Metabolism.
Laboratory of Neurotoxicology, NIMH, NIH Nov. 16, 2006)
Prazan kvadrati: 5 mg tableta bez soka od grejpfruta.
Ispunjeni kvadtati: 5 mg tableta sa sokom od grejpfruta.
CYP450 enzimi kao mete terapije

Neki CYP450 enzimi su ve dobro ustanovljene mete za
racionalni dizajn lijekova. Takav je CYP19A1, steroid aromataza
koja katalizira trostepenu oksidaciju androgena u estrogene.
Smanjena ekspresija CYP19A1 je poeljna u estrogen-ovisnih
tumora.
Druga dobro ustanovljena terapiska meta je CYP5A1, obino
poznata pod nazivom tromboksan sintaza.
Ozbiljan kandidat kao terapijska meta je CYP3A4 izoenzim,
glavni P450 enzim u metabolizmu ksenobiotika u ovjeka,
lociran u jetri i u tankom crijevu. Istraivanja se sprovode kako bi
se pronali efikasni CYP3A4 inhibitori u cilju poveanja
bioraspoloivosti skupih lijekova kao to su inhibitori HIV
proteaze.
Defekti nekih P450 enzima u ovjeka povezani su veoma
ozbiljnim bolestima. Glaukom je povezan sa defektom CYP1B1;
adrenalna hiperplazija sa CYP11A1 i CYP21A2; povienje
mineralokortikoida sa CYP17A1.
133
CYP450 enzimi i rizik od nastanka maligne bolesti

Istraivanja vrena u uvjetima in vitro nedvosmisleno ukazuju na
ukljuenost humanih P450 enzima u aktivaciju najvanijih
hemijskih karcinogena. Takoer, i eksperimentalni modeli jasno
pokazuju da modulacije P450 ekspresije modificiraju osjetljivost
ivotinja prema hemijskim karcinogenima.
Glavni CYP450 enzimi koji su ukljueni u karcinogenezu su:
CYP1A1, CYP1A2, CYP1B1, CYP2A6, CYP2E1 i CYP3A4, a
odreenu ulogu imaju i CYP4B1 i CYP2A13.
Rezultati nekih epidemiolokih studija o povezanosti P450
enzima i rizika od nastanka malignih tumora su nedovoljno jasni.
Ranija istraivanja ukazuju na povezanost rizika od nastanka
raka plua u puaa i indukcije enzima CYP1A1 i CYP1B1 u
limfocitima periferne krvi koji kataliziraju 3-hidroksilaciju
benzpirena. Druge studije o raku plua ukazuju na povezanost
CYP2D6 i mogueg smanjenja rizika od karcinoma plua u
puaa sa fenotipom slabog metabolizma. Poduzimaju se i
istarivanja mogue povezanosti CYP2E1 i aktivacije odreenih
karcinogena, te posljedinog nastanka maligne bolesti. Mogua
je i povezanost CYP3A4 i raka prostate.
Meu najozbiljnijim kandidatima, kada je rije o povezanosti
ekspresije CYP450 enzima u ovjeka sa hemijskim
supstancijama i posljedinim nastankom malignih tumora, su
CYP1A2 i CYP2A6 izoenzimi. CYP1A2 sudjeluje u aktivaciji
mnogih heterociklinih amina prisutnih u rotilju, naroito u
zagorjeloj hrani. Epidemioloke studije ukazuju na poveani rizik
od nastanka raka kolona u osoba sa visokom aktivnou
CYP1A2 ali samo kada je povezana sa brzim N-acetiltransferaza
fenotipom i velikom konzumacijom hrane sa rotilja. CYP2A6
sudjeluje u aktivaciji nekih nitrozoamina, a poviena aktivnost
moe biti povezana sa nastankom malignih tumora glave i vrata.
CYP2A6 je ukljuen i u metabolizam nikotina u ovjeka.
Sljedei kandidati kada je rije o povezanosti sa nastankom
malignih tumora su CYP1B1 i CYP2A13. CYP1B1 se eksprimira
u mnogim tkivima i organima ljudskog organizma, aktivira mnoge
karcinogene in vitro, a od naroitog interesa je 4-hidroksilacija
estrogena uz pomo CYP1B1 u nekih estrogen-ovisnih tumora u
ovjeka. CYP2A13 je slian izoenzimu CYP2A6, aktivira
nitrozamine i lokaliziran je u respiratornom traktu.
134
Tabela 4-9. Sudjelovanje

prokancerogena i toksina.
CYP
450
izoenzima
aktivaciji
CYP1A1
CYP1A2
CYP2E1
CYP3A4
Benzopiren i
ostali
policikliki
aromatski
ugljovodici
4-aminobifenil
2-naftilamin
2-aminofluoren
2-acetilaminofluoren
2-aminoantracen
Heteropolicikliki
amini
Alfatoksin B1
Ipomeanol
Benzen
Stiren
Akrilonitril
Vinilbromid
Trihloretilen
Ugljiktetrahlorid
Hloroform
Metilen hlorid
N-nitrozodimetilamin
1,2-dihloropropan
Etil karbamat
Alfatoksin-B1
Alfatoksin-G1
Policiklini
ugljovodici
Dihidrodioli
Metabolizam etanola
Etanol je mala molekula, rastvorljiva i u vodi i u lipidima.
Apsorbira se iz crijeva pasivnom difuzijom. Mala koliina
uneenog etanola (0- 5%) metabolizira se u enterocitima gornjeg
dijela probavnog trakta, a preostali dio prelazi u krv, od ega se
85% to 98% metaboliziza u jetri, a samo 2% to 10% se izluuje
putem plua ili bubrega.
Glavni put metabolizma etanola u jetri je onaj sa jetrenom
alkohol dehidrogenazom, citosolnim enzimom koji oksidira etanol
u acetaldehid, uz redukciju NAD+ to NADH. Ukoliko se ne ukloni,
acetaldehid ispoljava toksino djelovanje na jetru, a moe ui u
krv i djelovati toksino i na druga tkiva.
Oko 90% stvorenog acetaldehida se dalje metabolizira u acetat
u jetri. Glavni enzim je mitohondrijska acetaldehid
dehidrogenaza (ALDH) koja ima nisku vrijednost za Km, i oksidira
acetaldehid u acetat, uz stvaranje NADH. Acetat, koji nema
toksine efekte, moe biti aktiviran u acetil CoA u jetri (moe ui
u citratni ciklus ili u biosintezu masnih kiselina u jetri). Najvei dio
stvorenog acetata ulazi u krv i aktivira se u acetil CoA u
skeletnim miiima i drugim tkivima. Acetat nije toksian.
Drugi vani put oksidacije etanola u jetri je mikrozomalni etanol
oksidirajui sistem (MEOS), koji takoer oksidira etanol u
acetaldehid. Glavni enzim je izozim citochrom P450 oksidaza
mijeane funkcije (CYP2E1), koja koristi NADPH kao dodatni
elektron donor i O2 kao elektron akceptor. Ovaj put je odgovoran
za samo 10% - 20% etanol oksidacije u umjerenih alkoholiara.
135
Svaki od enzima ukljuenih u metabolizam etanola (alkohol

dehidrogenaza, acetaldehid dehidrogenaza, i CYP2E1)
egzistiraju kao familija izoenzima.
Mikrozomalni etanol oksidirajui sistem (MEOS) ukljuuje
lanove citohrom P450 superfamilije enzima.
I etanol i NADPH doniraju elektrone u reakciji redukcije molecule
kisika u vodu.
Citohrom P450 enzimi imaju dvije glavne katalitike proteinske
komponente: elektron-donirajui reduktaza sistem koji prenosi
elektrone sa NADPH (cytochrome P450 reduktaza), i citohrome
P450. Citohrom P450 protein sadri vezujua mjesta za O2 i
supstrat (tj., etanol).
Enzimi su prisutni u endoplazmatskom retikulumu, koji nakon
izolacije iz oteenih stanica formira membransku frakciju nakon
centrifugiranja koju su biohemiari nazvali mikrozomi.
Slika 4-6. Mikrozomalni etanol oksidirajui sistem (MEOS). Reakcija

koju katalizira MEOS (koji ukljuuje CYP2E1) u endoplazmatskom
retikulumu (ER). (Modificirano prema Lieberman M, Marks A, Smith C.
Marksove osnove medicinske biohemije-kliniki pristup. Data Status,
Beograd, 2008)
CYP2E1 ima mnogo veu Km za etanol nego ADH1 alkohol

dehidrogenaze (11 mM v 4 mM).
Genetiki polimorfizam za ADH (ADH1A, ADH1B i ADH1C) je
dijelom odgovoran za razlike u brzini eliminacije etanola meu
razliitim individuama ili populacijama.
136
Pri velikom unosu etanola, najvei dio unesenog etanola se

metabolizira pomou CYP2E1. Hronino konzumiranje etanola
poveava hepatike CYP2E1 nivoe za oko 5 puta.
Mada indukcija CYP2E1 poveava klirens etanola iz krvi i ima
negativne posljedice: acetaldehid se proizvodi bre nego to ga
moe metabolizirati acetaldehid dehidrogenaza, to znaajno
poveava rizik od oteenja jetre uzrokovanog povienom
koncentracijom acetaldehida u krvi, ali i drugih tkiva i organa.
Citohrom P450 enzimi mogu stvarati slobodne radikale, koji
takoer mogu dovesti do veeg oteenja jetre i ciroze.
Koncentracija etanola u krvi via od 18 mM (0.08%; legalni
intoksikacijski limit), mogu rezultirati oteenjem mozga i CNS.
Indukcija CYP2E1 poveava brzinu klirensa etanola i na taj
nain doprinosi poveanoj toleranciji prema etanolu.
Etanol je inhibitor fenobarbital-oksidacijskog P450 sistema: kada
se konzumiraju velike koliine etanola, inaktivacija fenobarbitala
je direktno ili indirektno inhibirana. Istovremeno uzimanje velikih
doza fenobarbitala i etanola rezultiraju akumulacijom u krvi
toksinih nivoa fenobarbitala.
N- i S-oksidacije katalizirane mikrosomalnom flavin

monooksigenazom (FMO)
FMO predstavlja alternativni put biotransformacije za lipofilne
ksenobiotike koji sadre atome N i S.
FMO oksigenaza ima irok spektar supstrata. Supstrati za FMO
su: sekundarni i tercijarni aciklini i ciklini amini, arilamini,
hidroksilamini,
hidrazini,
sulfidi,
tioli,
tiokarbamati,
merkaptopirimidini, merkaptoimidazoli, fenotiazini.
Broj joniziranih grupa na endogenom supstratu je znaajan
faktor na osnovu kojeg FMO moe razlikovati ksenobiotike od
endogenih supstrata.
U jetri ovjeka su prisutna tri izoenzima FMO: izoenzim I
(FMO1A1); izoenzim II (FMO1D1), koji je glavni izoenzim, i
izoenzim III.
Biohemizam katalitikog ciklusa FMO:
- Supstrat nije potreban za aktivaciju kisika to predstavlja
znaajnu razliku izmeu FMO i CYP450
137
Bilo koji supstrat koji moe proi kroz stanine membrane

i prodrijeti do reaktivnog intermedijera FMOhidroperoksiflavina, potencijalni je supstrat, to
objanjava iroku supstratnu specifinost FMO
Supstrat reagira sa aktivnim oblikom FMO: flavin-4hidroperoksidom (reaktivni derivat vodikovog peroksida
Enz-FAD-OOH) i oksidira se prijenosom kisika sa flavin4-hidroperoksida (faza 1)
Kroz sljedee faze (faze 2-5) aktivirani oblik FMO se
regenerira iz Enz-FAD-OH, NADPH, kisika i protona.
Peroksidaze i ostale monooksigenaze

Peroksidaze su hemproteini koje kataliziraju oksigenaciju
heteroatoma i aromatizaciju 1,4-dihidropiridina.
Put oksidacije ukljuuje stvaranje (FeO)3+ intermedijera koji je
analogan perferil kompleksu CYP450.
Ostale monooksigenaze: dopamin -monooksigenaza, enzim
prisutan u sisara, sadri Cu i katalizira reakcije C-hidroksilacije,
epoksidacije, S-oksigenacije, N-dealkilacije.
Nemikrozomalne oksidacije
U nemikrozomalnim oksidacijama sudjeluju oksidaze i
dehidrogenaze koje su prisutne u mitohondrijama i citosolu
stanica.
Alkohol dehidrogenaza
NAD ovisni enzim koji se nalazi u topljivoj frakciji homogenata
tkiva i koji katalizira oksidaciju razliitih alkohola: primarnih
alkohola do aldehida, sekundarnih alkohola do ketona, dok se
tercijarni izluuju nepromijenjeni ili kao konjugati.
Oksidacija pod djelovanjem alkohol dehidrogenaze predstavlja
glavni metaboliki put za etanol: 2/3 uneenog etanola oksidira
alkohol dehidrogenaza, a preostali dio etanola se metabolizira
pod djelovanjem enzima CYP2E1 kojeg etanol inducira.
Indukcija CYP2E1 doprinosi aktivaciji nekih ksenobiotika ime se
poveava osjetljivost tekih alkoholiara na anestetike, neke
138
analgetike i hemijske kancerogene, dok prekomjerna koliina

ovako stvorenog acetaldehida djeluje hepatotoksino, dovodi do
peroksidacije membranskih lipida, stvara komplekse sa
proteinima.
Aldehid oksidaza
Sudjeluje u metabolizmu niza azaheterociklinih spojeva:
zaleplon (sedativ-hipnotik) do 5-okso metabolita; tiogvanin
(citostatik) do 8-oksotiogvanina; kinin i kinidin do 2-kinolon
metabolita; benzotiazol, benzoksazol i drugi analozi.
Hepatotoksini i neurotoksini MPTP (1-metil-4-fenil-1,2,3,6tetrahidropiridin) se metabolizira pod djelovanjem aldehid
oksidaze do netoksinog metabolita MP-2-piridona.
Aldehid oksidaza sudjeluje i u metabolizmu S-nikotina do Skotinina.
Aldehid oksidaza i ksantin oksidaza sudjeluju i u metabolizmu
prvog prolaza oralno primjenjenog metotreksata do 7hidroksimetotreksata.
Ksantin oksidaza i ksantin dehidrogenaza
Ova dva enzima predstavljaju razliite oblike proizvoda istog
gena i mogu prelaziti jedna u drugu, pa se nazivaju ksantin
oksidoreduktaza.
Imaju znaajnu ulogu u metabolizmu niza citostatika.
U oksidaciji azaheterociklusa
dehidrogenaze sudjeluje i NAD+.
pod
djelovanjem
ksantin
6-merkaptopurin se metabolizira pod djelovanjem ksantin

oksidaze do 6-merkaptourata.
Monoaminooksidaza (MAO)
Enzim koji je smjeten u membrani mitohondrija, sadri flavin i
katalizira oksidativnu deaminaciju monoamina.
Supstrati za MAO: monoamini, sekundarni i tercijerni amini u
kojima je N supstituiran metil grupama; MAO djeluje na
kateholamine i serotonin u CNS, a hepatika MAO sudjeluje u
inaktivaciji monoamina u krvi.
139
Izolirana su dva tipa: MAO-A i MAO-B koji pokazuju razliite

afinitete prema supstratima.
MAO-B sudjeluje u metabolizmu toksinog MPTP (1-metil-4fenil-1,2,3,6-tetrahidropiridin) koji nastaje u toku sinteze
reverznih estera meperidina, i prevodi ga u toksini MPP+ (1metil-4-fenilpiridinij jon), koji se akumulira u dopaminergikim
neuronima i inhibira oksidacijsku fosforilaciju, to je biohemijska
osnova parkinsonizma. MAO-B inhibitori (deprenil) sprjeavaju
ovu biotransformaciju.
Opa reakcija u kojoj sudjeluje MAO:
R-CH2-NH2 + O2 R-CH=NH R-CHO + NH4
Diaminooksidaza (DAO)
Djeluje na diamine i histamin na slian nain kao MAO i nastaju
aldehidi; smanjuje bioloke efekte histamina i polimetilen
diamina; piridoksal fosfat i flavin su neophodni za njeno
katalitiko djelovanje.
Reakcije redukcije
Redukcija ksenobiotika ketona je znaajan metaboliki put u
sisara. Karbonilni spojevi su lipofilni, te su njihova redukcija do
hidrofilnih alkohola i dalja konjugacija neophodne za eliminaciju.
Enzimi koji kataliziraju ove reakcije locirani su u mikrosomalnoj ili
u nemikrosomalnoj frakciji (najee citosol).
Aromatski, alifatski, aliciklini i nezasieni ketoni (naltrekson,
nalokson, hidromorfon, daunorubicin) metaboliziraju se do
slobodnih ili konjugiranih alkohola djelovanjem odgovarajuih
karbonil reduktaza.
Azo i nitro redukcije
Azoreduktaza, NADPH ovisni enzimski sitem u mikrosomima
jetre, katalizira prevoenje azospojeva (prontozil, sulfasalazin) u
aromatske primarne amine.
Nitroreduktaza prevodi nitrospojeve (hloramfenikol, nitrobenzen)
u primarne aromatske amine.
140
Hidroliza
Lijekovi i ksenobiotici koji su u hemijskom smislu esteri ili amidi
hidroliziraju se u krvi, mikrosomima jetre, bubrezima i drugim
tkivima pod djelovanjem odgovarajuih enzima. U pravilu, amidi
su otporniji na hidrolizu od estera i izluuju se uglavnom u
nepromijenjenom obliku.
Enzimi iz grupe karboksilesteraza kataliziraju hidrolizu estera i
nekih amida.
U veini sluajeva hidrolizom esterske ili amidne veze u
toksinim
spojevima
nastaju
netoksini
metaboliti
(bioinaktivacija), koji se konjugiraju i izluuju.
Holin esteraza hidrolizira sukcinilholin i prokain, kao i
acetilsalicilnu kiselinu; meperidin se hidrolizira pod djelovanjem
jetrenih mikrosomalnih esteraza; difenoksilat se hidrolizira do
aktivnog metabolita difenoksilne kiseline.
Poseban tip esteraza je serumska paraoksonaza (PON1) koja
titi organizam od neurotoksinog djelovanja organofosfata.
4.3. Reakcije druge faze biotransformacije

Druga faza biotransformacije lijekova obuhvata sljedee reakcije:
-
glukuronidacija
sulfokonjugacija
konjugacije sa aminokiselinama
bioloko acetiliranje
konjugacija sa glutationom
metiliranje-transmetiliranje
Reakcije konjugacije u najveem broju primjera slijede nakon

reakcija I faze biotransformacije. Reakcije konjugacije mogu i
prethoditi reakcijama I faze.
Ksenobiotici sa funkcionalnom grupom
konjugaciju ne prolaze kroz fazu I reakcija.
slobodnom
za
Konjugacija je za veinu ksenobiotika primarni mehanizam

detoksikacije.
141
U nekim sluajevima, nastaju lijekovi jaeg djelovanja (morfin-6glukuronid ima jae analgetsko djelovanje od morfina); u nekim
sluajevima nastaju intermedijeri koji mogu uzrokovati
kancerogenezu, alergijske reakcije i oteenja tkiva.
Sekvencijalnom konjugacijom iste supstance mogu nastati
multipli konjugirani produkti.
Razliiti putevi konjugacije mogu se natjecati za istu
funkcionalnu grupu, usljed ega nastaju razliiti metaboliti koji se
izluuju urinom ili fecesom.
Reaktivnost funkcionalne grupe odreuje tip konjugacije: fenolna
grupa lahko podlijee sulfataciji, O-glukuronidaciji i metilaciji;
amino grupa acetilaciji, sulfataciji i glukuronidaciji; karboksilna
grupa konjugaciji sa aminokiselinama (ester) i glukuronidaciji.
Konjugacija sa glukuronskom kiselinom

Glukuronidacija je konjugacija lijeka ili njegovog primarnog
metabolita sa D-glukuronskom kiselinom. Glukuronidi su
rastvorljiviji u vodi, obino su kiseliji i vie jonizirani pri
fiziolokom pH, tee prolaze kroz membrane i slabije se
reapsorbiraju u bubrezima.
UDPGA je aktivirana glukuronska kiselina koja se stvara u jetri
djelovanjem odgovarajue dehidrogenaze. UDP-glukuronil
transferaza (UGT) je mikrozomalni enzim jetre, bubrega, GI
trakta i koe koji katalizira prijenos aktivirane glukuronske
kiselina na odgovarajuu molekulu (najee je to produkt
nastao u I fazi biotransformacije). O-, N-, S-glukuronidi i
acilglukuronidi nastaju u toku reakcija glukuronidacije.
Postoje razliiti UGT izoenzimi prisutni u jetri i ekstrahepatikim
tkivima (bubrezi, plua, mozak). UGT1A6 izoenzim je
najrasprostranjeniji od svih UTG izoenzima
Openito, glukuronidi su bioloki i hemijski manje reaktivni od
ishodnih molekula.
Glukuronidacija
moe
izazvati
(hepatotoksinost,
kancerogeneza),
reaktivnih elektrofilnih intermedijera.
142
oteenja
pomaui
stanica
nastanak
Sulfatacija i glukuronidacija su procesi koji se odvijaju jedan

pored drugog i esto se natjeu za iste supstrate.
Morfin, amitriptilin i kotinin su lijekovi koji podlijeu glukuronidaciji
u tijelu.
Slika 4-7. Reakcije konjugacije sa aktiviranom glukuronskom kiselinom.

(UDP--D-glukuronska kiselina). (Modificirano prema Markey SP. Drug
Metabolism. Laboratory of Neurotoxicology , NIMH, NIH Nov. 16, 2006)
Sulfokonjugacija
Sulfokonjugacija je reakcija konjugacija sa sulfatnom kiselinom
koju kataliziraju sulfotransferaze. Sulfotransferaze prisutne u
citosolu kataliziraju konjugaciju ksenobiotika i endogenih
supstancija (fenolni steroidi, neurotransmiteri). Membranski
vezane sulfotransferaze (Golgijev aparat) su odgovorne za
sulfataciju glikozaminoglikana, glikoproteina i slinih ednogenih
supstancija i nisu povezane sa metabolizmom ksenobiotika.
Biohemizam sulfatne konjugacije: sulfokonjugacija se odvija
prijenosom aktivirane sulfatne grupe sa 3'-fosfoadenozin-5'fosfosulfata (PAPS) na molekulu akceptora (ksenobiotik) u
citosolu, a kataliziraju je multigene sulfotransferaze.
PAPS se stvara iz ATP i neorganskog sulfata pod djelovanjem
enzima ATP-sulfurilaze i APS-fosfokinaze: najprije reagiraju ATP
i neorganski sulfat i nastaje adenozin fosfosulfat (APS); u
sljedeem koraku 3'-OH grupa APS se fosforilira sa ATP.
143
U nedostku PAPS-a, anorganskog sulfata ili aminokiselina koje

sadre sumpor (L-metionin, L-cistein), te pri visokim
koncentracijama supstrata, odvija se reakcija glukuronidacije.
NH2
N
N
N
N
H
O H
H
HO
R OH
OH O
OH
O P O S
O
O
H
OH
O
R O S OH
O
Slika 4-8. Struktura PAPS i reakcija sulfatacije. (Modificirano prema

Markey SP. Drug Metabolism. Laboratory of Neurotoxicology , NIMH,
NIH Nov. 16, 2006)
Porodica sulfotransferaza
Sulfotransferaze ovjeka se mogu podijeliti u dvije porodice:
SULT1 i SULT2.
Izoenzimi SULT1A1, SULT1A2 i SULT1A3 kataliziraju sulfataciju
razliitih fenolnih lijekova, kateholamina i aromatskih amina.
Izoenzimi SULT2 porodice su uglavnom ukljueni u reakcije
sulfatacije endogenih supstancija (steroidni hormoni i njihovi
metaboliti, tiroidni hormoni). Sulfatacijom se smanjuje bioloka
aktivnost steroidnih hormona jer sulfatna grupa onemoguava
njihovo vezivanje na receptore.
SULT1A izoenzimi su prisutni u jetri, duodenumu, mozgu,
bubrezima i trombocitima.
Vano mjesto odvijanja sulfatacije, posebno nakon oralne
primjene, su crijeva to za posljedicu moe imati smanjenje
bioraspoloivosti lijeka iji je primarni put konjugacije sulfatacija
(izoproterenol, albuterol, -metil dopa, acetaminofen).
144
Sulfatacija je reakcija detoksikacije, ali u nekim sluajevima na

ovaj nain mogu nastati reaktivni intermedijeri ukljueni u
procese karcinogeneze ili oteenja tkiva.
Slika 4-9. U reakcijama sulfatacije mogu nastati aktivniji metaboliti.

(Modificirano prema Markey SP. Drug Metabolism. Laboratory of
Neurotoxicology , NIMH, NIH Nov. 16, 2006)
Konjugacija sa aminokiselinama
Ksenobiotici-karboksilne kiseline stupaju u reakcije konjugacije
sa aminokiselinama. Glicin najee stvara u vodi topljive
jonizirane
konjugate
sa
aromatskim,
arilalifatskim
i
heterociklinim
karboksilnim
kiselinama.
Konjugati
sa
aminokiselinama nisu se pokazali toksinim.
Biohemizam reakcija konjugacije sa aminokiselinama: reakcija
stvaranja acilKoA koju katalizira acilKoA sintetaza:
R-COOH + ATP + KoA R-CO-SKoA + AMP
Reakciju stvaranja konjugata katalizira transacetilaza:
R-CO-SKoA + R'-NH2 R-CO-NH-R' + KoA
U ovim reakcijama se formira amidna ili peptidna veza, pri emu
se ksenobiotik mora prvo aktivirati u reakciji sa koenzimom A
(KoA) (stvaranje reaktivne tioestarske veze).
Stereoizomerne 2-arilpropionske kiseline (profeni) ine veliku
grupu NAID. Antiinflamatornu aktivnost posjeduju samo S(+)
enantiomeri. Farmakoloki neaktivni R-enantiomer podlijee
stvaranju tioestera sa KoA. Nastali tioestar se, potom, prevodi u
S-acilKoA, koji se hidrolizira. Na taj nain, stvaranjem konjugata
sa kiselinom (aminokiselina, glukuronska kiselina), racemini
NAID se prevodi u aktivniji S-enantiomer.
145
Budui je nastanak 2-arilpropionilKoA tioestera analogan

aktivaciji dugolananih masnih kiselina, mogue je da promjene
koncentracije KoA mogu uticati na metaboliku inverziju 2arilpropionskih kiselina (dijabetes, gladovanje).
Acetilacija
Reakcijama acetilacije podlijeu primarni alifatski i aromatski
amini, aminokiseline, hidrazini i sulfonamidi (spojevi sa
aminogrupom). Glavno mjesto odvijanja reakcija acetiliranja je
jetra. Primjeri lijekova: prokainamid, izoniazid, sulfanilimide,
histamine.
Sulfonamidi mogu formirati N1 i N4 acetilderivate. Acetilkonjugati
mogu sauvati farmakoloku aktivnost (N-acetilprokainamid).
Enzimi acetiltransferaze kataliziraju reakcije acetiliranja.
Genetiki polimorfizam acetiltransferaza ima znaajne posljedice
na terapiju lijekovima i tumorogenost ksenobiotika.
Razlikujemo tzv. brze i spore acetilatore: brzi acetilatori
eliminiraju lijek bre prevodei ga u relativno netoksine N-acetil
metabolite, dok su spori acetilatori osjetljiviji na toksine efekte
lijeka jer imaju veu koncentraciju neacetiliranog lijeka u plazmi.
Slika 4-10. Reakcije konjugacije sa acetatnom kiselinom. Modificirano

prema Markey SP. Drug Metabolism. Laboratory of Neurotoxicology ,
NIMH, NIH Nov. 16, 2006)
Konjugacija sa glutationom
Biohemizam reakcije konjugacije sa glutationon:
-
146
Inicijalna konjugacija sa glutationom pod djelovanjem

enzima glutationS-transferaze (GST): sulfhidrilna grupa
glutationa djeluje kao nukleofil i nastaje konjugat sa

glutationom
Metaboliko odcjepljenje glutamilnog i glicinilnog ostatka
Acetiliranje cisteinskog ostatka i nastajanje merkapturnih
kiselina (S-derivati N-acetilcisteina).
GST je multigena porodica izoenzima koja je izolirana iz topljive

frakcije jetre. U ovjeka su prisutna dva izoenzima: GSTM1 i
GSTT1.
Primarni supstrati za GSTM1 su: nitrozourea, citostatici, derivati
iperita. GSTT1 metabolizira i male organske molekule: otapala,
halogenirani ugljovodici, elektrofilni spojevi.
Metiliranje
N-metilacija
Specifine N-metiltransferaze kataliziraju prijenos aktivnih metil
grupa sa S-adenozil metionina (SAM) kao donora na molekulu
akceptora.
Amin-N-metiltransferaza vri N-metilaciju niza primarnih i
sekundarnih amina, ukljuujui i lijekove.
S-metilacija
Tiol S-metiltransferaze kataliziraju S-metilaciju tiola. S-metilacija
se odvija u prisustvu SAM.
S-metilacijom
se
metaboliziraju
disulfiram,
tireostatici,
merkaptani, H2S, kaptopril, penicilamin, 6-merkaptopurin.
Neki primjeri detoksikacijskih reakcija u metabolizmu lijekova:
147
METABO
OLIZAM LIJEK
KOVA
Detokksikacija vinilhlorida
Slika 4-6.
4
Detoksikkacija vinilhlorida.(Modifiicirano prem
ma Lieberman
n M,
niki
Marks A, Smith C.
C Marksove osnove medicinske
m
b
biohemije-kli
pristup
p. Data Statu
us, Beograd, 2008)
Detokksikacija ace
etaminofena
a
Aceta
aminofen (T
Tylenol) je primjer ksenobiotika koji se u jetri
za
sigu
(sulfuriza
metab
bolizira
urno
izluivanje
acija,
glukurronidacija).
Slika 4-7.
4
Putevi detoksifikacije
e acetaminofe
ena. N-acetill cistein stim
mulira
produkkciju glutationa, reducirajui nivoe NAP
PQI. Etanol stimulira CYP
P2E1
aktivno
ost (MEOS). (Modificirano prema Liebe
erman M, Ma
arks A, Smitth C.
Markso
ove osnove me
edicinske bioh
hemije klinik
ki pristup. Data
a Status, Beog
grad,
2008)
148
Moe biti toksian ukoliko se unese u velikim dozama: P450

enzim proizvodi toksini intermedijat N-acetil-p-benzoquinonimin
(NAPQI), koji se moe sigurno izluiti nakon konjugacije sa
glutationom.
Acetaminofen (Tylenol) moe biti glukuroniziran ili sulfatiziran
kako bi se mogao sigurno izluiti putem bubrega.
Acetaminofen moe biti toksian ukoliko se unese u organizam u
velikim dozama koje su potencijalno toksine. U takvoj situaciji
sistemi sulfotransferaza i glukuroniltransferaza nisu u stanju
metabolizitati svu koliinu unesenog lijeka i veina
acetaminofena se metabolizira kroz NAPQI put (N-acetil-pbenzokvinonimin, toksini intermedijer). Citohrom P450 enzimi
proizvode toksini intermedijat N-acetil-p-benzokvinonimin
(NAPQI) koji se moe sigurno izluiti putem urina nakon
konjugacije sa glutationom.
N-acetilcistein stimulira proizvodnju glutationa i na taj nain
reducira nivoe toksinog NAPQI. Etanol stimulira aktivnost
CYP2E1 (MEOS) i na taj nain doprinosi poveanom stvaranju
NAPQI. NAPQI moe otetiti stanine proteine jetre (stvaraju se
adukti sa proteinima hepatocita i nastupa njihova smrt).
Ukoliko se acetaminofen uzima u korektnim terapijskim dozama,
< 10% lijeka prelazi u NAPQI i ova koliina se moe brzo ukloniti
pomou glutation detoksikacijskog sistema (reakcije II faze).
Unoenjem toksinih doza acetaminofena, nivo glutationa u
hepatocitima nije dovoljan da detoksificira sav nastali NAPQI, to
rezultira smru hepatocita.
CYP2E1 proizvodi NAPQI, a inducira ga alkohol. Na taj nain,
osobe koje hronino uzimaju alkohol su mnogo osjetljivije prema
toksinom djelovanju acetaminofena jer se najvei dio
acetaminofena metabolizira u NAPQI. U takvih osoba ak i
preporuene terapijske doze acetaminofena mogu biti toksine.
Efektivan tretman trovanja acetaminofenom ukljuuje upotrebu
N-acetilcisteina koji zamjenjuje cistein kao prekursora u
biosintezi glutationa, to, potom, rezultira stimulacijom reakcija II
faze i redukcijom nivoa toksinog intermedijata.
149
HN
COCH 3
CAR
CYP2E1*
PXR
CYP3A11
OH
COCH 3
Toksinost
O
Ksenobiotici
HN
COCH 3
SH
GLY
S CYS
OH
GLU
glu-cys-gly
toksinost
Slika 4-8. Toksinost NAPQI je povezana sa aktivacijom PXR i CAR

receptora. Aktivacija PXR inducira CYP3A11, a aktivacija CAR inducira
CYP2E1 i na taj nain znaajno poveava toksinost acetaminfena u
eksperimentalnih ivotinja. (Modificirano prema Markey SP. Drug
Metabolism. Laboratory of Neurotoxicology , NIMH, NIH Nov. 16, 2006)
150
FARMAKOGENETIKA I
FARMAKOGENOMIKA
POGLAVLJE
5
5.1. Definicija
5.2. Povijest
5.3. Zablude zvane prosjean bolesnik i prosjena
terapijska doza
5.4. Ljudski genom
5.5. Genetika varijabilnost
5.6. Farmakokinetika varijabilnost
5.7. Farmakodinamijska varijabilnost
5.8. Genetiki polimorfizam sa indirektnim uinkom na
reakciju na lijekove
5.9. Farmakogenomika i osobna medicina
5.10. Mogunosti farmakogenomike danas i u bliskoj
budunosti
5.11. Neke od metoda u farmakogenetici
5.12. Zakljuci
151
5.1. Definicija
Ekogenetika je struka koja istrauje mnogostrukost u genetski
uvjetovanim pojedinanim reakcijama na sve fizike i hemijske
agense u ivotnom okoliu. Farmakogenetika je dio ekogenetike.
To je struka koja se bavi istraivanjem uticaja genetske osnove u
reakciji na lijekove. Ona u sebi ukljuuje farmakogenomiku koja
istrauje viegenetike odrednice cijelog genoma u reakciji
organizma kao cjeline.
U organizmu ima oko 10 miliona polimorfnih nukleotida koji se
sastoje od pojedinanih parova purinskih i pirimidinskih baza u
kojima moe nastati biohemijska izmjena, a organizmi se
biohemijskogenetiki razlikuju na svakih 300-1000 nukleotida. U
njima mogu nastati brojne razlike tokom mehanizma kopiranja
proteina. Zadaa je farmakogenetike identifikacija onih
promijenjenih nukleotida i posljedino izmijenjenih gena koji
dou do izraaja tokom replikacije i, prema tome, imaju
posljedice na reakciju na lijek i na uinak lijeka.
Odgovor organizma na datu hemikaliju, lijek ili dijagnostiko
sredstvo jeste posljedica geni-okoli fenotipa. To znai da taj
odgovor ovisi o sloenoj meuigri genetikih i okolinih initelja i
mnogobrojne se razlike u reakciji na lijekove nastoje objasniti
razlikama u mnotvu i genetikih i ivotnookolinih initelja.
Istraivanja na jednojajanim blizancima su pokazala da je nain
metabolizma lijekova nasljedan i da geni daleko vie negoli uticaj
okolia odreuju sudbinu lijeka u organizmu.
Razlika izmeu farmakogenetike i farmakogenomike je u tome
to farmakogenetika istrauje nasljedne promjene u
pojedinanim genima, a farmakogenomika istrauje uticaj
genoma kao cjeline u reakciji na lijekove. Iz ovog proizilazi da
jasna podjela ne postoji i da je ona dogovorna. Razliitosti u
reakciji svakog pojedinanog genoma (organizma) na svaku
datu hemikaliju su mnogostruke i posljedica su genskog
naslijea i hemijskih osobina datog lijeka. Glavni parametri ove
interakcije su prikazani na slici 5-1.
152
Slika 5-1. Temeljna meudjelovanja genotipa i lijekova. Pojanjenje

skraenica: FK-Farmakokinetika, FD-Farmakodinamika, KP-Klinika
posljedica. Iz slike se moe razabrati da svaki bolesnik ima
potencijalnu genetiku mogunost drugaijeg reagiranja na istu
hemikaliju. Rezultat interakcije genotipa i okolia jeste fenotip koji u
meudjelovanju sa lijekom odreuje njegov metabolizam i uinak.
Dostava i metabolizam lijeka se odreuju farmakokinetikim, a uinak
farmakodinamijskim metodama. Rezultat interakcije genoma i
hemikalije je kliniki vidljiv uticajem hemikalije na bolest i njenom
toksinou.
(Modificirano iz PharmGkb, PGx information flow:
www.pharmgkb.org/resources/categoriesofpharmacogenetic_knowledg
e.jsp.)
Iako podruja farmakogenetike i farmakogenomike nisu jasno

ograniena, niti struke tano definirane, iz gornjeg teksta
proizilazi da se one ne smiju izjednaavati jer se
farmakogenetika primarno odnosi na monogenske varijacije
odgovorne za razliit metabolizam i sudbinu lijeka, a
farmakogenomika na spektar gena i genske sklopove koji u
meusobnoj interakciji utiu na uinkovitost i nepoeljne pojave
lijeka. Primjerice, farmakogenetika istrauje uticaj gena koji
kodira -1 receptor, cilj djelovanja neselektivnog -1 blokatora
karvedilola, a farmakogenomika istrauje meusobna djelovanja
gena koji kodiraju CYP2D6, -1i -2 receptore u njihovom uticaju
na uinkovitost karvedilola.
I farmakogenetika i farmakogenomika najbolje definiraju i lijek i
lijeenje jer farmakogenetika otkriva i definira promjene u
pojedinanim nukleotidima to dovode do promjena u genskim
kodiranjima jetrenih enzima odgovornih za metabolizam lijeka, a
farmakogenomika otkriva i definira somatske mutacije u
153
staninim DNK u tkivima, a koja dovode do promijenjenog

odgovora na lijekove.
5.2. Povijest
Naziv uroena greka u metabolizmu je definiran 1902. godine,
kada je priopeno opaanje o bolesti koja je posljedica
poremeenog metabolizma spojeva alkaptana, pa je bolest
nazvana alkaptonuria. Koncept urodjenih greaka u
metabolizmu je potvren 1940. godine kada je ustanovljena
poveana uestalost hemolitike anemije meu osobama kojima
su davani antimalarini lijekovi, a koje su imale uroenu
nedostatnost u enzimu glukoza-6-fosfat dehidrogenaza.
Prva opaanja o genetikim razliitostima u reakciji na lijek
potiu iz 1950. godine i tiu se upotrebe miinog relaksatora
suksametonium
hlorida
i
enzima
butirilholinesteraze/pseudoholinesteraze koji ga metabolizira.
Zamijeeno je da jedna od 3500 osoba bijele rase ima manje
uinkovitu gensku varijantu ovog enzima i zbog toga
metaboliziraju sporije suksametonijum hlorid. Rezultat je
dugotrajniji uinak lijeka i sporiji oporavak od paralize.
Godine 1957. je ustanovljeno da je razliitost odgovora na
lijeenje posljedica razliitog naslijea, a 1959. godine je sroen
izraz farmakogenetika. Tako su uroene i familijarne pogreke u
odgovoru na lijekove bile otkrivene ranije negoli je Rosalind
Franklin 1953. godine otkrila strukturu deoksiribonukleinske
kiseline (DNK, DNA) kao nositelja gena i genskih aktivnosti.
Potonjih 50 godina utroeno je na istraivanje, definiranje i
odreivanje sekvenci gena i genskih sklopova molekule DNK.
Najvei poticaj u istraivanju genetike poeo je s radom na
Projektu ljudskog genoma 1990. a mapiranje cjelokupnog
genoma zavreno je 2005. godine. Te godine je i postavljen
jedan od glavnih ciljeva genetikih istraivanja: individualno
odreivanje upotrebe lijekova i odreivanje reakcija na lijekove
na osnovi poznavanja genoma.
154
FA
ARMAKOGEN
NETIKA I FARM
MAKOGENOM
MIKA
5.3. Zablude zvane prosjea

an bolesn
nik i
prosje
na terap
pijska do
oza
Najve
ei dio naeg znanja o bolestim
ma i lijekovvima potie
e iz
pokussa na malim laboratorijskim ivotinjam
ma, mievima,
zamorcima i ta
akorima. Tako
T
su stotine milio
ona rtvova
anih
bezim
menih malih
h heroja za
aslunije za
a ljudsku zn
nanost neg
goli i
jedan znanstveniik ili skupina
a znanstven
nika. Meuttim, iako su sva
iva bia
b
konstrruirana na osnovi iste
e genske ljestvice, je
er je
razlika
a meu njim
ma samo na
n osnovi broja
b
gena u genomu i na
osnovvi slijeda vremenske
e aktivacije
e i deaktivvacije genskih
sklopo
ova, minima
alne evoluccijske gensk
ke razlike izmeu ovje
eka i
ostalih
h postoje. One se oituju u drugaijim
m ili djelom
mice
druga
aijim krajjnjim uin
nkovitim molekulama
a-enzimima
a i
hormo
onima. Zbo
og toga se
s zakljuc
ci donesen
ni na osn
novu
rezulta
ata pokusa
a na ivotin
njama ne mogu
m
direktn
no primjenjivati
na ovjeka.
Mogue su samo vi
e ili man
nje vjerova
atne
pretpo
ostavke. Po
oetna orijen
ntacijska sa
aznanja o dozama lijekkova
(minim
malna, sred
dnja, maksimalna, leta
alna, itd) se
e uvijek odrrede
na ivotinjama i dobar su putokaz za kontro
olirane klinike
pokuaje na lju
udima. akk i pokusi na ljudskkim stanica
ama
uzgaja
anim u in vitro uvje
etima u in
nkubatoru su
s jednostavni
ekspe
erimentalni modeli i da
aleko od tog
ga da bi mogli
m
odraa
avati
makar dio sloen
ne situacije u bolesnika
a u bolnici.
Slika 5-2.
5
Tri mogu
ua terapijskka odgovora u bolesnika sa istom bo
olesti
kojima
a je dat isti lijek u istoj dozi.
d
Na ovo
oj slici je prikkazan norm
malan
odgovor u dvije tre
eine bolesn
nika, ali su mogui razliitti omjeri.
155
Jedna od glavnih genskih karakteristika ljudi jeste velika

arolikost u aktivaciji i deaktivaciji gena i genskih sklopova u
genomu. Svaka osoba, bez obzira koliko ih ima, ili bude bilo,
jeste genski unikat. Nisu isti ni roditelji i djeca, ni braa i sestre,
niti ostali roaci. Razliitost uvijek postoji, a mogue je govoriti
samo o postotku podudarnosti gena kao to se to, na primjer,
radi u odreivanju podudarnosti kompleksa histokompatibilnosti.
Dakle, ne postoji prosjean bolesnik koji e uvijek reagirati na
isti nain na isti lijek, nego svaki bolesnik potencijalno moe
reagirati drugaije na isti lijek, i ne postoji prosjena terapijska
doza koja e uvijek poluivati isti farmakoloki i terapijski uinak
bez obzira kome bolesniku je dali, nego postoje individualne
doze koje moraju biti podeene prema aktivnosti i razliitosti
metabolikog sistema svakog pojedinca koji je kodiran
genomom. Na dananjem stupnju razvoja farmakogenomike
mogue je definirati dijelove populacije koji reagiraju razliito na
lijek, kao i raspon u kome se pojedine osobe u svojoj reakciji na
lijek nalaze unutar iste podskupine populacije (slika 5-2).
5.4. Ljudski genom

Genom je kompletan genetiki materijal organizma u kome su
pohranjeni i ifrirani svi njegovi nasljedni podaci.
Tipian humani genom se sastoji od blizu 3 biliona (3x109)
parova baza smjetenih na lancu DNK, rasporeenih na 24
jezgrina hromozoma (22 autosomna + muki-Y i enski- X
hromosom) i na znatno manjem mitohondrijalnom hromozomu.
Iako ljudski genom sadri oko 24.000 gena, njihovi kodni
segmenti zauzimaju manje od 2% genoma. Zbog toga se veina
genoma sastoji od DNK koja se nalazi izmeu gena, daleko od
njih, ili u naputenim podrujima veliine nekoliko
megabazaparova (MBs) koji ne sadre nikakvih gena (genske
pustinje). Zbog toga svi podaci o genomu nisu jo uvijek
konani.
U funkcionalnom smislu ljudski se genom sastoji od nositelja i
poinitelja pri emu je nositelj lanac DNK, a poinitelj aktivni i
neaktivni geni koji se po potrebi mogu aktivirati. Genom jeste
ono to je svaka osoba: njena nasljeena genetika osnovagenotip i njen izgled i osobine nastale meudjelovanjem gena i
ivotnog okolia-fenotip. Rije genom se odnosi na genski
materijal u staninim jezgrama (nuklearan genom) i na genom
organela koje sadre vlastitu DNK (mitohondrijalan genom). Oko
5% DNK je naizmijenjeno sauvano tokom evolucije, to je
156
dokaz glavne ivotne vanosti ove molekule. Veina je, dakle,

lanca DNK genetiki prazna, ali postoje velike razlike meu
hromozomima: neki su bogati i nose i do 22 gena/Mb, a neki
siromani imajui samo ~3 gena/Mb, iskljuujui Y i
mitohondrijalni hromozom. Takoer, na istom hromozomu geni
se grupiraju u skupine to je od vanosti za dijagnostike
metode jer, kad su grupirani, lake se imunogenetikim
metodama otkriva njihova metabolika aktivnost.
Ljudski genom se moe definirati na mnogo naina jer je on
matrica sa koje se otkucavaju sve naredbe za ivot stanica i
organizma kao cjeline. On je i baza podataka, i kompjuter, i
sahat koji precizno otkucava svake sekunde itav ivot i u njemu
je programirana i duljina svaijeg ivota. Sve su funkcije striktno
regulirane unutar veoma uskih podruja tolerantnosti kolebanja u
izvrenju zadataka koje odreuje genska ifra, pa su tako
regulirani i metabolizam i funkcije hromozoma.
5.5. Genetika varijabilnost

Ono to svaku osobu ini razliitom od druge jeste razliitost u
rasporedu gena i genskih sklopova na lancu DNK. Podaci iz
Programa ljudskog genoma SAD pokazuju da, u prosjeku, bilo
koje dvije osobe imaju istih 99.9% sekvenci. Meutim, onih 0.1%
razlike rairenih meu 3.2 biliona parova baza u blizu 24.000
funkcionalnih gena DNK uzrokuju gensku razliitost i ine
svakog posebnim. Za svakog od tih gena postoji mnogo razliitih
varijanti poznatih kao aleli. Svi geni su smjeteni na molekuli
DNK kao alelomorfni parovi i svaka osoba za sebe ima
jedinstvenu kombinaciju ovih parova. Ova se razliitost naziva
genetiki polimorfizam.
Frekvencija genske promjene koja je vea od 1% u populaciji
izraava se kao genetiki polimorfizam.
Dvije su definicije genetikog polimorfizma:
1. Polimorfizam je zajedniko postojanje mnogih oblika
DNK odsjeaka na jednom lokusu unutar populacije.
2. Polimorfizam je diskontinuirana genetika varijacija to
rezultira sa razliitim formama tipova individua meu
pripadnicima jedne vrste.
Prva je definicija genetika, a druga genomika.
157
FA
ARMAKOGEN
NETIKA I FARM
MAKOGENOM
MIKA
Slika 5-3.
5
Shemattski prikaz ra
azliitih oblika strukturaln
nog polimorfiizma
u ljudsskom genomu koji dovodi do delecija,, duplikacija, inverzija i C
CNVs
(copy number va
ariants)-kopirranja razliiitih varijanti u odnosu
u na
ishodn
no stanje. (Modificirano
(
o prema E
Essentials off Genomic and
Person
nalised Me
edicine, Ch
hapter 2 Organization
n,Variation and
Expresssion of Hum
man Genome
e, Academic
c Press, 2010
0)
Na te
emelju spossobnosti metaboliziran
m
nja lijekova
a, genetiki se
polimo
orfizam povvezuje sa e
etiri vrste fe
enotipova:
-
158
fenotip ekstenzivno
e
og metabo
olizma (en
ngl. extensive
metabolizzer, EM) - znakovit
z
je za normallnu popula
aciju;
proizilazi iz genotipa wt/wt
fenotip srrednjeg mettabolizma (IIEM) meta
abolizam m
moe
biti norma
alan ili sma
anjen; nala
azimo ga ko
od heterozig
gota
za inaktivvirajuu mutaciju (jed
dan alel je
e funkciona
alan,
drugi inakktivan); proizilazi iz gen
notipa wt/mut
fenotip slabog metab
bolizma (en
ngl. poor me
etabolizer, PM)
- povezan
n je sa nakkupljanjem lijeka (supsstrata) jer g
ga je
organizam
m nesposoban mettabolizirati i tipino je
autosomn
no recesivn
no svojstvo nastalo mu
utacijom u oba
alela odg
govorna za ekspresiju enzima-enzzim je potp
puno
inaktivan;; proizilazi izz genotipa mut/mut
m
fenotip ultraekstenz
u
zivnog tipa
a (engl. ultra
u
extensive
metabolizm
metabolizzer, UEM)- rezultira pojaanim
p
mom
lijeka; nasljeuje se autosomno
o dominanttno i posljedica
je amplifikkacije gena
Na osnovu sposobnosti apsorpcije lijeka, (genetiki polimorfizam

transportera lijeka), razlikuju se:
-
fenotip sa polaganom resorpcijom lijeka

fenotip sa brzom resorpcijom lijeka
Na temelju
razlikujemo:
-
genetikog
polimorfizma
receptora
za
lijek,
fenotip sa loom interakcijom lijek-specifini receptor

fenotip sa uinkovitom interakcijom lijek-specifini
receptor
Mapiranjem ljudskog genoma utvreno je da ima oko 10-15

miliona najeih sekvencijskih varijanti dovoljno uestalih da bi
se mogle proglasiti polimorfnim za ljudsku vrstu. Postoje takoer
mnogobrojne veoma rijetke varijante koje su najvjerovatnije
zastupljene u samo jedne ili tek nekoliko osoba. Zapravo, s
obzirom na broj primjeraka ljudske vrste od oko 6.5 milijardi, za
svaki od parova baza se oekuje varijabilnost negdje u nekoga
na planeti.
Za sada utvrene polimorfne farmakogenetike razliitosti u
genima koji kodiraju za enzime koji metaboliziraju lijekove u
razliitih ljudskih rasa su prikazane u tabeli 5-1.
Tabela 5-1. Etnike razlike u enzimima koji metaboliziraju pojedine
lijekove.
(Modificirana prema Levy AR. Ethnic and racial differences in response
to medicines, National Pharmaceutical Council, 1993, 1: 1-2)
Sustav Citohroma P450 (oksidacija lijekova)-CYP2D6 slabi
metabolizatori: Bijelci 6%, Afroamerikanci 2%, Orijentalci 1%.
Kodein, Nortriptilin, Dekstrometorfan-ultra brzi metabolizatori:
Etiopljani 20%, panjolci 7%, Skandinavci 1.5% (reducirana aktivnost
CYP2C9 u Skandinavaca).
Izoniazid, Prokainamid, Sulfonamidi, Hidralazini, Tiopurini- slabi
metabolizatori S-metiltransferaze (S-metilacija):
dominantni u svim etnikim populacijama.
Tolbutamid, Diazepam, Ibuprofen, Varfarin- CYP2C19 slabi
metabolizatori: Orijentalci 23%, Bijelci 4%.
Mefenitoin, Omeprazol, Proguanil, Citalopram- aktivacija acetil
transferaze, slabi metabolizatori:
Bijelci 60%, Afroamerikanci 60%, Orijentalci 20%, Eskimi 5%.
Budui da svaka osoba predstavlja kombinaciju razliitih

promjena u genima koji nadziru metabolizam lijekova i budui da
postoji velik broj enzima ukljuenih u metabolizam lijekova,
oevidno je da dosta osoba imaju neuobiajene reakcije na
159
lijekove, ili na kombinaciju lijekova, zbog istovremene ekspresije

mnogostrukih enzimatskih defekata u enzimima koji
metaboliziraju lijekove. Takva kombinacija genotipova, posebice
kada su povezani sa polimorfizmom membranskih receptora za
lijekove, je vaan dio mehanizma koji se danas jo uvijek naziva
starim imenom idiosinkrazija ili idiosinkratike reakcije na
lijekove.
Da li je mogue nai genom iji geni nisu izmijenjeni, mutirani ili
polimorfni ni u jednom nukleotidu? Nije. Zbog toga je dogovorno
odreeno da je prvi mapirani ljudski genom originalan primjerak
za ljudsku vrstu i slui kao referentna vrijednost za sve ostale
iako je mapiranje vreno na ogranienom broju primjeraka i,
prema tome, taj referentni primjerak nije identian s iijim
osobnim genomom. Na osnovu jo uvijek privremenih rezultata
predvia se da bi svaki genom mogao biti heterozigot na svakih
3-5 miliona pozicija sa razliitim bazama (na primjer T-timin ili Ggvanin) naslijeenim od oca i majke u odreenoj sekvenci.
Najvie ovih razlika ukljuuju pojedinane nukleotidne
polimorfizme ili SNPs (single nucleotide polymorphisms).
Ostatak se razliitosti odnosi na insercije ili delecije obino
kratkih sekvenci DNK, na varijacije u broju kopija ili ponavljanja
kopiranih odsjeaka, ili na inverzije rasporeda odsjeaka na
odreenom mjestu u genomu. Svi ovi tipovi varijacija mogu imati
potencijalan uinak i na bolest i na lijek.
5.6. Farmakokinetika varijabilnost

Varijabilnosti odgovora na terapiju moe nastati usljed:
-
prolaznih uzroka: inhibicija enzima ili indukcija enzima

drugim lijekovima
stalnih
uzroka:
genetiki
polimorfizmi,
mutacije
specifinih gena koji kodiraju enzime metabolizma
lijekova, receptore za lijekove i druge ukljuene proteine
Farmakogenetiki polimorfizmi mogu se

farmakokinetikoj i farmakodinamijskoj razini.
oitovati
na
Farmakokinetika razina bavi se polimorfizmima gena koji

uzrokuju promjene koncentracije lijeka i njegovih metabolita u
organizmu (polimorfizmi enzima metabolizma lijeka, specifini
transporteri lijekova, plazma proteini koji vezuju lijekove).
160
Farmakodinamijski nivo bavi se polimorfizmima gena povezanih

sa uinkom i biohemizmom djelovanja lijeka (receptori, jonski
kanali).
Sistem citohroma
Sistem citohrom P450 (CYP450) je velika familija razliitih enzima.
Zadaa najveeg broja njih jeste kataliziranje oksidacije supstanci
organskog porijekla. Supstrati ovih enzima su lipidi, steroidni
hormoni i veina hemikalija unesene izvana (ksenobiotici). Sistem
citohrom oksidaza P450 je najodgovorniji za ienje organizma od
izvana unijetih hemikalija, meu njima i lijekova. Najea reakcija
katalizirana CYP izoenzimima jeste monooksigenazna.reakcija.
Njena opa jednaina je:
RH + O2 + NADPH + H+ ROH + H2O + NADP+
Genetike varijacije u P450 enzimima zahvaaju velike
populacije i definiranje polimorfizma u genima koji kodiraju
mnogobrojne enzyme CYP familije jeste jedna od najvanijih
zadaa farmakogenetike. Varijacije u genotipovima nekih od
predstavnika CYP familije enzima su prikazane u tabeli 5-2.
Tabela 5-2. Populacijska uestalost CYPP450 genotipova.
(Adaptirano prema GENELEX,
http://www.healthanddna.com/healthcareprofessional/pharmacogenetics.html)
Gen
CYP2D6
CYP2C9
PM %
10
2-4
CYP2C19
2-20
IM %
35
>35
24-36
EM %
48
~60
UM %
7
N/A
14-44
30
PM-slabi metaboliari (poor metabolizers), IM-umjereni metaboliari

(intermediate metabolizers), EM-normalni metaboliari (extensive
metabolizers), UM-superbrzi metaboliari (ultra metabolizers).
Pojam farmakokinetika varijabilnost znai razliitosti u

farmakokinetici lijeka i/ili metabolita i dijeli se na procese
apsorpcije, raspodjele, metabolizma i odstranjenja iz organizma
ili zajedniki-raspolaganje sa lijekom. Od 1950. godine i opisa
brzih i sporih acetilatora, opisane su razliite DNK varijante
odgovorne za razliitost u specifinim metabolikim putevima
lijekova sa znaajnim klinikim posljedicama.
161
Tabela 5-3. Neki od primjera polimorfizama gena to utiu na

metabolizam lijekova.
PRIMJERI SPECIFINIH POLIMORFIZAMA GENA KOJI MODULIRAJU
UINAK LIJEKOVA
Genski Proizvod/
metabolizam
CYP2C9
CYP2C19
CYP2D6
LIJEK
Varfarin,
Fenitoin,
Tolbutamid
Omeprazol
Mefenitoin
Kodein
Propranolol,
Timolol
Desipramin
Debrisoqin
Propafenon
CYP3A5
Mnogi lijekovi
P-glikoprotein
Digoksin
N-acetil transferaza
Prokainamid
Hidralazin
Izoniazid
Tiopurinmetiltransferaza
6-Merkaptopurin
Azatioprin
Pseudoholinesteraz
a
UDPglukuronoziltransferaza
CILJEVI LIJEKOVA
Holinacetil
transferaza
PROMIJENJEN UINAK
LIJEKA
Smanjena antikoagulantna
aktivnost
Poveana toksinost
Nia terapijska doza
Poveano djelovanje protiv
H.pylori
Poveana uestalost tetnih
nuspojava
Smanjena analgezija (slabi
metabolizatori)
Pospjeena blokada,
(slabi metabolizatori)
Promjenljiv antidepresivni
uinak
Jaka hipotenzija
Pospjeena blokada
Razliito izraeni jo uvijek
nedefinirani uinci
Smanjena koncentracija i
smanjen uinak
Spori acetilatori; povean
rizik od lupus sindroma
Spori acetilatori, povean
rizik od hepatotoksicnosti
Spori metabolizatori-aplazija
kostane sri
Nedovoljan terapijski uinak
(brzi metabolizatori)
Sukcinilholin
Prolongirana apnea
Irinotekan
Poveana toksinost
Takrin
Smanjen odgovor u APOE4

homozigota
Povean rizik od aritmija u
MRP1 mutanata
Razliit odgovor u
astmatiara
Umanjen odgovor meu
homozigotima
HERG/MiRP1
QT prolongatori
2-adrenoreceptori
2 agonisti
5-lipooksigenaza
Inhibitori (Zileuton)
MODULATORI
UINKA LIJEKOVA
G6PD
Angiotenzinkonvertirajui enzim
Antimalarici
ACE inhibitori,
blokatori
Povean rizik od hemolize

Smanjen odgovor u DD
osoba
162
PRIMJERI SPECIFINIH POLIMORFIZAMA GENA KOJI MODULIRAJU

UINAK LIJEKOVA
Genski Proizvod/
metabolizam
KCNQ1/KCNE1
ABCA1 transporter
Holesterilester
transfer protein
LIJEK
PROMIJENJEN UINAK
LIJEKA
QT prolongatori
Fluvastatin
Povean odgovor na
blokatore u DD osoba
Povean rizik od aritmija
Smanjen odgovor na lijek
Pravastatin
Regresija ateroskleroze
Iako je familijarno grupiranje neuobiajenih reakcija na lijekove

do sada uvijek bilo prvi znak postojanja kliniki znaajnih razlika
meu enzimima koji metaboliziraju lijekove u odreenoj
populaciji, nova genetika istraivanja su utvrdila postojanje
nekoliko varijanti u pojedinanim genima 21 koji se tiu CYP
sustava. Na primjer, opisano je ve preko 70 varijanti CYP2D6,
od kojih neke ak kodiraju za gubitak funkcije. Postoji 7%
homozigota meu bijelcima i afroamerikancima koji se zbog
gubitka
funkcije
ovog
gena/enzima
zovu
slabim
metabolizatorima. S druge pak strane su gubici funkcije ovih
alela veoma rijetki meu azijatima u kojih su umjesto gubitka
funkcije opisani sluajevi njenog smanjenja. Za razliku od ovih
skupina, hiperekstenzivni metabolizatori ine ak do 20% afrike
populacije.
Oko
7.5%
pripadnika
bijele
rase
slabo
oksidiraju
antihipertenzivni lijek debrisoquin. Oni istovremeno slabo
metaboliziraju i antiaritmiki lijek spartein. Osobe sa slabim
metabolizmom ova dva lijeka imaju nie vrijednosti njihovih
metabolita u urinu i poviene vrijednosti ishodnih lijekova u
plazmi, za razliku od osoba koje dobro metaboliziraju ove
spojeve. Zbog toga ova dva lijeka imaju povean terapijski
uinak u ovih osoba i studije provedene u cijelom nizu familija
pokazale su da je slaba oksidacija debrisoquina i sparteina
autozomalno recesivno nasljedna, to znai da su osobe sa
slabom oksidacijom naslijedile 2 kopije jednog gena ili vie gena
koji kodiraju ili za smanjenu aktivnost ili za neaktivnost CYP2D6
izoenzima.
Naprijed je reeno koliko samo CYP2D6 ima alelikih varijacija,
od kojih neke kodiraju za neaktivnost, a neke za poveanu
aktivnost lijeka. Blizu 30% stanovnitva istone Afrike imaju
multiple izmijenjene kopije ovog gena i prema tome nee biti
odgovarajue lijeeni sa uobiajenim standardnim dozama, kao
to je na primjer kodein koji nije aktivan u svojoj ishodnoj formuli,
nego je aktivan njegov metabolit kojeg proizvodi CYP2D6 enzim.
163
Razlike u tipovima i frekvenciji alelikih varijanti gena odgovornih

za metabolizam lijekova imaju velike posljedice ne samo po
modificiranje doza lijekova, nego i po praenje nuspojava i po
odreivanja sigurnosti pojedinih lijekova. Na primjer u SAD je
samo u 1998. godini bilo 106.000 smrtnih sluajeva i 2.2 miliona
ozbiljnih nepoeljnih nuspojava na lijekove. Kao rezultat ovih
nuspojava u SAD i Evropi se prosjeno godinje povue iz
prometa 4% novih lijekova, to kota skoro isto kao i cjelokupno
lijeenje sa novim lijekovima.
Ope je pravilo da genski polimorfizmi koji kodiraju za
abnormalan metabolizam lijekova kodiraju za metabolizam onih
lijekova koji imaju malu razliku izmeu doza potrebnih za
uinkovitost i toksinih doza, kao to je to sluaj sa onkolokim,
kardiovaskularnim lijekovima i sa onim lijekovima koji imaju
samo jedan metaboliki put eliminacije. Usporedbom liste
lijekova koji najee izazivaju nepoeljne reakcije sa listom
enzima/gena za koje su dijagnosticirani polimorfizmi, utvreno je
da lijekove koji su najee odgovorni za nepoeljne reakcije
metaboliziraju upravo enzimi sa utvrenim polimorfizmom. Na
primjer, genetike neregularnosti u genima to kodiraju za
enzime dihidropirimidin dehidrogenazu (DPD), uridinglukuronil
transferazu 1(UGT1A1), tiopurinmetiltransferazu (TPMT), citidin
deaminazu (CDA) i CYP2D6 su od kritine vanosti za bolesnike
koji se lijee i sa tako estokim otrovima kao to su citostatici: 5fluorouracil, kapecitabin, irinotekan, merkaptopurin, azatioprin,
citozin arabinozid i tamoksifen.
Lijekovi iji mjetabolizam ovisi o izoenzimu CYP2D6 (na primjer
neki od triciklikih antidepresivnih lijekova, ili -adrenergiki
blokatori) izazivaju nepoeljne nuspojave mnogo ee meu
slabim metabolizatorima i neuinkovitost meu onima to veoma
brzo metaboliziraju ove lijekove. Nasuprot tome, lijekovi kao to
je kodein, koji podlijeu temeljitoj metabolikoj razgradnji od
strane CYP2D6 izoenzima sa rezultirajuom pojavom aktivnijih
metabolita (morfij), mogu biti potpuno neuinkoviti u slabih
metabolizatora i preuinkoviti u brzih metabolizatora.
Drugi problem je sa lijekovima koji imaju samo jedan put
metabolizma i odstranjenja, a to je vea mogunost interakcije
sa drugim lijekovima. Na slici 5-4 su prikazani putevi lijeka u
organizmu i mjesta na kojima mutirani geni mogu uzrokovati
promjene.
164
FA
ARMAKOGEN
NETIKA I FARM
MAKOGENOM
MIKA
Slika 5-4.
5
Openitt metabolikki put lijeka i mogua mjesta
m
djelovvanja
polimo
orfnih gena i posljedine promjene me
etabolizma. I-Uticaj
I
na brrzinu
absorp
pcije i na tra
ansportne membranske
m
proteine. II--Uticaj na ra
azinu
koncen
ntracije i na kvalitet tran
nsportnih pro
oteina u plazzmi. III-Utica
aj na
koliinu masnog tkkiva, raspore
ed i na afinite
et prema lijekku. IV-est u
uticaj
na mje
estu koriten
nja lijekova a najee na
n staninim
m receptorima
a i u
mitoho
ondrijama.V-Uticaj na brzinu i kakvou metabolizma
a u
najvanijem organ
nu metabolizzma lijekova - jetri i u ostalim
o
organ
nima
gdje se metaboliziraju lijekovi (plua, crijev
va). VI-Utica
aj na sekrecijjskoorpcijske prrocese u tu
ubulima i uticaj
u
na brrzinu izluivvanja
reapso
metabolite.
Tiopu
urini i tiop
purinmetilttransferaz
za (TPMT)
Tiopurini: 6-merkkaptopurin i 6-tioguaniin se ve etiri
desetljjea
upotre
u
lijee
ebljavaju
enju
od
limfocitne
e
leukem
mije,
imuno
oagresivnih bolesti, imunosnih crijevnih bolesti i u
transp
placijskim reakcijama za stiav
vanje imun
nosne reakkcije
domaina protiv kalema. Ovvi spojevi mijeanjem
m
u metabolizzam
nukleo
otida ome
etaju sinte
ezu nukleiinskih kise
elina. Njih
hova
upotre
eba u mediicini je ogra
aniena zbo
og toksino
osti po kottanu
sr sa
a ponekad fa
atalnim isho
odom.
165
Cijeli niz enzima su ukljueni u mnogostupnjevit metabolizam

tiopurina, a rezultat su razliite koncentracije aktivnih i neaktivnih
metabolita. Na slici 5-5 je shematski prikazan temeljni
metaboliki put tiopurina. Hipoksantin-guanin fosforibozil
transferaza (HGPRT) pretvara 6-merkaptopurin u staninotoksine 6-tioguaninnukleotid analoge. Tiopurin metiltransferaza
(TPMT) metilira 6-merkaptopurin pretvarajui ga u 6metilmerkaptopurin i time ga ini neaktivnim. Ksantin oksidaza
(XO) oksidira 6-merkaptopurin u 6-tiouriku kiselinu koja je
takoer farmakoloki inertna.
Slika 5-5. Temeljni metaboliki putevi u metabolizmu tiopurina.

XO-Ksantinoksidaza,TPMT-tiopurinmetiltransferaza,
HPRT-hipoksantinfosforiboziltransferaza,
IMP-inozinmonofosfat,
GMPguanozinmonofosfat. Osnovni metaboliti u ovom putu jesu 6tioguaninnukleotidi koji su toksini i u onih osoba koje imaju defektan
polimorfan gen koji kodira za defektnu HPRT ili TPMT dolazi do
prekomjernog stvaranja ovih toksinih 6-tioguaninnukleotida koji mogu
uzrokovati po ivot opasnu komplikaciju - oteenja kotane sri.
TPMT je enzim koji katalizira metabolizam 6-merkaptopurina u

6-metilmerkaptopurin (6-MMP). Gen koji kodira za TPMT je
smjeten na kratkom kraku hromozoma 6. Podloan je
genetikom polimorfizmu. Najmanje je 11 alelikih varijanti to
kodiraju za umanjenu aktivnost ovog enzima (2, 3A, 3B, 3C, 3D,
4, 5, 6, 7, 8 i 10). Oko 89% populacije posjeduje divlji tip TPMT
(visoka aktivnost), 11% su heterozigoti (srednja aktivnost) i 0.3%
su homozigoti sa mutiranom TPMT (smanjena ili odsutna
166
aktivnost). Raspored ovih bolesnika u odnosu na aktivnost

TPMT u crvenim krvnim zrncima je prikazan u slici 5-6.
Slika 5-6. Genetiki polimorfizam u kodiranju tiopurinmetiltransferazeTPMT. U odnosu na aktivnost, bolesnici se rasporeuju u tri skupine:
Niska-N, srednja N/V i visoka aktivnost V. Ostali je dio objanjenja dat
u tekstu. TPMT-Tiopurinmetiltransferaza, TPMTN-Niska aktivnost,
TPMTV-Visoka aktivnost. (Modificirano prema: Richard Weinshilboum,
Thiopurine Pharmacogenetics: Clinical and Molecular Studies of
Thiopurine Methyltransferase, Drug Metabolism and Dispozition, 2001,
29(4):601-605)
Manjak TPMT dovodi do prevelike proizvodnje 6-tioguanina (6TP). Ovaj spoj je farmakoloki aktivan i istovremeno toksian za
kotanu sr. Visoka aktivnost dovodi do poveane proizvodnje 6metilmerkaptopurina (6-MMP), umanjene uinkovitosti lijeka
(tiopurinska rezistentnost) i poveanog rizika od oteenja jetre.
Zbog toga je potrebno odreivanje TPMT statusa bolesnika prije
poetka davanja azatioprina i podeavanje doza lijeka. Takoer
je potrebno obratiti panju na spol jer je meu osobama enskog
spola vie onih sa visokom aktivnou ovog enzima.
Za eritrocitne 6-gvanin nukleotide je dokazano da koreliraju sa
aktivnou Crohn-ove bolesti i aktivnou upalnih bolesti.
Koncentracije vee od 450 pmol su se pokazale mijelotoksinim,
pa se uzima raspon vrijednosti izmeu 235-450 pmol/8x108
eritrocita. Zbog toga je vano, izmeu ostalih, moe li se
odreivati i koncentracija ovog metabolita.
Takoer je dokazana jednoznanost izmeu koncentracije 6MMP u krvi i povienih jetrenih transaminaza. Pokazalo se je da
167
veina bolesnika koji uope ne reagiraju na lijek imaju oteenje

jetre.
Iz gornjih je podataka jasno da je praenje tiopurinskih
metabolita tijekom lijeenja veoma korisno. Ovo se posebno
odnosi na bolesnike sa niskom ili srednjom aktivnou TPMT, na
bolesnike koji se lijee alopurinolom i na one koji ne reagiraju na
lijeenje sa tiopurinima.
U tabeli 5-4 su navedeni kriteriji po kojima treba odluivati pri
lijeenju bolesnika sa tiopurinima.
Tabela 5-4. Prikaz moguih kombinacija razine 6-TGN i 6-MMP u krvi
i njihovo kliniko znaenje.
Koncentracija
tioguaninskih metabolita
6-TGN
6-MMP
Niska
Niska
Niska
Visoka
Normalna
Visoka
Normalna
Visoka
Visoka
Niska
Niska
Visoka
Klinika interpretacija
Doze ispod terapijskih ili bolesnik ne
uzima lijek
Tiopurinska rezistentnost, visok rizik od
hemijskog hepatitisa
Terapijski odgovor, visok rizik od
hemijskog hepatitisa
Terapijski odgovor
Visok rizik od osteenja kotane sri
Predoziranost
Meutim, samo odreivanje koncentracije tiopurinskih metabolita

u krvi nije dovoljno. Dokazano je da stanice tijekom lijeenja
razviju rezistentnost i na ove lijekove, kao i na sve druge
ksenobiotike. Proteini odgovorni za rezistentnost i poveano
izluivanje tiopurinskih metabolite iz stanica pripadaju familiji
proteina mnogostruke rezistentnosti (MRP, multi rezistance
proteins) i to genotipovima MRP4 i MRP5. Zbog toga je u
praenju bolesnika koji se lijee sa tiopurinima i, posebno onih
koji se lijee dugotrajno, a takvih je veina, neophodno
odreivati koncentraciju navedenih MRP proteina da bi se znalo
koliko dugo lijeenje pomae bolesniku i kad ga treba prekinuti.
Hepatitis C
Najnoviji rezultat u farmakogenetici jeste da je naen polimorfan
gen koji je smjeten u blizini gena za interferon a odreivanjem
ije aktivnosti se moe predvidjeti uspjeh interferonskog lijeenja
od hepatitisa C. Utvreno je da je genski polimorfizam blizu IL
168
(Interleukin) 28B podruja, koji kodira za Interferon lambda 3,

povezan sa razliitostima u uspjehu lijeenja. Otkrie znai da
oni bolesnici sa hepatitisom C genotip 1 koji imaju stanovitu
gensku varijaciju u alelima blizu mjesta za IL28B, imaju vee
izglede za uspjenost lijeenja sa pegiliranim interferonom alfa2a ili sa alfa-2b, negoli drugi. Utvreno je da je genska varijanta
u tom lokusu takoer odgovorna za veu otpornost na virus
hepatitisa C i za njegovo izbacivanje iz organizma.
Transportni proteini
Transportni proteini imaju vanu ulogu u reguliranju absorpcije,
raspodjele i izluivanja veine lijekova. Pripadnici skupine
adenozintrifosfat-ovisnih vezujuih membranskih proteina
(ABCA-G proteini) koji su ukljueni u transport, raspolaganje i
uinak lijekova su ponajbolje istraeni.
Jedan od lanova ove familije P-glikoprotein je kodiran od strane
ABCB1 gena koji se jo naziva i MDR1 (multi drug resistance).
Glavna zadaa P-glikoproteina je o energiji ovisan stanini efluks
supstrata, ukljuujui bilirubin, nekoliko citostatika, srane
glikozide, imunosupresivne lijekove, glukokortikoide, ljudski virus
imunodeficitarnosti-HIV (human immunodefficiency virus) tip I,
inhibitore proteaza i mnogo drugih lijekova. Skoro posvemanja
ekspresija P-glikoproteina pokazuje da on sudjeluje u eliminaciji
ksenobiotika i njihovih metabolite u urin, u i crijeva. Na
horioidnom krvnom spletu mozak-krv barijere ovaj protein
ograniava nakupljanje mnogih lijekova ukljuujuci digoksin,
vinblastin, deksametazon, ciklosporin, domperidon i loperamid.
Sinoniman jednonukleotidni polimorfizam (polimorfizam koji ne
mijenja kodiranje aminokiseline) na eksonu 26 je odgovoran za
raznoliku ekspresiju P-glikoproteina u dvanaestniku. U bolesnika
koji su homozigoti za T alel, duodenalna ekspresija je upola
manja negoli u onih bolesnika koji imaju CC genotip. CD56+
limfociti prirodne ubice od osoba homozigotnih za 3435C genotip
znaajno snizuju ex vivo retenciju P-glikoprotein supstrata
rodamina (poviena P-glikoproteinska funkcija). Digoksin, jedan
od supstrata P-glikoproteina, ima znaajno veu bioloku
raspoloivost u osoba sa 3435TT genotipom.
Kao to je tipino za mnoge farmakogenetike nasljednosti,
postoje
znaajne
varijacije
u
uestalosti
3435T
jednonukleotidnog
polimorfizma.
3435C
jednonukleotidni
polimorfizam je disekvilibrijska veza sa nesinonimnim
169
jednonukleotidnim polimorfizmom (polimorfizam koji mijenja

kodiranje aminokiseline) u eksonu 21, to ima za rezultat
promijenjenu P-glikoproteinsku funkciju.
2677GT jednonukleotidni polimorfizam uzrokuje poveanu Pglikoproteinsku funkciju to ima za posljedicu znaajno snienje
koncentracije lijeka feksofenadina, to je uinak suprotan onome
kod digoksina. Povezanost izmeu rezultata lijeenja i genskih
varijanti u CYP3A4, CYP3A5, CYP2D6, CYP2C19 i hemokinskih
receptorskih gena CCR5 i ABCB1 u HIV inficiranih osoba i
lijeenih sa kombinacijom antiretroviralnih lijekova i proteaza
inhibitorima
ili
nenukleozidnim
inhibitorima
reverzne
transkriptaze, je pokazala da je ABCB1 3435CT polimorfizam
odgovoran za znaajne razlike u farmakokinetici lijekova
nelfinavira i efavirenza. Oporavak CD4 limfocita je bio vei i
mnogo bri u bolesnika sa TT genotipom negoli u osoba sa CC
ili CT genotipom. Ovaj primjer dobro ilustrira uobiajen problem
u genomskim (genskosklopnim) istraivanjima tj. ukazuje na
bioloku plauzibilnost. Oporavak CD4 limfocita uzrokovan
jednonukleotidnim
polimorfizmom,
koji
uzrokuje
niu
koncentraciju lijeka u plazmi, nije oevidan sve dotle dok se ne
desi specifian uinak ABCB1polimorfizma, to uzrokuje
smanjen efluks lijeka iz istih CD4 limfocita.
Prekomjerna ekspresija gena za drugi ABC transporterABCC4/MRP4 ima za posljedicu rezistentnost na lijek zidovudin.
Klinika je vrijednost ovih saznanja velika jer se odreivanjem
genetikih markera domaina moe predvidjeti imunosni
oporavak nakon antivirusnog lijeenja i, prema tome, moe
posluiti za preinaku antivirusnog lijeenja.
5.7. Farmakodinamijska varijabilnost

Farmakokinetika je odnos izmeu resorpcije lijeka i njegove
plazma-tkivo koncentracije, a farmakodinamika je rezultat
izmeu tkivne koncentracije lijeka i njegova uinka. Osobe sa
istim koncentracijama lijeka u plazmi i u tkivu mogu se razlikovati
u njihovom odgovoru na isti lijek, naznaujui da su
farmakodinamijski parametri druga vana odrednica u
razliitostima reakcija na lijekove.
Lijekovi mogu djelovati u svom ishodnom hemijskom obliku ili
kao metaboliti nakon biohemijske preinake koja se deava
najee u crijevima, jetri i u pluima. Razliiti lijekovi reagiraju
sa razliitim staninim strukturama pomou razliitih
170
biohemijskih
reakcija,
to
doprinosi
poveanju
farmakodinamijske varijabilnosti. Metode za odreivanje
farmakokinetike varijabilnosti su mnogo vie razraene i tanije
definirane negoli farmakodinamijske.
Openito, farmakodinamijska varijabilnost se pojavljuje iz dva
razloga:
1. Lijek ini razliite uinke u ljudi zato to njegov specifini
molekularni cilj, zbog razliitog genetikog koda, moe ispoljavati
razliit stupanj varijabilnosti.
Na primjer APOE genotip odreuje stupanj ekspresije acetilholin
transferaze i u odgovoru na lijeenje povezan je sa takrinom koji
je inhibitor acetilholin transferaze i koristi se u blagim i srednje
tekim sluajevima Alzheimer-ove bolesti.
Slian je fenomen zabiljeen i u bolesnika izloenih djelovanju
lijekova koji produljuju QT interval u elektrokardiogramu to je
uinak koji, ako bude pospjeen, moe dovesti do smrtnoopasnih sranih aritmija. U bolesnika sa naznaenim QT
prolongiranjem i aritmijama koje se mogu javiti kada se taj
bolesnik lijei antibioticima, naena je HERG varijanta gena
(HERG-the human ether a go-go-related gene), takoer poznat i
kao KCNH2, koji kodira za protein Kv11.1, poznat kao kalijev
jonski kanal i slian proteinu KCNE2, i varijanta proteina koji ini
jonski kanal Ikr tri puta osjetljivijim na srani blok, to moe biti
uzrokovan produljenjem QT intervala. Slina je situacija i sa
genima koji imaju transkripcijsku kontrolu nad ciljnim
molekulama: odgovor na lipooksigenazni inhibitor zileuton je
znaajno snien u osoba koje imaju homozigotne alele koji
reduciraju ekspresiju lipooksigenaze.
2. Drugi oblik farmakodinamijske varijabilnosti se moe razumjeti
ako se posmatra tek u irem biolokom kontekstu, tj. kao rezultat
ekspresije i djelovanja desetina stotina gena koji mogu mijenjati
kvalitet i kvantitet odgovora organizma na lijek/lijekove. Na
primjer, davanje lijeka koji ima svojstva blokiranja Ikr
gena/proteina-jonskog kanala ne mora uvijek dovesti do
smetnji/znatnijih smetnji u sranoj repolarizaciji zbog
istovremenog prisustva drugog repolarizirajueg gena/jonskog
kanala nazvanim Ikr. Osobe sa mutacijama u genima to
kodiraju za Ikr i koje inae imaju normalnu sranu repolarizaciju,
mogu dobiti po ivot opasne repolarizacijske abnormalnosti i
aritmije ako se izloe djelovanju lijekova koji blokiraju Ikr.
Slino ovome, blokatori su se pokazali izuzetno uinkovitim u
skupini bolesnika sa visokim rizikom od sranog zatajenja, a koji
su bili homozigoti za deleciju angiotenzin konvertirajueg
171
gena/enzima (ACE), kljunog u renin-angiotenzin sustavu, iako

ni jedan bloker nema direktnog djelovanja na ACE.
Openito govorei, moe se kazati da svaki genski polimorfizam
koji posreduje u razvoju i/ili pogoranju bilo koje bolesti moe se
smatrati kandidatom za moduliranje uinka lijeka/lijekova koji se
koriste u lijeenju od te bolesti.
Ciljne molekule
Tabela 5-5. Genetiki polimorfizam u ciljnim genima koji imaju uticaj na
uinak lijeka.
Gen ili genski
proizvod
ACE
Lijeenje
ACE inhibitori
(enalapril)
Fluvastatin
Arahidonat 5lipooksigenaza
Leukotrienski
inhibitori
2 adrenergiki
receptor
2 agonisti
(albuterol)
Bradikinin 2 receptor
ACE inhibitori
Dopaminski receptori
(D2, D3 i D4)
Antipsihotici
(haloperidol,
klozapin)
Estrogen receptor
Glukoproteinska IIIa
podjedinica
glukoproteina IIb/IIIa
Serotonin (5hidroksitriptamin)
transporter
Konjugirani
estrogeni,
hormonsko
zamjensko
lijeenje
Aspirin ili
glukoprotein
IIb/IIIa inhibitori
Antidepresivi
(klomipramin,
fluoxetine,
paroxetine)
Promijenjen uinak lijeka

zbog genetikog polimorfizma
Smanjenje krvnog tlaka i
smanjenje mase lijeve klijetke,
smanjenje razine holesterola i
apolipoproteina B, progresija ili
regresija koronarne
ateroskleroze.
Poboljanje u FEV1,
Rizik od infarkta miokarda
Bronhodilatacija, vea
osjetljivost na agonistima
izazvanu desenzibilizaciju
Kaalj uzrokovan ACE
inhibitorima
Antipsihotian odgovor (D2, D3 i
D4), antipsihoticima izazvana
tardivna diskinezija (D3),
antipsihoticima izazvana akutna
akatizija (D3)
Poveana mineralna gustoa
kostiju, poveanje razine gustih
lipoproteina
Protutrombocitni uinak
5-hidroksitriptamin
neurotransmisija,
protudepresivni odgovor
Genetike varijacije u ciljnim molekulama (na primjer stanini

receptori) mogu imati znaajno djelovanje na uinak lijekova.
Primjeri su prikazani u tabeli 5-5.
172
ACE Angiotenzin konvertirajui enzim, FEV1 - forsirani

ekspiratorni volumen u prvoj sekundi.
Angiotenzin konvertirajui enzim (ACE) je glukopeptidni enzim
ovisan o hloridnom i cinkovom jonu i smjeten na membranama
epitelnih i endotelijalnih stanica. U ljudi postoje dvije izoforme:
jedna je velika proteinska molekula sastavljena od 1300
aminokiselina (150-180 kDa) i zove se somatski ACE (sACE)
zbog prisutnosti u somatskim tkivima ili u topivom obliku u
plazmi; druga je manja proteinska molekula sastavljena od 730
aminokiselina (100-110 kDa) i zove se germinalan ili testikularan
ACE (tACE). Ove dvije izoforme se razlikuju u svojim aktivnim
mjestima: sACE ima dva, a tACE jedno mjesto.
Glavne zadae ACE su sljedee: pretvaranje inaktivnog
dekapeptida angiotenzin 1 u aktivni oktapeptid angiotenzin 2 koji
uzrokuje suavanje krvnih ila, luenje aldosterona, posreduje u
staninom rastu i u proliferaciji endotelijalnih stanica i u indukciji
poremeaja njihove funkcije, sudjeluje u inaktivacija bradikinina
(vazodilatacijski neurokinin) to izaziva suavanje krvnih sudova.
Jedan gen je odgovoran za ekspresiju i sACE i tACE. Lokaliziran
je na 17q23 genu, dugaak je 21 kilobazu i sastavljen od 28
eksona i 25 introna. Alternativni su promotori odgovorni za
aktivaciju svake od dvije izoforme. Promotor za sACE se nalazi
na 5 podruju prvog eksona i transkribira eksone 13-26.
Inicijacijska transkripcijska mjesta dviju mRNA su udaljena 5.7
kilobaza, a poliadenilacijska mjesta 628 kilobaza.
Tabela 5-6. Bolesti koje se javljaju u 17q23 polimorfizmu.
Uticaj dokazan
Uticaj kontroverzan
Nema uticaja
Diabetika
nefropatija
Hipertenzija
Diabetes tip 2
Ateroskleroza
Koronarna bolest i
infarkt
Rak eluca
Alzheimer-ova
bolest
Kolorektalni rak
Sistemski lupus
eritematodes
Parkinson-ova
bolest
Rak prsa
Rak usta
Godine 1990. je otkriven polimorfizam ovog gena koji se sastoji

u inserciji sekvence od 287 parova baza, to rezultira sa
173
insercijskim (I) i delecijskim (D) alelom, pri emu je delecijski alel

prisutan kad nema insercijskog. Ovaj je polimorfizam odgovoran
za razinu aktivnosti ACE koja je dvostruko vea u homozigotnih
delecijskih nositelja (D/D) u usporedbi sa homozigotnim
insercijskim nositeljima (I/I). I/D nositelji imaju umjerenu ACE
aktivnost. Ovo je opaeno i u plazmi i u tkivima.
Uticaj polimorfizma 17q23 dokazan je u nekoliko bolesti kako je
to prikazano u tablici 5-6. Polimorfizam moe kodirati i za tako
raznolike bolesti kao sto su diabetika nefropatija, Parkinson-ova
bolest, ili rak u ovisnosti o inserciji ili deleciji.
Mnogobrojne su studije pokazale da modani udar ima znaajnu
genetiku komponentu, pri emu su ugroeniji homozigoti negoli
heterozigoti. Pokazalo se da 5-lipooksigenaza-aktivirajui
gen/protein (ALOX5AP), koji je smjeten na hromozomu 13q,
ima u tome najznaajniju ulogu, neovisno od ostalih do sada
istraivanih epidemiolokih initelja. Spomenuti gen kodira za 5lipooksigenaza-aktivirajui protein koji je potreban za sintezu
leukotriena. Leukotrieni su luevine razliitih upalnih stanica to
se nakupljaju na mjestima ozlijeenog endotela u krvnim ilama i
ukljueni su u proces ateroskleroze.
Sekvencijske varijante koje direktno modificiraju uinak lijekova
su lokalizirane na genu za 2-adrenalni receptor i modificiraju
uinak 2 agoniste arahidonat-5-lipooksigenaza5 (ALOX5), to
modificira odgovor na ALOX5 inhibitore i ACE i to, opet, utie
na renoprotektivni uinak ACE inhibitora.
Genetike razlike mogu takoer imati i indirektne uinke u
odgovoru na lijekove koji nisu povezani sa metabolizmom ili
transportom lijeka kao to je npr. metiliranje gena promotora
metilgvaninmetil transferaze (MGMT) to mijenja odgovor
modanih malignih tumora glioma na citostatik karmustin.
Mehanizam odgovoran za ovo jeste smanjenje uinkovitosti
enzima koji popravljaju DNK u bolesnika sa metiliranim MGMT.
Vano je razlikovati ciljni mehanizam od genetikog polimorfizma
enzima koji metaboliziraju lijekove i mijenjaju odgovor na lijekove
time to mijenjaju koncentracije lijekova, kao to je npr.
polimorfizam enzima tiopurinmetiltransferaze odgovoran za
hematotoksinost merkaptopurina i poveanu sklonost za
nastajanje modanih tumora uzrokovanih zraenjem.
Kako modifikacije u genima mogu uticati na uinak lijeka,
pokazuje i primjer gdje je forsirani ekspiratorni volumen u prvoj
sekundi (FEV1) nakon pojedinane oralne doze albuterola vei
za 6,5 puta u Arg/Arg genotipa na kodonu 16 negoli u Gly/Gly
174
genotipa. Meutim, uticaj ovog genotipa je razliit u onih

bolesnika koji su na dugotrajnom standardnom lijeenju sa
inhalacijskim -agonistima. Meu ovim bolesnicima, oni koji
imaju Arg/Arg genotip imaju postepeno opadanje u jutarnjem
FEV1 izmjerenom prije davanja lijeka, dok nisu primijeene
nikakve promjene u FEV1 u bolesnika sa Gly/Gly genotipom.
Jutarnji FEV1 se drastino smanji u genotipa Arg/Arg nakon
prestanka lijeenja, dok u genotipa Gly/Gly nema nikakvih
promjena. Ove injenice sugeriraju da kodon 16Arg/Arg genotipa
moe detektirati one bolesnike koji imaju visok rizik od
neuinkovitosti ili tetnog uinka standardnog lijeenja sa agonistima. Podaci takoer sugeriraju da bi ovi bolesnici bili
kandidati za drugaije planiranje lijeenja, kao to je npr. ranije
davanje protuupalnih lijekova. Ovi su rezultati takoer u suglasju
sa ranije spomenutom injenicom desenzibiliziranja 2adrenalnih receptora u bolesnika sa kodonom 16 Arg/Arg
genotipa. Detektirano je najmanje 13 razliitih jednonukleotidnih
polimorfizama na genu ADRB2.
Ovaj je podatak potakao evaluaciju vrijednosti haplotipne
strukture u usporedbi sa pojedinanim nukleotidnim
polimorfizmima u utvrivanju receptorskog farmakolokog
odgovora na lijeenje. Bronhodiltacijski odgovor na inhalacijske
2 agoniste je u jaoj povezanosti i posljedinoj ovisnosti o
haplotipovima negoli o bilo kojem pojedinanom nukleotidnom
polimorfizmu. Ovo se deava zbog toga to je haplotipska
struktura esto bolji predskazatelj fenotipskih konsekvenci negoli
individualni polimorfizmi. Trebalo bi, dakle, razviti jednostavan
molekularan test za odreivanje haplotipne strukture astmatinih
bolesnika.
5.8. Genetiki polimorfizam sa indirektnim

uinkom na reakciju na lijekove
Primjeri polimorfizma u genima koji kodiraju za proteine koji nisu
ni direktan cilj lijekova, niti uestvuju u raspolaganju sa
lijekovima, a mogu uticati na terapijski odgovor u odreenim
situacijama, su prikazani u tabeli 5-7.
Na primjer, naslijeene razlike u koagulacijskim initeljima mogu
uticati da ene koje uzimaju oralne kontraceptive budu izloene
veem riziku od duboke venske i modane tromboze, dok su
polimorfizmi u genu koji kodira za holesterolester-transportni
protein povezani sa pogoravanjem ateroskleroze u bolesnika
koji uzimaju lijek pravastatin.
175
Tabela 5-7. Genetiki polimorfizam gena koji modificiraju bolest ili

modificiraju lijeenje i koji indirektno mogu uticati na kvalitet i koliinu
odgovora organizma na lijek.
APOE
Bolest ili odgovor

povezan sa
boleu
Napredovanje
ateroskleroze,
ishemiki
kardiovaskularni
inzulti
Alzheimer bolest
Aducin
Povien krvni tlak
Diuretici
HLA
Toksinost
Abacavir
Holesterolester
transfer protein
(CETP)
Pogoranje
ateroskleroze
Statini
(pravastatin)
Jonski kanal
(HERG, KvLQT1,
Mink,MiRP1)
Kongenitalni dugi
QT sindrom
Eritromicin,
Klaritromicin,
Terfenadin,
Kinidin
Povean rizik od
osteenja srca
Metilgvanin
metiltransferaza
(MGMT)
Gliom
Karmustin
Odgovor glioma na
karmustin
Parkin
Parkinsonova
bolest
Levodopa
Protrombin i
initelj V
Duboka venska
tromboza i
modana venska
tromboza
Oralni
kontraceptivi
Stromelisin-1
Progresija
ateroskleroze
Statini
(pravastatin)
Gen ili genski

proizvod
Apolipoprotein E
(APOE)
Lijeenje
Uticaj polimorfizma
gena na uinak lijeka
ili na toksinost
Statini
(simvastatin)
Produeno preivljenje
bolesnika
Takrin
Kliniko poboljanje
Infarkt srca ili modani
udar
Alergijska reakcija
Progresija
ateroskleroze
uzrokovana
pravastatinom
Kliniko poboljanje i
levodopom uzrokovana
diskinezija
Povean rizik od
duboke venske
tromboze i modane
tromboze oralnim
kontraceptivima
Redukcija uestalosti
kardiovaskularnih
incidenata
Pravastatinom
Napomena: Prikazan je samo dio rezultata koji su, prema tome,

reprezentativni, a ne ilustrativni.
Genetike varijacije u staninim jonskim transporterima mogu

takoer igrati vanu ulogu u predispoziciji bolesnika za
toksinost lijekova. Na primjer, razliite varijante alela za
natrijske i kalijske transportere mogu uzrokovati znaajna
poboljevanja i smrtnost u takvih bolesnika, to rezultiraju od
dugog QT sindroma izazvanog lijekovima. Mutacija u KCNE2
genu koji skupa sa HERG2 ini IKr kalijev kanal je primijeena u
bolesnika sa sranom aritmijom koji su se lijeili daritromicinom.
Neke ostale KCNE2 varijante su odgovorne za sindrom veoma
dugog QT intervala to se javlja nakon lijeenja sa trimetoprimsulfometoksazolom koji inhibira kalijev kanal kodiran od strane
KCNE2(8T-A) varijante. Budui da se varijante KCNE2 javljaju u
oko 1,6% populacije i budui da mogu uzrokovati i smrt, dobar
su primjer za istraivanje poligenskih uticaja i za prevenciju
tekih, lijekovima uzrokovanih toksinih uinaka.
176
Genetiki polimorfizam apolipoproteina E (APOE) ima uticaj na

predvianje uspjeha lijeenja od Alzheimer-ove bolesti i uspjeha
lijeenja sa protulipidnim lijekovima. Postoje mnogobrojne
varijante APOE gena (npr. APOE e3, APOE e4, APOE e5, itd)
koje sadre jedan ili vie jednonukleotidnih polimorfizama to
mijenjaju aminokiselinske sekvence kodiranog gena. Na primjer,
apolipoprotein e4 ima Cys112Arg izmjenu. U jednoj studiji
lijeenja od Alzheimer-ove bolesti takrinom, 83% bolesnika bez
ijednog izmijenjenog APOE e4 alela su imali i ukupno, i
poboljanje u kognitivnim funkcijama nakon 30 sedmica u
usporedbi sa 40% njih koji su imali makar jednu izmjenu u APOE
e4 alelu. Praenje bolesnika iz gore navedene studije pokazalo
je da je najbolji terapijski uspjeh poluen u enskih bolesnika, to
ponovno sugerira poligenetiku ulogu u odreivanju sudbine
lijeenja.
Meutim, jedan je bolesnik iz ove serije imao jedan izmijenjen
alel u APOE e4 i imao je najbolje poboljanje nakon uzimanja
lijeka. Ovaj podatak dovodi do veoma vanog zakljuka u emu
se sastoje i sloenost, i bit, i vanost genomike medicine:
naime, jedan izmijenjen nukleotid, pa ak i jedan izmijenjen gen,
ne djeluju sami i obino nisu sami odgovorni za promijenjenu
reakciju na lijek, ili izmijenjen tok bolesti, nego da i nukleotidi i
geni djeluju u sklopovima ili genskim kompleksima i zato je
veoma vano definirati cijeli genom u istraivanju odreene
bolesti ili lijeka.
5.9. Farmakogenomika i osobna medicina

Nain na koji jedna osoba reagira na hemikaliju/lijek, ukljuujui i
pozitivnu i negativnu reakciju, sloena je osobina i pod uticajem
je mnogo razliitih gena. Bez poznavanja svih gena ukljuenih u
kontrolu odgovora svakog pojedinanog organizma na lijek, nije
mogue predviditi reakciju odreene osobe na odreeni lijek.
Dakle, ne radi se o pojedinanim malim promjenama u
nukleotidima, nego se radi o nekolikim ili mnogim promjenama u
mnogim genima koji mogu kontrolirati metabolizam i uinak
lijeka. Budui da geni djeluju veinom u genskim sklopovima ili
kompleksima i da imaju mehanizme vremenske aktivacije,
kontrole i deaktivacije, veoma je vano poznavati sve njih koji su
ukljueni u metabolizam i kontrolu uinka pojedinog lijeka.
Naa osobna iskaznica nee jednog dana izgledati kao danas.
Iskaznica bliske budunosti e u sebi nositi nae istinske
177
podatke, ono to mi zaista jesmo: tanu mapu genskog koda

svakoga od nas, kao i podatke naih moguih reakcija na
hemikalije/lijekove. Ova je situacija kao cartoon prikazana u
slici 5-7.
Slika 5-7. Bolesnica dolazi apotekaru i daje mu svoju genetiku karticu.

Apotekar e na osnovi njene genske ifre odabrati lijek od njene bolesti
na koji ona najbolje reagira, a koji za nju nije kodljiv. To je zadaa
farmakogenomike.
este greke medicine iz prolosti i jo uvijek u sadanjosti jesu

da se hronini bolesnici lijee godinama propisanim
standardnim dozama uobiajenih standardnih lijekova za
pojedine bolesti i pojedine indikacije unutar bolesti. Na primjer,
bolesnici godinama odlaze lijenicima koji im godinama
ordiniraju iste lijekove za snienje tlaka, ali usprkos tome krvni
tlak ne opada, ili ne opada znaajno i bolest perzistira. Rije je o
tome da lijenici propisuju lijekove prema uputama koje daju
farmaceutske tvrtke, a one do sada nisu imale alat za
odraivanje poslova osobne medicine. Tako je bilo nemogue
znati hoe li bolesnik uope reagirati na dati lijek, reagirati
nedovoljno, ili toksino i obrnuto-hoe li lijek djelovati ili nee?
178
Jedna, iako mala, mogunost da se koliko-toliko premosti ovaj

problem sastoji se u tome da bi svaki lijenik trebao paljivo
pratiti reakciju bolesnika na lijek i mijenjati lijekove u odnosu na
bolesnikove reakcije, to u dananjoj ambulantnoj, pa ak i
klinikoj praksi, u nas nije sprovodljivo. Dobro je, dakle, poznato
da su pojedini lijekovi djelotvorniji u nekih osoba u odnosu na
druge. U svakidanjici se dogaa to da su veina lijekova u
preporuenim dozama znaajno toksini i u znaajnom postotku
neaktivni. U tabeli 5-8 je prikazana terapijska uinkovitost
lijekova davanih u preporuenim dozama u nekim bolestima.
Najuinkovitiji su analgetici koji djeluju ak u 80% sluajeva,
slijede depresija, aritmije i astma sa po 60%. Najloiji su
onkoloki lijekovi koji djeluju, ali to ne znai da i lijee, u 25%
sluajeva.
Tabela 5-8. Terapijska uinkovitost lijekova davanih u preporuenim
dozama u nekim bolestima.
Bolest/terapijsko podruje
Alzheimer
Analgetici
Astma
Srane aritmije
Depresija
eerna bolest
HIV
Inkontinentnost
Akutna migrena
Migrenska profilaksa
Onkoloki lijekovi
Osteoporoza
Reumatoidni artritis
izofrenija
Uinkovitost lijeka (%)

30
80
60
60
62
57
47
40
47
50
25
48
50
60
Individualne razlike u reagiranju na lijekove su veliki kliniki

problem jer raspon se kree od nereagiranja, reagiranja,
poeljna uinka, do nepoeljnih i po ivot opasnih reakcija.
Podaci iz USA govore da godinje umre 100.000 bolesnika od
posljedica djelovanja lijekova, a 2,2 miliona bolesnika imaju
ozbiljne zdravstvene posljedice.
Razlike u odgovoru organizma na lijekove mogu, dakle, imati
svoja dva ishodita-ona od strane lijeka i ona od strane
organizma, i oni mogu biti slijedei:
1. Razlike u nainu metaboliziranja lijeka kontrolirane od
strane ishodnih ili polimorfnih gena.
179
2. Razlike u brzini metabolizma (ranije je u tekstu

objanjeno koje su to tri osnovne razlike).
3. Ciljna molekula za odreeni lijek moe u raznih ljudi imati
razliit afinitet za taj lijek, to moe biti posljedica
genetikog polimorfizma. To se moe manifestirati
brojem aktivnih mjesta na ciljnoj molekuli koja reagira sa
lijekom, ili promjenama u stereobiohemijskoj konfiguraciji
molekula, to se posebno odnosi na stanine receptore.
4. Bolest protiv koje se daje lijek moe biti mjeavina
podtipova karakteriziranih sa razliitim metabolikim
putevima.
Raspodjela bolesnika u skladu sa njihovim receptorskim
reakcijama na lijekove moe se definirati slijedeim skupinama:
1. Rezistentnost na dati lijek, vjerovatno je posljedica
mutiranih varijanti staninih receptora.
2. Slab odgovor na dati lijek, vjerovatno je posljedica
prisutnosti normalne genske varijante receptora.
3. Veoma dobar odgovor na dati lijek, to je posljedica
dominacije genetikih varijanti koje kodiraju za
hiperekspresiju receptora.
Zbog svih gore navedenih razloga, svaki struan i savjestan
lijenik kad bolesniku propisuje lijek i svaki struan i savjestan
farmaceut koji izdaje lijek trebaju svakom bolesniku objasniti
kakvi su mogui ishodi djelovanja lijeka i da je vano da bolesnik
dolazi na kontrolne preglede tijekom uzimanja lijeka kako bi se
lijek po potrebi mogao zamijeniti.
Tabela 5-9. Uestalost nedjelotvornosti ili rezistentnosti na neke od
vrsta lijekova koji se nalaze u standardnoj klinikoj upotrebi.
Kategorija lijeka
Selektivni inhibitori serotonina
Inhibitori ACE
blokatori
Tricikliki antidepresivi
HMGKoA reduktaza inhibitori
2 agonisti
Nedjelotvornost ili
rezistentnost (%)
10-25
10-30
15-25
20-50
30-70
40-70
ACE-Angiotenzin konvertirajui enzim, HMGKoA-3hidroksi-3-metilglutaril-koenzim A reduktaza
U tabeli 5-9 navedeni su primjeri nekih od kategorija lijekova i

njihov relativan uspjeh ili neuspjeh. Iz tabele se npr. vidi da u ak
30% sluajeva inhibitori ACE mogu na poetku biti neuinkoviti,
180
to se odnosi i na 25% blokatora. Pored uticaja prekomjernih

kilograma i debljine, te uzimanja malih koliina vode, ovo je
jedan od vanih razloga zato se bolesnici sa visokim tlakom
lijee godinama, a poboljanja nema.
5.10. Mogunosti farmakogenomike danas i u

bliskoj budunosti
U potonjih 10 godina tijekom procvata genetike i
farmakogenetike ustanovljeni su odreeni biomarkeri uz pomo
kojih je danas mogue sa dosta sigurnosti (dosta sigurnosti
znai 75% pozitivnosti) definirati skupine bolesnika i svakog
bolesnika ponaosob u odnosu na reakcije na neke najee
skupine lijekova, kao to su npr. sedativi, kardiovaskularni
lijekovi, protudijabetiki lijekovi ili citostatici (Tabela 5-10).
U tabeli 5-10 su naznaeni svi oni genetiki markeri koje
Amerika uprava za hranu i lijekove (Food and Drug
Administration-FDA) smatra pouzdanima i ije odreivanje moe
mnogo pomoi u klinikim situacijama. U stupcu 2 su naznaeni
samo predstavnici pojedine skupine lijekova kojoj pripadaju. Po
raznolikosti kriterija naznaenih u treem i etvrtom stupcu se
vidi kako su i ovo preliminarni oblici testova i da treba jo mnogo
rada prije negoli rezultati dozvole da se standardiziraju kriteriji za
ocjenu promijenjenih reakcija bolesnika u odnosu na svaki
dotian lijek
Tablica 5-10. DNK biomarkeri enzimske aktivnosti koji se smatraju
sigurnim dijagnostikim biomarkerima u predvianju odgovora na lijek.
Dijagnostiki
biomarker
Reprezentativan lijek
Parametar za
odreivanje uinka
lijeka
CYP2C9
Varfarin
Doza odravanja,
vrijeme potrebno za
postizanje stabilne
terapijske doze
CYP2C19
Inhibitori
protonske
pumpe
Razina u plazmi,
eluani pH, reflux
CYP2D6
Kodein
Formiranje morfina,
analgeziki uinak
Due vrijeme potrebno za

stabilnu dozu u
polimorfnih podvrsta 2 i 3
od CYP2C9
Vea doza (40 mg) ne
pokazuje terapijske
razlike
Vee u ekstenzivnih
metaboliara
UGT1A1
Atomoksetin,
Irinotekan
Farmakokinetike mjere
(AUC), neutropenija
AUC 10x vea u slabih

metaboliara
TPMT
6-MP
Doza limitirajua
hematotoksinost
Vie TPMT
deficit ili heterozigotnost
Rezultat
181
Kako openito izgleda farmakogenomika sadanjost, prikazano

je u tabeli 5-11. Prikazano je 18 gena koji kodiraju za enzime
odgovorne za metabolizam lijekova naznaenih u stupcu 2. Kao
to je vidljivo iz tabele, za sedam od 18 testova (39%) nije
mogue pronai FDA dokumentaciju. To znai da je ili postupak
vrijednovanja testa jo uvijek u tijeku, ili ga FDA za sada nije
priznala, a ipak se on moe nai na popisima
farmakogenomikih testova.
Meutim, naznaeni testovi nisu potpuno rjeenje problema.
Geni, naime, veinom ne kodiraju za pojedina svojstva sami za
sebe, nego funkcioniraju u zajednicama ili genskim sklopovima,
u sloenim procesima meusobnog aktiviranja, deaktiviranja,
ekspresije i vee ili manje penetracije u kodiranju za datu bolest.
Zbog toga je farmakogenomika neobino vana: bitno je nai
kompletan stoer, a ne samo pojedine generale. Na primjer,
koliko je do sada poznato, BCR-ABL (breakpoint cluster regionabelson) ili uveni Filadelfia hromozom (nazvan tako jer je
otkriven u gradu Philadelphia, Pennsylvania) koji je nastao kao
rezultat reciprone translokacije gena izmedju hromozoma 9 i 22
(bcr-abl fuzijski gen sa c-abl protoonkogenom na hromozomu 9t(9;22)(q34;q11) je prisutan u skoro svim sluajevima hronine
mijeloike leukemije (CML), ali je takoer prisutan i u nekim
sluajevima akutne mijeloike leukemije (AML) i ako jeste
prisutan, znai osobito lou prognozu. Mi za sada znamo
lokalizaciju Filadelfia hromozoma, ali nismo sigurni da negdje
na lancu DNK ne postoji ekson koji skupa sa filadelfijom kodira
za spomenutu leukemiju, ali da negdje na treem mjestu na
lancu DNK nema i jo jedan ili dva gena (ili samo SNPS to jest
snipets unutar gena), ili sklopova gena koji skupa sudjeluju.
182
Tabela 5-11. Preliminarna mandatorna lista genskih testova za

odreivanje reakcija bolesnika na lijekove.
Lijek
Personalanl
GenskiPGxTest
ABL1
imatinib,
dasatinib
BCRABL
Kvantificiranjeu
CML;BCRABL
MutacijeuCML
BCR
imatinib;
dasatinib
BCRABL
Kvantificiranjeu
CML;BCRABL
MutacijauCML
varfarin
TrimGen
KorporacijaeQ
PCR
CYP2C9*2,
CYP2C9*3
CLIA3
Dokumenti
510(K)PMN4
brojK073071
klopidogrel,
esomeprazol
omeprazol,
fenitoin,ostali
RocheAmpliChip
CytochromP450
Genotiptesti
Affymetrix
GeneChip
Microarray
Instrumentacijski
Sustav
CYP2C19*1,
CYP2C19*2,
CYP2C19*3
CLIA
Dokumenti
510(K)PMN
brojK043576
Gen
CYP2C9
CYP2C19
CYP2C19
klopidogrel,
esomeprazol
omeprazol,
fenitoin,ostali
InfinitiCYP450
CYP2D6
Kodein,
fluoksetin,
metropolol,
risperidon,
tamoksifen,
ostali
RocheAmpliChip
CytochromP450
Genotipizacijski
testiAffymetrix
GeneChip
Microarray
Instrumentacijski
Sustav
Testiranevarijante
BCRABL
(reciprocitetna
traslokacija
ukljuujui
hromozome9i22;
t(9;22)(q34;q11))
BCRABL
(reciprocitetna
traslokacija
ukljuujui
hromozome9i22;
t(9;22)(q34;q11))
CYP2C19*2,
CYP2C19*3,
CYP2C19*4,
CYP2C19*5,
CYP2C19*6,
CYP2C19*7,
CYP2C19*8,
CYP2C19*9,
CYP2C19*10
CYP2D6*1,
CYP2D6*2ABD,
CYP2D6*3,
CYP2D6*4ABDJK,
CYP2D6*5,
CYP2D6*6ABC,
CYP2D6*7,
CYP2D6*8,
CYP2D6*9,
CYP2D6*10AB,
CYP2D6*11,
CYP2D6*15,
CYP2D6*17,
CYP2D6*19,
CYP2D6*20,
CYP2D6*29,
FDA
Dokument
Zasadne
postoji
Zasadne
postoji
Zasadne
postoji
CLIA
Dokumenti
510(K)PMN
brojK043576
183
Gen
Lijek
Personalanl
GenskiPGxTest
Testiranevarijante
DPYD
kapecitabin
5fluorouracil
TheraGuide5FU
EGFR
erlotinib,
gefitinib
DxSEGFR29
MutacijskiTestKit
ERBB2
trastuzumab
PathVysionHER2
DNAProbaKit
CYP2D6*35,
CYP2D6*36,
CYP2D6*40,
CYP2D6*41,
CYP2D6*1XN,
CYP2D6*2XN,
CYP2D6*4XN,
CYP2D6*10XN,
CYP2D6*17XN,
CYP2D6*35XN,
CYP2D6*41XN
Analizasvih
sekvenciugenu
EGFR:19delecijeu
eksonu19,T790M,
L858R,L861Q,
G719X(detektira
prisutnostG719S,
G719AiliG719C,ali
ihnemoe
razlikovat),S768I,3
insercijeueksonu
20(detektira
prisutnostbilokoje
od3insercije,aliih
nemoerazlikovat)
ERBB2genska
amplifikacija
HLAB
abakavir
HLAB*5701Test
HLAB*5701
HLAB
karbamazepin,
fenitoin
HLADQB1
klozapin
HLAB*1502
Carbamazepin
Osjetljivost
PgxPredvianje:
Clozapin
KRAS
cetuksimab,
panitumumab
KRASMutacijski
TestKit
KRAS
cetuksimab,
panitumumab
KRASMutacije
DetekcijskiKit
184
HLAB*1502
HLADQB1:G6672C
KRAS:Gly12Asp,
KRAS:Gly12Ala,
KRAS:Gly12Val,
KRAS:Gly12Ser,
KRAS:Gly12Arg,
KRAS:Gly12Cys,
KRAS:Gly13Asp
KRAS:Gly12Asp,
KRAS:Gly12Ala,
KRAS:Gly12Val,
KRAS:Gly12Ser,
KRAS:Gly12Arg,
KRAS:Gly12Cys,
KRAS:Gly13Asp,
KRAS:Gly13Ser,
KRAS:Gly13Arg,
KRAS:Gly13Cys,
FDA
Dokument
Zasadne
postoji
Zasadne
postoji
PMA5Broj
P980024
FDAAlert,
Juli2008
FDAAlert,
Decembar
2007
Zasadne
postoji
Broj
PMN/PMA
Broj
PMN/PMA
Gen
Lijek
Personalanl
GenskiPGxTest
Testiranevarijante
FDA
Dokument
KRAS:Gly13Ala,
KRAS:Gly13Val
Nijedostupan
TPMT:G238C,
TPMT:G460Ai
TPMT:A719G
TYMS:2R,TYMS:3R,
TYMS4R
Zasadne
postoji
TPMT
azatioprin,
merkaptopurin
Prometheus
TPMTGenetika
SpecijaliziraniLab
TYMS
kapecitabin,
5fluorouracil
TheraGuide5FU
UGT1A1
irinotekan
InvaderUGT1A1
MolekularanTest
UGT1A1*28
VKORC1
varfarin
TrimGen
KorporacijaeQ
PCR
VKORC1:G1639A
Zasadne
postoji
CLIA
Dokumenti
510(K)PMN
brojK051824
CLIA
Dokumenti
510(K)PMN
brojK073071
Podaci u ovom stupcu su na internetu povezani sa web stranicom

proizvoaa.
2
Informacije u ovom stupcu su naene pretragom cijele FDA stranice,
FDA website, searches of the FDA CDRH CLIA databaze, ili
pretrazivanjem FDA CDRH Premarket Approval Database (baza
podataka o odobrenjima prije pustanja u komercijalan promet)
CDRH=Center for devices and Radiological Health (Centar za
pomagala i zatitu od zraenja)
3
CLIA = Clinical Laboratory Improvement Amendments (Amandmani
za usavravanje klinikih laboratorija)
4
PMN = Premarket Notification (obavijest prije prodaje)
5
PMA = Premarket Approval (odobrenje prije prodaje)
U stupcu 1 su navedena imena pojedinih gena
U stupcu 4 su navedene skraenice od imena pojedinih odsjeaka na
hromozomima koji kodiraju za pojedine enzime
Tabela je preureena i dopunjena. Originalna se tabela nalazi pri:
PharmGkb, Pharmacogenomics Knowledge Base, Pharmacogenomic
tests, http://pharmgkb.org/resources/pharmacogenomic tests.jsp
Sredinja dogma molekularne biologije i genetike, koja je

postavljena 1958. godine i 1970. godine ponovno u asopisu
Nature, jedan gen jedan protein i da jednom otisnuta
informacija kao protein se ne moe transferirati natrag ili na drugi
protein, ne stoji vie. Naime, ne radi se o jednom genu i jednom
proteinu, nego, u veini sluajeva, o sklopu ili o suradnji gena i
jednom proteinu. U doba procvata molekularne biologije u
potonjih 20 godina i utrke u mapiranju genoma postavljena je
druga dogma jedan po jedan alel (one allel at the time), ali i
ona se ne moe u potpunosti prihvatiti. Sada vrijedi one genom
at the time i tu je poanta cijelog posla. Umjesto istraivanja
pojedinanih alelikih varijanti i njihovih klinikih posljedica, treba
185
istraivati mnogo vee sklopove gena i cijeli genom i njihov uticaj

na reagiranje organizma na lijekove. I pored fascinantnog
razvoja metoda molekularne biologije u zadnjih 20 godina i dalje
se mora tragati za jednostavnim, brzim, pouzdanim i relativno
jeftinim genetikim metodama i testovima sa kojima e u
relativno kratkom vremenu (u roku od dva sahata) biti mogue
izanalizirati cijeli genom. Krajnji je cilj izrada farmakogenomike
osobne iskaznice kako je to prikazano na slici 5-7 i na slici 5-8.
Slika 5-8. Definiranje reaktivnih tipova u ljudskoj populaciji.

Genomikim testovima e biti mogue tano definirati svakog bolesnika
s obzirom na njegovu reakciju na specifian lijek. Tako se lijekovi vie
nee morati davati onima u kojih ne djeluju i onima u kojih su toksini.
5.11. Neke od metoda u farmakogenetici

Metoda lanane reakcije polimerazom PCR
PCR (polymerasa chain reaction) metoda je iznimno osjetljiva i
zahtijeva vrlo malu koliinu poetne DNK. Potrebno je posvetiti
veliku panju izbjegavanju kontaminacije sa humanom DNK iz
drugih izvora.
186
Koraci u PCR reakciji:

-
denaturacija DNK na 96 oC tako da svaki razdvojeni

lanac DNK moe sluiti kao kalup za sintezu drugog
komplementarnog lanca
hibridizacija para kratkih oligonukleotidnih sondi sa
komplementarnim slijedovima lanaca DNK koji se ele
umnoiti. Sonde se nazivaju klice ili poetnice. Koriste se
dvije razliite sonde, svaka je specifina za pojedini dio
ciljnog dijela molekule DNK, a specifine su za humanu
DNK
elongacija: djelovanjem enzima DNK polimeraze vri se
sinteza komplementarnog lanca molekule DNK. Mogue
je istovremeno umnoiti vie DNK lokusa dodavanjem
vie parova specifinih oligonukleotidnih klica.
Polimorfizam
duine
fragmenata RFLP
restrikcijskih
(umnoenih)
Sekvencijski polimorfizam nastaje zamjenom jedne ili vie

nukleotidnih baza u slijedu nukleotida molekule DNK. Najmanji
oblik ovog polimorfizma nastaje zamjenom jedne baze i naziva
se polimorfizam pojedinanog nukleotida (SNP-single nucleotide
polymorphism). Metoda za utvrivanje SNP mutacija je RFLP
metoda
(Restiction
Fragment
Lenght
Polymorphysm,
polimorfizam duine restrikcijskih fragmenata), a temelji se na
djelovanju restrikcijskih enzima.
Princip RFLP metode se sastoji u tome da se PCR produkt
specifino cijepa pomou enzima restrikcijskih endonukleaza
(bakterijski enzimi koji slue za odbranu od strane DNK), koje
imaju sposobnost cijepanja DNK specifinih nukleotidnih
slijedova. Veliinu produkata digestije lahko je procijeniti
elektroforezom na agaroznom gelu uz bojenje etidij bromidom.
Razlike u veliini fragmenata DNK nastalih kao rezultat digestije
restrikcijskim endonukleazama nazvane su polimorfizam duine
restrikcijskog fragmenta (RFLP).
Usporedbom veliine restrikcijskog fragmenta PCR produkta
kontrolne i ispitivane osobe mogue je prepoznavanje genske
mutacije, te odreivanje genotipa, odnosno fenotipa ispitanika.
187
Koraci RFLP metode:

-
fragmentiranje ispitivane DKD uz pomo enzima

restrikcijskih endonukleaza
razdvojena DNK se, zatim, prenosi i imobolizira na
najlonsku membranu primjenom tzv. Southern blot
metode
fragmenti DNK se detektiraju pomou radioaktivno ili
hemiluminiscencijski-obiljeene
sonde;
sonda
se
komplementarno vee za odreena podruja DNK
molekule.
Postoje multilokusne sonde (prepoznaju vie razliitih
minisatelitnih lokusa) i monolokusne sonde (prepoznaju
specifine lokuse).
Polimorfizam konformacije jednog lanca - SSCP

metoda
Druga metoda koja se esto upotrebljava kod odreivanja
genotipa je SSCP-metoda (Single Strand Conformation
Polymorphysm, polimorfizam konformacije jednog lanca), koja
se primarno koristi u svrhu de nuovo pretraivanja na do sada
nepoznate mutacije/polimorfizme.
Osnovni je princip denaturirati ispitivani DNK fragment (PCR
produkt) npr. formamidom i NaOH na 95C/5 min. Pri tome e
se svaki od alela razdvojiti u dvije ssDNA i poprimiti odreenu
sekundarnu konformaciju. Ako je promijenjena i samo jedna
baza, sekundarne e se konformacije razlikovati dovoljno da
prilikom elektroforeze na poliakrilamidnom gelu razliito putuju:
tako razdvojeni u odnosu na kontrolu ukazivat e na neku
promjenu u DNK slijedu. Usporedbom sa standardom mogue je
utvrditi koja je mutacija u pitanju, odnosno koji je genotip tog
uzorka. Ako je, pak, raspored bandova nepoznat, moda je u
pitanju neka nova mutacija koja se definitivno moe utvrditi tek
nakon to se taj uzorak poalje na sekvenciranje.
U prepoznavanju genskih mutacija koriste se i kombinacije nekih
metoda:
PCR amplifikacije i digestije restrikcijskim endonukleazama
pojedinanog polimorfnog alela (PCR-SNP metoda)
metoda PCR-RFLP.
188
5.12. Zakljuci
Na osnovu iznesenih podataka mogue je zakljuiti sljedee o
farmakogenetici:
-
Farmakogenetika
prouava
djelovanje
genskih
polimorfizama na odgovor organizma na lijeenje.
Cilj farmakogenetike je optimiziranje uinkovitosti, uz
istovremeno smanjenje toksinosti lijekova.
Genetike varijacije meu bolesnicima doprinose
razliitostima u odgovoru na lijekove.
Genetike varijacije se oituju u metabolikim,
transportnim i ciljnim proteinima, kao i u genima koji
kodiraju za bolesti.
Genetiki je polimorfizam obino povezan sa
uinkovitou i sa toksinou lijekova.
Pojedinani nukleotidni polimorfizmi su najee
varijacije u ljudskom genomu.
Svrha genetikog manipuliranja je lijeenje od bolesti
uzrokovanih genskim defektima i posljedinom
promjenom genske ekspresije.
Do sada skupljena znanja dozvoljavaju slijedee zakljuke o

farmakogenomici:
Reakcije na lijekove su dirigirane genetiki i nasljeuju se.
Reakcije na lijekove su rezultat meusobnog djelovanja vie
gena.
Nije dovoljno samo definirati gene, nego cijele genske sklopove i
cijeli genom.
Potencijalne dobiti od farmakogenomike su:
Proizvodnja lijekova sa maksimalnim terapijskim uinkom i sa
to manjim ili nikakvim toksikim uinkom.
Propisivanje lijekova na osnovu bolesnikovog genetikog profila
ime se izbjegava mogunost nepoeljnih nuspojava.
Mnogo preciznije metode doziranja lijekova.
Izrada vakcina od genetikog materijala koje mogu aktivirati
imunosni sustav, uz smanjen rizik od infekcije.
Farmakogenetika i farmakogenomika se trenutano koriste za:
Ocjenu odgovora na lijeenje u kardiovaskularnim, respiracijskim
i psihijatrijskim bolestima.
189
Razumijevanje kako neke osobe metaboliziraju lijekove u jetri

bre negoli druge.
Razvoj lijekova sa veom specifinou u psihijatriji, demenciji,
kardiovaskularnim i onkolokim bolestima.
Za sada su potekoe sljedee:
Najee je mnogo gena ukljueno u reakciju svake osobe na
lijekove, to oteava izradu specifinih lijekova.
Identifikacija malih varijacija u genima svake osobe koje mogu
uticati na metabolizam i uinak lijekova i na razvoj te reaktivnosti
je teka i zahtijeva mnogo vremena.
Interakcija sa ostalim lijekovima i okoliem e se morati definirati
prije negoli se donesu bilo kakvi zakljuci.
Neki etiki problemi, kao to je recimo izrada novih lijekova
samo za odreenu etniku skupinu.
I za kraj:
Huso, ba, mitoza poinje za 5 minuta. Ne mogu vjerovati

da se jo nisi kondenzir'o !
190
LITERATURA
1. Brunton L, Chabner B, Knollman B (Eds.). Goodman &
Gilman's The Pharmacological Basis of Therapeutics,
12th edition., McGrawHill Medical, New York, 2011.
2. Lieberman M, Marks A, Smith C. Marksove osnove
medicinske biohemije kliniki pristup. Data Status,
Beograd, 2008
3. Lieberman M, Marks AD. Marks Basic Medical
Biochemistry. A Clinical Approach. Third edition, Wolters
Kluwer/Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, 2009
4. Nelson DL, Cox MM. Lehninger Principles of
Biochemistry, Fourth edition, W. H. Freeman and
Company, New York, 2005
5. Nelson DL, Cox MM. Lehninger Principles of
Biochemistry, Fifth edition, W. H. Freeman and
Company, New York, 2009
6. Topi E, Primorac D, Jankovi S. Medicinskobiokemijska
dijagnostika u klinikoj praksi, Medicinska Naklada,
Zagreb, 2004
7. Majki-Singh N. Medicinska biohemija. Drutvo
medicinskih biohemiara Srbije, Beograd, 2006.
8. Burtis CA, Edward R. Ashwood ER (eds.). Tietz Textbook
of Clinical Chemistry, Saunders, Philadelphia, 1999.
9. Mathews CK, Van Holde KE, Ahern KG. Biochemistry,
Benjamin Cummings, San Francisco, 2000.
10. Berg JM, Tymoczko JL, Stryer L. Biochemistry. Sixth
edition, WH Freeman and Company, New York, 2007.
11. Devlin TM. Textbook of Biochemistry with Clinical
Correlations. Fourth Edition, Wiley-Lyss, New York, 1997
12. Maysinger D, ani-Grubii T. Kemijske osnove
biotransformacije lijekova. kolska knjiga, Zagreb, 1989.
13. Guengerich FP. Cytochromes P450, Drugs, and
Diseases. Molecular Interventions 2003; 3(4): 194-204.
14. Markey SP. Drug Metabolism. Laboratory of
Neurotoxicology , NIMH, NIH Nov. 16, 2006.
15. Lambert DG. Drugs and receptors. Continuing Education
in Anaesthesia, Critical Care & Pain 2004; 4 (6): 181-184.
16. orevi N, Jankovi, S. Farmakogenetika budunost
medikamentozne terapije. Acta Medica Medianae 2007;
46(2): 56-61.
17. Vesell ES. Pharmacogenetic perspectives gained from
twin and family studies. Pharmacol Ther 1989; 41: 535552.
18. Kalow W, Tang BK, Endrenyi I. Hypothesis:comparisons
of inter- and intra-individual variations can substitute for
twin studies in drug research. Pharmacogenetics 1998; 8:
283-289.
191
19. Evans WE, Relling MV. Pharmacogenomics: translating

functional genomics into rational therapeutics. Science
1999; 286: 487-491.
20. Evans WE, Johnson JA. Pharmacogenomics: the
inherited basis for interindividual differences in drug
response. Annu Rev Genomics Hum Genet 2001; 2: 939.
21. McLeod HL, Evans WE. Pharmacogenomics: unlocking
the human genome for better drug therapy. Annu Rev
Pharmacol Toxicol 2001; 41:101-121.
22. Kennedy DL, Johnson JM, Nightingale SL. Monitoring of
adverse drug events in hospitals. J Am Med Assoc 1991;
266: 2878.
23. Classen DC, Pestotnik SL, Evans RS, Lloyd JF, Burke
JP. Adverse drug events in hospitalized patients. Excess
length of stay, extra costs, and attributable mortality. J
Am Med Assoc 1997; 277: 301306.
24. Brewer T, Colditz GA. Postmarketing surveillance and
adverse drug reactions: current perspectives and future
needs. J Am Med Assoc 1999; 281: 824829.
25. Phillips KA, Veenstra DL, Oren E, Lee JK, Sadee W.
Potential role of pharmacogenomics in reducing adverse
drug reactions: a systematic review. J Am Med Assoc
2001; 286: 22702279.
26. Weber WW. Pharmacogenetics, 1st edn. Oxford Univ
Press, New York, 1997.
27. Beutler E, Dern RJ, Alving AS. The hemolytic effect of
primaquine. VI. An in vitro test for sensitivity of
erythrocytes to primaquine. J Lab Clin Med 1955; 45: 40
50.
28. Price-Evans DA, Manley FA, McKusick VA. Genetic
control of isoniazid metabolism in man. Br Med J 1960; 2:
485491.
29. Bnicke R, Lisboa BP. Uber die Erbbedingtheit der
Intraindividu ellen Konstantz der Isoniazidausscheidung
beim Menshen (Untersuchen an eineiggen und
zweieiggen Zwilligen). Naturwissenschafften 1957; 44:
314.
30. Weinshilboum RM, Wang L. Pharmacogenetics and
pharmacogenomics:
development,
science,
and
translation. Annu Rev Genomics Hum Genet 2006; 7:
223-245.
31. Manolio TA. Genomewide association studies and
assessment of the risk of disease. N Engl J Med 2010;
363: 166-176.
32. Weinshilboum R. Inheritance and drug response. N Engl
J Med 2003; 348: 529-537.
192
33. Evans WE, McLeod HL. Pharmacogenomics, drug

disposition, drug targets, and side effects. N Engl J Med
2003; 348: 538-549.
34. Feero WG, Guttmacher AE, Collins FS. Genomic
medicine an updated primer. N Engl J Med 2010; 362:
2001-2011.
35. Woodcock J. Assessing the clinical utility of diagnostics
used in drug therapy. Clin Pharmacol Ther 2010; 88:
765-773.
36. Fuster V, Sweeny JM. Clopidogrel and the reducedfunction CYP2C19 genetic variant: a limited piece of the
overall therapeutic puzzle. JAMA 2010; 304: 1839-1840.
37. Mega JL, Simon T, Collet J-P, et al. Reduced-function
CYP2C19 genotype and risk of adverse clinical outcomes
among patients treated with clopidogrel predominantly for
PCI: a meta-analysis. JAMA 2010; 304: 1821-1830.
38. Par G, Mehta SR, Yusuf S, et al. Effects of CYP2C19
genotype on outcomes of clopidogrel treatment. N Engl J
Med 2010; 363: 1704-1714.
39. Hadidedi eherzada. Hiralnost amlodipin besilata:
utjecaj na dizajniranje i razvoj stabilne i efikasne
formulacije, doktorska radnja, Farmaceutski fakultet
Tuzla, decembar 2011.
40. http://www.pharmaconferene.org/slctable.asp
41. http://www.pharmgkb
42. http://www.pharmacogenetics.ucsf.edu
43. http://www.icgeb.trieste.it/p450/
44. http://www.sigmaaldrich.com/Area_of_Interest/Biochemic
als/Enzyme_Explorer.html
45. http://en.wikipedia.org/wiki
46. http://pharmgkb.org/resources/pharmacogenomic
193
POPIS I OBJANJENJE SKRAENICA

Skraenica
Objanjenje
Engleski izvornik
QSAR
Kvantitativni odnosi
strukture i aktivnosti
Quantitative structure activity

relationship
MSD
Minimalna sterika
razlika
Minimal steric difference
MTD
Minimalna topoloka
razlika
Minimal topologic difference
Gen multiple
rezistencije lijeka
Multidrug resistance gen
ABC
transporteri
ATP vezujue kasete
ATP binding casette
SLC
transporteri
Rastvorljivi
transporteri
prenosioci
MDR gen
Solute carrier transporters
Transmembranski
regulator cistine
fibroze
Cystic fibrosis
transmembrane conductance
regulator
Serotonin transporteri
Serotonine transporters
BCRP
Rezistentni protein za
karcinom dojke
Breast cancer resistance

protein
MRPs
Proteini povezani sa
multiplom
rezistencijom lijeka
Multidrug resistanceassociated proteins
RXR
Receptorixretinoine
kiseline
RetinoidXreceptor
Nukleotid-vezujue
domene
Nucleotide-binding domains
Cerebro-spinalni
likvor
Cerebro-spinal liquid
GCPRs
Receptori povezani
sa G proteinima
G protein-coupled receptors
AC
Adenilil (adenilat)
ciklaza
Adenilyl cyclase
PLC
Fosfolipaza C
Phospholipase C
CFTR
SETR
NBDs
CSL
194
Skraenica
Objanjenje
Engleski izvornik
GABA
-aminobuterna
kiselina
-Aminobutyric acid
TRP kanali
Kanali sa tranzitornim
receptorskim
potencijalom
Transient receptor potential

channels
Receptori tirozin
kinaze
Receptors tyrosine kinases
EGF
Epidermalni faktor
rasta
Epidermal growth factor
PDGF
Faktor rasta iz
trombocita
Plated derived growth factor
NGF
Nervni faktor rasta
Nerve growth factor
RTK
FGF
VEGF
Fibroblastni faktor
rasta
Vaskularni
endotelijalni faktor
rasta
Fibroblaste growth factor

Vascular endothelial growth
factor
GEF
Faktori izmjene
gvanin nukleotida
Guanine nucleotide
exchange factors
MAPK put
Put mitogenaktivirajue protein

kinaze
Mitogen-activated protein
kinases pathway
STAT
Signalni transdjuseri i
aktivatori transkripcije
Signal transducers and

activators of transcription
TLR
Receptori slini
zvonu
Toll-like receptors
HSP
Proteini toplotnoga
oka
Heat shock proteins
TNF
Faktor tumorske
nekroze
Tumor necrosis factor
ANP
Atrijalni natriuretski
peptid
Atrial natriuretic peptide
LXR
Jetreni X receptor
LiverXreceptor
FXR
Farnezoid Xreceptor
FarnesoidXreceptor
195
Skraenica
Objanjenje
Engleski izvornik
PPAR
Peroksizom
proliferator-aktivirani
receptori
Peroxisome proliferatoractivated receptors
HRE
Hormon odgovorni
element
Hormone responsive
element
SMC
Vaskularne stanice
glatkih miia
Vascular smooth muscle

cells
EC
Endotelijalne stanice
Endothelial cell
NE
Norepinefrin,
noradenalin
Norephinephrine
PG
Prostaglandin
Prostaglandine
NSAID
Nesteroidni
antiinflamatorni
lijekovi
Nonsteroid antiinflamatory
drugs
COX
Ciklooksigenaza
Cyclooxigenase
Ftaza
Farnezil transferaza
Farnesyl transferase
HMG
3-hidroksi-3-metil
glutaril
3-hydroxy-3-methyl-glutaryl
AMPK
AMP-aktivirana
protein kinaza
AMP-activated protein
kinase
CREB
cAMP odgovorni
element vezivanja
cAMP response elementbinding
TORC2
Transdjuser
regulatora CREB
aktivnosti 2
Transducer of regulated
CREB activity 2
PGC1
Peroksizom
proliferator-aktivirani
receptor- koaktivator 1
Peroxisome proliferatoractivated receptor-gamma

coactivator 1 alpha
PEPCK
Fosfoenolpiruvat
karboksikinaza
Phosphoenolpyruvate
carboxykinase
ADME
Apsorpcija,
Distribucija,
Metabolizam,
Eliminacija
Absorption, Distribution,
Metabolism, and Excretion
196
Skraenica
Objanjenje
Engleski izvornik
ER
Endoplazmatski
retikulum
Endoplasmic reticulum
MRP
Protein multiple
rezistencije lijekova
Multidrug Resistance
Proteins
CYP450
Citohrom P450
izoenzimi
Cytochrome P450
NAD
Nikotinamidadenin
dinukleotid
Nicotinamide adenine
dinucleotide
FMN i FAD
Flavinmono i
flavinadenin
dinukleotid
Flavine mono and

dinucleotide
PXR
PregnanXreceptor
PregnaneXreceptor
CAR
Konstitutivni
androstan receptor
Constitutive androstane
receptor
ALDH
Acetaldehid
dehidrogenaza
Acetaldehyde
dehydrogenase
TCA ciklus
Ciklus trikarboksilnih
kiselina (citratni
ciklus)
Tricarboxyilic acid cycle
MEOS
Mikrozomalni etanol
oksidirajui system
Microsomal Ethanol
Oxidizing System
ADH
Alkohol
dehidrogenaza
Alcohol dehydrogenase
FMO
Flavin
monooksigenaze
Flavinemonooxigenase
MAO
Monoaminooksidaze
Monoamine oxidases
DAO
Diaminooksidaze
Diamine oxidases
UDPGA
Uridindifosfat
glukuronska kiselina
Uridinediphosphoglucuronic
Acid
UGT
UDP-glukuronil
transferaza
UDP-glucuronyltransferase
PAPS
3'-fosfoadenozin-5'fosfosulfata
3'-Phosphoadenosine-5'phosphosulfate
SULT
Sulfotransferaza
Sulphotransferase
197
Skraenica
Objanjenje
Engleski izvornik
GST
Glutation-Stransferaze
Glutathione S-transferase
SAM
S-adenozil metionin
S -Adenosyl methionine
NAPQI
N-acetil-pbenzoquinonimin
N -acetyl- p -benzoquinone
imine
HSP
Proteini toplotnoga
oka
Heat shock proteins
MLCK
Kinaza lahkog lanca

miozina
TGF-
receptor
Receptor za
transformirajui faktor
rasta
Transforming growth factor

beta receptor
HMG-KoA
3-hidroksi-3metilglutaril
koenzimA
3-hydroxy-3-methyl-glutaryl
CoensymeA
AMPK
AMP-aktivirana
protein kinaza
AMP-activated protein
kinase
TORC2
Transdjuser regulator
CREB proteina2
Transducer of regulated
CREB protein 2
EM
Fenotip ekstenzivnog
metabolizma
Extensive metabolizer
IEM
Fenotip srednjeg
metabolizma
Intermediate extensive
metabolizer
PM
Fenotip slabog
metabolizma
Poor metabolizer
UEM
Fenotip
ultraekstenzivnog tipa
Ultra extensive metabolizer
SNPs
Pojedinani
nukleotidni
polimorfizmi
Single nucleotide
polymorphisms
TPMT
Tiopurinmetiltransfera
za
Thyopurinemethyltransferase
HGPRT
Hipoksantin-guanin
fosforibozil
transferaza
Hypoxanthine-guanine
phosphoribosyltransferase
198
Myosin light chain kinase
Skraenica
Objanjenje
Engleski izvornik
HIV
Ljudski virus
imunodeficitarnosti
Human immunodefficiency
virus
MGMT
Metilgvaninmetil
transferaza
Methylguanine
methyltransferase
PCR
Metoda lanane
reakcije polimerazom
Polymerasa chain reaction
RFLP
Polimorfizam duine
restrikcijskih
fragmenata
Restiction Fragment Lenght

Polymorphysm
SSCP
Polimorfizam
konformacije jednog
lanca
Single Strand Conformation

Polymorphysm
GCPRs
Receptori povezani
sa G proteinima
G protein-coupled receptors
199
INDEKS POJMOVA
A
ABC transporteri, 15, 19, 21,
23, 24, 47, 194
Acetaminofen, 86, 144, 148,
149
Acetiltransferaza, 134, 146
Adenilil ciklaza, 66
ADME, 105, 106, 196
Agonisti, 53, 55, 60
Aktivni transport, 15, 31
Albumini, 44, 52
Aldehid oksidaza, 139
Alkilirajui agensi, 91
Alkohol dehidrogenaza, 136,
138
Alkohol dehidrogenaza, 138,
197
Alopurinol, 94, 95
ANP, 77, 195
Antagonisti, 53, 69
Antibiotici, 88, 90, 132
Antimetaboliti, 50, 88
Antimetaboliti, 92
Antraciklini, 91
Aspirin, 84, 85, 172
Atrijalni natriuretski peptid,
195
Azoreduktaza, 140
B
Benzoat, 96
Bioloke membrane, 3, 11,
19, 32
Biotransformacija, 106, 111,
112
Biotransformacija, 7
BNP, 77, 78, 82, 83
Brzi acetilatori, 146
C
2+
Ca jonima, 79
cAMP, 50, 61, 64, 69, 83,
100, 103, 196
Celebrex, 87
cGMP, 66, 72, 77, 78, 79, 83,
98
cGMP fosfodiesteraza, 66
Ciljne molekule, 172
200
Cimetidin, 101, 132

Citostatici, 24, 91, 92
Cl- joni, 49
CNP, 77, 78
CYP1A, 51, 123, 124
CYP2A, 125
CYP2B, 125, 132
CYP2C, 125, 126
CYP2D, 126
CYP2E, 127
CYP3A, 51
CYP450, 51, 52, 114, 118,
119, 120, 121, 122, 123,
124, 125, 126, 129, 130,
132, 133, 134, 138, 161,
183, 197
D
DAO, 140, 197
Difuzija, 13, 14, 35, 39, 109
Drugi glasnici, 64, 82, 83, 101
E
Efektorski proteini, 60
Eikosanoidi, 62, 67, 83
Enantiomeri, 5, 6, 7, 8, 145
Enzimi, 3, 65, 66, 72, 88, 112,
113, 116, 119, 120, 121,
123, 129, 133, 134, 136,
137, 149, 164, 187
Enzimska indukcija, 51
Eritromicin, 90, 129, 176
Etanol, 71, 120, 123, 127,
128, 135, 136, 137
Etanol, 135
F
Faktori rasta, 53, 66, 73
Farmakodinamijska
varijabilnost, 151, 170
Farmakogenetika, 152, 188,
189, 191
Farmakogenomika, 152, 153,
182, 189
Farnezil transferaza, 94
Fenilbutirat, 96
Fenotip, 156, 158, 159
Fizioloki receptori, 53, 62,
63, 64
Fosfolipaza C, 66
Fosfolipidi, 10, 110
Ksantin dehidrogenaza, 139

Ksantin oksidaza, 94, 139
Ksantini, 100
G
Gastro-intestinalni trakt, 111
GCPR receptori, 66, 67
GDP, 67
Genetiki polimorfizam, 136,
146, 151, 167, 172, 175,
176, 177
Genom, 152, 153, 154, 155,
156
Genom, 156
Genotip, 160, 161
Glicin, 71, 145
Glukuronidacija, 141, 143,
148
Glutation, 129, 149
Gvanilil ciklaza, 65
H
Hepatiki transporteri, 20, 47
Hiralnost, 5, 6
HIV, 24, 26, 90, 91, 133, 169,
170, 179, 199
HIV proteaze, 90, 133
Hloramfenikol, 90
Hormoni, 39, 43, 53, 62, 64,
66, 67, 75, 114, 144, 161
I
Ibuprofen, 86, 159
Inhibitori, 84, 91, 93, 132,
162, 180, 181
Inhibitori enzima, 50, 92
Inverzni agonisti, 54, 58
J
JAK, 72, 73, 74, 75
Jetra, 24, 47, 112, 113
Jonski kanali, 10, 66, 68, 71,
161
K
Kardiotonini glikozidi, 99
Koeficijenta razdjeljenja, 2
Kovalentnih radijusa, 4
Krvno-likvorska barijera, 29,
30
Krvno-modana barijera, 30
L
Litijum, 100
M
MAO, 139, 140, 197
MEOS, 120, 127, 135, 136,
148, 149, 197
Metformin, 102, 103
Minimalna sterika razlika, 5
Minimalna topoloka razlika, 5
N
Na,K-ATPaza, 12
NAPQI, 148, 149
Naproksen, 86
Natriuretski peptidi, 66
Nefron, 34
Nekompetitivni antagonist, 57
Neurotransmiteri, 53, 62, 67,
143
Nitroreduktaza, 140
N-metiltransferaze, 147
NO, 78
NOS, 79
Nuklearni receptori, 65, 66, 80
O
Oksidaze, 94, 117, 119, 138,
139
Oksidaze, 116
Oksigenaze, 116, 117
Oksigenaze, 117
Okupacijska teorija, 58
P
PAPS, 143, 144
Parcijalni agonisti, 53
PCR, 183, 185, 186, 187,
188, 199
Penicilini, 88
P-glikoprotein, 9, 14, 19, 25,
49, 128, 162, 169
Placenta, 36, 37
201
R
Raloksifen, 81
Ras protein, 93
Reakcije I faze, 113, 114
Reakcije II faze, 113, 149
Receptor, 13, 42, 52, 54, 55,
57, 58, 59, 60, 61, 63, 65,
66, 67, 68, 69, 70, 72, 73,
74, 75, 76, 78, 80, 81, 82,
98, 103, 130, 131, 153,
159, 172, 174, 195, 196,
197, 198
Receptori tirozin kinaze, 72
Regulacija receptora, 60
Renalni transporteri, 48
RFLP, 187, 188, 199
Rifampicin, 90, 129
S
Serin-treonin kinaze, 72, 75
SH2, 66, 73
SMC stanice, 83
Spori acetilatori, 146
SSCP-metoda, 188
STAT, 66, 73, 74, 75, 195
Statini, 24, 97, 176
Stereoselektivnost, 126
Streptomicin, 90
Sulfokonjugacija, 141, 143
Sulfotransferaze, 143
T
Tamoksifen, 81, 164, 183
202
Teorija brzine, 58
Teorija induciranog slaganja,
58
Teorija perturbacija
makromolekula, 58
Teotija aktivacije/agregacije,
58
Tetraciklin, 90
Tiazolidindioni, 104
Tiopurini, 168
Tiopurinmetiltransferaza, 162,
167, 198
TLR receptori, 75
TNF- receptori, 76
Transdjuser proteinima, 64
Transkripcijski faktori, 53, 80
Transmembranski enzimi, 65
Transmembranski ne-enzimi,
65
Transporter, 22, 25, 28, 39,
49, 163, 170, 172
Transportni proteini, 169
TRP, 68, 71, 72, 195
V
Van der Waalsov volumen, 4
Vektorski transport, 14, 21
Vinilhlorid, 148
Volumen distribucije, 45
-laktamaze, 88, 89
KRATKA BIOGRAFIJA
Zlata Mujagi r. ati je roena l957.
godine u Zagrebu. Osnovnu kolu i
Gimnaziju je zavrila u Tuzli, a
Farmaceutski fakultet u Sarajevu
l980. godine, a za postignuti odlini
uspjeh u toku cijelog studija je
nagraena
Zlatnom
znakom
Univerziteta u Sarajevu.
Magistrirala je l986. na Medicinskom
fakultatu u Tuzli na temu Nivo
gonadotropina, ovarijalnih hormona i
kateholamina u plazmi ena sa
hiperprolaktinemijom. 1998. je odbranila doktorsku disertaciju na
Farmaceutskom fakultetu u Sarajevu pod naslovom Klinika evaluacija
cirkulirajuih nivoa prolaktina, karcinoembrionalnog antigena i karcinom
antigena 15-3 u bolesnica sa karcinomom dojke i stekla pravo na nauni
stepen doktora farmaceutskih nauka.
Zlata Mujagi je u nastavnom procesu na univerzitetu od 1981. godine kao
aistent, vii asistent, docent i vanredni profesor. Trenutno je vanredni profesor
na uoj naunoj oblasti Biohemija na Farmaceutskom fakultetu Univerziteta u
Tuzli. Prodekan je za nauno-istraivaki rad na Farmaceutskom fakultetu
Univerziteta u Tuzli i voditelj Postdiplomskog studija.
Zlata Mujagi je objavila vie naunih radova u domaim i inozemnim
asopisima, kao i na naunim skupovima u zemlji i u inozemstvu. Citirana je
vie puta u Institute for Scientific Information (ISI), Philadelphia, Pennsylvania i
u Science Citation Index-u. Koautor je u nekoliko strunih knjiga. Sudjelovala je
kao voditelj ili kao istraiva u nekoliko nauno-istraivaki projekata. Bila je
mentor nekoliko magistarskih i doktorske radnje. Ue podruje njenog naunog
interesa je biohemija tumora, te biohemijska osnova bolesti i biohemija lijekova.
Zlata Mujagi je uvrtena u prestine svjetske biografske baze podataka:
Marquis Who is Who in the World, USA; International Biographical Centre
(IBC), Cambridge, England i American Biographical Institute (ABI), USA i na taj
nain je svrstana meu istaknute znanstvenike u svijetu.
A BIOGRAFIJA
A
KRATKA
Hamza Mujagi
M
je ro
en l943. godiine u
Tenju. Osmogodinjje i gimnazzijsko
o u Bosni 1
1963.
kolovanje je zavrio
godine. Medicinski
M
fakkultet je zavrio u
Zagrebu 1968. godine. Lijeniki sta je
obavio u Klinikoj bolnici Sestara
milosrdnic
ca
Medici-nskog
faku
ulteta
dine.
Sveuilitta u Zagrebu 1969/1970
1
god
Postdiplomski studij iz eksperime- n
ntalne
biologije je
j upisao l969
9. godine u Ce
entru
za postdiplomske studije Sveuilita u
Zagrebu.
Magistrira
ao je 1972. godine u iistom
Centru u Zagrebu na temu: Plune
metastaze fibrosarkom
ma kao test za
prouavanje imunologijje tumora.
Struni dravni
d
ispit je poloio pred
Komisijom
m
Ministarrstva
zdravvstva
Hrvatskke 197l. godin
ne u Zagrebu.
Doktorssku disertaciju
u pod naslovvom Imunoloka reaktivno
ost u bolesnikka sa
karcino
omom rektum
ma uradio je na Univerzitetu u Esenu
u, Njemaka i na
Medicin
nskom fakultetu i na Institutu za tu
umore Sveuilita u Zagrebu.
Diserta
aciju je odbran
nio 1976. god
dine na Medicinskom fakultetu Sveuilita u
Zagreb
bu.
Specija
alizaciju iz Intterne medicin
ne zavrio je na Klinici za
a unutarnje bo
olesti
Univerzzitetsko-mediccinskog centra
a, Sarajevo, l9
980. godine.
Dr Mujjagi je speccijalista intern
ne medicine, i subspecijaliista iz onkolo
ogije,
urolokke onkologije i imunologije
e. Posjeduje tri USA diplo
ome iz onkolloke
specija
alnosti. Professor je interne medicine, on
nkologije i pa
atoloke fiziolo
ogije.
Kontinu
uirano se je educirao
e
iz on
nkologije u Ev
vropi (Esen, Lozana, Buku
uret,
Moskva
a, Marburg), i u USA (Vain
ngton, Njujork
k, Filadelfija, Boston).
B
Po po
ozivu
je radio
o u u dvije najjprestinije usstanove za rak
k u svijetu: Na
acionalni instittut za
rak, Be
ethesda, USA
A i Memorial Sloan-Ketterin
S
ng klinika, za rak, New York. U
posljed
dnjih 12 godiina je lan Massachusetts General Hospital,
H
Profesor
Harvard
d univerziteta
a i lan Re
eview Board of Harvard University
U
Ca
ancer
Center. Od 2002. godine
g
profeso
or Mujagi je kontinuirano citiran u Ma
arquiz
Who is Who in the World
W
meu 20
000 najuticajn
nijih znanstven
nika u svijetu.
or Mujagi je
e objavio 105
5 znanstvenih
h radova, ug
glavnom u SA
AD i
Profeso
Zapadn
noj Evropi. Citiran je mnog
go puta u Ins
stitute for Sciientific Inform
mation
(ISI), Philadelphia,
P
P
Pennsylvania
i u Science Citation
C
Indexx-u. Napisao je i/ili
sudjelo
ovao u pisanju
u vie strunih knjiga u zemlji i inozemsstvu (sudjelovvao u
pisanju
u Harrisons Textbook
T
of Medicine, Harrisons
H
Oncology. Lippiincott
William
ms and Wilkin
ns, 2006; Brrunton L, Ch
habner B, Kn
nollman B (E
Eds.).
Goodm
man&Gilman's the Pharmaccological basiis of Therape
eutics, McGra
awHill
Medica
al, 2011). Bio je
j voditelj i/ili lan u vie zn
nansveno-istra
aivakih proje
ekata
(detaljn
nije informacije
e na
http://m
mujagich.tripod
d.com/hamza_
_mujagic_biog
grafija.htm).
Dr Muja
agi je aktivan
n stariji lan Amerikog
A
drutva klinikih onkologa (AS
SCO),
te lan World Oncolo
ogy Network (W
WON, USA).
aajnih nagrad
da i priznanja za svoj bogatti struni i nau
unoDobitnik je i niza zna
istraivvaki rad pop
put Ribakof nagrade,
n
Harv
vard Universitty, Massachu
usetts
Genera
al Hospital, Boston,
B
USA; Active seniorr member Nju
ujorke akade
emije
nauka.

Biohemija Lijekova - Unlocked

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Biohemija Lijekova - Unlocked

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tehnika pripema i dizajn:

Odlukom Senata Univerziteta u Tuzli br. 03-3070-14.2/12 od

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Zlata Mujagi Hamza Mujagi

Tuzla, 2012. god.

Tuzla, mart, 2012. godine

1.1. LIPOFILNA SVOJSTVA

FARMAKOKINETIKIH SVOJSTAVA LIJEKOVA

PROLAZAK LIJEKOVA KROZ BIOMEMBRANE

2.1. STRUKTURA I FUNKCIJA BIOLOKIH MEMBRANA

3.1. INTERAKCIJE LIJEKOVA SA PROTEINIMA PLAZME

4.1. ADME KONCEPT

5.9. FARMAKOGENOMIKA I OSOBNA MEDICINA

5.10. MOGUNOSTI FARMAKOGENOMIKE DANAS I U BLISKOJ

POPIS I OBJANJENJE SKRAENICA

FIZIKA I HEMIJSKA SVOJSTVA LIJEKOVA

1. Fizika i hemijska svojstva lijekova

FIZIKA I HEMIJSKA SVOJSTVA LIJEKOVA

Bioloko djelovanje i djelotvornost nekog lijeka ovise o njegovim

Ovu jednainu su predloili naunik Lien i saradnici 1980. godine

1.1. Lipofilna svojstva

FIZIKA I HEMIJSKA SVOJSTVA LIJEKOVA

Koeficijent razdjeljenja je omjer mnoinskih koncentracija

1.2. Oblik, veliina i konfiguracija molekula

FIZIKA I HEMIJSKA SVOJSTVA LIJEKOVA

Konfiguracija molekule podrazumijeva odreenu prostornu

Kovalentni i Van der Waalsovi radijusi

Vrijednosti kovalentnih radijusa (ra) su izvedene iz duina veza

Minimalne sterike razlike

FIZIKA I HEMIJSKA SVOJSTVA LIJEKOVA

Parametri korisni u procjeni oblika i veliine malih molekula su:

MSD = minimalna sterika razlika (engl. minimal steric

MTD = minimalna topoloka razlika (engl. minimal

Parametri MSD i MTD se izraunavaju uz pomo posebnih

1.3. Stereohemijski aspekti farmakodinamijskih i

FIZIKA I HEMIJSKA SVOJSTVA LIJEKOVA

Slika 1-1. Odgovarajui par hiralnih molekula.

Mnogi lijekovi su hiralni tj. egzistiraju kao enantiomeri. Hiralnost

Slika 1-2. Enantiomerni par u hiralnom okruenju.

Enantiomeri reagiraju razliito sa optiki aktivnim supstancama.

FIZIKA I HEMIJSKA SVOJSTVA LIJEKOVA

hiralnom okruenju i razlikuju se prema farmakokinetikim

Stereohemijski aspekti farmakodinamike i

Primjer 2: antikonvulzivni lijek mefenitoin podlijee

Veina enzima odgovornih za metabolizam ksenobiotika je

FIZIKA I HEMIJSKA SVOJSTVA LIJEKOVA

supstratno stereoselektivne, kada enzim metabolizira dva

Primjer supstratne stereoselektivnosti: dekarboksilacija S-metildope u S--metildopamin, dok R--metildopa ne podlijee

PROLAZAK LIJEKOVA KROZ BIOMEMBRANE

2.1. Struktura i funkcija biolokih membrana

PROLAZAK LIJEKOVA KROZ BIOMEMBRANE

2.1. Struktura i funkcija biolokih membrana

PROLAZAK LIJEKOVA KROZ BIOMEMBRANE

Proteini u membranama mogu biti asocirani sa kaveolinom, a

Slika 2-1. Struktura bioloke membrane: model tekueg mozaika.

Na dovoljno niskim temperaturama lipidni dvosloji su kruti:

PROLAZAK LIJEKOVA KROZ BIOMEMBRANE

stanica ili tkivo ine homogeni odjeljak koji je okruen

Permeabilnost (propusnost) stanine membrane ovisna je o:

Pumpe su primjer aktivnog transporta; koriste izvor energije kao

PROLAZAK LIJEKOVA KROZ BIOMEMBRANE

Kanali su primjer pasivnog transporta ili olakane difuzije