Smundjet tona

Zef MALA
Botuar ne vitin 1935 ( Ishte 20 vjecar)
I.
Se Shqipnia asht nji trup i smur e mezi jeton nga plagt q
na la e shkuemja e q eli e tashmja e von, kt krkush nuk
e mohon. "Doktort" e Shoqnis son jan orvat sa e sa
her me u marr seriozisht me "smundjen shqiptare" pr me
gjet ilaet e duhuna e me e shrue nji her e prgjithmon.
Por smundja jon asht e vjetr dhe pr me u shndosh ka
nevoj pr masa radikale, se me dy tri injeksione reformash
s'i dilet n skaj. Tue dasht me ba nji ndamje t qart t
smundjeve, shofim se prgjithsisht kto kategorizohen n
dy grupe t mdha:
1.Smundjet e trashgueme nga robnia e sa shekujve.
2.Smundjet e krijueme mbas lirimit Kombtar.
Kategoria e dyt n vetvedi nuk asht tjetr vetm nji rrjedhim i s pars, por disa karakteristika t
posame t sajat e bajn me u dallue nga ai grup. Skllavria shekullore nn t ciln vuejti populli yn
shkaktoi dhe krijimin e nji gjendjeje t re ekonomiko-shoqnore. Pr mos me e shty n koha shum t
vjetra themi se me ramjen ton nn Turq, bazat e jets son u tronditn dhe i lshuen vendin nji
perjudhe t re. Deri n'at koh Shqipnia sundohej prej princave vendas, trashgimtar t familjeve t
para t cilt zotnonin ifliqe e prona t mdha. Vendi pra, si e gjith Europa e asaj kohe, qeverisej me
sistemin feudal.
Ekonomia e vendit, me sa nxjerrim nga historit e pakta t asaj kohe kishte nji baz mjaft t
shndosh, pr at koh, dhe mjaftonte pr t plotsue nevojat e vendasve. Jeta ishte e rregullueme, si
gjithkund njeti e perve grindjeve t zakonshme t princave njeni me tjetrin, kurr nji lvizje tjetr
shoqnore-ideologjike nuk binte n sy. Jeta, prgjithsisht vazhdonte udhn e saj' normale; patriarkale
e mbyllun. Edhe ather si n do koh ekzistonin klas shoqnore t ndame n interesa t kundrta,
por popullsit e msueme tashma me at lloj regjimi as nuk mund t kuptonin nji ndrrim t regjimit t
deri athershm. Klasa sunduese vazhdonte trashgimtarisht; kishte formue politikn e saj, kishte vu
bazat e qndrimit. Populli lidhej krejtsisht me personin e sunduesit sepse ndrgjegjia e s drejts s
prgjithshme, ndjenja e unitetit Kombtar prfaqsohej prej tij. Feja dhe zakonet e t pareve ishin
themelet e mbajtjes s statu-quos shoqnore. Pozita politike-gjeografike e vendit ton asokohe nuk
luente rol t madh e, megjithse n Europ, Shqipnia nuk bante pjes n rendin e shteteve q kishin n
dor fatin e Europs. N lvizjet politike t kohs luente nji rol t dors s dyt ose t tret, por morali
i popullit qndronte mjaft nalt. Kjo ishte me pak fjal gjendja e jon n shekujt XIV e XV. Me
pushtimnin Turk gjendja ndrroi fare, dhe ishte e arsyeshme kjo, pse nji gjendje e re e detyrueme, u
krijue. Bazat e prparshme u shkatrruen dhe qen zvendsuem nga t tjera q do t formojshin
mpshtetjen e regjimit t ri. Feudalizmi i mparshm u shkatrrrue pr me lshuem vendin nji
feudalizmit t rij t prbam nga zyrtar turq e nga renegat shqiptar. Administrimi i brendshm u
centralizue, n disa krahina tue hy n rendin e burokracis. Ekonomija e vendit u zhvillue n drejtim
tjetr pr t prmbush nevojat e mbrendshme dhe ato t imperatoris. U ndrruen gjat kohs
zakonet e bazat e shoqnis s ma prparshme.
Klasa sundonjse e re q u krijue, iu adaptue sistemit t ri dhe formoi themelin e par t zhvillimit t
saj si kast m vete. Nn propagandat e hueja vendi u pra n grupe t ndryshme q luftuen njeni me
tjetrin. Dasija n mes t klasave u zhvillue pr s forti, tue i dhan shkas mnive t reja e prarjeve
tjera. Pr do koh gjendja u keqsue pr s forti, por ma von mbasi u stabilizue regjimi i ri jeta hyni
1

n udhn e saj normale si prpara.

Shqipnija tue u bashkuem me provinca tjera t imperatoris Turke u ba dhe udhkalimi pr tregtart e
ndryshm. Disa krahina qen pasunue shum, disa qytete u ban qendra tregtie t njoftuna me nji
interland fort t gjan. Nuk mund t thomi se jeta qe ideale, sepse koha e robnija nuk mund t
quheshin t tilla, por n nji far mnyre burimet e jetess s perditshme, qen siguruem. Vorfnija ma
e vogl, nevojat ma t pakta, zhvillimi mendor e kultural n shkalln m t ult, kndej pretezat jo t
mdha. Vendi mbeti n statuquon e maparshme. Turqia jo q mori, por derdhi me shumic pare e t
tjera pasuni n Shqipni.
Ndamja e klaseve u ba ma e madhe, sepse u krijue nji raj q prpara nuk ekzistonte, u krijue nji klas
sundonjse grabitse por populli u msue me robnin e princave mbeti pa u prek aq n interesat
materiale, dhe kshtu nuk ngrejti kryet pr me shkund sundimin e huaj. Tue mos qen msuem i lir,
nuk e preku dhe aq robnija turke. Por regjimi i ri, tue krijuem nji klas sunduesish, i shtini edhe kto
n gjiun e korrupcionit t tij. Kshtu akraballku u ba themeli i ligjs, dallkaukllku baz e s drejts.
Morali i popullit pat tronditje t thell, se u shkatrruen patriarkalizma e maparshme pr me i
lshuem vendin nji tjetrs frym orientale.
II.
E keqja ma e madhe q patm nga Turqia, qe se t shkputun nga influencat e Evrops, nga prpjekjet
me popujt ma t qytetnuem nuk patm rastin me u vu n korrent t jets shoqnore me Kombet e tjer,
dhe kshtu mbetm n nivelin q na pat lan mesjeta. Por imperatoria turke, tue qen e shkatrrueme
dhe ajo vet, nuk mundi kurrsesi me pas rranj t thella n popullaten ton, dhe kshtu popujt e
shtruem nuk qen asimiluem nga rraca triumfonjse turke. Shqipnia pr Turqin, qe ma tepr nji
aleate, q i ndihmonte kundra Sllavve t veriperndimit.
Populli, n shumic, nuk qe kundr regjimit turk, prvese n koht e mbrame kur parashifej
shkatrrimi i "Ports s Madhe". Politika e Europs u mundue mjaft me pra brenda popullin, e ja
doli tue pas mjet e mbshtetje besimet e ndryshme q kishin zan vend ndr ne. Besimet prfaqsuen
pr nji koh t gjat aspiratat e ndryshme pr mbajtjen ose ndryshimin e statu-quos, simbas interesave
t njenit ose t tjetrit. Tan historia e indipendencs son kombtare duhet lidh me kt shtje dhe
mungesat e sotshme ktu e kan burimin. Ma von u mbrrit nji pik ku u kryqzuen interesat e
shumics s elementve fetare dhe n kt koh filluen prpjekjet e prbashkta pr liri. N koht e
mbrame Turqia tue e pa veten ngusht u prpoq t'i jap disa liri shqiptarve, t praj ma tepr n
drejtime t ndryshme krkesat e grupit, por qe tepr von se ora e mbarimit t saj pat tingllue.
Shtetet e mdha kishin caktue me e shkput nga Europa t "smurin e Bosforit". Lufta Ballkanike e
ajo Europiane qen nji coup de grace pr Imperatorin e kalbun. Shtetet e Ballkanit npr t shtyme t
hueja prfituen me fitue pamvarsin e tyne, ndr t cilt Shqipnia qe ma e mbramja. - Shqipnia u ba,
por vetm n emn. U njoft politikisht, n nji mnyr ose n nji tjetr u stabilizue qetsia e
mbrendshme, u eln rruga, u hapn shkolla etj. U duken disa shenja prparimi. Por prmbrenda
gjithnji e ndryshkun, gjithnji e mbajtun nga shpirti i Turqis s vjetr. Nuk qe e prgatitun moralisht
me gzue e me fitue indipendencn e saja. Prpjekjet e parreshtuna t pak 'idealistve mbetn t
veueme pa u ndjek nga turma s cils i plqente ma tepr skllavria dhe rrojtja nn frikn e
prhershme.
Dhe populli shum her pati arsye t rrij indiferent, pse kurrnji her nuk qe marre si baz, por si mjet.
Me fitimin e indipendencs, me ikjen e Turqs, u orvatm me vu bazat e nji sistemimi t ri t jets.
Por me ikjen e saj, burimet ekonomike tonat u zvogluan ose u shuen fare. Pares s lir iu mbyll rruga.
Interlandi i shum qyteteve u zvoglue e tregtia zbriti n gradn e fundit. Pr mbajtjen e qeveris,
popullit i vuem taksa e t dheta, ka nuk kishin paguem kohn e Turqis. Vetm ekonomija e jon e
mbrendshme nuk mjaftoj pr prmbushjen e nevojave q u krijuen dhe kshtu u bn preja e
spekulacjoneve t rrezikshme, u zhytm ndr huana. Tue qen msuem ma prpara me jetn ton n
ndihma t jashtme, edhe tash me fuqit e pakta tonat nuk mundem me prballue realitetin q na del
prpara. Tue randum me taksa vetem at pjes t popullsis q nuk mundet t paguej e t plotsoj
gjithshka, bilanci yn buxhetar vjet me vjet na paraqitet me difiite tmerronjse q duhet t na
bajn me menduem shum pr t nesrmen. Shum vet msue nn robri e okupacjone t ndryshme
me u mbajt me rroga t hueja, si shprblim intrigash, sot tue u shter ato burimet e maparshme jan
2

hjedhun n aventura t rrezikshme kompromisesh. Tue shit nderin e ndrgjegjen kombtare

spekulojn mbi kurrizin e popullit. E populli hesht. Heshtjen e popullit ton shum her e kan
interpretue si shenj ndigjese e besimi ndaj sundonjsit, por e vrteta asht se, kjo asht vdekje. Liria q
na kemi iluzjonin se gzojm asht sinonim me robrin e maparshme ndoshta me zbatimin edhe ma t
egr. Populli shqiptar nn robnin shqiptare, nn krizn shqiptare po vdes. Me krijimin e Shqipnis
nuk kemi krijue edhe bazat pr ekonomin e re shqiptare. Pr mos me prsrit mendime t thanuna sa
her, do t prmendim vetm se n pikpamje ekonomike Shqipnia ka mbrrijt m keq se nn sundimin
Turk, pasi ather katundari yn eksplatohej (shfrytzohej) vetm nga nj klas. Sot ksaj klase i asht
shtue edhe qeveria e cila mbahet vetm me taksat e t dhetat e katundarve.
III.
Fitimi i indipendences son, me gjith prpjekjet e shumta t patrioteve t pak por t zjarrt, q ma
tepr nji fitim i rrjedhun nga politika ndrkombtare, kndej nuk qe e mundun me 'rrnjos pr nji her
elementet e kqinj q turbullonin jetn e qet t vendit ton. Arsyet q penguen spastrimin e vendit nga
fara e rrezikshme qen t shumta, si kemi tregue ma sipr. Periudha e para 24-s q si kemi tregue
periudh prpjekjesh e gzimesh pr t konkretizue iden qendrore rreth s cils duhej sjellun jeta
shqiptare. Krizat e ndryshme morale-shoqnore e zan fillin nga ajo periudh q vuni sa hersh n rrezik
ekzistencn ton si komb. Shkndijat e liris dhe t dashunis shuheshin her pas here sepse turma
injorante nuk kuptonte qllimet e mira e t kqia dhe gnjehej leht. Ishim n nji kaos interesash
qllimesh, aspiratash t kundrta dhe n luft njana me tjetrn. Personat q gjoja prfaqsoshin
opinionin publik dhe veprojshin n emr t mbar nji populli nuk e kishin kuptue se detyra q po i
ngarkojshin vetes ishte nji barr pr ta, por do gja e kqyrshin vetm nga pikpamja e interesit t tyne. Pa
asnj baz morale, shoqnore, pa asnje themel t qndrueshm ekonomik e politik, Shqipnia, me
mentalitetin q dominonte turmat e asaj kohe, me frymn e shpirtit t popullit q prirej ma tepr nn
influksin e eksponentave q i rrijshin ma afr spirits dhe tradits s vendit, q njihnin mir dshirat e
fuqine e shumics kishte nevoj t konsolidohej, t bashkohej. Kishte nevoj t krijonte ura kalimi pr t
lidh elementet e ndryshm dhe interesat e kundrta q prfaqsoheshin nga turma. Por kjo lidhje nuk
mund t krijohej vullnetarisht. Bashkimi duhej imponuar si uem deri diku edhe sot mbas kaq vjetsh,
sepse baza q jetojm ishte e till dhe evolucjoni i kohs e lypte. Kndej Shqipnija kishte nevoj t
drejtohet nga nji fuqi centralizuese, sepse kjo ishte e vetmja q do t mundet me pregatit t ardhmen.
Populli i msuem me robnin nuk asht kurr n gjendje t gzoje lirin e firueme rastsisht, t disponoj
si t duen me vullnetin e tij sepse kur i mungon pregatitja e duhun, prpjekjet, edhe t mbara kthehen
n dm t tij. Kndej nuk asht gjithmon vullneti i mir q triumfon por ndihmn e japin rastet dhe
rrethanat. Q t mundet nji popull me u zgjuem, ka nevoj pr nji pregatitje e cila do t kryhet nn do
kondit, sepse njerzimi ndjek rrugn e vet evolutive dhe historija hec prpara.
Gjendja e kohs ishte e till, populli shqiptar ishte i lodhun nga grindjet shumvjeare dhe donte pushim.
Dhe ky pushim do t vyente me pregatit popullsin ton pr t fituem prap fushatn e humbun nga
rastet, paditunija, nga mungesa e kultures s nevojshme. Duhesh nji koh q t zhvillohesh e t zgjohesh
ndjenja e s drejts e t prmirsimit, e cila ndjenj asht hapi i par drejt zhvillimit e qytetnimit t nji
populli. Pas 24-s mbrenda pak vjetve, populli shqiptar i konsoliduem politikisht me gjith mungesat
q mund t konstatohen, u pregatit dhe arriti n portat e para t maturimit politik. Koha e kishte bam
efektin e saj, rrymt e shumta q u prpajtuen lan gjum n do an t jets son, desekuilibrimi moral
e ekonomik vyejti pr me zgjuem nevojn e prmirsimit. Gjendja e krijueme prkrahi rrymn e re q
sot po fillon apet e para t cilat shpresohet t forcohen ma tepr. Kto jan kriteret mbi t cilat bazohet
historia jon e gjertanishme dhe kto kritere do t vazhdojn me drejtuem edhe pr t ardhmen fatin e
popullit.
Historija vazhdon udhn e saj dhe qeverija e sotme q ka marr prsipr me i prim popullit kah agime
t reja dasht pa dasht asht e detyrueme me ndjek q i imponon koha dhe niveli menduer n t cilin
asht sot Shqiptari.