Kabanata 37: Ang Kapitan-Heneral

Narrator: Isang araw, sa opisina ng bagong dating na Kapitan-Heneral

Alkalde: Kamahalan, kung pahihintulutan ninyo ay nais kayong makausap ni Don Crisostomo
Ibarra.

K. Heneral: Don Ibarra? Ang sinasabing nakaalitan ni Padre Damaso?

Alkalde: Opo, at ang napatawan ng ekskomunyon.

K. Heneral: Papasukin mo siya. Gusto ko siyang makausap.

Narrator: Nang nasa loob na si Ibarra

K. Heneral: Isang karangalan ang makilala kayo, Seor Ibarra.

Ibarra: Ginulat po ninyo ako sa inyong kabaitan, kamahalan. Sa bansang ito ay hindi ako
itinuturing na mabuting tao.

K. Heneral: Tungkol sa pagkakaalitan ninyo ni Padre Damaso, sinisigurado ko sa iyo na hindi ka

magagalaw ng mga pari hanggat ako ang namumuno sa bansang ito. Kakausapin ko na rin ang
arsobispo na sumulat sa Santo Papa upang maibsan na ang iyong ekskomunyon. Kahit ako ay
gagawin iyon kung ginawa sa aking ama ang ganoong kalapastanganan.

Ibarra: Gracias, kamahalan. Ngayon ay alam ko na kung bakit pinupuri kahit sa Madrid ang
inyong kahusayan, kamahalan. Pagpalain pa nawa kayo ng Maykapal.

K. Heneral: Bueno, may pupuntahan pa akong mahalagang bagay. Maraming salamat at

nakausap kita, Don Ibarra.

Ibarra: Sige po, kamahalan. Aalis na po ako. Maraming salamat din po.

Narrator: Pagkaalis ni Ibarra ay pinatawag ulit ng Kapitan-Heneral ang Alkalde.

K. Heneral: Mula sa araw na ito Alkalde, inihahabilin ko sa ilalim ng inyong proteksiyon si Seor
Ibarra. Ipaalam mo ito sa Alperes at suportahan mo siya sa kanyang mga adhikain.

Alkalde: Masusunod, kamahalan.

Kabanata 39: Si Doa Consolacion

Narrator: Sa bahay ng Alperes, sa parting bintana, ay may makikitang silyon na laging inuupuan
ni Doa Consolacion. Si Doa Consolacion ay isang gusgusing babaeng nag-aastang Oropea.
Asawa siya ng Alperes. Mas kilala siya bilang Doa Alperesa. Mahilig siyang mag-Espanyol, at
nagpapautal-utal ng Tagalog upang hindi siya mahalata. Isang araw ay maririnig na umaawit si
Sisa na inaalagaan sa bahay ng Alperes kayat ipinatawag ito ni Donya Consolacion upang
pakantahin.Hindi ito nakapagbigay galang kayat agad na kinuha ni Donya ang nakasabit na
latigo.

D. Consolacion: (nilatigo ang baliw) Vamos magcantar icau! Guardia! Dile a esa mujer que
canta tagalo! l no me entiende! No hace falta ser espaol!
Narrator: Ipinabatid ng guardia civil ang sinasabi ng Doa kay Sisa. Kumanta ng kundiman si
Sisa na siyang nagpalungkot sa Donya.

D. Consolacion: Tigil na! Wag ka nang kumanta! Wag kang kumanta! Nakahahapis sakin ang
tulang iyan!
 Narrator: Nabigla ang mga guardia civil dahil ang Doa ay narinig nilang matatas managalog.
Napahiya ang Doa. Sa pagkapahiya, pinaalis ng Donya ang bantay. Lumalakad na payaot padito
sa silid na hinuhutok ng kamay ang latigo; at saka huminto sa harap ng baliw.

D. Consolacion: Baylabaila, baila!

Narrator: Nag-iindak siya upang ganyakin ang baliw na siya ay gayahin. Minamasdan ni Sisa
ang Donya na nakangiti at natutuwa sa ginagawa ng Doa. Napahiya ang Doa at itinaas ang
hawak nitong latigo.

D.Consolacion: Ngayoy ikaw naman ang sumayaw-----sayaw! (palo) Baila, india! [Tuloy tuloy na
palo] Baila, baila, condenada, salbahe!

Narrator: Dumating ang alperes na walang kibo.

D.Consolacion: Ano ang nangyayari sa iyo? Hindi ka man lamang nagbigay ng magandang
gabi.

Alperes: (Tinawag ang bantay) Dalhin mo ang baliw na ito. Sabihin mo kay Marta na bigyan niya
ng ibang baro at gamutin. Pakainin mo siya ng maigi, bigyan ng mabuting higaan----mag-ingat
kayo at huwag siyang lapastanganin. Bukas ay ihahatid siya sa bahay ni Ginoong Ibarra.

Kabanata 42: Ang Mag-Asawang de Espadaa

Narrator: Patakbong nanaog si Kapitang Tiyago at Tiya Isabel nang marinig ang pagtigil ng
sasakyan sa harap ng bahay. Ang dumating ay si Dr. Tiburcio de Espadaa, ang asawa nito na si
Doktora Donya Victorina de los Reyes de Espadaa, at Linares]

Donya Victorina: Ipinakikilala ko sa inyo si Don Alfonso Linares de Espadaa, Siyay inaanak ng
kamag-anak ni Padre damaso at tanging kalihim ng lahat ng ministro.

Narrator: Magalang na yumuko ang binata. Ang mga maleta ay dinala sa itaas at sinamahan ni
Kapitang Tiyago ang mga panauhin sa kani-kanilang silid. Samantalang silay nagmiminindal ay
dumating si Padre Salvi at si Linares ay ipinakilala na kakabit ang lahat ng titulo.

Donya Victorina: Naparito ang Kapitang Heneral? KASINUNGALINGAN!!!

K. Tiago: Maniwala kayo at diyan umupo.

Donya Victorina: Sayang! Kung Maaga-aga sana ang pagkakasakit ni Clarita! Narinig mo ba,
pinsan?
Hindi karaniwang tahanan ang iyong pinanhik. Sinasabi ko sa iyo, Don Santiago, na ang aming
pinsang ito ay kaibigan ng mga duke at ministro sa Madrid at malimit kumain sa bahay ng Conde
del Campanario.

Don Tiburcio: Ng Duque de la Torre.

Linares: Saan ko po kaya matatagpuan si Padre Damaso? May liham po akong dala para sa
kanya. Siya sanay sasadyain ko kundi dahil pagkakataong ito na akoy naparito.

Salvi: Nasa Bayang ito siya ngayon at mamayay parito.

Donya Victorina: De Espadaa, Tingnan natin si Clarita. Alang-alang lamang sa inyo ang asawa
koy hindi gumagamot kundi sa matataas na tao noong siyay masa Madrid pa.
Narrator: Pinulsuhan ni Don Tiburcio si Maria Clara. Tinignan ang dila at saka nagtanong ng ilan,
kasabay ang pag-iling ng ulo.]

Don Tiburcio: Mamay sakit, ngunit mapagagaling. Sa umaga ay Liquen at gatas, jarabe de
altea at dalawang pildoras de Cinaglos.

Donya Victorina: Gagaling ka, Clarita. Lakasan mo ang iyong loob. Ang sadya naming ay
gamutin ka. Ipakikilala kita sa aming pinsan.

Narrator: Si Linares ay napatigagal sa pagtingin sa mga matang iyon na waring may hinahanap,
kayat di marinig ang tawag ni Donya Victorina.

Padre Salvi: G. Linares, narito si Padre Damaso.

Kabanata 43: Mga Balak

Narrator: Si Padre Damaso ay tuluy-tuloy sa katre ng maysakit at saka hinahawakan ang kamay
ng dalaga.

Padre Damaso: MARIA!!! Maria, anak ko, hindi ka mamamatay. (bulong na lumuluha)

Narrator: Namangha si Maria Clara nang idilat ang kanyang mga mata dahil sa namalas niyang
anyo ni Padre
Damaso. Siyay lumabas, at sa silong ng balag na nasa balkon ni Maria Clara ay ibinulalas niya
ang
kanyang damdamin. Si Donya Victorina ay lumapit kay Padre Damaso nang itoy matiwasay na at
ipinakilala si Linares. Iniabot ng binata ang liham, ngunit sisyay minasdan ni Padre Damaso mula
ulo hanggang paa. Ang liham ay binasa na tila hindi naunawaan.

Padre Damaso: A.! Ikaw ang inaanak ni Carlicos. (Niyakap ni Damaso Si Linares) May liham
siya sa
akin ukol sa iyo, ngunit hindi kita nakilala. Dangan kasiy hindi ka pa isinisilang nang akoy umalis
sa
Espanya. (Hinigpitang lalo ang pagkakayakap kay Linares. Nakalimutan ang kalungkutan)

Damaso: A.! Sinasabing ihanap kita ng mapapasukan at asawa. Um!. Sa mapapasukan ay

madali.
Marunong ka bang magbasa at sumulat?

Linares: Ako po ay nag-aaral ng pagkamanananggol sa Universidad ng Central.

Damaso: Diyaske! Hindi ko akalain. Para kang mahinhing babae A!!! bibigyan kita ng isang
babae. Oo,
isang babae.

Linares: Hindi po naman ako nagmamadali, Padre.

Narrator: Si Padre Damaso ay lumakad na panay ng bulong ng isang babae at wala na ang
kanyang kalungkutan. Hinatak si Linares.

Damaso: Halika at kausapin natin si Santiago.

Narrator: Si Linares ay namutla ngunit sumunod din. Si Padre Salvi naman ang humaliling
paroot parito na nag-iisip.

Kabanata 45: Ang Mga Pinag-uusig

Narrator: Samantala, si Elias naman ay kinakausap ang isang kaibigan sa gubat sa Batangas.
Elias: Huwag nating hayaan na dumanak ang dugo, Kapitan. Alam kong tutulungan tayo ni Senor
Ibarra. Maipaaabot niya ang ating mga hinaing sa Kapitan-Heneral na malapit sa kanya.

Kapitan Pablo: Hindi ako kumbinsido, lalo nat siyay isang mayaman. Ang halos lahat ng mga
mayayaman ay walang inatupag kundi ang magpayaman pa.

Elias: Bigyan niyo po ako ng pagkakataon na gawin ang mapayapang planong ito. Kung
maisasagawa ito, maiiwasan ang pagdanak ng dugo.

Kapitan Pablo: At kung ikay hindi nagtagumpay?

Elias: Kung gayon ay ilalagay ko ang sarili ko sa ilalim ng iyong pamamahala.

Narrator: Napangiti ang kapitan sa narinig kay Elias.

Kapitan Pablo: Kung gayon ay ipakilala mo sa akin ang mga kasama mo at ang kanilang mga
sariling sinapit sa kamay ng mga napakalupit na Espanyol.

Elias: Apat na araw mula ngayon, magpadala ka ng isang taong makipagkikita sa akin sa
baybayin ng San Diego. Sasabihin ko sa kanya ang mga makukuha kay Seor Ibarra. Kung
pumayag si Seor ay makukuha natin ang hustisya! Kung hindi naman ay siguradong ako ang
unang malalagas sa himagsikang ito.

Kapitan Pablo: Maghihintay ako, Elias. Para sa kapayapaan at kalayaan, sana ay magtagumpay
ka sa iyong binabalak.

Kabanata 46: Ang Sabungan

Narrator: Nang sumunod na araw

Anino: Magkakaroon ka ng mas malaking halaga ng salapi, Lucas. Payag ka ba sa aking plano?

Lucas: Opo. Ako po ang bahala dito.

Anino: Maipapangako mo ba na walang makaaalam nito kundi tayong dalawa lamang?

Lucas: Mamamatay po akong nakatikom ang bibig.

Narrator: Makatapos ulit ang ilang araw, sa sabungan

Lucas: Pumayag na ba ang kapatid mo sa plano, Bruno?

Bruno: Hindi pa.

Lucas: Bakit? Bakit ka tumatanggi, Tarsilo?

Tarsilo: Dahil mapanganib ang inyong binabalak.

Bruno: Siyang tunay, Lucas.

Narrator: Katahimikan ang namayani sa kanila. Ilang saglit pa

Tarsilo: Lucas, pahiramin mo naman ako ng pera. Kahit apat, tatlo, o dalawang reales lang.
Ibabalik ko ito sa iyo ng doble.
 Lucas: (umiling) Ngunit hindi akin ang perang ito. Inilalaan lamang ito ni Seor Ibarra sa mga
taong sasang-ayon sa plano. Patawarin ninyo ako, ngunit hindi ko kayo mapahihiraman.

Narrator: Binigyan ni Lucas ang magkapatid ng pagkakataong mag-isip at mag-usap. Pagkaraan

ng ilang minuto...

Bruno: Tatanggapin ba natin?

Tarsilo: Oo, ngunit sabihin muna natin kung ilan ang makukuha natin.

Bruno: Lucas, magkano ba ang mapapala namin?

Lucas: Bawat isa sa inyo ay tatanggap ng tatlumpung piso, at sampung piso sa bawat isang
maaaya ninyo. At kung magtagumpay ito, lahat ng sumali ay tatanggap ng tig-isangdaang piso!
Mayaman si Seor Ibarra, tandaan niyo yan.

Bruno: Kung gayon ay payag ako.

Tarsilo: Ako na rin, Lucas.

Kabanata 47: Ang Dalawang Senyora

Narrator: Naglalakad ang mag-asawang de Espadana sa lansangan sa katanghaliang tapat.

Tumitingin-tingin sila sa mga bahay ng mga Indiyo, habang panay pintas at panlilibak ang
maririnig sa bibig ni Dona Victorina.

Dona Victorina: Ang papangit ng mga bahay! Talagang isang Indiyo lamang maaaring tumira!

At aba! Mga wala pag galang! Hindi man lamang magbigay-pugay sa mga katulad nating mga
maharlika! Hindi kataka-takang puro pangungutya ang maririnig mo sa mga prayle tungkol sa
kanila!

(Nakasalubong ng mag-asawa ang Alperes, ngunit tiningnan lamang sila nito at saka umalis)

Narrator: Napadaan ang mag-asawa sa bahay ng Alperes. Tulad ng dati, ay matatanaw si Dona
Consolacion sa bintana ng bahay, suot ang kanyang pranela at may tabako sa bibig. Hinagod
niya ng tingin si Dona Victorina at saka lumura.

Dona Victorina: Bakit ganyan kayo makatingin? Naiinggit ba kayo?

Don Tiburcio: (pabulong) Mahal kong esposa, huwag kang mag-iskandalo dito! Nakakahiya sa
mga tao!

Dona Victorina: Huwag kang humarang kung ayaw mong tumilapon ang pustiso mo (tinabig ng
malakas ang Don na halos masubasob)

Dona Consolacion: Kayo? Kaiinggitan ko? At bakit? A, kinaiinggitan ko nga pala ang inyong
kulot. (ngingisi)

Extra 1: Napagkagandang tanawin! Dalawang donyang walang asal na nag-away sa mismong

durungawan ng bintana ng bahay ng Alperes.

Extra 2: (tatawa) Ano kaya ang kahihinatnan niyan?

 Dona Victorina: Para sabihin ko sayo Dona Alperesa, hindi ako probinsyanang katulad mo. Sa
sobrang sopistikada kong tao, walang nakakapasok na alperes sa aming bahay kundi naghihintay
lamang sa aming pintuan!

Dona Consolacion: Aba! Excelentisima Senyora Puput! Hindi nga nakakapasok ang mga alperes
kundi ang mga pilakyod na tulad ng iyong asawa. (tatawa ng malakas)

Dona Victorina: Aba talagang ginagalit mo ako ahBumaba ka rito walang galang! (susugurin
ang tarangkahan ng bahay ng Alperes ngunit aawat ang dalawang bantay na guardia civil.)
Paraanin niyo ako mga walang modo! Bumaba ka diyan Dona Consolacion! Dito tayo magtuos,
walang hiyang probinsyana! Labandera ka lang naman noon ng napikot mong asawa! (Pinipigil
siya ni Don Tiburcio ngunit kumakawala siya) Bitawan mo ako!

Dona Consolacion: Gusto mo ng gulo?(kinuha ang latigo) Pagbibigyan kita Senyora Grosera!

Narrator: Nagsabunutan ang dalawa na labis na ikinatuwa ng mga kanina pang nanonood. May
mauulinigan pang nagpupustahan kung sino ang unang titimbuwang. Hanggang sa dumating
ang Alperes

Alperes: Hesusmaryosep! Consolacion! Anung gulo na naman ito? Magtigil ka at nakakahiya sa

mga tao!

Dona Victorina: Ibili mo yan ng disenteng damit at kung wala kayong pera, magnakaw kayo sa
taong-bayanmay mga sundalo naman kayo!

Alperes: Ikaw ang bumili ng asal! Mga walang modo. Naturingang mayaman ngunit sayad sa
lupa ang ugali!

Don Tiburcio: Magtigil ka Alperes! Kung makaalipusta ka sa amin ay parang kayganda ng iyong
moral!

Narrator: Napadaan si Padre Salvi sa kalye ng bahay ng Alperes at nakita ang namuong
komosyon.

Padre Salvi: Magtigil kayo sa ngalan ng Panginoon! Para kayong mga hayop! Mga edukado
naman kayong mga tao! Nakahihiyang isipin na pati kayong mga taga-alta de sociedad ay
tumutulad na sa mga Indiyo! Hala, pagsisihan nin ang inyong mga kasalanan at siguraduhin
ninyong magkukumpisal kayo. Intiendes?

Lahat: Si, Reverencia.

Padre Salvi: Kayong mga manonood, magsiuwi na kayo! Nandito na kayot lahat ay hindi pa
ninyo inawat! (titingala) Diyos ko po, patawarin mo sila at hindi nila alam ang kanilang mga
ginagawa! (maiinis)

Dona Victorina (wala na ang Alperes at si Dona Consolacion): Luluwas tayo ng Maynila.
Magsusumbong tayo sa Kapitan-Heneral. (Inis na inis sa asawa) Hindi mo man lang ipinaglaban
ang pagkalalaki mo! Dapat ay hinamon mo ang Alperes ng rebolber o kayay sable o kayay
(napatingin sa pustiso ng asawa)

Don Tiburcio: Iha, alam mo namang hindi pa ako nakakahawak ng

Narrator: Hindi na natapos ng Don ang pagsasalita pagkat dinagukan siya sa ulo ng asawa na
ikinalaglag ng kanyang pustiso. Pagkalaglag nito sa lupa ay tinapak-tapakan ito ng Dona.

Kabanata 51: Mga Pagbabago

Narrator: Samantala, sa bahay ni Kapitan Tiago, Si Maria Clara, Linares, Sinang at Victoria ay
nag-uusap.

Maria Clara: Gaya ni Ibarra ay nagpunta ka rin pala sa maraming bansa!

Linares: Marahil ay magkaparehas kami ni Ibarra ng hilig.

Narrator: Ngunit naputol ang kanilang usapan dahil sa pagmumukmok ni Doa Victorina.

Doa Victorina: Linares, puntahan mo ang Alperes at hamunin mo siya ng sable o

Linares: Bakit Doa Victorina? Anong nangyari?

Doa Victorina: Dahil siya at ang querida niya ay nilibak kami! Responsibilidad mong
ipagtanggol kami. Kung hindi ay malalaman nila ang tunay mong pagkatao!

Linares: Huwag kayong mag-ingay Doa Victorina.

Narrator: Biglang sumingit si Kapitan Tiago sa usapan.

K. Tiago: Kung gayon ay ano ang gusto mong mangyari, Doa?

Doa Victorina: Ang pinsan kong si Linares ay hahamunin ang Alperes. Kung hindi siya
pumayag ay huwag mo siyang ipakasal sa iyong anak!

Narrator: Nabigla si Maria Clara sa nasabi ni Doa Victorina. Nalaman na niya na ipinagkasundo
siya kay Linares.

Doa Victorina: Bakit umiiyak si Clarita?

K. Tiago: Hindi siya nasabihan sa ating pagkakasundo na hindi si Ibarra ang pakakasalan niya
kundi si Linares.

Kabanata 54- Walang Lihim na Hindi Nabubunyag

Narrator: Si Padre Salvi ay nagmamadaling tumungo sa tahanan ng Alperes.

P.Salvi: Ngayon ninyo mapapatunayan ang kahalagahan ng mga prayle. Isang babae ang
nangumpisal na ngayong gabi, ganap na ikawalo ay sasalakayin ang kwartel, papasukin ang
kumbento at papatayin ang mga Kastila. Magkakaroon ng isang malaking pag-aalsa.

Alperes: [kinuha ang rebolber] Sino ang taong huhulihin ko?

P.Salvi: Huminahon kayo. Ang dapat ay paghandaan ninyo ang pagsalakay nila. Padalhan ninyo
ako ng apat na guwardiya sibil at pasabihan din ang mga bantay sa mga daungan. Kailangang
maging maingat kayo upang silay mahuli. Tungkulin ninyo iyan at sapagkat kayo ang tatanggap
ng medalya sakaling magtagumpay kayo, sanay hindi ninyo malimutang banggitin ang aking
ginawa.

Narrator: Dali dali namang pumunta si Elias sa bahay ni Ibarra

 Elias: Natuklasan na magkakaroon ng isang malaking pag-aalsa at kayo ang nakatakdang
mapahamak sapagkat isisigaw ang inyong pangalan ng mga manghihimagsik na bayaran.
Huwag na kayong mag-alinlangan pa, Ginoo. Anumang oras ay maaaring sumiklab ang pag-
aalsa! Kailangan na ninyong umalis.

Ibarra: Saan ako pupunta? May naghihintay sa akin?

Elias: Kahit saang lugar..sa Maynila o sa bahay ng isang makapangyarihan upang hindi nila
masabing totoong may kinalaman kayo dito.

Ibarra: Paano kung ako ang magsuplong ng pag-aalsa?

Elias: Iisipin nila kayoy taksil at ipinain sila para mahuli. Sunugin ang mga kasulatan, tumakas
at maghintay kung ano ang mangyayari yan ang dapat mong gawin.

Ibarra: Si Maria Clara? Hindi..mabuti pang mamatay na lang. Tulungan mo ako Ginoo. Diyan
nakatago ang kasulatan ng aming pamilya. Ibukod ninyo ang sulat ng aking ama na lalong
magpapahamak sa akin.

Narrator: Kumilos sina Elias at Ibarra. Pinunit ang ilang kasulatan at itinago ang iba.

Elias: Nakikilala po ba ninyo si Don Pedro Eibarramendia?

Ibarra: Siya ang lolo ko sa tuhod.

Elias: Siya ang dahilan ng kasawian ng aming angkan. Kayo ang itinuro sa akin ng Diyos para
makapaghiganti. (Niyugyog ang balikat ni Ibarra) Tingnan ninyo akong mabuti! Tingnan ninyo
ang mukhang ito na punung-puno ng pagtitiis! Samantalang kayoy nabubuhay..umiibigmay
kayamanankinikilalanabubuhay! Nabubuhay!

Narrator: Nakita ni Elias ang ibat ibang armas at bumunot siya ng dalawang balaraw. Pagkasabi
ni Elias ng anong gagawin ko? ay nagtakbong bumaba ng bahay ito at iniwan si Ibarra.

Kabanata 55: Ang Pagkakagulo

Narrator: Oras ng hapunan at magkakasalo sina K.TIAGO, T.ISABEL, at LINARES ngunit

nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain kaya niyaya niya ang kaibigang si Sinang sa
Piyano. Nasa bulwagan at hindi mapakali si P.SALVI. Tumugtog ang orasan at sumapit na ang
ganap na ikawalo ng gabi. Nangangatog na napaupo sa isang sulok ang Pari. Pumasok ng bahay
si Ibarra na nakasuot pangluksa at bakas ang matinding kalungkutan. Tinangkang lapitan ni
Maria Clara ang kasintahan ngunit narinig ang magkakasunod ng putok ng baril. Naglabasan
mula sa komedor sina K.TIAGO,T.ISABEL & LINARES. Nagyakapan sina Maria Clara & Sinang
habang panay ang usal ng dasal ni Tiya Isabel.

Alperes: Padre kura, manaog kayo! Wala ng panganib.

Narrator: Pinapasok ni T.Isabel ang mga dalaga sa kwarto. Napilitang manaog si Padre Salvi.
Nanaog din si Ibarra kahit na pinigilan ni T.Isabel. Nagmadali sa paglalakad si Ibarra hanggang sa
nakarating sa kanyang bahay.

Ibarra: Ihanda ang aking pinakamabilis na kabayo at pagkatapos ay matulog na kayo.

GS: Sa ngalan ng Hari ng Espaa, buksan ninyo ang pinto.

 Narrator: Sumilip sa bintana si Ibarra at nagkasa ng baril. Saglit pa ay pinagbuksan niya ng
pinto ang mga ito.

GS: Hinuhuli namin kayo sa ngalan ng hari!

Ibarra: Bakit?

GS: Sa kwartel na kayo magtanong. Kung nangangako kayong hindi kayo tatakas ay hindi
naming kayo igagapos. Itoy kaluwagang ibinibigay sa inyo ng Alperes.

Narrator: Naisipan ni Elias na bumalik sa bahay ni Ibarra. Nalaman niya sa mga utusan ang
nangyari sa kanilang amo. Nagkunwari siyang umalis ngunit ang totoo ay umikot lamang at
dumaan sa bakod. Umakyat si Elias sa bintana at pumasok ng silid ni Ibarra. Kinuha niya ang
baril at mahahalagang bagay at isinilid sa sako at inihulog sa bintana. Kinuha din nito ang
larawan ni Maria Clara. Kumuha siya ng papel at binuhusan ng gaas mula sa ilawan at sinilaban.
Tumalon si Elias mula sa bintana.

Kabanata 57: Vae Victis (Sa Aba ng mga Natalo)

Alperes: Ito ang buong tapang na nanlaban at nag-utos sa mga kasamahan na tumakas! (
iniharap ang anyong malungkot na si Tarsilo) Ano ang ipinangako sa inyo ni Crisostomo Ibarra
para salakayin ang kuwartel kagabi?

Tarsilo: Iginanti lang namin ang aming ama na pinatay ninyo sa palo. Hanapin ninyo ang inyong
dalawang kasama. Inihulog namin sila sa bangin kahapon.. Doon sila mabubulok.! (Pasigaw na
sinabi BTarsiloB kay Alperes)

Alperes: Sino ang inyong mga kasabwat? Dalhin yan sa mga bangkay! Kilala mo sila? (ipinakita
kay Tarsilo ang bangkay nina Lucas at kapatid na si Bruno.)

Narrator: Hindi nagsalita si Tarsilo at sinimulan ang pagpalo sa kanya. Natatakot subalit
nagkunwaring walang nakikita si Padre Salvi.

Tarsilo: Patayin na ninyo ako kung totoo kayong Kristiyano.

Narrator: Walang makuha na anumang impormasyon at hindi napaamin si Tarsilo kaya ito ay
itinimba na sa balong nakakasulasok ang amoy. Hindi natagalan ng lalaki ang pagpapahirap at
kalupitan hanggang sa napugto ang hininga nito.

Kabanata 60: Ikakasal si Maria Clara

Narrator: Nag-uusap sina Tiya Isabel at K.Tiago ng biglang dumating ang mga Espadaa.

Dona Victorina: Malaki talaga ang nagagawa ng isang may kamag-anak na nanunugkulan sa
pamahalaan, di ba? Dahil diyan ay nakakapaglabas-masok siya palagi sa loob ng palasyo ng
Kapitan-Heneral .Una ko pa lamang nakita iyang si Ibarra ay naniwala na akong isa siyang
Pilibustero.

Kapitan Tiago: Ano pala ang sabi ng Kapitan-Heneral sa kalagayan ni Crisostomo Ibarra?

Dona Victorina: Iminugkahi ng pinsan kong si Linares na siyay bitayin.(sabay tawa)

Linares; Hindi..(tututol pa sana siya, ngunit di siya binigyan ng pagkakataong magsalita ng

donya)
 Dona Victorina: Wag mo nag ipaglihim sa amin, pinsan. Ikaw ang tagapayo ng Kapitan at..

Narrator: Nakita ng Doa na paparating si Ma. Clara

Doa Victorina: Clarita, iha. Ikaw talaga ang dinadalaw namin. Mabuti naman at nakita kita.
Kaya kami nagpunta rito ay upang mapag-usapan na ang mga hindi natapos na pag-uusap
noon.

Ma.Clara: Mawalang galang na po..babalik na po muna ako sa aking silid.

(Tiningnan lang siya ng Donya habang papasok siya sa silid)

Dona: O siya Tiago, dapat nang matuloy ang kasalan ni Ma. Clara at ng aking pinsan.

(Tumingin si Kapitan Tiago kay Tiya Isabel)

Kapitan Tiago: Ipagsabi mong magdaraaos tayo ng isang piyesta.

(napangiti ang Donya sa narinig)

Dona: Maganda yan! O siya, mauuna na kami!

Kapitan tiago: Sige. Salamat sa pagdalaw.

Narrator: Kinabukasan, ganap na ikawalo ng gabi ay napuno ng panauhin ang bulwagan ng

bahay ni Kapitan Tiago.Nangunguna sa mga bisita sina Padre Salvi, Padre Sibyla. Kasali din si
Tinyente Guevarra. Nagpahuli ng dating sina Donya Victorina at Alfonso sa paniniwalang silay
importanteng tao. Sa umpukan ng kalalakihan ang usapan ay tungkol sa paglipat ng kura sa
Maynila

Lalaki 1: Kura, bakit po pala kayo napalipat sa Maynila?

Kura: Akoy wala nang gagawin dito kayat minarapat kong maglagi sa Maynila.

Alperes: Ako man ay aalis na rin sa bayang ito upang pamunuan ang isang pangkat na
magyayaot parito sa ibat ibang lalawigan para puksain ang rebelyon at pag-aalsa.

Lalaki2: Ano nga po pala ang mangyayari sa pilibustero?

Alperes: Kung si Crisostomo Ibarra ang iyong tinutukoy, sa paniniwala koy dapat siyang bitayin
gaya ng mga salarin noong himagsikan sa taong 1872.

Tinyente: Ang sa akiy dapat siyang ipatapon. Masyado syang nanalig sa kanyang iniharap na
kasulatan. Kung ang mga tagausig ay hindi nagbigay ng ibang pakahulugan sa mga kasulatan at
ebidensyang iniharap niya, naniniwala ako na maaring mapawalang sala si G. Crisostomo.

Lalaki3: Ano ang nais ninyong ipakahulugan?

Tinyente: Sinabi ng manananggol na ayon sa salaysay ng mga tulisan na kailanman ay hindi

nakipag-unawaan sa kanila si G. Crisostomo manapay kaaway niya ang taong nagngangalang
Lucas. Isang sulat lamang ang naging batayan ng mga tagausig laban kay Crisostomo Ibarra.
Kinilala niya na kanya ang sulat na ito. Ang sulat ay ibinigay sa isang babae bago siya pumunta
ng Europa. May malabong mga pahayag at talata na ipinagpapalagay na itoy naglalaman ng
mga pagbabanta laban sa pamahalaan.
 Padre Salvi: Paano nakarating ang sulat sa mga tagausig?

Lalaki1: Malamang ay natakot ang babaeng binigyan at kusang isinuko ang sulat sa mga
tagausig.

Lalaki2: Marahil naman ay nalaman ng pamahalaan ang tungkol sa sulat at pinuntahan nila ang
napagkamalang binigyan.

Narrator: Biglang nilapitan ng Tinyente ang papalapit na si Ma. Clara.

Tinyente: Mabuti ng ginawa niyang pagbibigay ng sulat. Nakatitiyak kayo ng magandang

kapalaran.

Napatingin ang mga lalaki sa dalaga. Biglang nakaramadam ng pagkahilo si Ma. Clara at
nagpahatid sa kanyang silid.

Ma.Clara: Mawalang galang na po.

Narrator: Patuloy na kumakatok si Kapitan Tiago sa pintuan ng silid ngunit ayaw itong
pagbuksan ng dalaga. Tumayo siya at pumunta sa asotea, nakita ang bangka malapit sa kanilang
bahay at nagulat siya ng makita ang isang lalaking papalapit sa kanya.

Ma.Clara: Crisostomo!

Ibarra: Ako nga. Sa bangkay ng aking ina ay nangako akong paliligayahin kita anuman ang
aking maging kapalaran. Nagpunta ako rito para tuparin ang pangakong iyon bagamat ikaw ay
hindi tumupad sa ating sumpaan. Palalayain na kita.

Ma.Clara: Patawarin sana ako ng alaala ng aking ina sa sasabihin ko sayo. Natuklasan ko sa
gitna ng aking karamdaman ang aking tunay na pagkatao. Ang kinikilala kong ama ay hindi ko
tunay na ama. Hindi ako maaaring magpakasal sa iyo sapagkat ibubunyag ang lihim na iyan.
Matutuklasan ang naging kataksilan ng aking ina at masisira ang dangal ng kinikilala kong ama.

Ibarra: Kailangan mo ng katibayan.

Ma.Clara: Totoo ang lahat ng aking sinabi. May sulat na iniwan ang aking ina. Ibinigay sa akin ng
taong nakakabatid ng aking lihim ang sulat na ito kapalit ng sulat mo sa akin. Totoong
pinagtaksilan kita. Ngunit alang-alang sa alaala ng aking ina, napilitan akong ipagpalit ang sulat
mo nang hindi ko nalalaman kung saan nila iyon gagamitin. Wala akong maaring gawin kundi ang
magtiis upang patuloy na maitago ang lihim ng aking pagkatao. Kailangan kong makipag-isang
dibdib upang hindi maibunyag ang aking lihim. Ngayon, magagawa mo pa kaya akong libakin?

Ibarra: Maria, isa kang anghel.

Clara: Maligaya akong marinig na pinaniniwalaan mo na ako.

Ibarra: Ikakasal ka na.

Clara: Oo. Iyon ang gustong mangyari ng kinikilala kong ama. Minahal at inalagaan niya ako
kahit hindi niya tungkulin kayat bilang ganti ay kailangang sundin ko siya. Ngunit hindi ko
malilimot ang naging sumpaan natin.

Ibarra: Anong ibig mong mangyari?

Clara: Madilim ang hinaharap. Ngunit gusto kong malaman mo na minsan lamang ako umibig at
hindi na ito maaangkin ninuman. Ano ang manyayari sa iyo?

Ibarra: Tumakas lang ako, Maria. Hindi magtatagal malalaman nila ito.

Clara: Paalam, Crisostomo.

Narrator: Ayaw niyang iwan ng kasintahan ngunit kailangan na niyang umalis. Nagbalik na siya
sa bangka kung saan naghihintay si Elias para itakas siya.

Kabanata 61: Ang Pamamaril sa Lawa

Narrator: Mabilis na sumasagwan si Elias patungong San Gabriel.

Elias: Dadalhin ko kayo sa bahay ng isa kong kaibigan sa Mandaluyong. Ihahatid ko doon ang
salapi ninyo na itinago ko. Magagamit ninyo iyon sa pangingibang bansa.

Ibarra: Mangingibang bansa?

Elias: Sa ibang bansa ay makakapamuhay kayo ng tahimik. Marami kayong kaibigan sa Espanya
at matutulungan kayo para kayoy mapatawad.

Ibarra: Iniligtas mo ang buhay ko ng dalawang beses sa kabila ng kasawian ng iyong angkan sa
aking angkan. Marapat lamang na ibalik ko sa iyo ang inyong yamang nawala. Sumama kayo sa
akin sa ibang bansa at magturingan tayong magkapatid. Tayoy kapwa sawimpalad sa sarili
nating bayan.

Elias: Hindo ako magiging maligaya sa ibang lupain. Dito ko nais magtiis at mamatay.

Ibarra: Pero bakit pinaaalis nyo ako?

Elias: Sa ibang bansa ay maari pa kayong magtagumpay. Kung daranasin ninyo ang ibayong
hirap ay baka dumating ang araw na itakwil ninyo ng sariling bayan.

Ibarra: Hindi totoo yan! Wala akong ibang inisip kundi ang kapakanan ng bayan.

Elias: Hindi ninyo ko nauunawaan. Naniniwala ako na iniibig ninyo ang bayan sapagkat wala pa
kayong dinaranas na paghihirap. Subalit isang araw na maranasan ninyo ang hirap, gutom at
pag-uusig, naniniwala akong itatakwil ninyo ang bayang ito. Humingi ako ng tulong sa inyo para
sa mga sawimpalad, ngunit hindi ninyo ako pinakinggan. Sila ang inyong pinanigan. Ngayon ay
tinutugis na nila kayo at itinuturing na kaaway.

Ibarra: May katwiran ka, Elias. Akoy taong umaayon sa takbo ng panahon. Malinaw na sa akin
ang lahat ngayon na ang ating bayan ay may nabubulok na sakit na kailangan ng panlunas.
Isang kanser ng lipunan na kailangang gamutin at sugpuin. Akong nagtatanggol sa bayan ay isa
na ngayong pilibustero. Tatlong daan taong silang nagpasasa sa atin habang tayoy naging
sunud-sunuran sa kanilang pang-alipusta. Nagyaon ay halos nawawalan na tayo ng pagasa
nawawalan na tayo ng pananalig sa Diyos. Wala nang natitira kundi hingin natin ang ating
karapatan at lakas.

Narrator: Nakita nila sa harapan ng palasyo na nagkakagulo ang mga kawal.

Elias: Natuklasan na nila ang iyong pagtakas.

 Narrator: Pinahiga ni Elias sa bangka si Crisostomo at tinakpan ng maraming damo..napadaan
sila sa harap ng polvorista. Silay pinatigil ng bantay.

Bantay: Saan ka nanggaling?

Elias: Nirasyunan ko po ng damo ang kura at ang hukom sa Maynila.

Bantay: Sige,maari ka nang magpatuloy. Huwag ka lamang magsasakay ng maski na sino

sapagkat may isang bilanggong nakatakas na ngayon ay pinghahanap. Kung siyay iyong
mahuhuli tiyak na magagawaran ka ng gantimpala.

Elias: Pano ko siya makikilala?

Bantay: Nakalebita at mahusay magsalita ng wikang Kastila. Kaya huwag kang pakakatiwala.

Elias: Sige po, Salamat.

Narrator: Nagpatuloy na sa pagsasagwan si Elias at saka lumihis ng landas. Pumasok ang

bangka sa may Ilog Beata.

Elias: Liliwas tayo para mapagkamalan akong taga-Peafrancia.

Ibarra: Marapat siguro na tayoy maghimagsik.

Elias: Makinig kayo sa aking sasabihin. Mayaman kayo at maaari kayong makapagbayad ng
iyong makakasama. Ngunit baka ang maliliit na tao lamang ang masaktan. Kaunting kalayaan at
katarungan lamang ang hinihingi ng mga sawimpalad at hindi ang pagtatakwil sa Espanya.

Ibarra: Kung ganoon ay gagawin ko itong mag-isa, Elias. Hindi ako papayag na matapos akong
maging matapat sa bayan at naghangad ng kagalingan ay ito ang igaganti sa akin. Kailangang
mailantad ko sa bayan ang kaapihang ito kung hindiy walang kabuluhan ang paghahangad ng
kalayaan. Maaari ba ninyo akong ihatid sa bundok?

Narrator: Nagpatuloy sa pagsagwan si Elias.

Elias: Andito na po tayo sa Sta. Ana. Ito ang lugar kung saan ginugol ko ang maraming
masasayang araw. Ang lahat ng alaalang iyon ay hindi na maibabalik pa.

Narrator: Nakarating sila sa malapad na bato at magbubukang liwayway na nang marating nil
ang lawa.

Elias: Iyan ang palwa. Humiga kayo at tatakpan ko kayo ng bayong.

Narrator: Nagpatuloy sila sa pamamangka hanggang sa marinig nila na may isang tinig na
sumisigaw. Hinahabol sila ng isang palwa. Nakita ni Elias ang isang bangka na papalapit sa kanila
lulan ang mga guwardiya sibil.

Elias: Crisostomo, mahuhuli tayo. (Mas mabilis na ang pagbangka ni Elias) Kayo na ang
mamangka sapagkat tatalon ako. Lulundag ako sa tubig para ako ang kanilang tugisin..ililigaw ko
sila.

Ibarra: Huwag kang umalis. Lumaban na lang tayo.

Elias: Hindi tayo magtatagumpay..wala tayong sandata.

 (Isang punglo ang humaging sa tubig. Sinundan pa iyon ng isa pang putok.)

Elias: Magkita na lamang tayo sa Noche Buena, sa libingan ng inyong nuno.

Narrator: Pagkasabi niyon ay tumalon na sa tubig si Elias. Nakita ng palwa at guwardiya sibil
ang naglalangot na si Elias at kanilang tinugis. Sunod na putok ang pinakawalan ng mga ito kay
Elias. Sumisid si Elias at di na muli pang lumitaw. Makalipas ang ilang oras ay umalis na ang
palwa at mga sibil. Nakita nilang may bahid ng dugo sa tubig baybayin ng pampang.

Kabanata 62: Ang Pagpapaliwanag ni Padre Damaso

(Nakatingin si Maria Clara sa pahayagan na nagbabalitang nalunod si Ibarra.Ang isip ay nasa

kawalan ng sandaling iyon. Dinatnan siya ni Padre Damaso sa ganoong kalagayan.)

Padre Damaso: Natakot ka ano? Hindi mo inaasahan ang aking pagdating. Nandito ako para
masaksihan ang kasal mo. (Inabot ang kamay para hagkan ng dalaga) May sakit ka na naman
ba, anak? Bakit namumutla ka?

[Walang imik si Maria Clara]

Padre Damaso: Wala ka na bang tiwala sa akin na inaama mo? Sabihin mo sa akin kung ano
ang nangyayari sayo.

Maria Clara: Mahal pa ba ninyo ako? (lumuhod sa harap ni Padre Damaso) Tulungan ninyo ang
aking ama para di matuloy ang aking kasal! Noong buhay si Ibarra, gusto kung lumaban, umasa
at manalig. Ibig kong mabuhay para marining kahit paano ang mga bagay tungkol sa kanya pero
ngayon patay na siya. Bakit pa ako mabubuhay at magtitiis?

Padre Damaso: Hindi hamak na nakahihigit si Linares kay

Maria clara: Maaari akong magpakasal kaninumang noong nabubuhay pa si Crisostomo. Wala
namang gusto ang ama ko kundi malalaking ugnayan sa mga nasa poder. Pero ngayong patay na
siya, walang sinumang tatawag sakin ng asawa. Kumbento o sementeryo lamang ang aking
pagpipilian.

Padre Samaso: Anak ko patawad. Hindi ko sinasadya ang kalungkutan mong ito. Ibig ko lang
mabigyan ka ng mabuting kinabukasan, ng kaligayahan. Itoy dahil mahal kita.

Maria Clara: Mahal mo palay akoy wag mong hayaang akoy malungkot habambuhay. Patay na
siya. IbIg ko na ring mamatay o maging madre.

Padre Damaso: Isang madre! Isang Madre! Hindi mo lamang alam, anak ko, ang buhay na
misteryong nakakubli sa mga pader ng kumbento. Matanda na ako, Maria. Hindi na kita
mapangangalagaan, pati ng kaligayahan mo. Humiling ka ng iba pa. Mahalin ang binata kahit
sino man sya.. wag lang ang kumbento..

Maria Clara: Ang kumbento o ang kamatayan!

Padre Damaso: Diyos ko! Diyos ko! Pinarurusahan mo ako. Pagpalain mo ang anak ko! (sigaw ni
Padre Damaso) Ayokong mamatay ka magmamadre ka! Diyos ko! Talagang narito ka nga
nagpaparusa ka. (umalis nang malungkot)

Kabanata 63: Ang Noche Buena

Basilio: Gantihan po sana kayo ng Diyos sa inyong kabutihang loob. Ngayong Pasko po ay gusto
ko sanang umuwi para makita ang aking ina at kapatid.

Matanda: Hindi ka pa lubusang magaling at lubhang may kalayuan ang inyong bayan.
Mahihirapan ka pang makauwi sa inyo.

Basilio: Tiyak na naghihintay ang kalooban ng aking ina sa paghahanap sa akin. Kayo po ay
maraming anak subalit kamiy dadalawa lamang na magkapatid. Babalik po ako dito at
ipagsasama ko ang aking kapatid.

[Mabilis na umalis si Basilio bagamat may tali sa paa at paika-ika kung maglakad]

[SAN DIEGO]

Narrator: Samantala ay nakauwi na sa bahay si Basilio at dinatnan iyong sira-sira at wala ang
Ina. Paika-ikang pinuntahan nito ang bahay ng Alperes. Inutusan ng babaing nasa bintana ang
guardia civil na papanikin si Sisa subalit kumaripas ito ng takbo nang makita ang mga bantay.
Hinabol ni Basilio ang ina pero binato siya ng isang babae sa daan. Tinamaan ng bato si Basilio
pero hindi ito tumigil sa pagsunod sa ina.

Basilio: Inang! Ako po si Basilio Inang!

Narrator: Nagsuot sa gubat si Sisa at sumunod pa rin si Basilio hanggang doon. Makailang ulit
na nadapa at bumangon si Basilio pero hindi pa rin siya tumigil sa pagsunod sa ina. Narating nila
ang libingan na nasa tabi ng puno ng balite. May pintuan ito na pilit binubuksan ni Basilio.
Anyong tatakas muli si Sisa subalit nagpatihulog na si Basilio. Nagawa pang yakapin at halikan ni
Basilio si Sisa. Tigmak ng dugo ang noo ni Basilio at nawalan ng malay tao. Pinagmasdan ni Sisa
ang mukha ng bata at natigilan siya nang makilala ito. Napasigaw si Sisa at nagbalik ang alaala.
Hinagkan at niyakap nang mahigpit ni Sisa ang anak hanggang sa napalugmok na rin ito.
Nagbalik ang ulirat ni Basilio at nakita ang inang pinanawan ng malay. Kumuha ng tubig si Basilio
at winisikan sa mukha ang ina. Idinikit niya ang tainga sa dibdib nito hanggang sa sinakmal ng
matinding pagkasindak si Basilio. Patay na si Sisa. Niyakap ni Basilio ang malamig na bangkay ng
ina. Pag-angat ng ulo ni Basilio nakita niya si Elias.

Elias: Sino ang babaing iyan?

Basilio: Siya po ang aking ina.

Elias: Nasugatan ako at may dalawang araw na akong hindi kumakain o umiinom man lang.
Hindi magtatagal at mamamatay rin ako. Sunugin mo ang aming bangkay ng iyong ina. Kung
walang darating na sinuman, hukayin mo ang mga gintong ibinaon ko. Ariin mo iyon at gamitin
mo sa pag-aaral. Mamatay akong hindi ko man lamang nasilayan ang ningning ng bukang
liwayway ng aking Inang bayan. Kayong mapapalad na makakakita, batiin ninyo siya at huwag
kalimutan ang mga nalugmok at nasawi sa dilim ng gabi.

Narrator: Pagkatingala sa langit ay kumibot pa ang mga labi na tila nananalangin hanggang sa
unti-unting nabuwal sa lupa si Elias.
 Kabanata 64: Ang Huling Kabanata

Nang Pumasok na sa kumbento si Maria Clara, Sa maynila na nanirahan si Padre Damaso. Si

Padre Salvi ay nasa Maynila na rin. Samantalang Hinihintay niya ang gantimpalang mitra ay
bumigkas siya ng sermon sa simbahan ng Sta. Clara. Ditoy hawak niya ang mahalagang
tungkulin. Ilang buwan pa lamang ang nakakalipas ay nakatanggap na ng kautusan si Padre
Damaso mula sa Padre Provincialna inililipat siya sa malayang lalawigan . Nasaktan ang Kura .
Kinabukasan natagpuan siyang patay sa kanyang higaan.

Ilang linggo bago maging mongha si Maria Clara , si Kapitan Tiagoy nakaramdam ng panghihina
ng kaya nangayayat. Nang ipinin ang pinto ng kumbento ay agad nang pinagsabihan si Tiya
Isabel na umuwi sa Malabon o sa San Diego sapagkat ibig niyay mabuhay ng mag-isa . Nalimot
niyang lahat ang mga santo at santang datiy kanyang mga pintakasi . Liam-po, sabong tindahan
at paghitit ng apyan ang kanyang kinahumalingan. Palaging makikita siya sa tindahan ng Tsino
sa Sto. Cristo : payat , naninilaw ang balat ,inaantok , laging marungis, at kung tumingin sa mga
taoy waring hindi nakikita. Pagsapit ng gabiy lumalakad siyang dala ang kanyang tungkod at
ang tinutungoy isang maraming bahay na ganito ang nakasulat sa pinto: Fumadero Publico De
Anfion. Iyoy si Kapitan Tiago na wala na ngayong nakakapansin, ni nakakaaalala.

Si Donya Victorinay lalo pang nagdagdag ng piluka upang manatili sa pagpapanggap niyang
siyay taga - Andalucia . Siya ngayon ang nangungutsero ng karwahe at si Don Tiburcioy hindi na
niya pinagagalaw. Gumagamit na siya ng salaaming nagbibigay sa kanya ng anyong
nakakatawa. Ang doctor ay hindi na natatawag upang manggamot , at madalas wala ng pustiso .

Si Linares , na sanay makapagtatanggol kay Don Tiburcio, ay malaon nang nalibing sa libangan
ng Pako . Ayon sa balitay namatay ito dahil sa masamang pag-aalaga ni Donya Victorina.

Ang Alperes na ang katungkulang tenyente grado commandante ay umuwi na sa Espanya at

iniwang nanlilimahid ang asawa. Ang Alperesay nagumon sa pag-inom ng alak at paghithit ng
tabako kaya lalaong kinatatakutan ng mga bata at matatanda.

Walang malinaw na balita kay Maria Clara.

Wakas