UNIVERZITET U TRAVNIKU

FAKULTET ZA TEHNIČKE STUDIJE

GRAĐEVINA

UPRAVLJANJE GRAĐEVINSKIM
RADIOAKTIVNIM OTPADOM
-Završni rad-

Kanditat Mentor
Bedir Terlemez Prof. dr. Hrustem Smailhodžić
Broj indeksa: 67-TR/14

Travnik, septembar 2018.godine.

1
 UNIVERZITET U TRAVNIKU
FAKULTET ZA TEHNIČKE STUDIJE
GRAĐEVINA

UPRAVLJANJE GRAĐEVINSKIM
RADIOAKTIVNIM OTPADOM
-Završni rad-

Kanditat Mentor
Bedir Terlemez Prof. dr. Hrustem Smailhodžić
Broj indeksa: 67-TR/14

Travnik, septembar 2018.godine.

2
SADRŽAJ

SAŽETAK ............................................................................................................................. 5
SUMMARY ........................................................................................................................... 5
1.UVOD ................................................................................................................................ 6
1.1.Teorijska analiza problema ............................................................................................ 6
1.2.Ciljevi istraživanja ......................................................................................................... 7
1.3.Zadaci istraživanja ......................................................................................................... 8
1.4.Radne teze-struktura rada ............................................................................................... 8
1.5.Metode istraživanja ....................................................................................................... 8
2.UPRAVLJANJE RADIOAKTIVNIM OTPADOM .......................................................... 9
2.1. Definicija radioaktivnog otpada .................................................................................... 9
2.2. Cilj upravljanja radioaktivnim otpadom ....................................................................... 9
2.3.Minimizacija nastalogf radioktivnog otpada ................................................................. 10
3.PORIJEKLO I VRSTE RADIOAKTIVNOG OTPADA ................................................... 14
4.KLASIFIKACIJA RADIOAKTIVNOG OTPADA ........................................................... 18
4.1. Podjela radioaktivnog otpada na osnovu radioloških osobina ...................................... 20
4.2. Podjela radioaktivnog otpada na osnovu fizičkih osobina ............................................ 21
4.3.Veoma-kratko živeći otpad ............................................................................................ 22
4.4.Veoma niskoaktivni radioaktivni otpad ......................................................................... 22
4.5.Nisko-aktivni radioaktivni otpad ................................................................................... 23
4.6. Srednjeaktivni radioaktivni otpad ........................................ ........................................ 24
4.7.Visoko aktivni radioaktivni otpad ........................................ ......................................... 24
5.DETEKTORI RADIOAKTIVNOSTI ........................................ ....................................... 28
5.1.Vrste poluvodičkih detektora ......................................................................................... 30
5.2. Silicijski detektor s površinskom barijerom ....................................... ......................... 30
5.3.Si (Li) detektor ........................................ ...................................................................... 30
5.4. Ge (Li) detektor ........................................ ........................................ .......................... 31
5.5. Hpge detektor ........................................ ........................................ .............................. 32
6.GRAĐEVINSKI OTPAD ........................................ .......................................................... 33
6.1. Agresivan i potencijalno agresivan materijal ................................................................ 34
6.2. Inertna grupa građevinskog materijala ......................................................................... 35
6.3. Neinertna grupa građevinskog materijala ..................................................................... 35
6.4. Dosadašnja praksa upravljanjem građevinskim otpadom ............................................. 35
6.5. Otpad od rušenja građevina .......................................................................................... 36
7.ELEKTROMAGETSKO ZRAČENJE ............................................................................... 37
7.1. Ionizirajuće zračenje ..................................................................................................... 38
7.2. Vrste ionizirajućeg zračenja .......................................................................................... 40
7.3. Alfa čestice ................................................................................................................... 40
7.4. Beta čestice ................................................................................................................... 41
7.5. Gama zrake ................................................................................................................... 42
7.6. X zrake .......................................................................................................................... 44
7.7. Mjerenje ionizirajućeg zračenja .................................................................................... 45
7.8. Kozmičko zračenje ....................................................................................................... 46
7.9. Prirodno zračenje .......................................................................................................... 47

7.10. Učinci ionizirajućeg zračenja na zdravlje ................................................................... 50

3
 7.11. Vrste izloženosti radioaktivne kontaminacije ............................................................. 51
7.12. Zaštita .......................................................................................................................... 53
8.ZAKLJUČAK ..................................................................................................................... 54
9.LITERATURA .................................................................................................................... 55
Popis slika ............................................................................................................................ 56
Popis tabela .......................................................................................................................... 56

4
SAŽETAK
Zaštita ljudi i okoline kako trenutno tako i u budućnosti je osnovni cilj svih aktivnosti
koje su vezane za upravljanje radioaktivnim otpadom. Stvaranje dokumentovanog sistema
upravljanja radioaktivnim otpadom obaveza je svake organizacije u čijem radnom procesu
dolazi do stvaranja radioaktivnog otpada. Problematika upravljanja radioaktivnim otpadom je
savremena naučna i tehnička disciplina za koju se vezuje velik broj publikacija objavljenih u
proteklih nekoliko decenija. Ova oblast je oformljena kao posebna oblast u drugoj polovini
XX veka a doživela poseban pomak u proteklih 20 godina.

Radioaktivni otpad se može nalaziti u tri agregatna stanja: gasovitom, tečnom i

čvrstom agregatnom stanju, dok opseg koncentracije aktivnosti može biti od bliske nivoima
izuzimanja iz regulatorne kontrole pri kojima se materijal može ispustiti u životnu sredinu pa
do veoma velike koja zahteva primenu složenih mera zaštite od zračenja. Pored aktivnosti i
agregatnog stanja, opcije za skladištenje i odlaganje radioaktivnog otpada zavise i od oblika
otpada, od vrste prisutnih radionuklida, njihove koncentracije i toksičnosti.

Ključne riječi: radioaktivni otpad, otpad, mjerenja, aparati, detektori.

SUMMARY

Protecting people and the environment both in the present and in the future is the
primary goal of all activities related to radioactive waste management. Creating a documented
radioactive waste management system is an obligation of every organization in the work
process that generates radioactive waste. The issue of radioactive waste management is a
modern scientific and technical discipline that is linked to a large number of publications
published over the past few decades. This area was created as a special area in the second half
of the 20th century and has experienced a special shift in the past 20 years.

Radioactive waste can be in three aggregate states: gaseous, liquid and solid aggregate
state, while the scope of the activity concentration may be close to the levels of regulatory
control exclusion where the material can be released into the environment to a very large
extent requiring the application of complex protection measures of radiation. In addition to
the activity and the aggregate state, the storage and disposal options for radioactive waste
depend on the form of waste, the type of radionuclide present, their concentration and
toxicity.

Keywords: radioactive waste, waste, measurements, apparatus, detectors.

5
 1. UVOD
Cilj upravljanja radioaktivnim otpadom je rad sa radioaktivnim otpadom na način koji
obezbeđuje zaštitu ljudskog zdravlja i okoline u sadašnjem trenutku i u budućnosti bez
prebacivanja nepotrebnih obaveza na buduće generacije.
Odgovorno upravljanje radioaktivnim otpadom zahteva primenu mera koje
omogućavaju zaštitu ljudi i okoline kako trenutno tako i u budućnosti.
Pravovremeno formiranje pravne i organizacione strukture predstavlja osnovu za
svaku aktivnost pa tako i za ovu.
"Generatori" radioaktivnog otpada odnosno preduzeća ili organizacione jedinice čijom
delatnošću nastaje radioaktivni otpad se nalaze na samom početku procesa pa je njihova
spremnost da na adekvatan način postupaju sa radioaktivnim otpadom od velike važnosti.
Stvaranje dokumentovanog sistema upravljanja radioaktivnim otpadom koji se neprestano
dograđuje i unapređuje je neophodno.
Radioaktivni materijali koji se koriste u različitim primjenama postaju, nakon nekog
vremena, djelomično ili potpuno neupotrebljivi, ali često i dalje zadrže veliki dio
radioaktivnosti koju su imali (ili stekli) za vrijeme uporabe (npr. istrošeni izvori zračenja ili
iskorišteno nuklearno gorivo).
Ako ih se ne može (ili ne isplati) preraditi za ponovnu ili daljnju uporabu, odnosno ako
nakon prerade preostanu neupotrebljive radioaktivne tvari, dobiva se radioaktivni otpad.
Njegova će se radioaktivnost s vremenom smanjivati, te može postati neznatnom već za
nekoliko dana ili mjeseci, ali (ovisno o vrsti aktivnih atoma koje sadrži) otpad može ostati
opasno radioaktivan još mnogo godina (pa i mnogo tisuća godina).
Osim toga, u procesu korištenja radioaktivnih materijala (uključujući i njihovo
dobivanje, obradu, čuvanje, prijevoz i eventualnu preradu) mogu postati radioaktivnima i
mnogi obični materijali (npr. ambalaža ili procesne tekućine) i predmeti (posude, oprema ili
odjeća) koji s njima dolaze u dodir ili su u njihovoj blizini.
Uzrok tome najčešće je fizički prijenos radioaktivnih atoma (radionuklida) na okolne
tvari, koji se uvijek ne može spriječiti ili barem dovoljno ograničiti, a u nekim procesima (npr.
u nuklearnom reaktoru) može radioaktivnost u okolnim materijalima biti i inducirana
zračenjem (poglavito neutronima).
1.1.Teorijska analiza problema
Radioaktivni otpad (skraćeno: RAO) je otpad koji nije predviđen za daljnje korištenje.
Posebna je vrsta industrijskog otpada. Dio radioaktivnog otpada nastaje u zdravstvu.
Radioaktivni otpad sadrži radioaktivne izotope takvih aktivnosti koje premašuju granične
vrijednosti propisane pripadajućom zakonskom regulativom zbog čega za njega važi poseban
režim gospodarenja. Zajednička osobina radioaktivnim izotopima je ionizirajuće zračenje.

6
 Radioaktivni materijali koji se koriste u različitim primjenama postaju, nakon nekog
vremena, djelomično ili potpuno neupotrebljivi, ali često i dalje zadrže veliki
dio radioaktivnosti koju su imali (ili stekli) za vrijeme upotrebe (npr. istrošeni izvori zračenja
ili iskorišteno nuklearno gorivo). Ako ih se ne može (ili ne isplati) preraditi za ponovnu ili
daljnju upotrebu, odnosno ako nakon prerade preostanu neupotrebljive radioaktivne tvari,
dobiva se radioaktivni otpad. Njegova će se radioaktivnost s vremenom smanjivati, te može
postati neznatnom već za nekoliko dana ili mjeseci, ali (ovisno o vrsti aktivnih atoma koje
sadrži) otpad može ostati opasno radioaktivan još mnogo godina.
Osim toga, u procesu korištenja radioaktivnih materijala (uključujući i njihovo
dobivanje, obradu, čuvanje, prijevoz i eventualnu preradu) mogu postati radioaktivnima i
mnogi obični materijali (npr. ambalaža ili procesne tekućine) i predmeti (posude, oprema ili
odjeća) koji s njima dolaze u dodir ili su u njihovoj blizini. Uzrok tome najčešće je fizički
prijenos radioaktivnih atoma (radionuklida) na okolne tvari, koji se ne može uvijek spriječiti
ili barem dovoljno ograničiti, a u nekim procesima (npr. unuklearnom reaktoru) može
radioaktivnost u okolnim materijalima biti i inducirana zračenjem (neutronima). Takvi
"obični" predmeti i tvari, koji su postali onečišćeni, odnosno radioaktivni u procesu korištenja
izvorno radioaktivnih materijala, čine danas u svijetu po obujmunajveći dio radioaktivnog
otpada.
1.2.Ciljevi istraživanja
Strategija upravljanja radioaktivnim otpadom definiše ciljeve i zahtjeve, kao i načine
njihovog ostvarivanja, kroz definisanje uloga i nadležnosti subjekata koji učestvuju u
generisanju, prevozu, obradi i skladištenju radioaktivnog otpada. Upravljanje radioaktivnim
otpadom predstavlja skup mjera i aktivnosti pri rukovanju radioaktivnim otpadom, kojima se
postiže odgovarajuća zaštita ljudskog zdravlja i okoliša, kako sada tako i u budućnosti.
Namjena državne strategije je osiguranje najvišeg stepena zaštite ljudi i okoliša od
jonizirajućeg zračenja, vodeći računa da se ne ometa redovan proces korištenja izvora
jonizirajućeg zračenja, pri čemu je posebnu pažnju potrebno posvetiti odgovarajućoj procjeni
rizika po zdravlje ljudi i rizika za okoliš.
U BiH Zakon reguliše sistem kontrole nad izvorima jonizirajućeg zračenja, zaštitu
ljudi, sadašnjih i budućih generacija, kao i okoliša od ekspozicije ili potencijalne ekspozicije.
Zakonom je određen cilj – osiguranje zaštite od jonizirajućeg zračenja, odnosno radijacijske i
nuklearne sigurnosti – kroz:
 uspostavljanje i implementiranje sistema koji omogućava razvoj i korištenje izvora
jonizirajućeg zračenja u skladu sa zahtjevima za zaštitu zdravlja ljudi i sigurnosti;

7
  uspostavljanje i održavanje regulatornog programa za izvore jonizirajućeg zračenja i
ostvarivanje kompatibilnosti sa međunarodnim standardima o sigurnosti izvora zračenja
i za zaštitu od jonizirajućeg zračenja i
 osnivanje nadležnog državnog regulatornog tijela za radijacijsku i nuklearnu
sigurnost.
1.3. Zadaci istraživanja
Zadatak istraživanja ovog rada je prvobitno objasniti radioaktivni materijal te radioaktivni
otpad. Pored toga, zadatak ovog rada je pojasniti i principe upravljanja građevinskim
radioaktivnim otpadom, te zaštitu od istog.
1.4. Radne teze – struktura rada:
 Uvodni dio – općenito o radioaktivnim materijalim i građevinskom radioaktivnom
materijalu.
 Teorijski dio – detaljno će biti objašnjeno upravljanje građevinskim radioktivnim
materijalom, njegova podjela te zaštita od radioaktivnog otpada.
 Zaključci – predstavljaju osvrt na početne teze i razmišljanja, iznosi rezultate
istraživanja.

1.5.Metode istraživanja

Obzirom na izuzetnu složenost i kompleksnost upravljanja radioktivnim građevinskim

otpado predviđen je multidisciplinarni pristup sa primjenom velikog broja raznovrsnih metoda
i to kroz:
 terenska istraživanja i ispitivanja – manje kontrolisani uslovi, i to izborom vremena i
mjesta obavljanja posmatranja i mjerenja,
 laboratorijska ispitivanja – obavljaju se u strogo kontrolisanim uslovima i
odgovarajućom opremom,
 kabinetska istraživanja – sakupljanje, proračuni, objedinjavanje nalaza do kojih su
došli drugi istraživači, kao i kritički osvrt na njih.

8
 2. UPRAVLJANJE RADIOAKTIVNIM OTPADOM

Radioaktivni materijali predstavljaju potencijalnu opasnost za ljude i životnu sredinu

ukoliko nisu kontolisani na odgovarajući način.
Pored kontrole primene radioaktivnog materijala, jednako je važno i da način
upravljanja ovakvim materijalima, nakon prestanka njihovog korišćenja, bude takođe, na
odgovarajući način kontrolisan.
Efikasna kontola radioaktivnog otpada sprečava potencijalna izlaganja jonizujućem
zračenju koja mogu biti štetna pozdravlje ljudi i životnu sredinu.

2.1.Definicija radioaktivnog otpada

Radioaktivni otpad je radioaktivni materijal koji se ne planira za dalju upotrebu.
Definicija radioaktivnog otpada je regulatornog karaktera i odnosi se na svaki
radioaktivni materijal odnosno na svaki materijal čija je aktivnost i/ili specifična aktivnost
veća ili jednaka od graničnih vrednosti koje su propisane pravnim okvirom u svakoj državi,
bez obzira na nivo pratećeg radijacionog rizika.
Iako značajan udio radioaktivnog otpada može biti identifikovan, u skladu sa
definicijom radioaktivnog otpada, kao matrijal koji nije predviđen za dalju upotrebu,
ovakvu definiciju treba primenjivati sa oprezom, imajući u vidu da određena količina
radioaktivnog otpada može biti i reciklirana ili ponovo korišćena u druge namene.
Primjeri potencijalno reciklažnog otpada su: kontaminiran metalni otpad,
radioaktivni izvori koji mogu dobiti drugu namenu i dalja upotreba uranijuma i plutonijuma
iz isluženog nuklearnog goriva.1
2.2. Cilj upravljanja radioaktivnim otpadom

Radioaktivni materijali, pa samim tim i radioaktivni otpad, predstavljaju potencijalni

rizik za zdravlje ljudi i životnu sredinu ukoliko nisu kontrolisani na odgovoarajući način.
Za efikasnu kontolu rizika, pored kontole procesa upotrebe radioaktivnih materijala,
od velikog značaja jeste i kontola radioaktivnog otpada nastalog tokom ovog procesa.
Kontrola radioaktivnog otpada umanjuje rizik po zdravlje ljudi i rizik po životnu sredinu.
Budući da određeni radioaktivni materijali imaju veoma dug period poluraspada, to je
kontrola radioaktivnog otpada neophodna u veoma dugom vremenskom periodu koji se
mjeri vijekovima.
1Jurac, Z; (2010.) "6.3.2.11. Radioaktivne tvari (Klasa 7)". U: Kemijske i biološke opasnosti (ur. Miroslav

Kodrić). Karlovac, Veleučilište u Karlovcu, str. 163-164.

9
 Najznačajnija pitanja u problematici upravljanja radioaktivnim otpadom su:

 Oslobađanje od regulatorne kontrole, odnosno ispuštanje u životnu sredinu

bez posebnih ograničenja;
 Kontolisano ispuštanje u životnu sredinu ili kontrolisana upotreba
recikliranih radioaktivnih materijala;
 Regulisano odlaganje radioaktivnog otpada u namjenska odlagališta.

2.3.Minimizacija nastalog radioaktivnog otpada

Minimizacija radioaktivnog otpada predstavlja proces smanjenja količine i aktivnosti
radioaktivnog otpada do nivoa koji se razumno mogu postići u svim fazama objekta ili
aktivnosti, od planiranja do prestanka rada odnosno dekomisije, i može se ostvariti kroz
smanjenje količine radioaktivnog otpada koja se generiše, recikliranjem i ponovnim
korišćenjem radioaktivnog materijala i obradom radioaktivnog otpada kojom se smanjuje
njegova aktivnost pri čemu se mora u obzir uzeti i sekundarni otpad koji se generiše tokom
njegove obrade.
Efikasno upravljanje radioaktivnim otpadom podrazumeva minimizaciju količine
nastalog radioaktivnog otpada još u samoj fazi generisanja pravilnim planiranjem aktivnosti.
Ovo dalje omogućava minimizaciju radijacionog rizika i efikasno korišćenje prostora
predviđenog za njegovo skladištenje a potom i odlaganje.
Minimizacija radioaktivnog otpada može sepostićina različite načine. Najčešće se
primenjuje jedna ili kombinacija dve ili više tehnika, kao što su:
 Čuvanje radioaktivnog matarijala koji sadrže kratkoživeće radioizotope
do smanjenja aktivnosti ispod nivoa oslobađanja;
 Revizija radnih procedura u smislu smanjenja nastalog radioaktivnog otpada, uvođenje
novih postupaka, tehnologija i procesa koji dovode do smanjenja generisanja
radioaktivnog otpada;
 Sprečavanje širenja kontaminacije tokom obavljanja bilo koje aktivnosti koliko god je
to praktično moguće.

Minimizaciju radioaktivnog otpada ne treba mešati sa postupkom smanjenja

zapremine koji predstavlja jedan od metoda obrade radioaktivnog otpada a o kom će više reči

biti u delovima IV i V.2

2Jurac, Z; (2010.) "6.3.2.11. Radioaktivne tvari (Klasa 7)". U: Kemijske i biološke opasnosti (ur. Miroslav
Kodrić). Karlovac, Veleučilište u Karlovcu, str. 163-164.

10
 Radioaktivni otpad u kojem je sadržaj radionuklida manji od nivoa izuzimanja smatra
se neradioaktivnim otpadom.
Radioaktivni otpad utiče na ljude ali i na druge organizme u prirodi. Imajući u vidu da
je ljudska vrsta najsenztivnija na efekte jonizujućeg zračenja, to se smatra da su standardi
radijacione sigurnosti prihvatljivi za ljude dovoljno restriktivni i za druge vrste.
Radijacioni rizik koji potiče od radioaktivnog otpada zavisi od koncentracije i prirode
radionuklida, uključujućii i njihovu radiotoksičnost.
Jonizujuće zračenje poreklom iz radionuklida prisutnih u radioaktivom otpadu utiče na
žive organizme a dejstvo zavisi od vrste i energije zračenja, vremena zadržavanjau organizmu
i deponovane energije zračenja.
Alfa čestice deponiju veliku količinu energije po jedinici pređenog puta i u kontaktu sa
živim organizmima mogu izazvati neželjene hemijske reakcije i biološka oštećenja.
Alfa zračenje nije značajno u ukupnoj radijacionoj šteti ukoliko nije uneto u
organizam putem ingestije ili inhalacije.
Beta zračenja deponuje energiju u živim organizmima putem radijacionih ili
jonizacionih gubitaka. Iako je manje radiotoksično u odnosu na alfa zračenje, može izazvati
značajnu biološku štetu na subćelijskom nivou. Gama zračenje ima najveću prodornu moć.
Interaguje sa materijom na više različitih načina i uglavnom je, ali ne uvek, prateća
pojava alfa i beta raspada.
Takođe može izazvati biološka oštećenja, iako je manje radiotoksično u odnosu na alfa
i beta zračenje.
Upravljanje radioaktivnim otpadom u širem smislu obuhvata niz tehničkih mera i
aktivnosti kojima se nastali radioaktivni otpad pretvara u forme pogodne za skaldištenje i
odlaganje.
Najveće količine radioaktivnog otpada nastaju tokom rada nuklearnih i radijacionih
objekata ili u procesu njihove dekomisije.
Upravljanje radioaktivnim otpadom odnosi se na različite vremenske okvire i
razodblja koja se mere godinama, koliko traje intreval od nastanka do momenta obrade
otpada, ili decenijama i vekovima, koliko traje monitoring odlagališta radioaktivnog otpada
nakon zatvaranja.
Osnov za upravljanje radioaktivnim otpadom jeste princip jednakosti, imajući u vidu
da generacija koja uživa benefit od proizvodnje električne energije i korišćenja radioaktivnih
materijala, ima obavezu da snosi odgovornost za odlaganje nastalog radioaktivng otpada u
svojoj životnoj sredini.

11
 Vodeći se ovim principom, Međunarodna Agencija za Atomsku Energiju (MAAE)
definisala je osnovne principe upravljanja radioaktivnim otpadom, uzimajući uobzir
prihvatljiv nivo rizika, potreban nivo zaštite od štetnih dejstava radioaktivnog otpada i njegov
uticaj na buduće generacije.

Osnovni principi upravljanja radioaktivnim otpadom prikazani su u Tabeli 1. Svi

principi navedeni u Tabeli 1. su u osnovi etičke prirode, posebno princip broj 5. Generacija
koja raspolaže nuklearnim tehnologijama, koja planira, gradi i koristi nuklearne objekte i
koristi radioaktivne materijale ima obavezu i da obezbedi sredstva i uspostavi program za

upravljanje radioaktivnim otpadom koji od ovih tehnologija potiče.3

Upravljanje radioaktivnim otpadom predstavlja veliki izazov za čovečanstvo.

U neposrednoj je vezi sa drugim izazovom – kontrolom brojnosti svetske populacije,

imajući u vidu da povećanje broja stanovnika neminovno nameće zahteve u pogledu
korišćenja prirodnih resursa.

Nuklearna fisija je u proteklih 50 godina obezbedila čovečanstvu zanačajan deo

električne energije na način koji je povoljan za životnu sredinu.

Međutim, strah od miroljubive primene nuklearne energije postoji i dalje i u velikoj

meri je posledica akcidenata iz prošlosti i posledica proba i upotrebe nuklearnog oružja.

Jurac, Z; (2010.) "6.3.2.11. Radioaktivne tvari (Klasa 7)". U: Kemijske i biološke opasnosti (ur. Miroslav
3

Kodrić). Karlovac, Veleučilište u Karlovcu, str. 163-164

12
I Zaštita zdravlja Radioaktivnim otpadom se mora
princip ljudi upravljati na način koji obezbeđuje
prihvatljiv nivo zaštite zdravlja ljudi
II Zaštita životne Radioaktivnim otpadom se mora upravljati
princip sredine na način koji obezbeđuje prihvatljiiv nivo
zaštite životne sredine
III Zašita izvan Radioaktivnim otpadom se mora
princip nacionalnih upravljati na način koji uzima u obir
granica potencijalne efekte na ljudsko zdravlje i
životnu sredinu izvan nacionalnih granica

IV Zaštita budućih Radioaktivnim otpadom se mora

princip generacija upravljati na način koji garantuje da
procenjeni uticaj na zdravlje budućih
generacija nije veći od nivoa koji su
danas prihvatljivi
V Opterećenje Radioaktivnim otpadom se mora
princip budućih generacija upravljatina način koji ne ostavlja
nepotrebno opterećenje za buduće
generacije

VI Naconalni Radioaktivnim otpadom se mora

princip regulatorni okvir upravljati u skladu sa važećim
nacionalnim pravnim okvirom,
ukljućujućipravilnu raspodelu
odgovornosti i nezavisnu regulatornu
kontrolu

VII Kontola nastanka Generisanje radioaktivnog otpada mora biti

princip radioaktivnog što je (praktično) moguće manje
otpada
VIII Međuzavisnostgen Međuzavisnost svih koraka u generisanju i
princip erisa nja i upravljanju radioaktivim otpadom mora biti
upravljanja RAO uzeta u obzir na adekvatan način
IX Sigurnost Sigurnost objekataza upravljanje
princip objekata radioaktivnim otpadom mora biti
obezbeđena tokom celokupnog životnog veka
objekta

Tabela 1.

13
 Lokacije na kojima su se odvijale nadzemne i podzemne nuklearne probe, kao
i lokacije na kojima je došlo do neželjenog ispuštanja radionuklida u životnu sredinu
kao posledica akcidenata na različitim nuklearnim objektima, predstavljaju nasleđe u
formi kontaminiranog zemljišta i materijala. Ogromne količine radioaktivnog otpada
poreklom iz oružja, upotrebe energetskih, istaživačkih i reaktora iz nuklearnih
podmornica kao i radioaktivni otpad iz primene umedicini, industriji istraživanjima
nastali su u trenutku kada nije postojala jasna strategija za njihovo odlaganje.

Prve generacije nuklearnih elektrana dostigle su kraj predviđenog radnog veka, i danas
se nalaze se u dugotrajnom procesu dekomisije. Nedostatak resursa, političke volje i
percepcije značaja ove problematike u trenutku početka rada ovih objekata učinili su da
programi za dekomisiju nuklearnih objekata postanu veoma složeni. U proteklih 20 godina,
međutim, došlo je do značajnog pomaka u oblasti upravljanja radioaktivnim otpadom.

Nacionalne organizacije pred koje je postavljan jasan cilj rešavanja problema

dekomisije, sanacije stanja na lokacijama i upravljanja istorijskim radioaktivnim otpadom,
intenzivno učestvuju, nadziru i koordiniraju dekomisije nuklearnih elektrana i drugih
kontaminiranih loakcija sa ciljem da se radioaktivni otpad dovede u formu pogodnu sa
skladištenje u dužem vremenskom periodu, i kasnije za odlaganje u odgovarajućim
namenskim odlagalištima.

Napredak u oblasti upravljanja radioaktivnim otpadom razlikuje se od države do

države, ali u većini situacija sa stanovišta javnog menjnja nije dovoljno brz i efikasan i
zahteva ogomna finansijka ulaganja.

3. PORIJEKLO I VRSTE RADIOAKTIVNOG OTPADA

Prema definiciji, radioaktivni otpad je svaki materijal koji nije planiran za dalju
upotrebu.
Prema tome, svaki izvor zračenja i radioaktivni materijal bez obzira na njegovu
primenu može jednog dana postati radioaktivni otpad ako pre toga, usled radioaktivnog
raspada ne dostigne nivoe za oslobađanje od regulatorne kontrole.
Radioaktivni otpad nastaje u nuklearnoj industriji, u procesu proizvodnje električne
energije kao i u nizu radijacionih delatnosti kao što su primena izvora zračenja u medicini,
industriji, poljoprivredi ili naučno-istraživačkom radu.
Radioaktivni materijali koji se koriste u različitim primenama postaju, nakon nekog
vremena, delimično ili potpuno neupotrebljivi za svrhu kojoj su namenjeni, ali često i dalje
14
zadrže značajan deo radioaktivnosti koju su imali za vreme upotrebe (npr. iskorišćeni izvori
zračenja ili isluženo nuklearno gorivo), te je definicija radioaktivnog otpada regulatornog
karaktera.
S druge strane, materijali koji sadrže radionuklide aktivnosti ili koncentracije
aktivnosti jednake ili manje od granice oslobađanja se i dalje smatraju radioaktivnim, ali se
radiološki rizik u ovom slučaju smatra zanemarljivim. Iako se u većini situacija dalja upotreba
radioaktivnog materijala ne može lako identifikovati, postoje situcija kada se radioaktivni
materijal može reciklirati i dalje koristiti.
Primjeri ovakve upotrebe su korišćenje zatvorenih izvora zračenja na način koji
se razlikuje od prvobitnog ili dalja upotreba uranijuma i plutonijuma iz iskorišćenog
nuklearnog goriva za proizvodnju MOX goriva.
U ovom poglavlju su opisane radijacione i nuklearne aktivnosti tokom kojih nastaje
radioaktivni otpad. Radioaktivni otpad može biti kontolisan ili nekontrolisan. Ovaj vid
podeleradioaktivnog otpada prikazan je u Tabeli 2.
Kontrolisan radioaktivni otpad moženastatiu nuklearnom gorivnom ciklusu,
odnosno u procesu proizvodnje električne energije za civilne potrebe ili iz aktivnosti u
kojima se koriste različiti radionuklidi, kao što su medicina, industrija, naučno-
istraživački rad i svim drugim aktivnostima gde se pod kontrolisanim i nadgledanim
uslovima koriste radioaktivni materijali.
Nekontrolisan radioaktivni otpad nastaje kao posledica vanrednih događaja,
incidenata i akcidenata ili na mestima gde kontrola radioaktivnog otpada nije adekvatna.
Kontolisan Nuklearni gorivni Prednji LLW
radioaktivni ciklus kraj
otpad ciklusa

Operativna ILW, LLW

faza

Zadnji kraj HLW, ILW, LLW

ciklusa

Kontolisan Aktivnosti izvan Iskorišćeni zatvoreni

radioaktivni ciklusa nuklearnog izvori, ILW, LLW
otpad goriva

Nekontrolisan Akcidenti HLW, Iskorišćeni

radioaktivni zatvoreni izvori, ILW,
otpad LLW
Tabela 2.
Radioaktivni otpad iz nuklearnog gorivnog ciklusa nastaje prilikom
iskopavanjarude uranijuma i njene obrade u procesu dobijanja metalnog uranijuma,
uranijum oksida ili uranijum heksafluorida,zatim, otpad nastaje u procesu
15
obogaćivanja izotopske smeše uranijuma, sinteze nuklearnog goriva, izgaranja u
nuklearnom reaktoru i na kraju, u procesu uklanjanja isluženog nuklearnoggoriva iz
nuklearnog reaktora, njegovog skladištenja, obrade i odlaganja koje predstavlja kraj
nuklearnog gorivnog ciklusa1. Shematski prikaz nuklearnog gorivnog ciklusa dat je na

Slici.4
Kako bi uranijum bio pripremljen za upotrebu u nuklearnom reaktoru, neophodno
je da prođe fazu iskopavanja i mlevenja rude, zatim konverziju, obogaćivanje i
proizvodnju nuklearnog goriva , tj. spajanja u gorivne elemente i sklopove. Ove faze
predstavljaju „prednji kraj“ nuklearnog gorivnog ciklusa.

Slika 1.
Nakon završetka upotrebe nuklearnog goriva u nuklearnom reaktoru,
zaproizvodnju električne energije, nuklearno gorivo postaje isluženo i kao takvo može se
smatrati resursom iz kog se preradom izdvajaju uranijum i plutonijum koji se
mogu ponovo koristiti u nuklearnom gorivnom ciklusu ili se može proglasiti
radioaktivnim otpadom i sa njime kasnije postupati kao i sa drugim radioaktivnim
otpadom. Isluženo nuklearno gorivo može se, po uklanjanu iz reaktora, skladištiti a
potom ili prerađivati i ponovno vraćati u nuklearni gorivni ciklus ili odložiti kao
radioaktivni otpad.

Jurac, Z; (2010.) "6.3.2.11. Radioaktivne tvari (Klasa 7)". U: Kemijske i biološke opasnosti (ur. Miroslav
4

Kodrić). Karlovac, Veleučilište u Karlovcu, str. 163-164.

16
 Nacionalne politike i strategije država koje koriste nuklearne elektrane za proizvodnju
električne energije definišu na koji način će se postupati sa isluženim nuklearnim gorivom po
njegovom uklanjanju iz nuklearnih reaktora.
Dok se neke države odlučuju za njegovu preradu, značajna količina
isluženog nuklearnog goriva je trenutno uskladištena na lokacijama nuklearnih elektrana u
kojima je korištena čekajući puštanje u rad odgovarajućih skladišta ili odlagališta.
Zajedno, navedene aktivnosti formiraju „zadnji kraj“ nuklearnog gorivnog ciklusa.
Tokom eksploatacije, drobljenja i prerade rude uranijuma, kao i tokom
obogaćuvanja uranijuma nastaje otpad kontaminiran prirodnim radionuklidima, dok u
fazi korišćenja nuklearnog goriva nastaje otpad kontaminiran fisionim produktima ili
otpad aktiviran nuklearnim rekacijama u nuklearnom reaktoru.
Radioaktivni otpad koji nastaje u tzv. „prednjem kraju“ nuklearnog gorivnog ciklusa je
uglavnom niske i srednje aktivnosti (LLW) a u manjoj meri i otpad srednje aktivnosti (ILW).
Radioaktivni otpad iz procesa korišćenja nuklearnog goriva u nuklearnom
reaktoru obuhvata filtre, jonoizmenjivačke smole, suve ostatke koji ostaju nakon isparenja
tečne faze, aktivirani i kontaminirani grafit i druge slične materijale.
Radioaktivni otpad koji nastaje tokom rada nuklearne elektrane spada u veoma nisko
(VLLW), nisko (LLW), srednje (ILW) i visoko (HLW) aktivni radioaktivni otpad.
Na kraju nuklearnog gorivnog ciklusa, po uklanjanju isluženog nuklearnog goriva
iz nuklearnog reaktora, nastaje srednje ili visoko aktivni radioaktivni otpad kao i
značajne količine isluženog nuklearnog goriva.
Posebno značajne količine visoko aktivnog otpada nastaju tokom prerade i
obrade isluženog nuklearnog goriva.
U ranim danima razvoja i korišćenja nuklearne energije, problematici
radioaktivnog otpada nije posvećena dovoljna pažnja.
Posljedica ove činjenice jesu značajne količine istorijskog radioaktivnog otpada
koji često nije adekvatno karaketrisan i čuvan u adekvatnim uslovima. Ovakav otpad sadrži
spektar različitih materijala, od kontaminiranog papira, drveta i delova opreme, do gorivnih
elemenata, često već zahvaćenih korozijom.
Različite vrste radioaktivnog otpada često nisu razdvojene, a veoma je česta i
pojava veoma kontaminiranih taloga i muljeva na dnu bazena za skladištenje isluženog
nuklearnog goriva ili tečnog radioaktivnog otpada.

17
 Kontrolisani radioaktivni otpad koji ne pripada ciklusu nuklearnog goriva potiče iz
aktivnosti u kojima se koriste različiti radionuklidi, kao što su medicina, industrija inaučno-
istraživački rad.
Ovdje posebno treba napomenuti i zatvorene izvore jonizujućeg zračenja koji se
koriste ili su se koristili u ovim aktivnostima a sa kojima se ukoliko se proglase za
radioaktivni otpad, takođe mora postupati na odgovarajući način.
Karakteristike radioaktivnog otpada koji nastaje u ovim aktivnostima razlikuju se od
jedne do druge aktivnosti i on obično spada u veoma nisko (VLLW), nisko (LLW) i u ređim
slučajevima srednje aktivni radioaktivni otpad (ILW).
Kao što je rečeno, nekontrolisani radioaktivni otpad nastaje i kao posledica vanrednih
događaja, incidenata i akcidenata ili na mestima gde kontola radioaktivnog otpada nije
adekvatna.
Neadekvatno karakterisan, radioaktivni otpad različitog tipa smešten je u masivnim
kontejnerima sa jednostrukim zidom koji su vremenom postali propusniji za radioaktivne
materije. Slični problemi postoje i u Velikoj Britaniji na lokaciji Sellafield gde je radioaktivni
otpad u otvorenim sudovima izložen atmosferskim padavinama.
Nekontrolisan radioaktivni otpad postoji i kao posljedica akcidenata u Černobilju
u Ukrajini i u Fukušimi u Japanu.
Cijena dekontaminacije i remedijacije ovakvih lokacija je veoma velika,
međutim iskustva stečena na ovim lokacijama dovela su do razvoja programa za
zabrinjavanje radioaktivnog otpada razvijenog za potrebe nuklearne industrije tako da
je upravljanje nekontrolisanim otpadom danas postalo daleko efikasnije nego što je to bilo u
prošlosti.

4. KLASIFIKACIJA RADIOAKTIVNOG OTPADA

Prikladan sistem klasifikacije radioaktivnog otpada omogućava jednostavnije

upravljanje i donošenje odluka u smislu opcija za njegovo odlaganje.
Klasifikacija može biti zasnovana na radiološkim, fizičkim, hemijskim ili biološkim
osobinama odnosno na osnovu kriterijuma kao što su agregatno stanje (čvrst, tečni i gasovit
radioaktivni otpad), period poluraspada ili koncentracija aktivnosti radionuklida prisutnih u
radioaktivnom otpadu.
Složenije sheme klasifikacije baziraju se na koncentraciji aktivnosti i periodu
poluraspada zastupljenih radionuklida.

18
 Ovakve klasifikacije radioaktivnog otpada od izuzetno velikog su značaja u
upravljanju radioaktivnim otpadom gde se on može klasifikovati i time razdvojiti u više
tokova sa kojima se postupa na različit način.
Tako se veoma kratkoživeći otpad može odvojiti od drugog radioaktivnog otpada i
privremeno čuvati dok se dostignu nivoi za njegovo oslobađanje u životnu sredinu.
Sa druge strane dugoživeći radioaktivni otpad se mora dodatno obraditi što
podrazumeva i njegovo kondicioniranje kako bi se mogao sigurno skladištiti i odlagati na dug

period.5
Klasifikacija radioativnog otpada u različite klase praktične je prirode i zavisi od
potreba u procesu upravljanja radioaktivnim otpadom.
Sistemi klasifikacije radioaktivnog otpada, iako većinom zasnovani na preporukama
Međunarodne agencije za atomsku energiju, razlikuju se od države do države i većinom su
prilagođeni uslovima koji u državi postoje. Različiti parametri mogu biti razmotreni u procesu
klasifikacije, a neki od njih prikazani su u Tabeli 3.

5Jurac, Z; (2010.) "6.3.2.11. Radioaktivne tvari (Klasa 7)". U: Kemijske i biološke opasnosti

Miroslav Kodrić). Karlovac, Veleučilište u Karlovcu, str. 163-164.

19
 Osobina Parametar
Poreklo Izvor
Genrator
Radiološke osobine Kritičnost,
Period poluraspada, Generisanje
topolote, Intenzitet emitovanog
zračenja,
Aktivnost i koncentracija aktivnosti
radiolnuklida, Površinska kontaminacija,
Dozimetrijske osobine relevantnih radionuklida.
Fizičke osobine Agregatno stanje (čvrsto, tečno, gasovito),
Zapremina,
Masa, Stišljivost,
Rastvorljivost,
Isparljivost.
Hemijske osobine Potencijalni hemijski rizik,
Korozivnost,
Reaktivnost, Zapaljivost,
Generisanje gasa,
Sorpcija radionuklida.
Biološke osobine Potencijalni biološki rizik,
Brzina razgradnje,
Produkti razgradnje.
Tabela 3.

4.1.Podjela radioaktivnog otpada na osnovu radioloških osobina

Radioaktivni otpad se na osnovu radioloških osobina može deliti prema sposobnosti da

proizvede kritičnost, periodu poluraspada, sposobnosti da proizvede topolotu, ukupnoj i
specifičnoj aktivnosti radionuklida, površinskoj kontaminaciji kao i dozimetrijskim
osobinama relevantnih radionuklida.
Vrijeme poluraspada radionuklida sadržanih u radioaktivnom otpadu može biti
u rasponu od veoma kratkog (reda nekoliko sekundi) do veoma dugog (reda miliona godina).
U smislu sigurnog upravljanja radioaktivnim otpadom, radionuklidi su podeljeni na
kratkoživeće i dugoživeće, pri čemu se dugoživećim smatraju radioizotopi sa periodom
poluraspada dužim od 30 godina, dok se oni saperiodom poluraspada kraćim od 30 godina
smatraju kratkoživećim.
Klasifikacija radioaktivnog otpada prema vremenu poluraspada može se pokazati
veoma korisnom jer se radiološke opasnosti povezane sa kratkoživećim radionuklidima
značajno smanjuju već posle nekoliko stotina godina.

20
 Period od nekoliko stotina godina može se smatrati periodom u kom će i dalje
postojati svest o postojanju plitko ukopanog odlagališta i u kom će institucionalna kontrola
odlagališta i dalje postojati.

Sadržaj radionuklida je generički pojam koji se odnosi na specifičnu aktivnost i

ukupnu aktivnost radionuklida zastupljenih u radioaktivnom otpadu i uzima u obzir
heterogenu prirodu radioaktivnog otpada.

Aktivnost i specifična aktivnost radionuklida može biti u opsegu od zanemarljive do

veoma velike i posmatra se u odnosu na definisanje nivoa izuzimanja (exemption levels).
Značajniji sadržaj radionuklida u odnosu na nivo izuzimanja nameće strože zahteve u pogledu
zbrinjavanja radioaktivnog otpada i njegove izolacije u odnosu na životnu sredinu.

Sa radioaktivnim otpadom koji ima sposobnost da dovede do kritičnosti mora se

tokom svih faza upravljanja postupati tako da se ni u kom slučaju, čak ni prilikom odstupanja
od normalnog pogona objekta u kom se on obrađuje, skladišti ili odlaže, ne dogodi da se na
istom mestu nađe količina ovakvog materijala dovoljna da dovede do kritičnosti.

Otpad koji ima sposobnost da generiše toplotu mora se smeštati u odgovarajuće

kontejnere napravljene tako da svojom konstrukcijom odvode toplotu ili se, ukoliko to
njegova fizička i hemijska svojstva dozvoljavaju, smestiti u odgovarajuće bazene gde se
toplota odvodi vodom.

Ograničenja, vezana za aktivnost (ukupna aktivnost, specifična aktivnost ili

koncentracija aktivnosti) otpada koji se može odložiti u datom odlagalištu zavise od
radioloških, hemijskih, fizičkih i bioloških osobina radioaktivnog otpada kao i od
radionuklida koji su u njemu sadržani. O odlaganju radioaktivnog otpada biće više reči u

poglavlju IX .

4.2.Podjela radioaktivnog otpada na osnovu fizičkih osobina

Radioaktivni otpad se na osnovu fizičkih osobina može deliti prema agregatnom

stanju, zapremini, masi, stišljivosti, zapaljivosti, rastvorljivosti i isparljivosti.
Radioaktivni otpad se prema agregatnom stanju deli na čvrsti, tečni i gasoviti
radioaktivni otpad.

21
 Podjela radioaktivnog otpada prema fizičkim osobinama od najvećeg je značaja
prilikom određivanja mogućnosti za njegovu obradu.
Ovdje su od posebnog značaja stišljivost, zapaljivost i isparljivost radioaktivnog otpada
jer omogućavaju primenu tehnika obrade koje vode najefikasnijem smanjenju njegove
zapremine.

4.3.Veoma kratko živeći otpad

Veoma kratkoživeći radioaktivni otpad (VSLW) sadrži samo radionuklide sa vrlo

kratkim vremenom poluraspada i sa koncentracijama aktivnosti radionuklida iznad nivoa za
ispuštanje u životnu sredinu.
Takav otpad može se privremeno čuvati dok aktivnost ne opadne ispod nivoa za
ispuštanje u životnu sredinu, omogućavajući njegovo ispuštanje u životnu sredinu i
upravljanje njime kao i sa svim drugim konvencionalnim otpadom.
Primjer veoma kratkoživećeg radioaktivnog otpadaje otpad koji nastane
korišćenjem izvora 192Ir i 99mTc i otpad koji sadrži ostale radionuklide sa
kratkim vremenom poluraspada koji su primenu našli u industriji i medicini.
Osnovni kriterijum da se radioaktivni otpad klasifikuje kao VSLV su dakle vremena
poluraspada dominantnih radionuklida i prihvatljivo male količine i aktivnosti radionuklida sa
dužim vremenima poluraspada koje su određene nivoima za ispuštanje u životnu sredinu.
Granica za vremena poluraspada dominantnih radionuklida ne može se odrediti za
opšti slučaj, jer ona zavisi od planiranog trajanja privremenog čuvanja i početne aktivnosti
radionuklida prisutnih uradioaktivnom otpadu.
Međutim, u opštem slučaju, privremeno čuvanje se smatra održivom opcijom za
radioaktivni otpad koji sadrži radionuklide sa vremenom poluraspada reda 100 dana ili manje.

4.4.Veoma niskoaktivni-radioaktivni otpad (VLLW)

Značajne količine radioaktivnog otpada koje nastaju tokom rada i dekomisije

nuklearnih objekata sadrže radionuklide koji imaju nivoe aktivnosti bliske ili nešto iznad
nivoa za oslobađanje materijala iz regulatorne kontrole.
Pored toga radioaktivni otpad koji sadrži prirodne radionuklide koji imaju aktivnosti
bliske ili nešto iznad pomenutih nivoa, moženastatii prilikomvađenja ili prerade ruda i
minerala.
Upravljanje ovakvim otpadom, za razliku od izuzetog otpada, zahteva veću pažnju sa
stanovišta zaštite odzračenja, ali je obim potrebnih zaštitnih mera manji negošto je to u

22
slučaju upravljanja radioaktivnim otpadom iz viših klasa (LLV, ILV ili HLV). Ovakav
radioaktivni otpad naziva se veoma nisko aktivni otpad.
Dovoljan nivo sigurnosti za odlaganje veoma nisko aktivnog otpada može se postići
njegovim odlaganjem u površinska odlagališta.
Ovakav način odlaganja je uobičajena praksa za radioaktivni otpad koji nastane iz
eksploatacije ruda kao i za drugi radioaktivni otpad koji sadrži prirodne radionuklide iz
različitih aktivnosti u koje spadaju prerada minerala, proizvodnja veštačkog đubriva,
proizvodnja stočne hrane, naftna industrija i slično.
U pojedinim državama na ovakav način odlaže se i radioaktivni otpad koji spada u ovu
klasu a koji nastane u radu i tokom dekomisije nuklearnih objekata.
Načini izvedbe odlagališta u koja se odlaže ova klasa radioaktivnog otpada kreću se od
jednostavnog prekrivanja radioaktivnog otpada slojem zemljedo objekata koji imaju složene
sisteme barijera koji sprečavaju izlazak radionuklida u životnu sredinu.
Ono što je zajedničko za sve njih je sto odlagališta veoma niskoaktivnog radioaktivnog
otpadamoraju sadržati aktivne i pasivne elemente institucionalne kontrole.
Osim odlaganja neki otpad koji spada u klasu veoma niskoaktivnog, kao što je kamen
ijalovina koji nastanu iz eksploatacije rude mogu biti korišćeni u druge svrhe, npr.
Kao podloga za puteve ali tek onda kada se posle odgovarajućih analiza pokaže da će
posledice po stanovništvo i životnu sredinu biti na nivou onih koje bi prouzrokovao i materijal
čija je aktivnost ispod granica ispušanja u životnu sredinu.

4.5.Niskoaktivni-radioaktivni otpad (LLW)

Niskoaktivni radioaktivni otpad (LLW) obuhvata veoma širok opseg aktivnosti

radioaktivnog otpada koje se kreću od nivoa malo iznad nivoa veoma nisko aktivnog
radioaktivnog otpada (VLLW) koji, praktično ne zahtevaju značajne mere zaštite od zračenja i
izolacije od životne sredine pa do takvih da zahtevaju značajne mere zaštite od zračenja i
izolaciju od životne sredine u veoma dugom periodu.
U nisko- aktivnom radioaktivnom otpadu mogu se naći i male količine dugoživećih
radionuklida.
Nisko-aktivni radioaktivni otpad najpodesnije je odlagati u odlagališta bliska površini.
Ovakav način odlaganja odgovarajuća je opcija za nisko aktivni radioaktivni otpad
koji sadrži takve količine radioaktivnog materijala da su značajne mere zaštite od zračenja i
izolacija od životne sredine neophodni u periodu od nekoliko stotina godina.

23
 Pošto nisko aktivni radioaktivni otpadmože sadržati širok opseg koncentracija
aktivnosti kao i širok spektar različitih radionuklida, postoje razne opcije za projektovanje i
izgradnju odlagališta bliskih površini.
Ovi objekti mogu biti projektovani i izrađeni sa jednostavnijim ili složenijim zaštitnim
barijerama, zavisno od karakteristika radionuklida čije odlaganje se planira.
Sam objekat se može nalaziti na različitim dubinama, obično od površine zemljišta pa
do dubine od nekoliko desetina metara.
Dubina odlagališta takođe zavisi od karakteristika radionuklida čije odlaganje se
planirai procene sigurnosti odlagališta.
Kako niskoaktivni radioaktivni otpad može da sadrži velike količinekratkoživećih
radionuklida, značajan deo ovih radionuklida će se raspasti u periodu u kom će odlagalište,
njegove inženjerske barijere i uspostavljena institucionalna kontrola i dalje biti prisutni i
efikasno sprečavati migraciju radionuklida u životnu sredinu.

4.6.Srednjeaktivni radioaktivni otpad (ILW)

Srednjeaktivnim radioaktivnim otpadom smatrase onaj radioaktivni otpad koji sadrži
dugoživeće radionuklide u količinama koje zahtevaju veći stepen zaštite od zračenja i veći
nivo izolacije u odnosu na životnu sredinu nego za nisko aktivni radioaktivni otpad.
Genrisanje toplote u slučaju ILW nije značajno, pa se ovakav otpad može odlagati bez
posebnih sistema za odvođenje toplote.
Prihvatljiva opcija za odlaganje ove klase radioaktivnog otpada je odlaganje u
odlagališta na dubini između nekoliko desetina i nekoliko stotina metara.
Odlaganje na takvim dubinama može obezbediti dug period izolacije radioaktivnog
otpadapod uslovom da su i prirodne barijere i inženjerske barijere odlagališta pravilno
odabrane.
Odlagališta na ovakvim dubinama posebno su pogodna zato što u njima ne postoje
negativni uticaji erozije u značajnom vremenskom periodu.Još jedna važna prednost
odlaganja na ovim dubinama je što je, u poređenju sa odlagalištima koja se nalaze blizu
površine, verovatnoća slučajnog ulaska ljudi značajno smanjena.
Shodno tome, dugoročna sigurnost odlagališta otpada koja se nalaze naovakvim
dubinama ne zavisi od primene institucionalnih kontrola.Jasna i jedinstvena granica između
nisko i srednje aktivnog radioaktivnog otpada se ne može postaviti, imajući u vidu da se
granice aktivnosti i specifične aktivnosti razlikuju za različite radionuklide.
4.7.Visokoaktivni-radioaktivni otpad (HLW)
Visokoaktivni radioaktivni otpad (HLW) je radioaktivni otpad čija je
aktivnostdovoljno visoka dazahteva dodatne specijalno dizajnirane zaštitne barijere u cilju

24
dugoročne zaštite od spoljašnjeg izlaganja i dodatni sistem za hlađenje, imajući u vidu
količinu generisane toplote.
Koncentracija aktivnosti radionuklida prisutnih u ovakvom otpadu obično se kreće u
opsegu 104 - 106 TBq/m3.
Visoko aktivni radioaktivni otpad usled radioaktivnog raspada generiše značajne
količine toplote i proces generisanja toplote obično traje nekoliko vekova.
Upravo zbog ovih karakteristika, otpad koji spada u ovu klasu je najpoželjnije odlagati
u duboka geološka odlagališta sa inženjerskim barijerama.

Mjere za odvođenje toplote su važan faktor koji se mora uzeti u obzir pri projektovanju
i izgradnji geoloških odlagališta radioaktivnog otpada. Značajne količine visokoaktivnog
radioaktivnog otpada nastaju u procesu prerade isluženog nuklearnog goriva.
Ovakav otpad sadrži značajnu količinu alfa emitera, uglavnom transuranskih
elemenata sa veoma dugim periodom poluraspada, kao i različite fisione produkte.
Potrebno je naglasiti da međunarodni sistem klasifikacije koji je uspostavila
Međunarodna agencija za atomsku energiju, omogućava pojedinim državama da uspostave
sopstevene sisteme klasifikacije radioaktivnog otpada.
Jedan od primjera klasifikacije koje su usvojile neke države zasniva se na
prethodnim preporukama za klasifikaciju koje je Međunarodna agencija za atomsku energiju
donela 1994. godine.
Takav sistem klasifikacije prevaziđen je u korist novog sistema koji u obzir uzima
dugoročnu sigurnost radioaktivnog otpada koja uključuje i odgovarajuće načine njegovog
odlaganja. Stari sistem klasifikacije predviđao je nekoliko klasa radioaktivnog otpada i to:

Izuzeti radioaktivni otpad (EW)

Nisko i srednje aktivni radioaktivni otpad (LILW) koji se dalje deli na kratkoživeći
(SL) i dugoživeći (LL):
Kratkoživeći nisko i srednje aktivni radioaktivni otpad (LILW- SL), koji sadrže
radioaktivne izotope kratkog vremena poluraspada (<30 god.), niskog i srednjeg
nivoa aktivnosti, i čija je termalna snaga manja od 2 kW/m3. Koncentracija
dugoživećih alfa emitera za ovu kategoriju RAO materijala je ograničena na 400 Bq/g
u pojedinačim paketima RAO materijala, odnosno na 400 Bq/g u ukupnoj količini RAO
materijala;

Dugoživeći nisko i srednje aktivni radioaktivni otpad (LILW- LL), koji sadrži
radioaktivne izotope dugog vremena poluraspada (>30 god.), niskog i srednjeg nivoa
aktivnosti i termalne snage manje od 2 kW/m3. Koncentracija dugoživećih alfa
emitera za ovu kategoriju RAO prevazilazi vrednosti graničnih koncentracija
25
 dugoživećih alfa emitera za kratkoživeći nisko i srednje aktivni radioaktivni otpad;

Visokoaktivni radioaktivni otpad (HLW) - RAO materijali visokog nivoa aktivnosti

kod kojih je koncentracija dugoživećih radioaktivnih izotopa veća od graničnih
vrednosti za kratkoživeći nisko i srednje aktivni radioaktivni otpad i termalna snaga
veća od 2 kW/m3 i za koje je potrebno obezbediti hlađenje.

Kratkoživeći RAO (LILW-SL) ne sadrži značajan udeo radionuklida čiji je period

poluraspada duži od 30 godina.

26
 Kriterijum na osnovu koje se otpad klasifikuje kao SL bazira se na specifičnoj
aktivnosti dugoživećih alfa emitera koja ne može biti veća od 400 Bq g-1, dok ukupna
specifična aktivnost paketa ne može biti veća od 4000 Bq g-1. Za ovu klasu RAO, prikladan
tip odlagališta jesu odlagališta bliska površini.
Dugoživeći radioaktivni otpad (LILW-LL) sadrži dugoživeće radionuklide koji
zahtevaju viši stepen izolacije u odnosu na životnu srednu.
Za ovu klasu RAO, prikladan tip odlagališta jesu duboke geološke formacije. Ukoliko je
aktivnost ili specifična aktivnost RAO iznad nivoa izuzimanja, može se klasifikovati kao
LILW. Tipični primjeri ove klase RAO su:

Jonoizmenjivačke smole i filtri korišćeni prilikom prečišćavanja kontaminirane vode u

nuklearnim elektranama;
Istraživačka opreme iz laboratorija u kojima se koriste radioaktivni materijali;

Zaštitna sredstva za jednokratnu upotrebu (laboratorijski mantili, ubrusi, rukavice…)

korišćena u laboratorijama u kojim se rukuje sa radioizotopima;
Kontejneri, odeća, tečnosti i druga oprema koja dolazi u kontakt sa radioaktivnim
materilima koji sekoriste u bolnicama za dijagnostiku ili lečenje bolesti;
Filtri iz opreme za uzorkovanje kontaminiranog vazduha;
Scinitilacione tečnosti u kojima su rastvoreni uzorci za potrebe određivanja aktivnosti
radionuklida;
Ostaci eksperimentalnih životinjakorišćeni u medicinskim i farmaceutskim
istraživanjima.7

7
Jurac, Z; (2010.) "6.3.2.11. Radioaktivne tvari (Klasa 7)". U: Kemijske i biološke opasnosti (ur. Miroslav Kodrić).
Karlovac, Veleučilište u Karlovcu, str. 163-164

27
 5. DETEKTORI RADIOAKTIVNOSTI

Poluvodički detektor daje izvrsne rezultate u otkrivanju fotona (gama zračenje,

rendgensko zračenje) i električki nabijenih čestica (alfa-čestica, beta-čestica) kod
ionizirajućeg zračenja. Glavna odlika tih detektora je vrlo visoko energetsko razlučivanje.
Izrađuju se od monokristala silicija ili germanija visoke čistoće.
Ti su detektori poluvodičke diode, spojevi N-P ili spojevi N-I-P (tip N, tip P i
intrinsični tip). Izbor kvalitete silicijskih i germanijskih monokristala, od kojih se detektori
izrađuju, i metode izrade usmjeruju se tako da bi se postigli pogodni osjetljivi slojevi. U
radnim su uvjetima poluvodički detektori spojeni na visok napon u zapornom smjeru, kojim
se postiže električno polje u osjetljivom sloju detektora.
Teži se u izradi i upotrebi tih detektora da se postignu što je moguće manje zaporne
struje, jer se time smanjuje šum brojača i poboljšava razlučivanje. Prolaskom električki
nabijene čestice kroz osjetljivi sloj detektora (iz kojeg su zapornim električnim poljem
uklonjeni pokretni nosioci naboja) stvaraju se pokretni nosioci, elektroni u vodljivoj vrpci i
šupljine u valentnoj vrpci, koji se pod djelovanjem električnog polja kreću prema pozitivnoj,
odnosno negativnoj elektrodi detektora. Stvara se električni signal, koji je proporcionalan
gubitku energije čestice u osjetljivom sloju detektora.

Slika 2.

28
Slika 3.

29
 5.1.Vrste poluvodičkih detektora

U upotrebi je mnogo vrsta poluvodičkih detektora, a najzastupljeniji su silicijski

detektor s površinskom barijerom, silicijski detektor s povlačenim litijem ili Si(Li) detektor,
germanijski detektor s povlačenim litijem ili Ge(Li) detektor i detektor od germanija posebno
visoke čistoće ili HPGe detektor (HP skraćenica od engl. high purity).
5.2.Silicijski detektor s površinskom barijerom

Silicijski detektor s površinskom barijerom izrađuju se od monokristala silicija tipa N,

na kojemu se oksidacijom stvara sloj tipa P. Kontakt na sloju P načinjen je naparavanjem
zlata ili rodija, a na osnovnom sloju N naparavanjem aluminija.
Priključivanjem detektora na zaporni napon (tip N na pozitivan, a tip P na negativan
priključak naponskog izvora) stvara se uz spoj N-P osjetljivi sloj iz kojeg su uklonjeni
pokretni nosioci naboja.
Ukoliko se želi postići veća debljina osjetljivog sloja, potreban je silicij veće čistoće
(električni otpori u području 10 do 100 Ωm), te kvalitetna obrada i izolacija, kako bi se mogao
primijeniti visok zaporni napon.
Za neke primjene, kao što je otkrivanje teških iona, kojima je doseg relativno kratak,
upotreljavaju se detektori male debljine osjetljivog sloja.

5.3.Si (Li) detektor

Si(Li) detektor se izrađuje s većom debljinom osjetljivog sloja i poboljšanim

energetskim razlučivanjem.
Osnovni postupci u izradi tih detektora su: nanošenje metalnog litija na monokristal
silicija tipa P, zagrijavanje radi pospješivanja difuzije litijevih iona u monokristal, te
povlačenje litijevih iona kroz kristal na temperaturi oko 400 ºC, primjenjujući snažno
električno polje.
Posljednji postupak je važan, jer se pri povlačenju litijevih iona kroz monokristal
postiže kompenzacija akceptorskih stanja (litijevi ioni vežu se uz ta stanja) i postignuti sloj
debljine oko 5 mm ima svojstva intrinsičnog silicija.
Kada se na monokristal, nakon ugradnje u detekcijski sustav, priključi zaporni napon, u
cijeloj debljini sloja kroz koji je povlačen litij javlja se električno polje.
Tako se postižu debljine osjeljivih slojeva oko 5 mm. Zbog veće debljine osjetljivog
sloja smanjuje se kapacitet detektora, a ako se hladi (obično na temperaturu tekućeg dušika –
77 K), bitno se smanjuje zaporna struja. Rezultat je znatno smanjenje šuma i izvanredno
visoko energetsko razlučivanje.
 Za energije upadnih fotona 5,9 keV (manganovo rendgensko zračenje K-alfa se
upotrebljava kao standard za ispitivanje) postiže se razlučivanje bolje od 150 eV. Primjenom
tih detektora veoma se napredovalo u mjerenjima fotonskih spektara u području energije od 1
do 30 keV.
Ta metoda je izvanredno osjetljiva i vrlo brzo dobiva se rezultat. Si(Li) detektori
upotrebljavaju se isto za detekciju elektrona, protona i drugih električki nabijenih čestica.7

5.4.Ge (Li) detektor

Ge(Li) detektor upotrebljava se za detekciju fotona u području energije od 3 keV do

oko 3 MeV, te za detekciju različitih električki nabijenih čestica (npr. protona energije od 1 do
60 MeV, deuterija od 1 do 80 MeV).
Germanij ima mnogo veću gustoću od silicija i mnogo veći atomski broj. Zato je
apsorpcija fotona u germaniju, kao i zaustavljanje brzih iona, mnogo veća nego u siliciju.
Povlačenjem litija u monokristalima germanija metodom koja se samo u detaljima
razlikuje od opisane metode za izradbu Si(Li) detektora, postižu se znatno deblji
kompenzirani slojevi, debljine 10 do 15 mm.
Osjetljivi sloj može biti različitog oblika, a dva su najčešća u upotrebi: planarni
(pločica kao silicijski detektori) i koaksijalni (valjkasti).
Koaksijalni oblik omogućuje izradu Ge(Li) detektora relativno velikog obujma (do
100 cm3), pa je njihova djelotvornost za detekciju fotona energije oko 1 MeV, usporediva s
djelotvornosti standardnih NaI(Tl) scintilatijskih detektora.
Ali energetsko razlučivanje Ge(Li) detektora je mnogo bolje. Nedostatak Ge(Li)
detektora je u tome što se ne smiju zagrijati na sobnu temperaturu.
Difuzija litijevih iona u germaniju na sobnoj temperaturi toliko je snažna da se u
kratkom vremenu od samo nekoliko minuta uništi kompenzirani sloj.
Stoga se ti detektori redovito drže u Dewarovim posudama s tekućim dušikom.

8
Radioactive Waste Management Registry, Version 1.0.6, International Atomic Energy

31
 5.5.Hpge detektor

HPGe detektor se izrađuje od germanija visoke čistoće (primjese su u tim

monokristalima oko 1 : 1012, pa su to izrazito najčišće poznate tvari).
Kako je njihova otpornost na temperaturi tekućeg dušika vrlo velika, na zapornim
naponima 1000 V postižu se osjetljivi slojevi debljine oko 7 mm, a na 3 500 V i do 12 mm.
Izvedbe HPGe detektora vrlo su slične izvedbama Ge(Li) detektora, a i njihova su
detekcijska svojstva podjednaka.
Mnogo su skuplji, ali se mogu (kada se duže vremena ne mjeri) zagrijati i držati na
sobnoj temperaturi. Preporučuje se da se HPGe detektori ne zagrijavaju i ne hlade često zbog
mogućih strukturnih oštećenja nosača monokristala, kontakata i slično.

Slika 4.

32
6. GRAĐEVINSKI OTPAD

Prema osobinama otpad može biti:

Inertni otpad - ne sadrži ili sadrži vrlo malo tvari koje podliježu fizikalnoj, hemijskoj i
biološkoj razgradnji - ne ugrožava okoliš,

Opasni otpad - ima neku od osobina: eksplozivnost, zapaljivost, reaktivnost,

toksičnost, nagrizanje, nadražljivost, infektivnost, karcinogenost, mutagenost, svojstvo
ispuštanja otrovnih plinova hemijskom reakcijom ili biološkom razgradnjom.

Građevinski otpad nastaje svakodnevno u toku:

gradnje, rušenja i rekonstrukcije građevina,

gradnje i popravke infrastrukture,
prilikom proizvodnje građevinskih proizvoda, kao i
nakon prirodnih nepogoda ili katastrofa (npr. zemljotresi, poplave, obrušavanja tla
itd.).

Prema načinu nastajanja (ne uzimajući u obzir prirodne katastrofe i nepogode)

građevinski otpad se može svrstati u sljedeće grupe:

građevinski otpad nastao nakon potpunog ili djelomičnog rušenja objekata

visokogradnje i/ili infrastrukturnih objekata;

građevinski otpad koji je posljedica izgradnje novih objekata visokogradnje i/ili

infrastrukturnih objekata (uništeni neupotrijebljeni materijal, višak boje, zaptivača,
poluprazne plinske boce, ambalaža i sl.);

zemljani materijal, kamen i rastinje koje je potrebno ukloniti prilikom pripremanja

gradilišnog prostora, izgradnje temeljne jame i temelja građevina, kao i uređenja
okolnog terena;

građevinski otpad nastao kao posljedica tekućeg održavanja prometnih komunikacija,

najčešće cesta.
prema agresivnosti, građevinski otpad se grupiše u sljedeće grupe:
agresivan i potencijalno agresivan,
inertan (mineralni) otpad,
neinertan otpad.

33
 6.1.Agresivan i potencijalno agresivan materijal

U građevinskom otpadu mogu se pojaviti opasne supstance koje zahtijevaju poseban

tretman. Osim različitih primjesa koje građevinski otpad čine opasnim, posebno značajno
mjesto zauzimaju proizvodi na bazi azbesta koji su se dugo upotrebljavali u građevinarstvu
kao izolacioni i pokrovni materijal.

Materijali koji sadrže agresivne komponente (azbest, olovo, katran, boja, zaštitni
premazi, ljepila, veziva, neke plastike),

Materijali koji postaju agresivni uslijed višegodišnjeg boravka u agresivnim sredinama

(primjer industrijski objekti unutar kojih se proizvode ili koriste za proizvodnju
hemikalija),

Materijali koji su agresivni ako nisu očišćeni od agresivnih primjesa i/ili su naknadno
pomiješani s istim (tipičan primjer boja sa primjesama olova nemarno bačena na
gomilu opeke ili betonskih elemenata).
Inertna (Mineralna) Grupa Građevinskog Materijala
Agresivne i potencijalno agresivne komponente prisutne na savremenim objektima:

betonski aditivi sa primjesama razrjeđivača

hidroizolacija
ljepila

emulzije na bazi katrana

materijali na bazi azbesta
izolacioni materijal
neke boje i premazi
tehnološki obrađeno drvo
smole

omalterisane ploče
prazne ili djelomično prazne plinske boce (korištene pri rezanju, zavarivanju, itd.)
Agresivne i potencijalno agresivne komponente prisutne prilikom rušenja građevina:

materijali na bazi azbesta

drvo zaštićeno premazima
izolacioni materijal
električna oprema koja
sadrži toksine
materijali koji sadrže CFC
iz hladnjaka
materijali koji sadrže CFC iz
protupožarnih aparata
radionuklidi.

34
 6.2.Inertna (mineralna) grupa građevinskog materijala
U ovu grupu spadaju materijali koji nemaju osobine agresivnih kao npr. opeka, beton,
crijep i slično.
Tu se u pravilu radi o velikim količinama materijala koji se može reciklirati i ponovo
upotrijebiti.

6.3.Neinertna grupa građevinskog materijala

Ovoj grupi pripadaju materijali koji kao ugrađeni nemaju osobine agresivnih, dok u
zavisnosti od načina odlaganja mogu da poprime te osobine.
Npr. tehnološki obrađeno drvo prilikom spaljivanja ispušta toksine.
Isto vrijedi i za plastični i tekstilni građevinski otpad. Također, odlaganjem gipsa na
deponije, hidrogen sulfid prelazi u štetni (kiseli) plin.
Ova reakcija može narušiti i kvalitet agregata u slučaju velikih količina gipsa na
odlagalištu. Ostali predstavnici ove grupe su plastika, metali, drvene obloge, vrata, prozori,
posebno sa PVC-okvirima.

6.4.Dosadašnja praksa upravljanjem građevinskim otpadom

U dosadašnjoj praksi upravljanja građevinskim otpadom uočeno je sljedeće:

ne postoji kvalitetna evidencija izvora, količina i tokova građevinskog otpada iako za

istu postoji zakonski okvir koji se ne primijenjuje;

građevinski otpad se nekontrolisano istresa, formirajući sa drugim vrstama otpada,

divlje deponije;

količine građevinskog otpada od novogradnje i rušenja objekata izuzetno su velike;

građevinski otpad se nekontrolisano odlaže na sanitarne deponije komunalnog otpada;

odvajanje građevinskog otpada na mjestu nastajanja se ne praktikuje;

iz građevinskog otpada se ne izdvaja opasni otpad i otpad onečišćen opasnim tvarima;

ne stimulira se poticanje korištenja materijala prihvatljivih za okoliš i recikliranih

materijala;

35
 u fazi projektovanja građevina problematika građevinskog otpada se zanemaruje i nije
dovoljno kvalitetno regulisana pravilnicima i obavezama projektanta;

nema uspostavljenog tržišta između proizvođača otpada i korisnika tj. ovlaštenih

preduzeća za sakupljanje, reciklažu i ponovno plasiranje recikliranih proizvoda na
tržište;

nema uspostavljene komunikacije izmeđusvih sudionika u proce

upravljanja građevinskim otpadom; s

ne postoji razrađen sistem poticanja ugradnje recikliranih materijala;

ne postoji normizacija recikliranih materijala;

nepostojanje provedbenog propisa kojim bi se uredilo postupanje s građevinskim

otpadom te definisala prava i obaveze sudionika u sistemu upravljanja građevinskim
otpadom.

6.5.Otpad od rušenja građevina

Značajne količine građevinskog otpada nastaju rušenjem građevina ili pojedinih
njihovih dijelova.

Uspješnost zbrinjavanja, reciklaža i ponovna upotreba ovise i o kvalitetno provedenom

rušenju građevine. Rušenje građevina je svaki postupak kojim se djelomično ili u potpunostii
ruše konstruktivni dijelovi građevina ili građevina u cjelini.

Rušenju građevina pristupa se zbog potrebe oslobađanja prostora za novu izgradnju ili
korištenja tog prostora za druge namjene.

Najčešće se rušenju pristupa zbog dotrajalosti građevine ili potrebe za prenamjenom

prostora (ovo je posebno izraženo u urbanim gradskim sredinama da se stare građevine uklone
(sruše), a prostor izvrši prenamjenu za izgradnju novih građevina).

Uklanjanje neke postojeće građevine obuhvata sljedeće radnje:

zbrinjavanje zaostataka tehnološkog procesa (ovisno o vrsti građevine koja se uklanja),

36
 zbrinjavanje iskoristivog građevinskog otpada,

trajno deponovanje neiskoristivog otpada.

Iskoristivi građevinski otpad je onaj koji se može reciklirati (recycling), tj. obraditi
posebnim postupcima i ponovno upotrijebiti za gradnju (re-use).

Reciklaža materijala ovisi o dobro organizovanom rušenju građevine.

U pripremnoj fazi (sortiranje i odlaganje), moraju se razdvojiti materijali koji imaju

upotrebnu vrijednost u zatečenom obliku i koje treba sačuvati u postupku rušenja, te materijali
koje je potrebno ukloniti radi spriječavanja trajnog zagađenja okoliša prilikom deponovanja
(plastika, staklo, bitumeni itd.).

7. ELEKTROMAGNETSKO ZRAČENJE

Elektromagnetsko zračenje je fizikalna pojava širenja električnih i magnetskih valova,

odnosno ultrasitnih čestica zvanih fotoni. Fotoni su čestice bez mase koje se gibaju brzinom
svjetlosti (300000 km/s) i sadrže određenu količinu energije. Elektromagnetski valovi svrstani
su u elektromagnetski spektar koji se proteže od valova najmanje frekvencije i najveće
valne dužine (tehnička izmjenična struja) do valova najveće frekvencije i najmanje valne
dužine (visinske kozmičke zrake).

Energija valova, odnosno fotona, veća je što je veća frekvencija titraja valova i što je
kraća valna dužina. Elektromagnetski spektar dijeli se na dva dijela: neionizirajuće i
ionizirajuće zračenje. Valovi, zrake velike energije, mogu iz ljuske atoma izbaciti elektrone i
time ionizirati atom, zato se zovu ionizirajuće zrake. Ionizirajuće zrake: rendgenske (X-
zrake), gama zrake, kozmičke zrake, mogu štetno djelovati na ljudske stanice.

Zrake manje energije: radiovalovi, mikrovalovi, vidljiva svjetlost, infracrvene i

ultraljubičaste zrake nemaju te jačine da ioniziraju i zato se zovu neionizirajuće zrake.
Njihovo djelovanje na organska tkiva, zbog slabe energije, može biti štetno pri dugom
izlaganju, ali mnogo manje štetno od ionizirajućih zračenja.8

Alen Smailhodžić – Radioaktivnost 2017

8

37
 Slika 5.

7.1.Ionizirajuće zračenje

Atomi i molekule normalno se nalaze u neutralnom stanju, tj broj pozitivnih protona u

jezgri jednak je broju negativnih elektrona u ljusci.
Ako atom, uslijed sudara s drugom česticom (npr. fotonom, drugim elektronom, jezgrom
helija), izgubi elektron, rezultirajući atom naziva se ion i njegova svojstva se uvelike razlikuju od
originalnog atoma.
Čestice koje imaju dovoljno energije da izbace elektron iz ljuske nazivaju se ionizirajuće
zračenje. Ionizirajuće zračenje može biti produkt radioaktivnog raspada, nuklearne fisije,
nuklearne fuzije, ekstremno toplih objekata i ubrzanih naboja.
Kako bi zračenje bilo ionizirajuće, čestice moraju imati dovoljno energije i mogućnost
reagiranja s elektronima.

38
 Fotoni snažno reagiraju s nabijenim česticama pa su fotoni s dovoljnom količinom
energije ionizirajući. Nivo energije na kojem fotoni postaju ionizirajući nalazi se u
ultraljubičastom dijelu elektromagnetskog spektra.
Nabijene čestice kao što su elektroni, pozitroni i alfa čestice također snažno reagiraju s
elektronima.
Neutroni, s druge strane, slabo reagiraju s elektronima pa ne mogu direktno ionizirati
atome.
Neutroni mogu reagirati s atomskom jezgrom (ovisno o jezgri i brzini neutrona) i tako
proizvesti nestabilne radioaktivne jezgre koje pri raspadu emitiraju ionizirajuće zračenje. Kako
bi se jezgra radioaktivnog atoma stabilizirala, ona emitira subatomske čestice i visoko-
energetske fotone. Taj proces se naziva radioaktivni raspad.
Negativno nabijeni elektroni i pozitivno nabijene jezgre stvorene ionizirajućim zračenjem
mogu uzrokovati oštećenje živog tkiva.
Ako je doza zračenja dovoljno velika, učinak se može vidjeti gotovo odmah, u obliku
radijacijskog trovanja. Niže doze mogu uzrokovati karcinom i druge dugoročne probleme.
Učinak vrlo malih doza ionozirajućeg zračenja još uvijek je predmet raprava.
Radioaktivni materijali obično emitiraju alfa čestice (čestice slične jezgri helija), beta
čestice (elektroni ili pozitroni koji se gibaju velikom brzinom) ili gama zrake.
Alfa i beta čestice mogu biti zaustavljene listom papira ili tankom čeličnom pločom. Najviše
oštećenja uzrokuju ako se emitiraju unutar ljudskog tijela.
Gama zrake su slabije ionizirajuće od alfa i beta čestica, ali zahtijevaju deblju zaštitu
(olovne ploče). Gama zrake uzrokuju oštećenja slična X-zrakama: opekline, karcinom i genetske
mutacije. Izvori ionizirajućeg zračenja mogu se podijeliti na prirodne (pozadinske) i umjetne.
Prirodno ionizirajuće zračenje dolazi iz tri glavna izvora: kozmičko zračenje, prirodno
zračenje radioaktivnih materijala i radon. Radon često najviše pridonosi pozadinskom zračenju.
Umjetni izvori su po svojoj prirodi i učinku identični prirodnim izvorima.
Umjetni izvori su: medicinske procedure (dijagnostičke X-zrake, nuklearna medicina,
terapija zračenjem), građevinski materijali, detektori dima, ciklus nuklearnog goriva (obuhvaća
cijeli slijed od rudnika urana, cijepanja atoma u nuklearnim reaktorima do odlaganja otpada).9

9 Alen Smailhodžić – Radioaktivnost 2017.

39
 7.2.Vrste ionizirajućeg zračenja
Glavne vrste ionizirajućeg zračenja nastaju kao rezultat spontanog raspada radioaktivnih
atoma. Jezgre takvih atoma mogu mijenjati strukturu i time emitirati energiju u tri glavna oblika:
 alfa čestice

 beta čestice

 gama zrake

Još jedna važna vrsta ionizirajućeg zračenja, X-zrake, rezultat je procesa izvan jezgre, tj.
emitiraju ih elektroni iz ljuske atoma. Alfa i beta čestice su atomi ili subatomske čestice koje imaju
energiju i naboj te mogu direkno reagirati s elektronima kroz coulombove sile pa se nazivaju
direktno ionizirajućim zračenjem. Gama zrake i X-zrake su elektromagnetske zrake, električki
neutralne pa ne mogu reagirati s elektronima i stoga se nazivaju indirektno ionizirajućim zračenjem.
7.3.Alfa čestice
Alfa čestica identična je jezgri helija, a sastoji se od dva protona i dva neutrona. To je
relativno teška i visoko-energetska subatomska čestica sa pozitivnim nabojem +2 zbog svoja dva
protona. Brzina alfa čestice u zraku je otprilike jedna dvadesetina brzine svjetlosti.
Kad je omjer neutrona i protona u jezgri određenih atoma prenizak, oni emitiraju alfa
česticu kako bi uspostavili ravnotežu.
Naprimjer: polonij-210 ima 126 neutrona i 84 protona što je omjer od 1.50 naprema 1.
Nakon radioaktivnog raspada emitiranjem alfa čestice, omjer postaje 124 neutrona naprema 82
protona ili 1.51 naprema 1. Budući da broj protona u jezgri određuje element, polonij-210 nakon
emisije alfa čestice postaje olovo-206 koji je stabilan element.

Slika 6.

40
 Atomi koji emitiraju alfa čestice uglavnom su vrlo veliki atomi, tj. imaju visoke atomske
brojeve.
Mnogo je prirodnih i umjetnih radioaktivnih elemenata koji emitiraju alfa čestice.
Prirodni izvori alfa čestica imaju atomski broj najmanje 82, uz neke iznimke.
Najvažniji alfa emiteri su: americij-241 (atomski broj 95), plutonij-236 (94), uran-238
(92), torij-232 (90), radij-226 (88), radon-222 (86).Alfa emiteri su prisutni u različitim
količinama u gotovo svim stijenama, tlu i vodi.
Nakon emisije, alfa čestice se zbog velike mase i električnog naboja gibaju relativno
sporo (otprilike 1/20 brzine svjetlosti) i u zraku potroše svu energiju nakon nekoliko centimetara
i tada vežu slobodne elektrone i postaju helij.
Pozitivan naboj alfa čestica može biti koristan u nekim industrijskim procesima.
Naprimjer, radij-226 se koristi za liječenje karcinoma.
Polonij-210 služi za neutraliziranje statičkog elektriciteta u mnogim industrijama. Alfa
čestice zbog svog pozitivnog naboja privlače slobodne elektrone i tako smanjuju statički naboj.
Neki detektori dima koriste emisiju alfa čestica americija-241 za stvaranje električne
struje.
Alfa čestice sudaraju se s molekulama zraka unutar komore i oslobađaju elektrone.
Rezultat su pozitivno nabijeni ioni i negativno nabijeni elektroni koji stvaraju električnu struju
između pozitivno i negativno nabijenih pločica unutar komore.
Kad čestice dima uđu u uređaj, nabijene čestice ih privlače prekidajući struju i tako se
aktivira alarm.
7.4.Beta čestice
Beta čestice su ekvivalentne elektronima. Razlika je u tome što beta čestice potječu iz
jezgre, a elektroni se nalaze u omotaču.
Beta čestice imaju električni naboj -1. Masa beta čestice iznosi otprilike 1/2000 mase
protona ili neutrona.
Brzina pojedinačne beta čestice ovisi o tome koliko energije ima i varira u širokom
opsegu.
Iako beta čestice emitiraju radioaktivni atomi, one same po sebi nisu radioaktivne.
Njihova energija u obliku brzine nanosi štetu živim stanicama tako što razbija kemijske veze i
stvara ione.

41
 Slika 7.

Emisija beta čestice događa se kada je omjer neutrona i protona u jezgri prevelik.
Znanstvenici smatraju da se neutron transformira u proton i elektron, s tim da proton ostaje u
jezgri, a elektron se izbacuje.
Proces smanjuje broj neutrona za jedan i povećava broj protona za jedan i tako nastaje
novi element. Beta čestica često je praćena i emisijom gama zrake.
Nakon izbacivanja beta čestice jezgra još uvijek ima višak energije koju otpušta u obliku
gama fotona.
Radioaktivni raspad tehnecija-99, koji ima previše neutrona da bi bio stabilan, je primjer
beta raspada.
Ostali značajniji beta emiteri su: fosfor-32, tricij, ugljik-14, stroncij-90, kobalt-60, jod-
129 i 131, cezij-137. Beta emiteri imaju mnoge upotrebe, osobito u medicinskoj dijagnostici i
liječenju (fosfor-32 i jod-131), ali i u raznim industrijkim instrumentima koji služe za mjerenje
debljine vrlo tankih materijala.
Beta čestice u zraku putuju nekoliko desetaka centimetara i lako se zaustavljaju čvrstim
materijalima. Kada beta čestica ostane bez energije, ponaša se kao bilo koji drugi slobodni
elektron.
7.5.Gama zrake
Gama zraka je paket elektromagnetske energije, tj. foton. Gama fotoni su fotoni s najviše
energije u elekromagnetskom spektru. Emitiraju ih jezgre nekih radioaktivnih atoma.

42
 Gama fotoni nemaju masu ni električni naboj, ali imaju vrlo visoku energiju, otprilike
10000 puta veću od energije fotona u vidljivom dijelu elektromagnetskog spektra.
Zbog visoke energije gama čestice putuju brzinom svjetlosti i u zraku mogu prijeći
stotine tisuća metara prije nego što potroše energiju. Mogu proći kroz mnogo vrsta materijala
uključujući i ljudsko tkivo. Vrlo gusti materijali, poput olova, obično se koriste za zaštitu od
gama zračenja.

Slika 8.
Do emisije gama zrake dolazi kada jezgra radioaktivnog atoma ima previše energije, a
obično slijedi emisiju beta čestice.
Cezij-137 pruža dobar primjer radioaktivnog raspada emisijom gama zrake. Neutron iz
jezgre se transformira u proton i beta česticu.
Dodatni proton mijenja atom u barij-137. Jezgra izbacuje beta česticu, ali još uvijek ima
previše energije pa emitira gama foton da bi se stabilizirala.
Radioaktivni elementi koji emitiraju gama zrake najrašireniji su izvori zračenja. Moć
prodiranja gama zraka ima mnogo upotreba.
Iako gama zrake mogu prodrijeti kroz mnoge materijale, one ne čine te materijale
radioaktivnim.
Najkorišteniji emiteri gama zraka su kobalt-60 (steriliziranje medicinske opreme,
pasteriziranje hrane, liječenje karcinoma), cezij-137 (liječenje karcinoma, mjerenje i kontrola
toka tekućina u industrijskim procesima, istraživanje podzemnih izvora nafte) i tehnecij-99m
(dijagnostičke studije u medicini).

43
 Gama zrake koriste se i za poboljšanje fizikalnih svojstava drva i plastike te za ispitivanje
metalnih dijelova u industriji. Gama zrake postoje samo dok imaju energije. Kada potroše
energiju, bilo u zraku ili u čvrstom materijalu, one prestaju postojati.

7.6.X zrake
X-zrake su elektromagnetsko zračenje slično svjetlosti, ali s višom energijom. Strojevi za
generiranje X-zraka imaju vakuumiranu staklenu cijev na čijim krajevima su postavljene
elektrode, negativna katoda i pozitivna anoda.
Na elektrode je doveden visoki napon koji može biti u rasponu od nekoliko tisuća volti
do nekoliko stotina tisuća volti. Razlika potencijala tada elektrone nakupljene na katodi ubrzava
prema anodi te oni udaraju u metalnu ploču s velikom energijom.
Pri sudaru s metalnom pločom elektrone će privući pozitivno nabijena jezgra atoma
metala, pri čemu se smanjuje energija elektrona, tj. dolazi do emisije X-zraka, koje imaju veliku
moć prodiranja.

Slika 9.

X-zrake koje nastaju kao rezultat sudara elektrona s metalnom pločom imaju širok raspon
energije, međutim maksimalna energija koju mogu imati određena je razlikom potencijala
između elektroda koje ubrzavaju elektrone.
Naprimjer, ako je razlika potencijala između elektroda 50 keV, rezultirajuće X-zrake imat
će energiju do, ali ne i preko 50 keV.
Veliki dio energije elektronskog snopa na anodi se pretvara u toplinu pa se stoga cijevi za
generiranje visokoenergetskih X-zraka često hlade vodom. Moć prodiranja X-zrake čini idealnim
za korištenje u medicinskoj dijagnostici, ali i u razne industrijske svrhe.
Međutim, visoka energija X-zraka može uzrokovati ionizaciju i čini X-zrake biološki
opasnim ako apsorbirana doza nije ispod preporučenog minimuma.

44
 7.7.Mjerenje ionizirajućeg zračenja

Postoje četiri u osnovi različita pristupa mjerenju ionizirajućeg zračenja i najmanje osam
različitih mjernih jedinica u kojima se ta mjerenja mogu izraziti.
Aktivnost izvora zračenja može se izraziti u broju raspada po sekundi, kiriima ili
bekerelima. Zračenje kojem je neki objekt izložen izražava se u rendgenima. Mjerne jedinice
koje se koriste za izražavanje zračenja koje je neki objekt apsorbirao su gray i rad. Mjerne
jedinice kojima se izražava doza zračenja su rem i sievert.
SI jedinica za radioaktivnost je bekerel (Bq) koji označava jedan raspad u sekundi. Kiri
(Ci), originalno definiran kao aktivnost jednog grama radija-226, sada se definira kao 3.7×1010
raspada po sekundi, što znači da je 1 Ci = 3.7×1010 Bq. Rendgen (R) označava količinu X-
zračenja ili gama zračenja potrebnu da nastane 1 jedinični naboj po cm3 suhog zraka u
standardnim uvjetima.
Rendgen je ograničen samo na X-zračenje i gama zračenje s energijom manjom od 3
MeV.10
Apsorbirana doza zračenja ili rad (Radiation Absorbed Dose) je količina apsorbiranog
zračenja koja predaje 0,01 J energije po kilogramu izloženog materijala.
Međutim, jednake doze različitih oblika zračenja imaju različite biološke učinke.
Stoga je definiran rem kao količina apsorbiranog zračenja koja proizvodi isti biološki
učinak kao jedan rad terapijskih X-zraka, ili kao produkt apsorbirane doze u rad i doznog
ekvivalenta zračenja RBE (Relative Biological Effectiveness).
Budući da je teško precizno izmjeriti dozni ekvivalent pojedinih vrsta zračenja,
biofizičari preferiraju definirati rem kao produkt rad i faktora kvalitete (QF) koji se odnosi na
linearni prijenos energije (LPE) pojedinih vrsta zračenja. LPE je količina energije koja se rasipa
(izražena u keV) po duljini puta (u μm). Zračenju s visokim LPE dodjeljuje se visoki QF budući
da RBE raste s porastom LPE, osim kod vrlo velikih vrijednosti za LPE. Tipične vrijednosti
faktora kvalitete prikazane su u slijedećoj tablici:

Alen Smailhodžić – Radioaktivnost 2017.

10

45
 Tip zračenja Faktor kvalitete

X-zrake ili gama zrake 1

beta čestice > 0.03 MeV 1

beta čestice < 0.03 MeV 1.7

alfa čestice 20

Tabela 4.

Gray (Gy) i sievert (Sv) su SI zamjene za rad i rem, respektivno. Gray se definira kao 1 J
apsorbiranog zračenja po kilogramu materijala, što znači da je 100 rad = 1 Gy. Sievert je mjerna
jedinica za dozni ekvivalent i vrijedi Sv = J / kg. Zbrka koja je rezultat velikog broja mjernih
jedinica pojačana je nedostatkom jednostavnih konverzija između pojedinih mjernih jedinica.
Nije lako promijeniti količinu zračenja kojoj je objekt izložen u količinu apsorbiranog
zračenja, budući da apsorbirana energija ovisi o atomskom broju izloženog materijala i energiji
zračenja.
Naprimjer, kada se uzorci težine 1 g izlože jednom R X-zraka energije 0.1 MeV, zrak
apsorbira 0.87 rem, mekano tkivo 0.95 rem, kost 1.75 rem. Ni mjere radioaktivnosti nije
jednostavno pretvoriti u količinu apsorbiranog zračenja.
Aktivnosti ugljika-14 i kalija-40 u ljudskom tijelu otprilike su jednake i iznose 0.1 pCi,
ali dozni ekvivalent izražen u mrem/god za kalij-40 je gotovo 20 puta veći.

7.8.Kozmičko zračenje

Kozmičko zračenje čini otprilike 13% od ukupnog prirodnog pozadinskog zračenja.

Dijeli se na dva tipa, primarno i sekundarno.
Primarno kozmičko zračenje sastoji se od čestica vrlo visoke energije (do 1018 eV), a to
su uglavnom protoni, alfa čestice, teži ioni i elektroni.
Veliki postotak primarnog kozmičkog zračenja dolazi izvan našeg Sunčevog sustava, dok
jedan dio dolazi od našeg Sunca. Vrlo malo primarnog kozmičkog zračenja prodre do Zemljine
površine.

46
 Velika većina reagira s Zemljinom atmosferom proizvodeći sekundarno kozmičko
zračenje koje se sastoji od fotona, elektrona, neutrona i gama zraka i koje dolazi do površine.
Atmosfera i Zemljino magnetsko polje također se ponašaju kao štit protiv kozmičkog zračenja
smanjujući količinu koja dolazi do površine. Na kozmičko zračenje utječe i Sunčeva aktivnost
čije pojačanje uzrokuje pojačanje Zemljinog magnetskog polja, a time i slabljenje učinka
kozmičkog zračenja.
Može se zaključiti da godišnja doza apsorbiranog kozmičkog zračenja ovisi o nadmorskoj
visini. U Sjedinjenim Američkim Državama osoba će u prosjeku primiti dozu od 27 mrem
godišnje, a taj iznos se otprilike udvostručuje sa svakih 2000 metara nadmorske visine.
Putujući od pola do ekvatora na razini mora dolazi do smanjenja količine kozmičkog
zračenja od samo 10%, dok je na nadmorskoj visini od 18000 metara smanjenje 75% što je
rezultat djelovanja Zemljinog i Sunčevog magnetskog polja na primarno kozmičko zračenje.
Putovanje avionom može povećati godišnju dozu kozmičkog zračenja, ovisno o učestalosti
letenja, visini leta i vremenu provedenom u zraku.
Najčešći nuklidi koji su rezultat kozmičkog zračenja prikazani su u slijedećoj tablici:

Nuklid Vrijeme poluraspada Aktivnost

ugljik-14 5730 god. 0.22 Bq/g

tricij 12.3 god. 1.2 × 10-3 Bq/kg

berilij-7 53.28 dana 0.01 Bq/kg

Tabela 5.
7.9.Prirodno zračenje

Radioaktivni materijali prisutni su svuda u prirodi, u tlu, stijenama, vodi, zraku i

vegetaciji. Najvažniji nuklidi što se tiče prirodnog zračenja su kalij, uran i torij.
Dotični nuklidi prisutni su još iz vremena stvaranja Zemlje i imaju vrlo velika vremena
poluraspada, često i reda 100 milijuna godina.Aktivnost ovih nuklida s vremenom se smanjivala
pa je na primjer današnja doza kalija-40 otprilike upola manja nego u vrijeme stvaranja Zemlje.

47
 Nuklid Vrijeme Aktivnost
poluraspada

uran-235 7.04×108 god. 0.72% prirodnog urana

uran-238 4.47×109 god. 99.2745% prirodnog urana

torij-232 1.41×1010 god. 1.6 do 20 ppm u običnim stijenama

radij-226 1.6 × 103 god. 16 Bq/kg u vapnencu; 48 Bq/kg u

vulkanskim stijenama

radon- 3.82 dana plemeniti plin; 0.6 Bq/m3 do 28 Bq/m3

222

kalij-40 1.28×109 god. tlo - 0.037 do 1.1 Bq/kg

Tabela 6 .

U slijedećoj tablici prikazana je količina prirodne radioaktivnosti u tlu po kvadratnoj milji

na dubini od jedne stope. Treba napomenuti da aktivnost uvelike ovisi o tipu tla, sastavu
minerala i gustoći.

Nuklid Masa Aktivnost

uran 2200 kg 31 GBq

torij 12000 kg 52 GBq

kalij-40 2000 kg 500 GBq

radij 1.7 g 63 GBq

radon 11 μg 7.4 GBq

Tabela 7.

U slijedećoj tablici prikazana je količina prirodne radioaktivnosti u oceanima.

48
 Aktivnost
Nuklid
Pacifik Atlantik Svi oceani

uran 22 EBq 11 EBq 41 EBq

kalij-40 7400 EBq 3300 EBq 14000 EBq

tricij 370 PBq 190 PBq 740 PBq

ugljik-14 3 EBq 1.5 EBq 6.7 EBq

rubidij-87 700 EBq 330 EBq 1300 EBq

Tabela 8.
Prirodne radionuklide možemo pronaći i u ljudskom tijelu.11

Nuklid Masa Aktivnost Dnevni unos nuklida

uran 90 μg 1.1 Bq 1.9 μg

torij 30 μg 0.11 Bq 3 μg

kalij-40 17 mg 4.4 kBq 0.39 mg

radij 31 pg 1.1 Bq 2.3 pg

ugljik-14 22 ng 3.7 kBq 1.8 ng

tricij 0.06 pg 23 Bq 0.003 pg

polonij 0.2 pg 37 Bq 0.6 μg

Tabela 9.
Prirodna radioaktivnost može se naći i u nekim građevinskim materijalima.
U slijedećoj tablici su navedeni neki uobičajeni građevinski materijali i procjene
koncentracije urana, torija i kalija u njima. 12
11 Alen Smailhodžić – Radioaktivnost 2017.
12 Alen Smailhodžić – Radioaktivnost 2017.

49
 uran torij kalij
Materijal
mBq/g mBq/g mBq/g

Granit 63 8 1184

Pijesak 6 7 414

Cement 46 21 237

Beton od vapnenca 31 8.5 89

Beton od pijeska 11 8.5 385

Žbuka 14 12 89

Umjetni gips 186 66 5.9

Prirodni gips 15 7.4 148

7Drvo - - 3330

Glinena opeka 111 44 666

Tabela 10.
7.10. Učinci ionizirajućeg zračenja na zdravlje

Izloženost niskim dozama prirodnog ionizirajućeg zračenja nema utjecaja na zdravlje

ljudi.
Izloženost visokim dozama ionizirajućeg zračenja može uzrokovati opekline, gubitak
kose, mučninu, razne bolesti i smrt.
Učinak izloženosti zračenju ovisi o količini apsorbiranog zračenja, trajanju izloženosti te
spolu, starosti i zdravstvenom stanju izložene osobe.
Kod osoba koje su bile izložene ionizirajućem zračenju prije rođena može doći do
poremećaja mentalnih funkcija.
Povećanje doze zračenja rezultira težim posljedicama. Izloženost ionizirajućem zračenju
također povećava rizik od pojave karcinoma.
Kao i s ostalim učincima, vjerojatnost pojave karcinoma raste s povećanjem doze
zračenja.

50
 7.11. Vrste izloženosti radioaktivne kontaminacije

Izloženost ionizirajućem zračenju može biti kronična i akutna. Kronična izloženost

predstavlja kontinuiranu izloženost niskim dozama zračenja kroz dugi vremenski period.
Svi ljudi su kronično izloženi prirodnom pozadinskom zračenju.
Učinci kronične izloženosti zračenju mogu se vidjeti tek neko vrijeme nakon početka
izloženosti. Ti učinci uključuju genetske promjene, karcinom, benigne tumore, kataraktu i
oštećenja kože.
Akutna izloženost je izloženost jednoj velikoj dozi zračenja ili seriji doza kroz kratki
vremenski period. Akutna izloženost može biti rezultat slučajne ili hitne izloženosti kod
medicinskih procedura (terapija zračenjem).
U većini slučajeva akutna izloženost može uzrokovati trenutne i zakašnjele učinke.
Trenutni učinci uključuju brzu pojavu radijacijskog trovanja, poremećaje probavnog trakta,
bakterijske infekcije, krvarenje, anemiju, gubitak tjelesnih tekućina.
Zakašnjeli biološki učinci uključuju kataraktu, sterilnost, karcinom i genetske promjene.
Ekstremno velike doze akutne izloženosti mogu uzrokovati smrt u roku od nekoliko sati,
dana ili tjedana.
Ekstremni primjeri akutne izloženosti su:
 trenutni bljesak nuklearne eksplozije,

 rukovanje radioaktivnim materijalima,

 nesreće u laboatoriju ili tvornici,

 namjerne ili slučajne visoke doze u medicini.

Radioaktivna kontaminacija označava prisustvo radionuklida na ili u organizmu u

dozama većim od propisanih maksimalnih doza.
Te su doze uočljivo veće od količina koje se mogu smatrati prirodnom radioaktivvnošću
nekog područja. Kontaminacija može biti:
 vanjska - radionuklid se nalazi na tijelu

 unutarnja - radionuklid je unutar organizma

51
 Od vanjske kontaminacije se može zaštititi i znatno je lakša dekontaminacija. Stoga je
vanjska kontaminacija znatno manje opasna od unutarnje pri kojoj se radionuklidi mogu ugraditi
u organizam.
Putevi unutarnje kontaminacije su:
 dišni - inhalacijom

 probavni - ingestijom

 kroz kožu - perkutalno

Zrakom u organizam mogu ući radionuklidi koji dolaze u obliku aerosola, bilo u
elementarnom obliku bilo u obliku drugih topivih spojeva koji su otopljeni u aerosolu zraka.
Posljedice finih radioaktivnih aerosola u zraku ovise o veličini i količini aerosola u zraku,
topivosti radionuklida, opsegu i brzini resorpcije, vrsti zraka i energiji koju radionuklidi
emitiraju te vremenu poluraspada.
Što je čestica veća to teže dospijeva u plućnu alveolu. Samim time veća je mogućnost da
bude iskašljana ali i progutana.
Veće čestice imaju sporiju topivost, a time i manju brzinu apsorpcije. Topivi nuklidi se
dobro resorbiraju kroz alveole i vrlo lako ulaze u organizam. Vrijeme biološke polueliminacije
za dobro topive radionulikde je 5-6 dana.

U pravilu polovica inhaliranih topivih radionuklida biva otopljena i apsorbirana u krv te

raznesena po cijelom organizmu. Jedan dio može biti iskašljan i izbačen iz organizma, no dio će
se zaustaviti u usnoj šupljini i bit će progutan.
Oksidi su najčešće veličine oko 5 mikrometara. Dio ih se zadrži u gornjim dišnim
putevima i biva izbačen, a dio prodre do alveola.
Kako nisu topivi, ne resorbiraju se. Stoga im je djelovanje ograničeno na pluća (karcinom
pluća). Što je topivost radionuklida veća, brzina resorpcije u plućima bit će veća. Što je kraće
vrijeme poluraspada, opasnost je veća i veće su štete.
Naime, u kraćem vremenu će se raspasti radionuklidi i samim time će se osloboditi velika
količina radioaktivnog zračenja.13

13 Alen Smailhodžić – Radioaktivnost 2017.

52
 7.12. Zaštita

Postoje četiri načina zaštite od zračenja:

 trajanje izloženosti - za ljude koji su uz prirodno pozadinsko zračenje izloženi dodatnim
izvorima zračenja, ograničavanje ili minimiziranje trajanja izloženosti smanjit će dozu
zračenja.

 udaljenost - intenzitet zračenja smanjuje se povećavanjem udaljenosti od izvora zračenja;

doza zračenja drastično se smanjuje što se više udaljavamo od izvora

 štitovi - barijere od olova, betona i vode pružaju dobru zaštitu od prodirućeg zračenja kao
što je gama zračenje. Zbog toga se neki radioaktivni materijali spremaju ili se rukuje
njima pod vodom ili korištenjem daljinskog upravljanja u prostorijama izgrađenim od
debelog betona ili obloženim olovom. Postoje posebni plastični štitovi koji zaustavljaju
beta čestice, dok zrak zaustavlja alfa čestice. Postavljanje odgovarajućeg štita između
izvora zračenja i ljudi uvelike će smanjiti ili potpuno eliminirati dodatnu dozu zračenja

 zatvaranje radioaktivni materijali zatvaraju se u što je moguće manji prostor i drže se

izvan okoliša. Radioaktivni izotopi koji - se koriste u medicinske svrhe odlažu se u
zatvorenim ustanovama, dok nuklearni reaktori funkcioniraju unutar zatvorenih sistema
sa nekoliko barijera koje zatvaraju radioaktivni materijal. Prostorije s radioaktivnim
materijalom imaju snižen tlak tako da može doći samo do curenja u prostoriju, ali ne i iz
prostorije
U slučaju nuklearnog rata, atomska skloništa smanjuju izloženost zračenju najmanje 1000
puta. Većina ljudi može primiti dozu od 100 R raspoređenu kroz nekoliko mjeseci, ali uz
povećani rizik za pojavu karcinoma kasnije u životu.14
Tim se zakonom određuju načela i mjere zaštite od ionizirajućih zračenja, postupanje u
izvanrednim događajima, način postupanja s radioaktivnim otpadom te nadzor nad provedbom
mjera zaštite od ionizirajućih zračenja.
Zakon se odnosi na rendgenske i druge električne uređaje koji proizvode ionizirajuća
zračenja, radioaktivne tvari, uređaje i postrojenja s radioaktivnim tvarima, radioaktivni otpad,
nuklearna postrojenja, sve tvari i predmete iz ciklusa nuklearnog goriva, radioaktivne tvari koje
se nalaze u okolišu zbog nuklearnih eksplozija te sve djelatnosti i intervencije u svezi s izvorima
ionizirajućih zračenja.
14 Alen Smailhodžić – Radioaktivnost 2017

53
 8. ZAKLJUČAK

Sakupljanje radioaktivnog otpada na reaktorima RA i RB se odvija od njihove izgradnje i

puštanja u rad krajem pedesetih godina dvadesetog veka. Na žalost, podaci o radioaktivnom
otpadu nisu sistematski sakupljani i čuvani pa se može reći da je velika količina informacija
praktično izgubljena.
Organizovani sistem sakupljanja i evidencije uveden je ponovo 2006 godine kada su se i
pojačale aktivnosti vezane za odnošenje isluženog nuklearnog goriva i planiranje dekomisije
reaktora RA. Sistem za upravljanje radioaktivnim otpadom u Centru NTI još uvek nije dobio
konačan oblik i podložan je promenama i korekcijama u skladu sa svakodnevnom praksom i
problemima na koje se nailazi tokom rada.
Nije problem samo u tome što bi se radionuklidi raspršeni u vodi mogli akumulirati na
pojedinim mjestima, odnosno u nekim organizmima.
Čak i bez toga odlaganje radioaktivnog otpada u more nije dugoročno rješenje koje bi
omogućilo nastavak i razvoj korištenja nuklearne energije i drugih primjena radioaktivnih
materijala.
Početno se brzo smanjivanje radioaktivnosti istrošenog nuklearnog goriva kasnije sve
više usporava, te bi se takvim odlaganjem nakon nekog vremena čak i prosječna radioaktivnost
oceana počela zamjetno povećavati. Ne bi to povećanje bilo tako veliko da bi ljudi postali
neposredno ugroženi radioaktivnim zračenjem vodene mase, ali je posve nepredvidivo kakve bi
posljedice moglo imati u moru kao životnoj zajednici.
A u posljednjim smo desetljećima naučili da i relativno male globalne promjene, koje
čovjek svojom djelatnošću unosi u ekosustav, mogu izazvati znatne nepoželjne učinke na
različita živa bića, pa i na ljudsko zdravlje. Stoga je prevladalo mišljenje da radioaktivni otpad
treba što bolje izolirati od okoliša, tako dugo dok ne prestane biti opasan.
More je za tu svrhu posve nepodesna sredina, ne samo stoga što pogoduje raznošenju
materijala, nego i zbog kemijske agresivnosti prema posudama u kojima se otpad nalazi. U
međuvremenu je, ipak, u more bilo potopljeno barem 1017 Bq radioaktivnog otpada.

54
 9. LITERATURA

[1] Handling and Processing of Radioactive Waste from Nuclear Applications, Technical
Reports Series No. 402, IAEA, 2001
[2] Jurac, Z; (2010.) "6.3.2.11. Radioaktivne tvari (Klasa 7)". U: Kemijske i biološke
opasnosti (ur. Miroslav Kodrić). Karlovac, Veleučilište u Karlovcu, str. 163-164.
[3] Kemeter, D.: Održivo gospodarenje otpadom, Međimursko veleučilište u Čakovcu,
Čakovec, 2015
[4] Methods for Maintaining a Record of Waste Packages during Waste Processing and
Storage, Technical Reports Series No. 434, IAEA, 2005
[5] Sredojević, J.: Razdvojeno sakupljanje komponenti otpada uslov za efikasnu reciklažu i
zaštitu okoliša, Univerzitet u Zenici, Mašinski fakultet, Fojnica (BiH), 2005.
[6] Radioactive Waste Management Registry, Version 1.0.6, International Atomic Energy
Agency, Vienna, May 2007
[7] The Principles of Radioactive Waste Management, Safety Series No. 111-F, IAEA,
Vienna, 1995
[8] Alen Smailhodžić – Radioaktivnost 2017.
[9] Radioaktivnost u životnoj sredini Federacije Bosne i Hercegovine za godinu 2012.
[10] Ionizirajuće zračenje u biosferi", Nuklearna elektrana Krško, Mile Dželalija, Kemijsko-
tehnološki fakultet, Sveučilište u Splitu, 2011.
[11] "Uvod u nuklearnu energetiku", Prof. dr. sc. Danilo Feretić, 2011
[12] Mould, Richard F. (1995). A century of X-rays and radioactivity in medicine : with
emphasis on photographic records of the early years (Reprint. with minor corr изд.).
Bristol: Inst. of Physics Publ. стр. 12.
[13] Martin, B. R. (2011). Nuclear and particle physics: An introduction (2nd изд.). John
Wiley & Sons. стр. 240.
[14] Stabin, Michael G. (2007). „3”. Radiation Protection and Dosimetry: An Introduction to
Health Physics. Springer.
[15] "Radioactive change", Rutherford & Soddy article (1903), online and analyzed on
Bibnum
 Popis slika

Slika 1. Shematski prikaz nuklearnog gorivnog ciklusa ..................................................... 16

Slika 2. Silicijski detektor s površinskom barijerom............................................................ 28
Slika 3. Koaksijalni Ge (Li) detektor .................................................................................. 29
Slika 4. Detektor od germanija posebno visoke čistoće ili HPGe detektor............................... 32
Slika 5. Elektromagnetski valovi ....................................................................................... 38
Slika 6. Alfa raspad ............................................................................................................. 40
Slika 7. Beta raspad ............................................................................................................. 42
Slika 8. Gama raspad ........................................................................................................... 43
Slika 9. X-zrake .................................................................................................................. 44

Popis tabela

Tabela 1. Osnovni principi upravljanja radioaktivnim otpadom Međunarodne agencije za 13

atomskuenergiju................................................................................................................
Tabela 2 Izvor radioaktivnog otpada ..................... ................................................................... 15
Tabela 3 Značajne osobine radioaktivnog otpada ........ ............................................................ 20
Tabela 4. Tipične vrijednosti faktora kvalitete.............................................................................. 46
Tabela 5. Najčešći nuklidi koji su rezultat kozmičkog 47
zračenja.........................................................................................................................
Tabela 6. Nuklid-vrijeme poluraspada-aktivnost ............................................................................. 48
Tabela 7. Tip tla, sastav minerala, gustoća ....................................................................................... 48
Tabela 8. Količin aprirodne radioaktivnosti u oceanima ............................................................ 49
Tabela 9. Prirodna radioaktivnost u građevinskim materijalima ................................................ 49
Tabela 10. Prirodna radioaktivnost ............................................................................................... 50

56